This presentation deals with history of astronomy in Indian context.

1. History of Ancient Indian Astronomy
प्राचीन भारतीय खगोलशास्त्राचा इततहास
By Pankaj Ghate

2. संस्कृ तीच्या तिकासाचे टप्पे – समाजांचे प्रकार
 शिकारी शकिं वा अन्नसिंग्राहक
 छोटे गट
 जिंगलािंचा उपजीशवके साठी वापर
 कृ षी - पिुपालक
• कु रणे आशण जमीन
• कु टुिंब हा गाभा, जमातींचा उदय (ऋग्वेद – कु टुिंब ते गोत्र)
 िेतकरी
• िेती उत्पादन – स्थायी समाजाची शनशमिती, जाती ही ओळख
• जिंगलसफाई, शपकािंची लागवड व रक्षण (क्षशत्रयाची जवाबदारी)
• शस्थर िेतीमुळे राजयािंचा उदय व नगरािंचा शवकास िक्य
 नागररक
• नगरािंचा उदय – लोकसिंख्या वाढ आशण शवस्तार
• िेतीतील शिलकी साठा अनुत्पादक वगािला पोसू िकतो (वैश्य वणि)
• उत्पादन आशण शवशनमय – ग्राम आशण िहर सिंबिंध

3. हिामान ि कृ षी
 भारताचा भूगोल
• भूशचत्र – उत्तरेकडील पवितराजी, शसिंधू – गिंगेचा मैदानी प्रदेि, दशक्षणेकडील द्वीपकल्प,
शकनारपट्टीचा प्रदेि
 मोसमी पाऊस
• कृ षी उत्पादन
• हवामानाची शस्थती आशण िेतकऱ्याची कामे
• कालमापन - चािंद्र पिंचािंगाचा आधार व त्याला सौर पिंचािंगाची जोड
• सत्तावीस नक्षत्रे आशण चिंद्राच्या कला
• पिंचािंगकताि

4. भारतीय शेती
 जवळपास दोन हजार वषाांची पुरातन तिंत्रज्ञान वापून के लेली
सातत्यपूणि मिागत
 उत्पादनाचा मोठा भाग स्थाशनक असून तो येथेच सिंपवला जातो.
 स्थाशनक वा प्रादेशिक सिंस्कृ तीचा वेगळा आशवष्कार
 सिंपूणि अथिव्यवस्था मोसमी पावसावर अवलिंबून
 हवामानाची शस्थती व पयािवरण - वस्त्यािंचे स्वूप आशण शवस्तार

5.  िेती हा मुख्य व्यवसाय
 काळाचे मोजमाप (शदनदशििका) आशण पावसाची माशहती ही प्रभुत्व क्षेत्रे
 कालमापन –
 प्रारिंभी नक्षत्रे
 चिंद्राच्या कला (शतथी शनशिती साठी)
 पुढे सौर कालगणनेची जोड
 अिी जोड शदलेले ज्ञान, पिंचािंगकते आशण या ज्ञानाचे रक्षणकते यािंवर
िेतकऱ्याची शभस्त
 सिंपत्ती, सत्ता आशण प्रशतष्ठा यािंची शनशमिती
 समाजावर प्रभुत्व शमळवणारे गट – खगोल ज्ञान अत्यावश्यक
 शपढ् यानशपढ् या ज्ञानाची शनशमिती, साठवणूक
 समाजावर शनयिंत्रण
प्रभुत्ि क्षेत्रे आति ज्ञानाची मक्ते दारी

6. कृ षी तदनदतशिका
 हवामानाची शस्थती कृ षी उत्पादनािी शनगडीत
 पेरणी शकिं वा कापणीची उत्तम वेळ
 युरोपप्रमाणे येथे िेतकऱ्याला शहवाळा के व्हा सिंपतो हे के वळ नैसशगिक
खुणािंवून ताडणे पुरेसे नाही.
 मोसमी पाऊस कोसळू लागण्यापूवी भारतीय िेतकऱ्याला आपली
जमीन तयार करावी लागते.
 पेरणी मुख्यतः पावसाळा सुरु झाल्यानिंतरच होते.
 पावसाच्या अवस्था आशण त्याचे प्रमाण ठरवणे ही खरी अडचणीची –
परिंतु खगोलज्ञानामुळे आवाक्यात आलेली बाब
 कृ षी व चािंद्र पिंचािंग हे यात्रा आशण उत्सवािंचे शदवस ठरवण्यासाठी उपयुक्त

7. संस्कृ तीचे अर्िशास्त्र
 पिंढरपूरची वारी (आषाढ) आशण आळिंदीची वारी (काशतिक)
 रोशहणी नक्षत्रात पाऊस पडण्यापूवी पेरणी करणे आवश्यक
 मृग नक्षत्रात पाऊस
 लावणी के ल्यावर काय खावे हा प्रश्न..
 श्रावणातील उपवास (एक माणूस घरटी बाहेर काढणे फायदेिीर)
 होळी
 सुशस्थर लोकािंची शटिंगल
 खरीप हिंगाम (जुलै ते ऑक्टोबर) काशतिकपीक
 रब्बी हिंगाम (ऑक्टोबर ते माचि) वैिाखपीक
 रब्बीचा हिंगाम उलटून गेल्यावर सुशस्थर लोकच खात-शपत होते..

8. भारतीय म्हिी आति कृ षी संस्कृ ती
 मृग – पावसाचा प्रारिंभ..यात पेरणी होत नाही.
 आद्राि – ‘आडदरा’ यात पेरण्या के ल्या तरी ‘आड येते’.
 पुष्य शकिं वा पुनविसू – पेरणीचा काळ. ‘पुका’
 म्हातारा पुक (पाऊस काठी टेकीत हळू येतो.)
 तरणा पुक (जोराने, म्हणजे रपारपा येतो.)
 ‘पडला पुक आशण चाकरीच्या गड् याला सुख’
 आश्लेषा – ‘आसळका’
 ‘मी येते सळाळा, मामाजी तुम्ही पुढिं पळा’
 मघा – हे नक्षत्र पडलिं तर बाजरी छान साधते..नाहीतर मुळीच नाही..
 ‘पडल्या तर मघा, नाहीतर ढगाकडे बघा’

9. भारतीय म्हिी आति कृ षी संस्कृ ती
 उत्तरा - पेरणीची लगबग
 हस्त – कडक ऊन. पशहलिं चरण लोखिंडाचिं – जमीन लोखिंडासारखी होते.
ती मऊ होण्यासाठी पुन्हा पाऊस आवश्यक..
 शचत्रा- ‘आिंधळी’ नक्षत्र
 आिंधळीचा डोळे शमटून पाऊस (बैलाचिं एक शििंग शभजलिं तर दुसरिं
शभजेलच असिं नाही.)
 स्वाती – ‘पडतील साडीसाती आशण शपकतील माशणकमोती’
 ‘पडतील स्वाती, तर कापूस शमळेना वाती!’
 शविाखा – उिंदऱ्या (शविाखा नक्षत्र पडलिं की उिंदीर फार होतात.)
 अनुराधा – मािंजऱ्या (अनुराधा पडलिं की उिंदीर नाहीसे होतात.)
 वीज लवे माथा, पाऊस येईल आता..

10. सारांश
 सिंस्कृ तीच्या शवकासाचे टप्पे – भटका समाज ते शस्थर समाज
 भारतीय हवामान – भूगोल आशण मोसमी पाऊस
 भारतीय िेती – वैशिष्ट्ये, मोसमी पावसावरील अवलिंशबत्व
 प्रभुत्व क्षेत्रे व ज्ञानाची मक्ते दारी – कालमापन व पावसाची परिंपरागत
माशहती, सिंपत्ती, ज्ञान व प्रशतष्ठा यािंच्या शनशमितीत योगदान
 कृ षी शदनदशििका – पावसाच्या अवस्था व प्रमाण ठरवण्यासाठी चािंद्र व
सौर पिंचािंगािंचा वापर
 सिंस्कृ तीचे अथििास्त्र – वारी, होळी, इत्यादी मागील अथििास्त्र
 भारतीय म्हणी आशण कृ षी सिंस्कृ ती – पेरणी-कापणीचे हिंगाम व
िेतकऱ्याची अशभव्यक्ती

11. भारतीय खगोलशास्त्राच्या इततहासाचे टप्पे
 १. आशदम काळ ते शसिंधू सिंस्कृ तीच्या अस्तापयांतचा काळ
 २. वेदकालीन सिंस्कृ ती
 ३. वेदािंगजयोशतष, धमिसूत्रे, स्मृशतग्रिंथ शनशमितीचा आशण रामायण -
महाभारताचा काळ.
 ४. शसद्ािंतग्रिंथ शनशमितीचा काळ
 ५. खगोलिास्त्र व गशणत यािंतील नवीन िोधािंचा आशण अशभजात
ग्रिंथशनशमितीचा काळ

12. १. आतदम काळ ते तसंधू संस्कृ तीच्या अस्तापयचतचा काळ
 तिस्तार - पशिमेकडे सध्याची
इराण-पाशकस्तानची सरहद्द,
पूवेकडे उत्तरप्रदेि
(आलमगीरपूर), उत्तरेत जम्मू
(मािंडा), दशक्षणेकडे महाराष्ट्र
(दायमाबाद)
 नागरी संस्कृ ती - िेती आशण
व्यापार यािंच्यावर अवलिंबून
 अनुकू ल पयािवरण, नद्ािंच्या
शकनाऱ्याने असलेली वस्ती आशण
पावसाचा फायदा यािंमुळे भरभराट
 खगोलज्ञान मुख्यतः सूयािवर
आधाररत
 पावसाच्या वाशषिक वेळा, भूमी,
आकाि आशण तारे, प्राथशमक
ऋतुज्ञान व त्याचा सूयािच्या
उदयास्तािी असणारा सिंबिंध
 संस्कृ तीचा अस्त - बदलते
पयािवरण, कमी झालेले पावसाचे
प्रमाण, लुप्त झालेली सरस्वती
नदी आशण मिंदावलेला व्यापार,
इत्यादी.

13.  प्रगत मानवी सभ्यतेच्या शनशमितीचा
काळ
 काळाची िैतशष्ट्ये - वाढलेली
लोकसिंख्या, नागरीकरणाचा पुढचा
टप्पा, राजयशनशमिती, िेती आशण
पिुपालन हे मुख्य व्यवसाय,
वणिव्यवस्थेचा प्रारिंभ, सिंस्कृ तचा शवकास
आशण आदिि जीवन जगण्याचे नवे
शनयम, इत्यादी.
 शनसगििक्तीच्या भव्य सौंदयािची जाणीव
- इिंद्र, सूयािदी देवािंची वणिने शनसगि
िक्तीचा आशवष्कार, अिंतरीक्ष, ब्रह्ािंड,
शदिाज्ञान, नक्षत्रज्ञान (कृ शत्तके पासून
वषािरिंभ – पावसाळी नक्षत्र), शतथी,
ऋतुज्ञान (वसिंतापासून प्रारिंभ), सूयि
शस्थर असून तो अस्ताला जात नाही,
पृथ्वीचे गोलत्व, बुध ते गुरु ग्रहािंची
वणिने, शदवसािंचे मोजमाप, सौर व चािंद्र
मास यािंची अशधकमासामाफि त घातलेली
सािंगड
२. िेदकालीन संस्कृ ती

14. िेदकालीन संस्कृ ती
 सत्तावीस नक्षत्रे, चिंद्रकला, सूयािचे सिंक्रमण आशण ऋतूिंचे पररवतिन या बाबींचे
यज्ञाच्या शनशमत्ताने काळजीपूविक आशण पद्तिीर पररगणन वैशदक ऋषीला
करावे लागे.
 कृ षी उत्पादकािंचे वषि हे सौर वषि असल्याने त्यात चािंद्रमासािंिी सतत
तडजोड आवश्यक
 पिंचािंगशनशमिती - जयोशतषिास्त्र, बीजगशणत आशण सिंख्याशवषयक शसद्ािंत
 या प्रकारचे ज्ञान - मानवी जीवनाचे शनयिंत्रण - त्यातून येणारे फायदे
सामातजक िगिवारीचा आधार
 मोसमी पावसाची वाटचाल आशण भारताचा भौगोशलक शवस्तार यामुळे
पिंचािंगात शवशवधता
 शवशवध भागात शनरशनराळ्या पिंचािंग पद्ती आशण त्या अनुषिंगाने येणारे शवधी
यािंची शनशमिती

15. ३. िेदांगज्योततष, धमिसूत्रे, स्मृततग्रंर् तनतमितीचा आति
रामायि - महाभारताचा काळ १
 वेदािंगे – सहा वेदागािंपैकी एक ज्योतिष
 दोन प्रकार - एक फलजयोशतष आशण दुसरे गशणतजयोशतष (Astronomy)
 फलज्योततषाचे स्िरूप - हे शवज्ञान नव्हे; आकािातील दृश्य आशण
ग्रहशस्थतीचा शवचार कून त्याचा देिातील लोकािंवर, राजयकत्याांवर,
िेतीवर नजीकच्या भशवष्यात काय पररणाम होतील याबद्दल भशवष्य सािंगणे.
 भारतीयािंच्या सामाशजक आशण सािंस्कृ शतक जीवनाचा जयोशतष हा अशवभाजय
भाग बनण्याच्या प्रशक्रयेचा प्रारिंभ
 वेदािंग जयोशतषात गशणत आशण जयोशतष हे समानाथी िब्द
 यज्ञकमे काळाच्या अनुरोधाने करण्याची परिंपरा
 जयोशतष जो जाणतो तोच यज्ञ जाणतो.

16. िेदांगज्योततष, धमिसूत्रे, स्मृततग्रंर् तनतमितीचा आति रामायि -
महाभारताचा काळ २
 जयोशतषिास्त्राचे तीन शवभाग - तिंत्र, होरा आशण िाखा
 तिंत्र - गशणताच्या साहाय्याने ग्रहािंची गती ठरशवण्यासिंबिंधी शवचार
 होरा- कुिं डल्यािंिी सिंबिंशधत शवभाग; याला‘जािक’ असे म्हटले जाई
 िाखा - िकु नासिंबिंधी अनेक शवषयािंचा समावेि
 तिंत्र + होरा + िाखा = ‘सिंशहता’
 या सवाांचे ज्ञान असणारा - ‘सिंशहतापारग’ शकिं वा ‘सिंशहतापारङ् गत’
 ज्ञानाचे स्िरूप - ३६६ शदवसािंचे सौर वषि, दोन याने, सप्तषी, १२
सौरमास, यज्ञशवधीत नक्षत्रािंच्या आधारे सुरु झालेल्या परिंपरा जसे,
यज्ञशवधीच्या वेळी यजमानाचे नक्षत्रनाम शकिं वा नक्षत्रचरणावून
नामकरण करण्याची प्रथा
 सोपी व वास्तशवक कालगणना

17. िेदांगज्योततष, धमिसूत्रे, स्मृततग्रंर् तनतमितीचा आति रामायि -
महाभारताचा काळ ३
 सिंस्कृ तीच्या या टप्प्यावर जास्तीत जास्त जमीन लागवडीखाली आणणे आशण
नवीन जशमनीची उपलब्धता असणे आवश्यक
 दाट जिंगल साफ करणे व पडीक जमीन लागवडीखाली आणणे हे क्षशत्रयािंचे प्रमुख
कतिव्य
 उदाहरणाथि अग्नीला खािंडववन स्वाहा करण्यासाठी कृ ष्ण आशण पािंडवािंनी के लेली
मदत
 क्षतत्रयांचे कायि - वाढीव लोकसिंख्येला पोसता येईल इतपत उत्पादन कू िके ल
अिी सुपीक जमीन, व्यापारासाठी आवश्यक जास्तीचे उत्पादन, धान्य साठवणूक
आशण या सवाांचे रक्षण करणे.
 िेतीत अशतररक्त उत्पादन वाढल्यावर िैश्य ििािचा उदय
 जमीन महसूल हे कोि भरण्याचे मुख्य साधन
 िेतीचे पावसावरील अवलिंशबत्व कमी करण्यासाठी पाणीपुरवठ् याच्या सोयी करणे
ही राजाची जवाबदारी
 फायद्ाचा मागि - प्रभुत्ि क्षेत्रे आति ज्ञानाची मक्ते दारी

18. िेदांगज्योततष, धमिसूत्रे, स्मृततग्रंर् तनतमितीचा आति रामायि -
महाभारताचा काळ ४
 महाभारतात खगोलशवषयक उल्लेख
 महाभारतात सातत्याने भर पडत गेली.
 पािंडवािंची मूळ कथा शकिं वा युद्ावेळी अमुक ग्रह अमुक नक्षत्राजवळ
होता अिा प्रकारची माशहती निंतर घुसडलेली असणे अिक्य
 त्यामुळे यातील काही बाबी शनसिंिय महाभारत रचनेच्या
प्रारिंभापासूनच्या असण्याची िक्यता आहे.
 ज्ञानाचे स्िरूप - पािंडवािंच्या वनवासाचे भीष्माने के लेले मोजमाप,
पिंधरवडा, ग्रहणे, ग्रहज्ञान, सुस्पष्ट युगकल्पना, नक्षत्र आशण ग्रहािंचे
स्थान, त्याचे िुभअिुभत्व, धुमके तू, उल्कावषािव, उत्तरायण आशण
दशक्षणायन (भीष्माने आपला मृत्यू उत्तरायण सुरु होईपयांत रोखून
धरला होता.)

19. ४. तसद्ांतग्रंर् तनतमितीचा काळ १
 िाशलवाहन िकाच्या आरिंभापूवी पाच शसद्ािंत ग्रिंथािंची शनशमिती
 शपतामह, वशसष्ठ, पौशलि, रोमक आशण सूयिशसद्ािंत (वराहशमशहर
‘पिंचशसद्ाशन्तका’)
 काळाची िैतशष्ट्ये - वणाांचे रुपािंतर कठोर उतरिंड असलेल्या जातींमध्ये
होण्याची प्रशक्रया सुरु, भारतीय व्यापारी वगािचा वेगाने शवकास झाला,
ग्रीकािंसोबतचे सािंस्कृ शतक आदानप्रदान होण्यास सुरुवात.
 ज्ञानाचे स्िरूप –
 ग्रहािंची स्पष्ट गशतशस्थती वतिवण्याच्या नव्या पद्तींच्या शनशमितीचा
काळ
 ‘ग्रहभगण’ - नक्षत्रमिंडळातून प्रदशक्षणा करण्यास प्रत्येक ग्रहास
लागणारा वेळ – शनशित करण्याकडे जयोशतषािंचे लक्ष
 ज्ञानाच्या प्रगत अवस्थेकडे वाटचाल

20. तसद्ांतग्रंर् तनतमितीचा काळ २
 इसवी सनाच्या निंतर शपतामह शसद्ािंत आशण वशसष्ठ शसद्ािंत वराहशमशहराच्या
काळातच जुने झाले.
 वराहशमशहराने मात्र शपतामह शसद्ािंतानुसार अहगिण, नक्षत्र आशण शदनमान
काढण्याच्या पद्ती सािंशगतल्या आहेत.
 सूयितसद्ांत सवाित लोकशप्रय - त्याचा प्रसार आशण त्यावरील टीकाग्रिंथ
वराहशमशहराच्याही आधीपासून ते पिंधराव्या ितकापयांत रचले गेले.
 याचा अथि, जे जे उपयुक्त असेल िेघ्यावेत्याि आपली भर टाकावी, गैरलागू
असेल िेटाकावेआति कठीि भाग असल्यास त्यावर अतिक स्पष्टीकरि
साांगावेही पुढील तपढयाांपयंि ज्ञान नेण्याची तवकतसि के लेली पद्धि
भारतीयािंनी जवळपास बाराव्या ितकापयांत यिस्वीपणे वापरली.
 काळजीपूविक तनरीक्षिाचे सामर्थयि हे दुशबिणीच्या साहाय्याशिवाय
खगोलिास्त्रात जे अनेक शसद्ािंत अचूक स्वरुपात मािंडले गेले त्यावून
स्पष्ट झाले.

21. ५. खगोलशास्त्र ि गतित यांतील निीन शोधांचा आति
अतभजात ग्रंर्तनतमितीचा काळ १
 साधारण काळ इसवी सनाचे शतसरे ितक ते तेरावे ितक
 एकापाठोपाठ एक महान राजािंचा वारसा - गुप्त राजािंची प्रबळ मध्यवती
सत्ता - भारताचे एकत्रीकरण
 राजकीय िािंतता, शस्थरता आशण सुबत्ता - अशभजात शवज्ञान साशहत्य
शनशमिती
 गुप्त काळानिंतर भारताचे प्रादेशिक राजयािंत शवभाजन
 भारतीय राजािंनी भूशमदाने देण्याची प्रथा
 भूदान हा राजपदाचा आधार बनला.
 भूशमदानात आठव्या ितकापयांत वेगाने वाढ

22. ५. खगोलशास्त्र ि गतित यांतील निीन शोधांचा आति
अतभजात ग्रंर्तनतमितीचा काळ २
 आयिभट –
 ‘आयिभटीय’ - युगािंचे मोजमाप, ग्रहािंच्या कक्षािंचा क्रम, पृथ्वीचे गोलत्व व
पररवलन, ग्रहािंचे व्यास आशण अिंतरे, सौरवषािचा काळ (३६५.३५८), ग्रहणे,
ग्रहािंच्या कला, ग्रहािंचे शवशिष्ट काळातील स्थान, इत्यादी.
 वराहशमशहर –
 ‘पिंचशसद्ाशन्तका’, ‘बृहत्सिंशहता’ आशण ‘लघुजातक’
 सूयि व ग्रहािंचे भ्रमण मागि, ग्रहणे, पावसाच्या भाशकताची पद्त, पाऊस आशण
िेती, मुहूतिशवचार, नक्षत्रे, धुमके तू, इत्यादी.
 खगोल, गशणत आशण अन्य पूरक िास्त्रािंचा योग्य उपयोग
 अशिनी नक्षत्र हा आरिंभ

23. ५. खगोलशास्त्र ि गतित यांतील निीन शोधांचा आति
अतभजात ग्रंर्तनतमितीचा काळ ३
 ‘के तुचार’ - “पैतामहके तू ५०० वषे प्रवास कून उदय पावतो. िुलाग्रासारखी
शिखा धारण करणारा काश्यपके तू १५०० वषे प्रवास कून पद्मके तू नामक
धुमके तू येऊन गेल्यावर त्याच्यामागून पूवि शदिेस उदय पावून अशभशजत नक्षत्रास
स्पिि कून ध्रुव, सप्तषी या मागे प्रवास करत जातो.” - िोध घेणाऱ्या ऋषींची नावे?
 शकत्येक वषे सातत्यपूणि के लेल्या शनरीक्षणाचा आधार
 या प्रकारचा वेध घेण्यासाठी राजाने आपल्या पदरी काही जयोशतषी ठेवावे व त्यािंनी
आकािाचा भाग वाटून घेऊन त्यािंचे अवलोकन करावे – वराहशमशहर
 वेध घेण्याचे पुष्कळ वषे चालत असल्यामुळे त्याला राजाश्रय शमळणे आवश्यक बाब
 येथील राजािंनी ती आपली जवाबदारी मानली
 वेध घेणे – ध्रुव कथा (भागवतपुराण) अढळपद - उत्तर शदिा (ध्रुवदििन झाले नाही तर
सहा मशहन्यािंत मृत्यू येतो ही कल्पना)
 सातत्यपूणि शनरीक्षण असल्याशिवाय अिा बाबी लक्षात येणे कठीण

24. ५. खगोलशास्त्र ि गतित यांतील निीन शोधांचा आति
अतभजात ग्रंर्तनतमितीचा काळ ४
 गुप्त साम्राजयाचा िेवट भारताचे क्षेत्रीय राजयािंत शवभाजन
 आपापसातल्या सिंघषािमुळे व्यापार कठीण – जीवनावश्यक वस्तूिंचा
तुटवडा आशण वाढणारे भाव यािंमुळे व्यापाऱ्यािंची शनदिय नफे खोर अिी
प्रशतमा शनमािण
 खगोलज्ञानाचे अिंधश्रद्ेत रुपािंतर होण्यासाठी उपकारक शस्थती
 सावकाराचे ऋण बुडवल्यामुळे दैत्यूप सावकार चिंद्र-सूयाांना पकडतो -
तेलिंगण, मध्यप्रदेि, महाराष्ट्र, गुजरात
 िनी या ग्रहाचा प्रशतष्ठा पावण्याचा काळ - सिंशहताग्रिंथ, रामायण -
महाभारतात उल्लेख नाही. माकां डेय पुराणािंत प्रथम उल्लेख

25. ५. खगोलशास्त्र ि गतित यांतील निीन शोधांचा आति
अतभजात ग्रंर्तनतमितीचा काळ ५
 ब्रह्गुप्त - ‘ब्रह्शसद्ािंत’
 याच्या काळापयांत आजच्या जयोशतषिास्त्राच्या बहुतेक अिंगािंची रचना
पूणित्वास
 स्वतः वेध घेऊन स्वतिंत्रपणे िोध घेणारा शवद्वान
 ग्रहभगण सिंख्या, ग्रहगशणत, ग्रहयुती, ग्रहस्थान शनशिती, सायनमान,
शनरयनमान, खगोल (आकाि) स्वूप, कालमापन, इत्यादी शवषयािंवर
शलखाण
 हयातीत त्याला फारसे अनुयायी शमळाले नाहीत पुढे भास्कराचायाांसारख्या
जयोशतषाने त्याचा मागि स्वीकारला.
 अरबािंकडे खगोलज्ञान जाण्यास ब्रह्गुप्त कारणीभूत – अल्बेरुनी
 लल्ल, पद्मनाभ, दुसरा आयिभट (दुसऱ्या आयिशसद्ािंताचा कताि), भटोत्पल
(ब्रह्गुप्त ते भास्कराचायि या काळातील शवद्वान)

26. ५. खगोलशास्त्र ि गतित यांतील निीन शोधांचा आति
अतभजात ग्रंर्तनतमितीचा काळ ६
 भास्कराचायि (शद्वतीय)
 भारतीय खगोल परिंपरेच्या शवद्वानमाळेतील िेवटचा मणी
 ‘शसद्ािंतशिरोमणी’ या मोठ् या ग्रिंथाचे लीलावती (पाटीगशणत), बीजगशणत,
ग्रहगशणताध्याय आशण गोलाध्याय असे मुख्य चार खिंड
 पशहल्या दोनात – गशणत शवषय आशण दुसरे दोन – जयोशतषिास्त्र
 गशणत आशण खगोलिास्त्र एकत्र – ‘खगोलाची माशहती गशणताद्वारे शमळते
आशण अिा माशहतीशिवाय गशणत हा नीरस शवषय ठरेल. त्याचप्रमाणे खगोल
अभ्यासकाला जर गशणत येत नसेल तर तो मूखि म्हणून ओळखला जाईल.’
(‘गोलाध्याय’)
 ग्रह, ग्रहणे, पिंचािंगाचे गशणत, पृथ्वीचे गोलत्व, गुरुत्वाकषिण, ग्रहािंची पुढील
काळातील शस्थती, ग्रह ताऱ्यािंचे शनरीक्षण, शनरीक्षकाची जागा, कालमापन यिंत्रे,
इत्यादी
 भारतीय खगोलिास्त्राच्या सुवणियुगाचा अस्त

27. पतहला आयिभट ते भास्कराचायि – भारतीय खगोलाचे सुििियुग
 आयिभटाने पाचव्या ितकात पृथ्वी स्वतःभोवती शफरते व गुरुत्वाकषिणाचा त्यावर पररणाम
कोणता होतो याबद्दल मािंडणी
 सहाव्या ितकानिंतरचे वराहशमशहर आशण ब्रह्गुप्त यािंचे त्यावरचे सिंिोधन अरबी जगात ज्ञात
 . ब्रह्गुप्ताचा खगोलिास्त्रावरचा सिंस्कृ त ग्रिंथ अरबी भाषेत रुपािंतरीत
 नवव्या ितकात वैद्क, खगोल, गशणत, शवज्ञान, तत्त्वज्ञान या शवषयािंतील अनेक सिंस्कृ त ग्रिंथ
अरबीत भाषािंतररत
 अरबािंच्या माध्यमातूनच भारतीय दिमान पद्ती व सिंख्याशचन्हे युरोपात - अरबािंनी यात
आपली अिी भर टाकली.
 प्राचीन सिंस्कृ तींत ज्ञानाचे आदानप्रदान ही सातत्यपूणि प्रशक्रया
 ज्ञानमागि - चीन आशण भारताकडून अरबस्थान मागे ग्रीस शकिं वा युरोप
 आशियातून शवज्ञान आशण गशणतातील सिंकल्पना, माशहती युरोपकडे जाण्याची प्रशक्रया सुरु -
युरोपातील शवचारक्षेत्रात क्रािंती (शफबोनाची)
 बौशद्क अस्पृश्यतेपासून हे देि मुक्त - स्वतःच्या समाजात मात्र हे ज्ञान अशभजन वगािपुरतेच
मयािशदत
 ज्ञानाचा मक्ता घेतलेल्या या वगाांनीच समाज शनयिंशत्रत के ला.

28. अल्बेरुनी (Al-Bīrūnī)– ज्ञानाचा िाहक, तनमािता
 गझनीच्या महमदाच्या पशहल्या
स्वारीच्या वेळी भारतात
 शहिंदू लोक, शहिंदू धमि, शवज्ञान, साशहत्य
आशण येथील लोकािंचे जीवनमान
याबद्दल त्याला आस्था
 तारीख अल् शहिंद’ (इ. स. १०३०) हा
त्याचा भारतीयािंशवषयीचा एकमेव
ग्रिंथ.
 आयिभट, वराहशमशहर, ब्रह्गुप्त यािंच्या
शसद्ािंतािंची, ग्रिंथािंची तसेच
टीकाग्रिंथािंची माशहती त्याला होती;
इतके च नव्हे त्याने त्या ग्रिंथािंची
अरबीत भाषािंतरेही के ली.

29. भारतीय खगोलज्ञानाचा अस्त १
 स्वतिंत्र खगोल परिंपरा
 बाराव्या ितकानिंतर अस्त
 मुख्य कारिे -
 भारतावर परकीय आक्रमणे – थोडेफार तथ्य
 बिंशदस्त व कुिं शठत झालेली भारतीय समाजव्यवस्था
 येथील डबघाईला आलेले अथिकारण
 गुप्त साम्राजय मोडकळीस आल्यानिंतर लहान-मध्यम सत्तािंमुळे
शनमािण झालेले सिंघषिमय व अशस्थर राजकारण
 बदललेली धाशमिक शस्थती

30. भारतीय खगोलज्ञानाचा अस्त २
 ज्ञान तमळिण्याच्या आति पुढील तपढ्यांपयचत पोहोचिण्याच्या पद्ती
 भारतीय खगोलज्ञानाच्या वृद्ीचा मजबूत पाया आकािातील घटनािंचा आशण
घटकािंचा वेध घेणे हा होता.
 वेध घेणाऱ्या जयोशतषािंचा मुख्य आधार राजाश्रय
 अशस्थर राजकीय पररशस्थतीमुळे याचा पाठपुरावा कठीण
 दहाव्या ितकापयांत वेध घेऊन ज्ञानात नवीन भर टाकण्याची परिंपरा अस्तिंगत
 नक्षत्रािंच्या योगतारा (नक्षत्र दििवणारा तारा) डोळ्यािंनी पाहून आकािात बोटाने
दाखवणारा एकही जयोशतषी मला भेटला नाही- अल्बेरुनी
 आयिभट, ब्रह्गुप्त, वराहशमशहर यािंच्या ग्रिंथािंशवषयी असलेली पूजयबुद्ी नवे ग्रिंथ
शनमािण करण्यात अडथळा
 ज्ञान शमळवण्यासाठी लागणारा मोठा काळ, सतत आवश्यक असलेला राजाश्रय
कमी होणे, नव्या स्वतिंत्र ग्रिंथािंची थािंबलेली शनशमिती – खंतित ज्ञानप्रिाह

31. भारतीय खगोलज्ञानाचा अस्त ३
 अल्बेरुनी – १
 “शहिंदूिंमध्ये अहिंकाराची भावना खोलवर रुजली आहे. आपल्या देिासारखा दुसरा
देि नाही, आपल्या राजािंसारखे राजे कोठे नाहीत, आपला धमि हा एकमेव धमि
आशण आपली िास्त्रेही इतरत्र नाहीत, असा त्यािंचा समज आहे. ते अत्यिंत तापट
आशण गशविष्ठ आहेत. आपल्या ज्ञानाचा लाभ ते इतरािंना घेऊ देत नाहीत. आपल्या
धमाितील इतर जातींच्या लोकािंनाही ज्ञान शमळू नये म्हणून ते दक्ष असतात.”
 भारतातील सध्याच्या शपढीपेक्षा आधीच्या शपढीतील लोक इतक्या सिंकु शचत
वृत्तीचे नव्हते.
 भारतात महमुदाच्या स्वारीमुळे मुशस्लमद्वेष वाढीला लागला व त्याचे लोण
इस्लाम जसजसा भारतात पसू लागला तसे इतरत्र पसरले. मुशस्लमािंनी जे जे
प्रदेि शजिंकले तेथील िास्त्रे अदृश्य झाली आशण मुशस्लमािंचे हात शजथे पोहोचणार
नाहीत अिा काश्मीर, वाराणसी आशण दशक्षण भारतात शवजनवासात गेली.

32. भारतीय खगोलज्ञानाचा अस्त ४
 अल्बेरुनी - २
 ग्रीक लोकािंचे अज्ञान आशण भारतीय लोकािंचे अज्ञान यात काही फरक फारसा
फरक नाही; परिंतु ग्रीक जनता जरी अिंधश्रद् असली तरी सत्य िोधनाथि आपण
िास्त्राध्ययन के ले पाशहजे अिी जाणीव ग्रीक शवचारविंतािंना होती. आपली
िास्त्रे पररपूणि व्हावीत यासाठी त्याग करणारा सॉक्रे शटससारखा त्याग
करणारा तत्त्वज्ञ शहिंदू लोकािंत शनपजला नाही. त्यामुळेच शहिंदू लोकािंत
वैज्ञाशनक शसद्ािंतातही वैचाररक गोंधळ आशण तकि िुद्तेचा अभाव आढळतो.
पररणामी समाजात अनेक गैरसमजुती प्रचशलत होतात.
 अल्बेरुनीच्या या शलखाणाचा रोख अनेक कालगणना, अपररशमत सिंख्या,
टीकाग्रिंथािंतील शनरशनराळी मते यावर आहे.

33. भारतीय खगोलज्ञानाचा अस्त ५
 ज्ञान देण्याच्या ि ते तटकिण्याच्या मौतखक परंपरा आति संस्कृ त भाषा
 प्रगत सिंस्कृ त व्याकरण – भाषेचा शवकास आशण प्रसार वेगाने
 काश्मीर ते के रळ – वेद म्हणण्याची योग्य पद्त (आरोह-अवरोहािंसह)
 अशभजन वगािने ही परिंपरा अत्युच्च पातळीवर नेऊन शपढ् यानशपढ् या शटकवून ठेवली.
 शलखाणात सूत्रबद् रचना करणे (पाठािंतर िक्य व्हावे म्हणून) आशण त्याच्या
स्पष्टीकरणासाठी टीकाग्रिंथ शलशहणे आवश्यक
 िाशब्दक फु लोरा, िाशब्दक कसरती, दुबोध समास, अगशणत समानाथी िब्द, अशतियोक्ती,
इत्यादी दोष
 एखाद्ा सिंस्कृ त शलखाणातून शनशित अथि शमळवणे अशधकाशधक कठीण
 पाररभाशषक िब्दशनशमितीत अडथळा
 सूत्रािंच्या रुपात िास्त्रीय ज्ञानाचा सिंक्षेप झाला असला तरी पुढील शपढ् यािंना त्यातून नेमका
अथि िोधणे जटील
 ज्ञानिाखािंचे रुपािंतर गुप्तशवद्ािंमध्ये झाले
 युरोपात शवकशसत पावलेल्या शचशकत्सक पद्तीचा उदय भारतात होऊ िकला नाही.
 ज्ञानाच्या चाव्या वरच्याच वगािच्या हाती

34. भारतीय खगोलज्ञानाचा अस्त ६
 अल्बेरुनी – ३
 सिंस्कृ तचा जाणकार अल्बेरुनी म्हणतो – ‘भारतीयािंची सिंस्कृ त भाषा शिकणे वाटते शततकी
सोपी गोष्ट नाही. अरबी भाषेप्रमाणे सिंस्कृ त भाषेतही िब्दसिंग्रहाचे आशण प्रत्ययािंचे वैपुल्य
आढळते. सिंस्कृ तात एकाच वस्तूसाठी शकतीतरी सिंज्ञावाचक िब्द आहेत. त्यािंचा सिंदभि
लक्षात घेतल्याशिवाय त्याचा नेमका अथि समजत नाही. आपल्या भाषेचा भारतीयािंना मोठा
अशभमान वाटतो.’
 िून्यासाठी िून्य, ख, अिंबर,गगन, शबिंदू, इत्यादी िब्द
 दहाकररता दिन्, शदिा, अवतार, रावण, इत्यादी
 प्रतलेखकािंचा (नकलाकार) शनष्काळजीपणा
 ‘ते मूळबरहुकु म नकला करीत नाहीत. मूळ लेखकाच्या ज्ञानाचा व शवद्वत्तेचा शजतका फायदा
व्हायला हवा शततका होत नाही. पुढे पुढे तर नकललेल्या प्रतीत इतका फरक पडू लागतो की
त्या ग्रिंथाची िेवटची नक्कल हा एखादा स्वतिंत्र ग्रिंथ असल्याची ििंका येऊ लागते.’
 अल्बेरुनीची ज्ञान शमळवण्याची कळकळ
 ज्ञानप्राप्तीत येणारे अडथळे आशण ज्ञानाची मक्ते दारी न सोडण्याची तत्कालीन भारतीयािंची वृत्ती

35. भारतीय खगोलज्ञानाचा अस्त ७
 भारतीय समाज
 सिंस्कृ त भाषा – िब्दसिंग्रहाचे आशण
प्रत्ययािंचे वैपुल्य, नकलाकारािंचा
शनष्काळजीपणा, पाररभाशषक
िब्दरचनेचा अभाव, इत्यादींमुळे
शवस्कळीत ग्रिंथरचना
 बिंशदस्त आशण कठोर भारतीय समाज
 परदेिगमनावर बिंदी – ज्ञान येण्याची
प्रशक्रया खिंशडत
 वेध घेण्याची परिंपरा खिंशडत
 वृत्तािंत शलहून ठेवण्याच्या पद्तींचा
अभाव
 ज्ञानाची मक्ते दारी न सोडण्याची
भारतीयािंची वृत्ती – प्रभुत्वमागी
कायि
 सरिंजामिाही मनोवृत्ती
 अरबी समाज
 वैद्किास्त्र, गशणत, भूगोल,
ग्रहजयोशतष व अन्य प्रायोशगक
िास्त्रािंतील अरबी ग्रिंथ अत्यिंत शनशित
स्वूपाचे
 त्यािंच्या काळात ऑक्सफडिपासून
मलायापयांत त्याचा उपयोग होत असे.
 अरबी साम्राजयशवस्तार – इस्लाम धमि
व अरबी भाषा
 अरबी ज्ञान जया साशहशत्यक वगािच्या
हाती होते त्याला लढाई, व्यापार,
प्रायोशगक िास्त्रािंच्या अभ्यासात
सहभागी होण्यास लाज वाटत नव्हती.
तसेच वृत्तािंत शलशहण्यात कमीपणा
वाटत नव्हता.
 छपाईच्या कलेचा अभाव

36. भारतीय खगोल परंपरा
 सवि प्राचीन सिंस्कृ तींनी खगोलज्ञानाचे शनरशनराळे अथि लावले.
 प्राचीन शवचारशविाचा खगोलज्ञान हा आवश्यक भाग
 आयिभट शकिं वा वराहशमशहर हे आधीच्या शपढ् यािंच्या खािंद्ावर उभे होते.
 ज्ञान – अपूणि वाक्य – (एक शपढी = ३० वषे)
 या प्राचीन परिंपरागत ज्ञानाचा आशण आधुशनक शवज्ञानाचा पाया वेगळा आहे.
 प्लेटो, अॅररस्टॉटल, आयिभट, वराहशमशहर, अल्बेरुनी – प्राचीन िैज्ञातनक परंपरा
 गॅशलशलओ, के प्लर, बेकन, न्यूटन – आधुतनक िैज्ञातनक परंपरा
 चौथ्या ितकापासून ते साधारण बाराव्या ितकापयांतचा आठिे वषाांचा काळ
 बायझेन्टाईन साम्राजय व पशवत्र रोमन साम्राजयाच्या जीवनकाळाइतका
 प्राचीन अथेन्सच्या आयुष्याच्या चार ते पाचपट मोठा
 रोमन ररपशब्लकच्या दोन-तीन ितके मोठा
 मुघल साम्राजयाच्या आयुष्यापेक्षा आशण
 इिंग्रजीत िेक्सशपअर शलशहत होता त्यापासून आत्तापयांतच्या काळाच्या दुपटीने मोठा

37. कोिाकि सूयि मंतदर • कोणाकि , ओररसा, भारत
येथील तेराव्या ितकात
नरशसिंहदेव (इ.स. १२३६ -
१२६४) याने बािंधलेल्या
मिंशदराच्या बाहेरच्या बाजूला
असलेले चक्र
•. पूवि-पशिम शदिेकडील
सूयािच्या रथाचे सात घोडे =
आठवडय़ाचे शदवस
• रथ ओढणाऱ्या चाकािंच्या
बारा जोड् या = मशहने
• प्रत्येक चाकाला आठ आरे
= शदवसाचे आठ प्रहर
https://en.wikipedia.org/wiki/Konark_Sun_Temple#/media/File:Chariot_wheel_of_Ko
nark_temple.JPG

38. • ८ मोठे आरे आशण ८ लहान
आरे (spokes)
• दोन मोठ् या आऱ्यािंमधील
अिंतर तीन तास-१८०
शमशनटािंचे आहे.
• मोठ् या आरा ते लहान आरा
यािंत तीस मणी (beads) आहेत.
प्रत्येक मणी = ३ शमशनटे
• छायाशचत्रातील १२ इिंग्रजी
अिंक असलेला आरा रात्रीचे
बारा वाजल्याचे दििवतो.
• सूयािचे पशहले शकरण
आऱ्याच्या मध्यावर पडून
सावली वेळेनुसार प्रत्येक
आऱ्यावर येते. त्यावेळेनुसार
शदनचयाि किी असावी ते
दाखवले आहे.
http://www.thekonark.in/images/konark/konarksundial.jpg

39. The Blue Marble
is an image of the Earth
made on December 7,
1972, by the crew of
the Apollo 17 spacecraft
at a distance of about
29,000 kilometers
(18,000 miles) from the
surface. It is one of the
most reproduced images
in human history.
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/97/The_Earth_seen_from_Apollo
_17.jpg

40. मानिी अतस्तत्िाचा आकार के िढा? भाग १
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/3c/Size_planets_comparison
.jpg

41. मानिी अतस्तत्िाचा आकार के िढा? भाग २
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d7/Planets_and_sun_size_c
omparison.jpg

42. मानिी
अतस्तत्िाची
पाऊलखुि
One of the first steps
taken on the Moon,
this is an image of
Buzz Aldrin's
bootprint from the
Apollo 11 mission. Neil
Armstrong and Buzz
Aldrin walked on the
Moon on July 20,
1969.
https://www.nasa.gov/sites/default/files/images/339971main_pg63_as11-40-
5878_full.jpg

43. शनीची तनतांतसुंदर किी आति पृर्थिी
Cassini: Earth and
Saturn “The Day Earth
Smiled”
July 19, 2013
पृर्थिी हसली तो तदिस!!!
Cassini caught a
glimpse of a far-away
planet and its moon. At
a distance of just
under 900 million
miles, (९० कोटी मैल)
• अनेक ताऱ्यािंत आपली
शनळसर झाक घेऊन
चमकणारी तेजस्वी पृथ्वी...
https://www.nasa.gov/sites/default/files/thumbnails/image/annotated_earth-
moon_from_saturn_1920x1080.jpg

44. That's here. That's home. That's us.
 “Look again at that dot. That's here. That's home.
That's us. On it everyone you love, everyone you
know, everyone you ever heard of, every human
being who ever was, lived out their lives. The
aggregate of our joy and suffering, thousands of
confident religions, ideologies, and economic
doctrines, every hunter and forager, every hero and
coward, every creator and destroyer of civilization,
every king and peasant, every young couple in love,
every mother and father, hopeful child, inventor and
explorer, every teacher of morals, every corrupt
politician, every "superstar," every "supreme leader,"
every saint and sinner in the history of our species
lived there--on a mote of dust suspended in a
sunbeam.”

― Carl Sagan, Pale Blue Dot: A Vision of the
Human Future in Space

45. धन्यिाद!!!