SlideShare a Scribd company logo
qwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyui
opasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfgh
jklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvb
nmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwer
tyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopas
dfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzx
cvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmq
nmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwer
tyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopas
klzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbn
mqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwerty
uiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdf
ghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxc
vbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqw
ertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiop
asdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjkl
‫بو‬َ‫ا‬ ‫جو‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ننڍي‬ ‫سنڌي‬:‫رام‬ ‫منگها‬ ‫پروفيسر‬
‫ملڪاڻي‬
‫جون‬4102
‫راڄپر‬ ‫قاسم‬ ‫محمد‬
2
َ‫ا‬ ‫جو‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ننڍي‬ ‫سنڌي‬‫بو‬:‫ملڪاڻي‬ ‫رام‬ ‫منگها‬ ‫پروفيسر‬
‫راڄپر‬ ‫قاسم‬ ‫محمد‬
Abstract:
Prof. Mangharam Malkani was a towering and fatherly figure of Sindhi literature of the 20th
Century. Socially he had a ‘landlord’ background, but the love of his language attracted him to
literature. He abandoned his ancestral vocation and adopted noble profession of teaching. He
took up a job of a lecturer in English at the D.J. Sindh College, Karachi. This provided him time
and opportunity to take to writing
He was the pioneer of modern Sindhi “One act plays”; in 1923, Prof. Malkani and his friend
Khanchand Daryani had established the Rabindra Literary and Dramatic Club in Sindh,
inaugurated by the Great Poet Tagore himself. Prof. Malkani’s own writing included 34 one-act
plays and four full-length plays, leading to the appellation ‘The Grand Old Man of Sindhi Plays”.
He also directed them, and acted on stage. In 1933, he played the lead role in a Hindi film,
“Insan Ya Shaitan” opposite Jadan Bai, mother of the well-known actress Nargis.
After partition of subcontinent Prof Malkani migrated to India. He started literary classes run by
the Sindhi Sahit Mandal for fourteen years (1949 – 1962) in Bombay. Where, poets and short
story writers would gather to present their writings for evaluation, and the constructive
criticism, it is said, led to a new lease of life for the Sindhi language and literature, helping the
young writers to come to grips with the changed situation after Partition.
Prof Malkani also led a delegation of Sindhi writers to Asian Writer’s Conference in 1956, in
New Delhi. On this occasion, he impressed upon Dr Rajendra Prasad, the first President of India,
that Sindhi Language should be recognized in the 8th Schedule of the Constitution, to be ranked
equally among the other fourteen languages of India. This pioneering effort culminated into the
Sindhi language getting its due recognition on April 10, 1967.
His profession was that of a teacher; in Karachi, he was professor of English and Sindhi in D.J.
Sindh College and after Partition, he continued teaching at Jai Hind College till 1962, when he
retired.
Prof Malkani received the Sahita Academy Award in 1969 for his book “Sindhi Nasar Ji Tarikh”
(History of Sindhi Prose). He was also nominated ‘Fellow’ of Sahita Academy in 1972, the only
Sindhi writer thus honored so far.
‫گهرو‬ ‫جو‬ ‫ان‬ ‫سان‬ ‫سماج‬ ‫۽‬ ‫زندگي‬ ‫انساني‬ .‫آهي‬ ‫ويجهو‬ ‫گهڻو‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫زندگي‬ ‫حقيقي‬ ‫جي‬ ‫اسان‬ ‫ناٽڪ‬
‫ڪهاڻي‬ ،‫شاعري‬ .‫آهي‬ ‫وارو‬ ‫رهڻ‬ ‫تائين‬ ‫دير‬ ‫۽‬ ‫تيز‬ ‫اثر‬ ‫جو‬ ‫ناٽڪ‬ ‫۾‬‫ڀيٽ‬ ‫جي‬ ‫صنفن‬ ‫ٻين‬ ‫جي‬ ‫ادب‬ .‫آهي‬ ‫ناتو‬
‫ٺوهه‬ ‫ٺاهه‬ ،‫پوشاڪ‬ ‫ڪردارن‬ ،‫لفظن‬ ‫ناٽڪ‬ ‫پر‬ .‫آهن‬ ‫ڪندا‬‫پيش‬ ‫تصور‬ ‫هڪ‬ ‫۾‬‫ذهنن‬ ‫جي‬ ‫پڙهندڙن‬ ‫ناول‬ ‫۽‬
3
.‫ٿو‬ ‫ڇڏي‬ ‫آڻي‬ ‫ويجهو‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫زندگي‬ ‫حقيقي‬ ‫جي‬ ‫سماج‬ ‫کي‬ ‫ڏسندڙن‬ ‫سان‬ َ‫ء‬‫ڪشي‬ ‫منظر‬ ‫۽‬”،‫اسٽيج‬ ‫ناٽڪ‬
‫اختيار‬ ‫صورت‬ ‫عملي‬ ‫ڪهاڻي‬ ‫جي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫يعني‬ .‫آهي‬ ‫ويندو‬ ‫لکيو‬ ِ‫الء‬ ‫ڏيکارڻ‬ ‫ڪري‬ ‫تي‬ َ‫ء‬‫وي‬ ‫ٽي‬ ‫۽‬ ‫ريڊيو‬
،‫شعر‬ ‫جو‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ڪري‬ َ‫ء‬‫انهي‬ .‫ٿا‬ ‫ڏيکارين‬ ‫ڪري‬ ‫ادا‬ ‫پارٽ‬ ‫مليل‬ ‫پنهنجو‬ ‫ڪردار‬ ‫۾‬ ‫جنهن‬ .‫ٿي‬ ‫ڪري‬
‫ڪها‬.‫ٿو‬ ‫ٿئي‬ ‫وڌيڪ‬ ‫اثر‬ ‫تي‬ ‫دل‬ ‫جي‬ ‫اسان‬ ،‫۾‬‫ڀيٽ‬ ‫جي‬ ‫ناول‬ ‫۽‬ ‫ڻي‬‫وندر‬ ِ‫الء‬ ‫ٻنهي‬ ‫پڙهيل‬ ‫اڻ‬ ‫۽‬ ‫پڙهيل‬ ‫ناٽڪ‬
‫ٿو‬ ‫ڪري‬ ‫ميسر‬.“1
َ‫ء‬‫سنڌي‬‫جديد‬‫ناٽڪ‬َ‫ء‬‫نويسي‬‫جي‬‫شروعات‬‫انگريزن‬‫جي‬‫دؤر‬‫کان‬‫ٿي‬.0781‫ع‬‫۾‬‫امام‬‫بخش‬‫خادم‬
‫پهرئين‬‫سنڌي‬‫ناٽڪ‬’‫هير‬‫رانجهو‬‘‫جو‬‫مسودو‬(Script).‫لکيو‬‫جيڪو‬‫نه‬‫اسٽيج‬‫تي‬‫اچي‬‫ڊرامي‬‫جي‬
‫صورت‬‫اختيار‬‫ڪري‬‫سگهيو‬‫۽‬‫نه‬‫وري‬‫شايع‬‫ٿي‬‫مطالعاتي‬‫ناٽڪ‬‫بڻجي‬‫سگهيو‬.َ‫ء‬‫سنڌي‬‫۾‬‫جيڪو‬‫پهريون‬
‫ناٽڪ‬‫شايع‬‫ٿي‬،‫سگهيو‬‫اهو‬‫مرزا‬‫قليچ‬‫بيگ‬‫جو‬‫لکيل‬’‫ليلي‬‫مجنون‬‘‫هو‬‫۽‬‫سکر‬‫واري‬‫ماستر‬‫هري‬‫سنگهه‬
‫شايع‬‫ڪرائي‬‫پڌرو‬‫ڪيو‬.‫اهو‬‫ناٽڪ‬‫هندستاني‬‫ناٽڪ‬’‫ليلي‬‫مجنون‬‘‫جو‬‫ترجمو‬‫هو‬.‫مرزا‬‫قليچ‬‫بيگ‬
َ‫ء‬‫سنڌي‬‫۾‬‫سڀ‬‫کان‬‫وڌيڪ‬‫وڏا‬‫ناٽڪ‬،‫لکي‬‫سنڌي‬‫وڏي‬‫ناٽڪ‬‫پختو‬‫بنياد‬‫فراهم‬‫ڪري‬‫چڏيو‬.‫مرزا‬‫صاحب‬
‫سنڌي‬َ‫ء‬‫ٻولي‬‫۾‬‫بي‬‫شمار‬‫وڏا‬‫توڙي‬‫ننڍا‬‫ناٽڪ‬،‫تخليق‬‫لٿو‬ُ‫ا‬‫۽‬‫ترجمو‬،‫ڪري‬‫سنڌي‬‫ادب‬‫جي‬‫هن‬‫اهم‬‫ترين‬
‫صنف‬‫کي‬‫ماال‬‫مال‬‫ڪيو‬.
‫مرزا‬‫قليچ‬‫بيگ‬ِ‫کانپوء‬‫هن‬‫ميدان‬‫۾‬‫ڪوڙي‬‫مل‬‫چندن‬‫مل‬‫پير‬،‫پاتو‬‫سندس‬‫پهريون‬‫ناٽڪ‬’‫رتنا‬
‫ولي‬‘‫سنسڪرت‬‫ناٽڪ‬‫جو‬‫ترجمو‬‫هو‬.‫جيڪو‬0777‫ع‬‫تي‬‫رتن‬‫ساهت‬‫منڊل‬‫پاران‬‫شايع‬‫ڪرايو‬‫ويو‬.
‫ايستائين‬‫سنڌ‬‫۾‬‫ڪابه‬‫ناٽڪ‬‫منڊلي‬‫برپا‬‫نه‬‫ٿي‬‫هئي‬.0712‫ع‬‫۾‬‫ڊي‬‫جي‬‫سنڌ‬‫ڪاليج‬‫ناٽڪ‬َ‫ء‬‫منڊلي‬‫جي‬‫قيام‬
‫بعد‬‫سنڌي‬‫ناٽڪ‬‫مطالعاتي‬‫ناٽڪ‬‫مان‬‫ڦري‬‫حقيقي‬‫ناٽڪ‬‫جو‬‫روپ‬‫ڌاريو‬.‫ڇوته‬”‫جيستائين‬‫ڪوبه‬‫ناٽڪ‬
‫اسٽيج‬‫تي‬‫پيش‬‫نه‬‫ٿو‬،‫ٿئي‬‫تيستائين‬‫اهو‬‫فقط‬‫ڊرامي‬‫جو‬‫مسودو‬(Script)‫آهي‬“.2
َ‫ء‬‫سنڌي‬‫۾‬‫رنگ‬‫منچ‬(Stage)‫تي‬‫پهريون‬‫ناٽڪ‬‫ماستر‬‫ڄيٺانند‬‫کلڻداس‬َ‫ء‬‫ڀريائي‬‫جو‬’‫نل‬‫دمينتي‬‘
‫آيو‬.‫جيڪو‬‫ڊي‬‫جي‬‫سنڌ‬‫ڪاليج‬‫ناٽڪ‬‫منڊلي‬َ‫ء‬‫ڪراچي‬‫پاران‬0712‫ع‬‫۾‬‫پيش‬‫ڪيو‬‫ويو‬.َ‫ء‬‫سنڌي‬‫۾‬‫پهريون‬
‫اصلوڪو‬‫ناٽڪ‬‫مرزا‬‫قليچ‬‫بيگ‬‫جو‬‫لکيل‬’‫بڪاولي‬‘،‫هو‬‫جيڪو‬‫ساڳئي‬‫سال‬‫ماستر‬‫هري‬‫سنگهه‬‫سکر‬
‫مان‬‫شايع‬‫ڪيو‬.‫اهو‬‫به‬‫صرف‬‫مطالعاتي‬‫ناٽڪ‬،‫هو‬‫جو‬‫اسٽيج‬‫تي‬‫نه‬‫اچي‬‫سگهيو‬.َ‫ء‬‫سنڌي‬‫م‬‫ننڍي‬‫ناٽڪ‬‫يا‬
‫ايڪانڪي‬(One Act Play)‫جو‬‫باني‬‫به‬‫مرزا‬‫قليچ‬‫بيگ‬‫آهي‬.‫جنهن‬0711‫ع‬‫۾‬’‫لوڀي‬‫۽‬‫ٺوڳي‬‘‫لکيو‬.
‫سندس‬‫اهو‬‫پهريون‬‫ناٽڪ‬،‫هو‬‫جيڪو‬‫رنگ‬‫منچ‬‫تي‬‫آيو‬‫۽‬‫ڊي‬‫جي‬‫سنڌ‬‫ڪاليج‬‫ناٽڪ‬َ‫ء‬‫منڊلي‬‫پاران‬
‫ڏيکاريو‬‫ويو‬.
‫سنڌ‬‫۾‬0771‫ع‬‫کان‬1920‫ع‬‫تائين‬‫وڏن‬‫ناٽڪن‬‫جو‬‫عروج‬‫رهيو‬.‫دوران‬ ‫مدي‬ ‫ان‬ ‫جي‬ ‫سالن‬ ‫چاليهن‬
‫اتي‬ ‫رهيو‬ ‫زور‬ ‫جو‬ ‫لٿي‬ُ‫ا‬ ،‫ترجمي‬ ‫جي‬ ‫ناٽڪن‬ ‫جي‬ ‫ٻولين‬ ‫ٻين‬ ‫جتي‬0141‫ناٽڪن‬ ‫اصلوڪن‬ ‫۾‬ َ‫ء‬‫سنڌي‬ ‫کان‬ ‫ع‬
‫۽‬ ‫خرابين‬ ‫سماجي‬ ‫جي‬ ‫دؤر‬ ‫تنهن‬ ‫۾‬ ‫جنهن‬ .‫هو‬ ‫جو‬ ‫ناٽڪن‬ ‫وارن‬ َ‫ء‬‫نگاري‬ ‫حقيقت‬ ‫دؤر‬ ‫اهو‬ .‫وڌيو‬ ‫زور‬ ‫جو‬
‫م‬ ‫منهن‬ ،‫وڙهڻ‬ ‫خالف‬ ‫انهنجي‬ ‫پر‬ ،‫ويو‬ ‫ڪيو‬ ‫وائکو‬ ‫کي‬ ‫ڏاڍاين‬‫جي‬ ‫حقن‬ ‫انساني‬ ‫بنيادي‬ ‫گڏ‬ ‫سان‬ ‫ٿيڻ‬ ‫قابل‬
‫کان‬ ‫ان‬ ‫ته‬ ‫ويا.نه‬ ‫خلقيا‬ ‫ڪردار‬ ِ‫الء‬ ‫حفاظت‬‫ڪي‬‫ايڪڙ‬‫ٻيڪڙ‬‫ننڍا‬‫ناٽڪ‬‫شايع‬‫ٿيا‬‫يا‬‫منچ‬‫تي‬‫آيا‬‫نه‬‫ته‬‫سڀ‬
‫وڏا‬‫ناٽڪ‬‫ڏيکاريا‬‫ويا‬‫يا‬‫شايع‬‫ٿيا‬.‫ناٽڪ‬ ‫ننڍا‬ ‫۾‬ ‫زماني‬ ‫ان‬‫ليال‬‫رام‬،‫سنگهه‬‫ڪوڙي‬‫مل‬‫چندن‬،‫مل‬‫ڏيئو‬‫مل‬
001 .‫ص‬ ،‫7110ع‬ ،‫پبليڪيشن‬ ‫ويڻا‬ ،‫پرک‬ ‫جي‬ ‫ساهتيه‬ ،‫جڳديش‬ ‫لڇاڻي‬ 1
040 .‫ص‬ ،‫ساڳيو‬ 2
4
‫گاگن‬‫سنگهه‬‫آڏواڻي،لعل‬‫چند‬‫امر‬‫ڏنو‬،‫مل‬‫ڪشنچند‬،‫بيوس‬‫ڀيرو‬‫مل‬‫مهر‬‫چند‬،‫آڏواڻي‬‫چانڊو‬‫مل‬،‫کتري‬
‫ديوان‬،‫ٺاڪرداس‬‫خانچند‬‫درياڻي‬‫۽‬‫ليال‬‫رام‬‫ٻين‬ ‫۽‬ ‫ماکيجاڻي‬‫ناٽڪ‬‫نويس‬‫ن‬‫هئا‬ ‫لکيل‬ ‫جا‬،‫سندن‬‫لکيل‬‫ننڍا‬
‫ناٽڪ‬‫مقبول‬‫ٿيا‬‫ته‬‫وڏي‬‫ناٽڪ‬‫جو‬‫زور‬‫ٽٽندو‬‫ويو‬.‫پر‬‫تنهن‬‫هوندي‬‫به‬‫مرزا‬‫قليچ‬‫بيگ‬‫اصلوڪا‬‫وڏا‬‫ناٽڪ‬
‫تخليق‬‫ڪندو‬‫رهيو‬.‫حقيقت‬َ‫ء‬‫پسندي‬‫پر‬ ،‫ڪئي‬ ‫کان‬ ‫الڙڪاڻي‬ ‫بيوس‬ ‫ڪشنچند‬ ‫ته‬ ‫شروعات‬ ‫جي‬ ‫دؤر‬ ‫واري‬
‫۾‬ َ‫ء‬‫ڪراچي‬ ‫۽‬ ‫حيدرآباد‬ ِ‫پوء‬‫خانچند‬َ‫ء‬‫درياڻي‬‫جا‬‫وارا‬ َ‫ء‬‫نگاري‬ ‫حقيقت‬ ‫لکيل‬‫ناٽڪ‬‫وڌيڪ‬‫مقبول‬‫ٿيا‬.
‫ناٽڪ‬ ‫گهڻا‬ ‫آيل‬ ‫تي‬ ‫منچ‬ ‫جا‬ ‫نويسن‬ ‫ناٽڪ‬ ‫جن‬ ِ‫کانسواء‬ ‫نويسن‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ٻنهي‬ ‫انهن‬”‫چهچٽا‬ ‫کالئيندڙ‬“
‫ڏسندڙ‬ ‫جيئن‬ .‫هئا‬ ‫ويندا‬ ‫ڏيکاريا‬ ‫تي‬ ‫وچ‬ ‫يا‬ ‫اڳ‬ ‫کان‬ ‫ناٽڪن‬ ‫وڏن‬ ‫ڪري‬ ‫گهڻو‬ ‫جيڪي‬ .‫هئا‬ ‫هوندا‬‫گهر‬ ‫لي‬ِ‫ک‬ ‫لي‬ِ‫ک‬
.‫وڃن‬ ‫واپس‬”‫ڪم‬ ‫کان‬ ‫مبالغي‬ ،‫وڌائي‬ ‫کي‬ ‫حقيقتن‬ .‫هو‬ ‫هوندو‬ ‫ڏنل‬ ‫تي‬ َ‫ء‬‫مسخري‬ ‫زور‬ ‫گهڻو‬ ‫۾‬ ‫ناٽڪن‬ ‫اهڙن‬
‫هوندو‬ ‫ٿيل‬ ‫ڪونه‬ ‫صرفو‬ ‫جو‬ ‫نظارن‬ ‫۽‬ ‫ڪردارن‬ ،‫واقعن‬ ‫۾‬ ‫جن‬ .‫هو‬ ‫ڪبو‬ ‫پيدا‬ ‫مذاق‬ ‫وٺي‬.‫هو‬‫پردا‬ ‫هر‬ ‫هر‬
‫سان‬ َ‫ء‬‫نگاري‬ ‫حقيقت‬ ‫کي‬ َ‫ء‬‫زندگي‬ ‫نوع‬ ‫ڳنڀير‬ ‫۾‬ ‫جن‬ ،‫هئا‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ٿورا‬ ‫تمام‬ ‫اهڙا‬ ... .‫هئا‬ ‫پوندا‬ ‫چاڙهڻا‬ ‫الهڻا‬
‫وئي‬ ‫ڪئي‬ ‫ڪوشش‬ ‫جي‬ ‫سلجهائڻ‬ ‫کي‬ ‫مسئلن‬ ‫جي‬ ‫جيوت‬ ‫۾‬ ‫ساڀيا‬ ‫۽‬ ‫ويو‬ ‫ڪيو‬ ‫پيش‬.“3
0191‫طور‬ ‫ايڪانڪي‬ ‫يا‬ ‫فصلو‬ ‫يڪ‬ ‫کي‬ ‫جنهن‬ .‫آيو‬ ‫سامهون‬ ‫۾‬ ‫روپ‬ ‫نئين‬ ‫به‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ننڍي‬ ‫سنڌي‬ ‫۾‬ ‫ع‬
‫جي‬ َ‫ء‬‫انگريزي‬ ‫۽‬ ‫يڪبابي‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫هندي‬ ‫روپ‬ ‫اهو‬ ‫جو‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ننڍي‬ ‫سنڌي‬ .‫ويو‬ ‫سڃاتو‬(One Act
Play)‫باني‬ ‫جو‬ ‫انداز‬ ‫نئين‬ ‫ان‬ .‫هو‬ ‫ويجهو‬ ‫گهڻو‬ ‫جي‬ ‫حقيقت‬ ‫سان‬ ‫حوالي‬ ‫عملي‬ ‫توڙي‬ ‫فني‬ .‫هو‬ ‫ئي‬ ‫جهڙو‬
‫م‬ ‫رام‬ ‫منگها‬‫هن‬ .‫هو‬ ‫لڪاڻي‬‫سنڌي‬‫ننڍي‬‫ناٽڪ‬/‫ايڪانڪي‬(One act Play)‫کي‬‫جيڪو‬‫عروج‬،‫ڏنو‬‫اهو‬
‫ڪنهن‬‫ٻئي‬‫جي‬‫حصي‬‫نه‬‫آيو‬.‫اڳ‬ ‫کان‬ ‫ڪرڻ‬ ‫ذڪر‬ ‫جو‬ ‫خدمتن‬ ‫ادبي‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬ ‫پروفيسر‬
.‫ٿو‬ ‫ڏجي‬ ‫احوال‬ ‫جو‬ َ‫ء‬‫حياتي‬ ‫سندس‬
‫احوال‬ ‫جو‬ َ‫ء‬‫حياتي‬:
‫پروفيسر‬‫منگها‬‫رام‬َ‫ء‬‫ملڪاڻي‬‫جو‬‫جنم‬24‫ڊسمبر‬0711‫ع‬‫۾‬‫حيدرآباد‬‫سنڌ‬‫۾‬‫ٿيو‬.‫سندس‬ُ‫ء‬‫پي‬‫ڌارام‬ُ‫ا‬
‫شيوڪرام‬‫خدا‬‫آبادي‬‫عامل‬‫زميندار‬‫هو‬..‫هئا‬ ‫مان‬ ‫وجهندڙن‬ ‫پايو‬ ‫جو‬ ‫شهر‬ ‫هن‬ ‫عامل‬ ‫آبادي‬ ‫خدا‬ ‫جا‬ ‫حيدرآباد‬
‫آڏو‬ ‫چند‬ ‫مهر‬ ‫مل‬ ‫ڀير‬ ‫لکندڙ‬ ‫تاريخ‬ ‫جي‬ ‫هندن‬ ‫جي‬ ‫سنڌ‬‫ته‬ ‫ٿو‬ ‫لکي‬ ‫بابت‬ ‫نسب‬ ‫حسب‬ ‫سندس‬ ‫اڻي‬”‫۾‬ ‫حيدرآباد‬
.‫آهن‬ ‫آڪهيون‬ ‫ٻه‬ ‫جون‬ ‫ملڪاڻين‬‫جي‬ .‫آهي‬ ‫اروڙا‬ ‫نک‬ ‫جي‬ ‫ملڪاڻين‬ ‫هڪڙن‬‫ملڪاڻي‬ ‫رائچند‬‫اوالد‬ ‫جو‬ َ‫ء‬
‫ملڪاڻين‬ ‫وارن‬ ،‫نک‬ ‫درڙي‬ .‫ٿو‬ ‫سڏجي‬ ‫گهٽي‬ ‫ملڪاڻي‬ ‫عالئقو‬ ‫سندن‬ ‫۾‬ ‫حيدرآباد‬ .‫آهي‬ ‫درڙي‬ ‫نک‬ ‫ٻي‬ .‫آهن‬
‫ڏاڏو‬ ‫وڏو‬ ‫جو‬’‫مل‬ ‫ملڪ‬‘‫هو‬“.4
‫مان‬ ‫خاندان‬ ‫ڏاڏاڻي‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫ملڪاڻي‬ ‫رام‬ ‫منگها‬‫ملڪاڻي‬ ِ‫آواتراء‬ ‫منشي‬ ‫پٽ‬ ‫جو‬ ِ‫صاحبراء‬ ‫ديوان‬،‫مير‬
‫مالي‬ ‫جو‬ ‫خان‬ ‫صوبدار‬‫اتي‬.‫هو‬ ‫وزير‬0729‫ميرن‬ ‫وقت‬ ‫تنهن‬ .‫ڪئي‬ ‫فتح‬ ‫سنڌ‬ ‫نيپيئر‬ ‫چارلس‬ ‫سر‬ ‫جڏهن‬ ‫۾‬ ‫ع‬
‫جون‬ ‫خزاني‬ ‫۽‬ ‫هو‬ ‫۾‬ ‫قلعي‬ ‫واري‬ ‫حيدرآباد‬ ‫خزانو‬ ‫جو‬‫چاٻيون‬‫و‬ ِ‫آوتراء‬ ‫منشي‬.‫هيون‬ ‫ٽ‬”‫سر‬ ‫سبب‬ َ‫ء‬‫انهي‬
‫نيپ‬ ‫چارلس‬‫ي‬‫ئ‬‫پر‬ ‫گهريون‬ ‫ڪنجيون‬ ‫کان‬ ِ‫آوتراء‬ ‫منشي‬ ‫هن‬ .‫هو‬ ‫ويو‬ ‫به‬ َ‫ء‬‫گهٽي‬ ‫ملڪاڻي‬‫ر‬‫ته‬ ‫ڪيو‬ ‫انڪار‬ ‫هن‬
.‫2114ع‬ ،‫آباد‬ ‫احمد‬ ‫ورڪشاپ‬ ‫ڊراما‬ ‫سنڌي‬ ،)‫سمالوچنا‬ ‫۽‬ ‫اؤسر‬ ،‫چڪاس‬ ‫جي‬ ‫منچ‬ ‫رنگ‬ ‫۽‬ ‫ناٽڪ‬ ‫سنڌي‬ ‫بعد‬ ‫(ورهاڱي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫سنڌي‬ ،‫پريم‬ ‫پرڪاش‬
917 .‫ص‬3
291 .‫1114ص‬ ،‫ڪنڊيارو‬ ،‫پبليڪيشن‬ ‫روشني‬ ،‫تاريخ‬ ‫جي‬ ‫هندن‬ ‫جي‬ ‫سنڌ‬ ،‫مهرچند‬ ‫مل‬ ‫ڀيرو‬ ‫آڏواڻي‬ 4
5
‫ميرن‬ ِ‫آواتراء‬ .‫ويو‬‫هليو‬ ‫واپس‬ ‫هو‬ ‫تي‬ ‫جنهن‬ .‫ڪندو‬ ‫نه‬ ‫حوالي‬ ‫سندس‬ ‫چاٻيون‬ ِ‫کانسواء‬ ‫حڪمن‬ ‫جي‬ ‫ميرن‬ ‫هو‬
‫هئي‬ ‫هوندي‬ ‫اجازت‬ ‫جي‬ ‫بيهڻ‬ ‫وٽ‬ َ‫ء‬‫ڏيڍي‬ ‫جي‬ ‫گهرن‬ ‫جي‬ ‫ميرن‬ ‫کيس‬ ‫جو‬ ، ‫هو‬ ‫ويجهو‬ ‫ته‬ ‫ايترو‬ ‫کي‬“.5
ِ‫آواتراء‬ ‫منشي‬‫کيس‬ ‫تي‬ ‫ڀرڻ‬ ‫زور‬ ‫جي‬ ‫چارلس‬ ِ‫کانپوء‬ َ‫ء‬‫صاحبي‬ ‫جي‬ ‫ميرن‬‫۾‬ ‫معاملن‬ ‫حڪومتي‬
‫ته‬ ‫ٿو‬ ‫لکي‬ ‫هلي‬ ‫اڳتي‬ ‫آڏواڻي‬ ‫چند‬ ‫مهر‬ ‫مل‬ ‫ڀيرو‬ .‫هيون‬ ‫ڏنيون‬ ‫صالحون‬”‫جي‬ ‫خاندان‬ َ‫ء‬‫انهي‬‫جو‬ ‫مل‬ ‫گدو‬
.‫آهي‬ ‫مولچند‬ ‫ديوان‬ ‫فرزند‬‫ٻه‬ ‫کي‬‫مولچند‬‫ميارام‬ ‫ديوان‬ ‫۽‬ ِ‫راء‬ ‫هر‬ ‫ديوان‬‫پٽ‬‫ڪشن‬ ‫ديوان‬ ‫فرزند‬ ‫جو‬ ‫جنهن‬ ،‫چند‬
‫رام‬ ‫شيوڪ‬ ‫ديوان‬ ‫پٽ‬ ‫جو‬ ‫ان‬ .‫هو‬.‫هو‬ ‫ڪشنچند‬‫رام‬ ‫شيوڪ‬ ‫ديوان‬‫اڌارام‬ ‫ديوان‬ ‫فرزند‬ ‫مربي‬ ‫جو‬0711‫ع‬
‫ه‬ ‫نه‬ ‫تندرستي‬ ‫مگر‬ ،‫گهڙيو‬ ‫۾‬ ‫ميڊيڪل‬ ،‫ڪري‬ ‫پاس‬ ‫مئٽرڪ‬ .‫هو‬ ‫ڄائو‬ ‫ڌاري‬‫ڇڏي‬ ‫پڙهڻ‬ ‫ئي‬ ‫سگهو‬ ‫سبب‬ ‫ئڻ‬
.‫ڏنائين‬‫هو‬0147.‫آهن‬ ‫موتيرام‬ ‫۽‬ ‫عالمچند‬ ،‫ملڪاڻي‬ ‫رام‬ ‫ڌا‬ُ‫ا‬ ‫منگهارام‬ ‫پٽ‬ ‫ٽي‬ ‫کيس‬ .‫ويو‬ ‫ڪري‬ ‫ديهانت‬ ‫۾‬ ‫ع‬
‫ٻ‬ ‫ٻيا‬‫آهن‬ ‫سنڀاليندا‬ ‫زمينداري‬ ‫ڀائر‬ ‫ئي‬“.6
‫جو‬ َ‫ء‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫سندس‬ .‫هو‬ ‫سان‬ ‫خاندان‬ ‫لکيل‬ ‫پڙهيل‬ ‫انتهائي‬ ‫جي‬ ‫عاملن‬ ‫حيدرآبادي‬ ‫تعلق‬
‫ج‬ ،‫هو‬ ‫کيمچند‬ ‫ڊاڪٽر‬ ‫سئوٽ‬‫يڪ‬.‫هو‬ ‫ڊاڪٽر‬ ‫جو‬ ‫اکين‬ ‫رجسٽرڊ‬ ‫جو‬ َ‫ء‬‫يونيورسٽي‬ ‫بمبئي‬ ‫و‬‫هن‬0119‫ع‬‫۾‬
،‫کولي‬ ‫اسپتال‬ ‫خيراتي‬ ‫جي‬ ‫اکين‬ ‫۾‬ ‫حيدرآباد‬‫۾‬ ‫جنهن‬‫۾‬ ‫دؤر‬ ‫تنهن‬‫به‬ ‫جو‬ ‫رهائڻ‬ ‫کي‬ ‫بيمارن‬‫ٿ‬ ‫بندوبست‬‫يل‬
‫هو‬ ‫هوندو‬..‫هو‬ ‫پٽ‬ ‫جو‬ ‫ٻائي‬ ‫ڌني‬ ‫شريمتي‬ ِ‫سئوٽ‬ ‫سندس‬ ‫گدواڻي‬ ‫بي‬ ‫موتيرام‬ ‫هدايتڪار‬ ‫مشهور‬ ‫جو‬ ‫کنڊ‬ ‫ننڍي‬
‫هدايتڪاري‬ ‫جي‬ ‫فلمن‬ ‫ڪجهه‬ ‫۾‬ ‫الهور‬ ‫۾‬ ‫شروع‬ ‫هن‬ .‫هئي‬ ‫ورتي‬ ‫مان‬ ‫واليت‬ ‫تعليم‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫فلمسازي‬ ‫جنهن‬
‫هن‬ ‫جتي‬ .‫ويو‬ ‫هليو‬ ‫بمبئي‬ ‫۾‬ ‫بعد‬ ‫پر‬ .‫ڪئي‬41‫جنهن‬ .‫ٺاهيون‬ ‫فلمون‬ ‫وڌيڪ‬ ‫کان‬‫خ‬ ‫فلم‬ ‫هڪ‬َ‫ء‬‫درياڻي‬ ‫انچند‬
‫ناٽڪ‬ ‫اسٽيج‬ ‫سنڌي‬ ‫جي‬’‫شيطان‬ ‫ڪي‬ ‫انسان‬‘‫ڪري‬ ‫ترجمو‬ ‫تان‬’‫شيطان‬ ‫يا‬ ‫انسان‬‘‫ٺاهي‬ ‫سان‬ ‫نالي‬ ‫جي‬
.‫هئي‬‫ته‬ ‫جڏهن‬ ،‫هو‬ ‫ڪيو‬ َ‫ء‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬ ‫ڪردار‬ ‫جو‬ ‫هيرو‬ ‫۾‬ ‫فلم‬ ‫ان‬‫وال‬ ‫جي‬ ‫نرگس‬ ‫اداڪاره‬‫۽‬ ‫ده‬
‫ناني‬ ‫جي‬ ‫دت‬ ‫سنجي‬”‫ٻائي‬ ‫جدن‬“.‫هئي‬ ‫به‬‫مسخري‬ ‫مشهور‬ ‫جي‬ ‫سنڌ‬ ‫۾‬ ‫فلم‬ ‫ان‬”َ‫ء‬‫ڪمالڻي‬ ‫گوپ‬“‫اداڪاري‬
.‫هئي‬ ‫ڪئي‬.‫وسائي‬ ‫وڃي‬ ‫بمبئي‬ ِ‫الء‬ ‫هميشه‬ ‫به‬ ‫هن‬ ‫بعد‬ ‫جنهن‬
‫جو‬ َ‫ء‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬ُ‫ء‬‫پي‬‫ملڪاڻي‬ ‫ڌارام‬ُ‫ا‬‫روشن‬‫خيال‬‫شخص‬‫هو‬.‫منگهارام‬‫اسڪولي‬‫تعليم‬
‫گورنمينٽ‬ِ‫هاء‬‫اسڪول‬‫۾‬‫ورتي‬.‫هڪ‬ ‫جي‬ ‫سنڌ‬ ‫ملڪاڻي‬ ‫رام‬ ‫منگها‬‫غالم‬ ‫استاد‬ ‫وڏي‬‫علي‬‫نانا‬‫شاگرد‬ ‫جو‬
،‫هو‬‫وٽ‬ ‫جنهن‬‫هو‬‫ٻيون‬‫درجو‬‫ڪندڙ‬ ‫متاثر‬ ‫کي‬ ‫شخصيت‬ ‫سندس‬ ،‫پڙهيو‬‫ٻيو‬‫آئل‬ ‫وليرام‬ ‫استاد‬‫مل‬‫ٿڌاڻي‬،‫هو‬
‫جنهن‬‫وٽ‬‫هو‬‫چوٿون‬‫۽‬‫ڇهون‬‫درجو‬‫پڙهيو‬‫هو‬‫سبب‬ ‫هئڻ‬ ‫تعلق‬ ‫خانداني‬ .‫ساڌو‬‫هيرانند‬‫۽‬‫ڏيارام‬‫گدومل‬
‫سندس‬‫ٻن‬‫پڦين‬‫کي‬‫انگريزي‬‫۽‬‫سنسڪرت‬‫پڙهائڻ‬ِ‫الء‬‫گهر‬‫۾‬‫ايندا‬‫هئا‬.7‫تعلق‬ ‫ويجهو‬ ‫جو‬ ‫خاندان‬ ‫سندس‬
‫ديوان‬‫ڪوڙي‬‫مل‬‫به‬ ‫سان‬‫هو‬.
”‫منگهارام‬‫جڏهن‬‫اڃا‬‫ڇهين‬‫درجي‬‫۾‬‫هو‬‫ته‬‫کيس‬‫ناٽڪن‬‫۾‬‫ڳائڻ‬‫۽‬‫اداڪاري‬‫ڪرڻ‬‫جو‬‫موقعو‬
‫مليو‬.‫هو‬‫بمبئي‬‫يونيورسٽي‬‫پاران‬‫ورتل‬‫مئٽرڪ‬‫جي‬‫امتحان‬‫۾‬‫سڄي‬‫سنڌ‬‫اندر‬‫چوٿون‬‫نمبر‬‫آيو‬‫۽‬‫پنهنجي‬
‫اسڪول‬‫۾‬‫پهريون‬‫نمبر‬،‫بيٺو‬‫جنهن‬‫تي‬‫کيس‬41‫رپيا‬‫انعام‬‫مليو‬.‫انهن‬‫پئسن‬‫مان‬‫هن‬08‫ڪتاب‬‫خريد‬
‫ڪري‬‫اچي‬‫پنهنجي‬‫گهر‬‫۾‬‫الئبريري‬‫ٺاهڻ‬‫جي‬‫شروعات‬‫ڪئي‬.‫منگهارام‬َ‫ء‬‫ڪراچي‬‫۾‬‫اچي‬‫ڊي‬‫جي‬‫سنڌ‬
291 .‫ص‬ .‫ساڳيو‬ 5
291 .‫ص‬ .‫ساڳيو‬ 6
291 .‫ص‬ .‫ساڳيو‬ 7
6
‫ڪاليج‬‫۾‬‫داخال‬‫ورتي‬.‫هو‬‫ڪاليج‬‫۾‬‫تعليم‬‫سان‬‫گڏ‬،‫ڊبيٽنگ‬،‫راڳ‬،‫ناٽڪ‬‫ادب‬‫۽‬‫راندين‬‫۾‬َ‫ء‬‫سرگرمي‬‫سان‬
‫حصو‬‫وٺندو‬‫رهيو‬“.8
،‫صاحب‬ ‫ملڪاڻي‬‫مرزا‬‫قليچ‬‫بيگ‬‫جي‬‫ناٽڪ‬”‫نيڪي‬‫۽‬‫بدي‬“‫۾‬‫زنانو‬‫ادا‬ ‫ڪردار‬‫هو‬ ‫ڪيو‬.‫سندس‬
‫شادي‬‫ڪاليج‬‫۾‬‫پڙه‬‫ائ‬‫ي‬‫دوران‬ُ‫ء‬‫پي‬‫جي‬‫زور‬‫ڀرڻ‬‫تي‬‫ٿي‬.‫هن‬0101‫ع‬‫۾‬‫بي‬‫اي‬‫جو‬‫امتحان‬‫پاس‬‫ڪيو‬.
‫سندس‬‫ٽنڊي‬ ‫زمينداري‬ ‫خانداني‬‫محمد‬‫خان‬‫۾‬‫هئي‬.‫پنهنجي‬ُ‫ء‬‫پي‬‫هن‬ ‫سبب‬ ‫عمر‬ ‫ضعيف‬ ‫جي‬‫زمينداري‬
‫سنڀالي‬..‫ڪئي‬ ‫زمينداري‬ ‫سال‬ ‫پنج‬ ‫چار‬ ‫هن‬
‫منگهارام‬َ‫ء‬‫ملڪاڻي‬‫جي‬،‫علمي‬‫ادبي‬‫۽‬‫خاص‬‫طور‬‫تي‬‫ناٽڪن‬‫سان‬َ‫ء‬‫دلچسپي‬‫سبب‬‫کيس‬‫پهريائين‬
‫ڊي‬‫جي‬‫سنڌ‬‫ڪاليج‬‫۾‬‫انگريزي‬‫فيلو‬‫ڪري‬‫رکيو‬‫ويو‬.‫ان‬‫ڏس‬‫۾‬‫شوڪت‬‫حسين‬‫شوري‬‫لکيو‬‫آهي‬‫ته‬
‫منگهارام‬‫جڏهن‬‫پنهنجي‬‫ٻنين‬‫تي‬‫هو‬‫ته‬‫کيس‬‫ڊي‬‫جي‬‫سنڌ‬‫ڪاليج‬‫جي‬‫پرنسپل‬‫شهاڻي‬‫جو‬‫نياپو‬‫مليو‬‫ته‬
َ‫ء‬‫ڪراچي‬‫اچ‬‫ته‬‫انگريزي‬‫فيلو‬‫ڪري‬ِ‫رکانء‬.ُ‫ء‬‫پي‬‫سندس‬‫مرضي‬،‫ڏسي‬‫کيس‬‫موڪل‬‫ڏني‬.‫منگهارام‬‫کي‬
‫هاسٽل‬‫جو‬‫وارڊن‬‫به‬‫ڪري‬‫رکيو‬‫ويو‬.‫اڳتي‬‫هلي‬‫ليڪچر‬‫ا‬‫ر‬‫۽‬ِ‫پوء‬)‫(نائب‬‫پروفيسر‬‫ٿيو‬.‫هاڻي‬‫پروفيسر‬
‫منگهارام‬‫ملڪاڻي‬‫سڏجڻ‬‫لڳو‬.‫دادا‬‫جشن‬‫واسواڻي‬‫۽‬‫پروفيسر‬‫احمد‬‫علي‬‫خواجه‬(‫مشهور‬‫ليکڪ‬ُ‫ء‬‫خيرالنسا‬
‫جعفري‬‫جو‬‫والد‬)‫سندس‬‫شاگرد‬‫هئا‬.“9
‫هو‬ ‫انگريزي‬ ‫مضمون‬ ‫جو‬ َ‫ء‬‫ملڪاڻي‬ ‫رام‬ ‫منگها‬ ‫پروفيسر‬.‫به‬ ‫پڙهائيندو‬ ‫۾‬ ‫ڪاليج‬ ‫جي‬ ‫ڊي‬ ‫جيڪو‬
‫پر‬ .‫هئا‬ ‫استاد‬ ‫جا‬ َ‫ء‬‫سنڌي‬ ‫مل‬ ‫ڏنو‬ ‫امر‬ ‫چند‬ ‫لعل‬ ‫۽‬ ‫آڏواڻي‬ ‫مهرچند‬ ‫مل‬ ‫ڀيرو‬ ‫تي‬ُ‫ا‬ ‫تڏهن‬ .‫هو‬”‫سان‬ َ‫ء‬‫ٻولي‬ ‫سنڌي‬
‫ڏسي‬ ‫کي‬‫پورهئي‬ ‫ادبي‬ ‫سندس‬ ‫۽‬ َ‫ء‬‫لڳا‬َ‫ء‬‫سنڌي‬ ‫گڏ‬ ‫سان‬ َ‫ء‬‫يزي‬ ‫انگر‬ ‫کيس‬ َ‫ء‬‫بٽاڻي‬ ‫پرنسپال‬ ‫جي‬ ‫ڪاليج‬ ‫جي‬ ‫ڊي‬
‫ڪيو‬ ‫مقرر‬ ‫پروفيسر‬ ‫نائب‬ ‫جو‬“.10
‫ورهاڱي‬ِ‫کانپوء‬‫پروفيسر‬‫ملڪاڻي‬‫پنهنجن‬‫ٻن‬‫پٽن‬‫۽‬‫هڪ‬َ‫ء‬‫ڌي‬‫سان‬‫گڏ‬‫بمبئي‬‫لڏي‬‫آيو‬.‫اتي‬‫جئه‬‫هند‬
‫ڪاليج‬‫۾‬َ‫ء‬‫انگريزي‬‫جو‬‫پروفيسر‬‫۽‬‫شعبي‬‫جو‬‫اڳواڻ‬‫مقرر‬‫ٿيو‬.
‫پروفيسر‬‫ملڪاڻي‬‫انڊيا‬‫۾‬‫سنڌي‬‫ادب‬‫۽‬‫سنڌيت‬‫جي‬‫هلچل‬‫۾‬‫هڪ‬‫رهبر‬‫طور‬‫ڪم‬‫ڪيو‬.‫اها‬‫هلچل‬
‫بمبئي‬‫جي‬”‫سنڌي‬‫ساهت‬‫منڊل‬“‫طرفان‬0121‫ع‬‫کان‬‫شروع‬‫ٿي‬‫هئي‬.‫۽‬ ‫ٻولي‬ ‫سنڌي‬ ‫منڊل‬ ‫ساهت‬ ‫سنڌي‬
‫ٻيهر‬ ‫کي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫سنڌي‬ ‫منڊل‬ ‫ساهت‬ ‫سنڌي‬ ‫هيٺ‬ َ‫ء‬‫رهبري‬ ‫جي‬ ‫هن‬ .‫ڪئي‬ ‫جدوجهد‬ ِ‫الء‬ ‫جيئارڻ‬ ‫کي‬ ‫ثقافت‬
‫تسليم‬ ‫ٻولي‬ ‫سرڪاري‬ ‫جيان‬ ‫ٻولين‬ ‫ٻين‬ ‫جي‬ ‫ڀارت‬ ‫کي‬ َ‫ء‬‫ٻولي‬ ‫سنڌي‬ .‫ڪيو‬ ‫ادا‬ ‫ڪردار‬ ‫اهم‬ ‫به‬ ‫۾‬ ‫جيئارڻ‬
.‫هئي‬ ‫ڪئي‬ ‫منڊل‬ ‫ساهت‬ ‫سنڌي‬ ‫به‬ ‫جدوجهد‬ ‫شروعاتي‬ ِ‫الء‬ ‫ڪرائڻ‬0111‫ع‬‫جي‬ ‫ليکڪن‬ ‫جي‬ ‫ايشيا‬ ‫۾‬
‫جي‬ ‫ڀارت‬ ‫وفد‬ ‫جي‬ ‫عالمن‬ ‫۽‬ ‫اديبن‬ ‫سنڌي‬ ‫۾‬ َ‫ء‬‫سرواڻي‬ ‫سندس‬ ‫۾‬ ‫ان‬ ،‫هئي‬ ‫ٿي‬ ‫۾‬ َ‫ء‬‫دهلي‬ ‫جيڪا‬ ‫ڪانفرنس‬
َ‫ء‬‫سنڌي‬ ‫ڪري‬ ‫مالقات‬ ‫سان‬ ‫پرساد‬ ‫راجيندر‬ ‫ڊاڪٽر‬ ‫صدر‬ ‫تڏهوڪي‬‫۾ش‬ ‫شيڊيول‬ ‫اٺين‬ ‫جي‬ ‫آئين‬ ‫ڀارتي‬ ‫کي‬‫امل‬
.‫هو‬ ‫ڪيو‬ ‫مطالبو‬ ‫جو‬ ‫ڪرڻ‬‫نيٺ‬01‫اپريل‬0181‫سنڌي‬ ‫۽‬ ‫ٿيو‬ ‫تسليم‬ ‫مطالبو‬ ‫اهو‬ ‫جو‬ ‫سنڌين‬ ‫جي‬ ‫ڀارت‬ ‫تي‬ ‫ع‬
.‫وئي‬ ‫بڻجي‬ ‫حصو‬ ‫جو‬ ‫شيڊيول‬ ‫اٺين‬ ‫جي‬ ‫آئين‬ ‫جي‬ ‫ڀارت‬ ‫ٻولي‬‫پروفيسر‬‫ملڪاڻي‬09‫سال‬‫ان‬‫جو‬‫صدر‬
‫چونڊبو‬،‫رهيو‬‫جيستائين‬‫هو‬‫ڪاليج‬‫مان‬‫رٽائر‬‫ڪري‬‫پنهنجي‬‫پٽ‬‫وٽ‬‫ڪلڪتي‬‫۾‬‫وڃي‬‫رهيو‬.‫پروفيسر‬
2 .‫ص‬ ،‫0014ع‬ ‫مارچ‬ 41 ،‫حيدرآباد‬ ‫ڪاوش‬ ‫روزاني‬ ،‫حسين‬ ‫شوڪت‬ ‫شورو‬ 8
.‫ساڳيو‬ 9
02 .‫ص‬ ،‫8114ع‬ ،‫حيدرآباد‬ ‫گهر‬ ‫ساهت‬ ‫تاريخ،سنڌي‬ ‫جي‬ ‫نثر‬ ‫سنڌي‬ ،‫رام‬ ‫منگها‬ ‫ملڪاڻي‬ 10
7
‫ملڪاڻي‬‫آخري‬َ‫ء‬‫گهڙي‬‫تائي‬‫ن‬‫سنڌي‬‫ثقافت‬ ،‫ٻولي‬‫۽‬‫ادب‬‫جي‬‫خدمت‬‫ڪندو‬‫رهيو‬.‫هن‬72‫ورهين‬‫جي‬‫ڄمار‬
‫۾‬‫پهرين‬‫ڊسمبر‬0171‫ع‬‫۾‬‫هن‬‫دنيا‬‫مان‬‫الڏاڻو‬‫ڪيو‬.
:‫خدمتون‬ ‫ادبي‬
‫هندن‬ ‫عامل‬ ‫لکيل‬ ‫پڙهيل‬ ‫جي‬ ‫سنڌ‬ ‫تعلق‬ ‫جو‬ َ‫ء‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬ ‫ته‬ ‫آهي‬ ‫چڪو‬ ‫ٿي‬ ‫ذڪر‬ ‫مٿي‬ ‫جيئن‬
‫ملڪاڻي‬ .‫هئي‬ ‫هوندي‬ ‫مرڪز‬ ‫جو‬ ‫ثقافت‬ ‫۽‬ ‫ادب‬ ، ‫علم‬ ‫۾‬ ‫سنڌ‬ ‫حيدرآباد‬ ‫۾‬ ‫دؤر‬ ‫تنهن‬ .‫هو‬ ‫سان‬ ‫خاندان‬ ‫جي‬
.‫ڪئي‬ ‫کان‬ ‫حيدرآباد‬ ‫شروعات‬ ‫جي‬ ‫سفر‬ ‫ادبي‬ ‫پنهنجي‬ ‫به‬ ‫صاحب‬،‫ٿي‬ ‫۾‬ ‫گهراڻي‬ ‫علمي‬ ‫پرورش‬ ‫جي‬ ‫هن‬
‫جنهن‬.‫ٿيو‬ ‫اثر‬ ‫گهرو‬ ‫تمام‬ ‫مٿس‬ ‫جي‬.‫ڪئي‬ ‫عالم‬ ‫وڏي‬ ‫جهڙي‬ ‫بيگ‬ ‫قليچ‬ ‫مرزا‬ ‫رهبري‬ ‫سندس‬”‫هن‬‫شاهه‬
‫عبداللطيف‬‫ڀٽائي‬‫۽‬‫ٽئگور‬‫جي‬َ‫ء‬‫شاعري‬‫کي‬‫پڙهڻ‬‫۽‬‫ترجمي‬‫ڪرڻ‬‫جو‬‫ڪم‬‫شروع‬‫ڪيو‬.‫جي‬ ‫شاهه‬
‫رسالي‬‫مان‬‫ڪجهه‬‫بيت‬‫چونڊي‬‫انگريزي‬َ‫ء‬‫۾‬‫ترجمو‬‫ڪيائين‬‫۽‬‫اهي‬‫کڻي‬‫وڃي‬‫مرزا‬‫قليچ‬‫بيگ‬‫کي‬
َ‫ء‬‫نظرثاني‬‫ڪرڻ‬ِ‫الء‬‫ڏنائين‬.‫مرزا‬‫صاحب‬‫اهو‬‫ترجمو‬،‫پڙهي‬‫کيس‬‫شاباس‬‫ڏني‬“.11‫هن‬‫ٽئگور‬‫جي‬
‫ڪتاب‬”‫گارڊنر‬“‫جو‬‫ترجمو‬‫نظماڻي‬‫نثر‬‫۾‬،‫ڪيو‬‫جيڪو‬”‫پريت‬‫جا‬‫گيت‬“‫نالي‬‫سان‬‫۾‬ َ‫ء‬‫سنڌي‬‫ڇپيو‬.
‫بعد‬ ‫ورهاڱي‬‫هن‬‫جيڪو‬‫پهريون‬‫ڪتاب‬،‫لکيو‬‫سو‬‫هو‬”‫ادبي‬‫اصول‬“‫جنهن‬‫۾‬‫نثر‬‫۽‬‫نظم‬‫جي‬‫مختلف‬‫صنفن‬
‫جا‬‫اصول‬‫سمجهايل‬‫آهن‬.‫ان‬ِ‫کانسواء‬‫هو‬‫ادبي‬‫تاريخ‬‫۽‬‫تنقيدي‬‫ليک‬‫۽‬‫ڪتابن‬‫تي‬‫تبصرا‬‫لکڻ‬‫لڳو‬.‫سندس‬
‫شاهڪار‬‫ڪتاب‬”‫سنڌي‬‫نثر‬‫جي‬‫تاريخ‬“،‫آهي‬‫جيڪو‬0117‫ع‬‫۾‬‫شايع‬‫ٿيو‬‫۽‬‫ان‬‫تي‬‫کيس‬‫ساهتيه‬‫اڪيڊ‬‫مي‬
‫جو‬‫انعام‬‫مليو‬..‫آهي‬ ‫دستاويز‬ ‫بنيادي‬ ِ‫الء‬ ‫تحقيق‬ ‫تي‬ ‫تاريخ‬ ‫جي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫سنڌي‬ ‫ڪتاب‬ ‫هي‬‫ته‬ ‫جڏهن‬”‫ڀارت‬‫۾‬
‫سنڌي‬‫ساهت‬‫جو‬‫مختصر‬‫جائزو‬“،”‫ڀارت‬‫۾‬‫سنڌي‬‫ساهت‬‫جي‬‫سما‬‫لوچنا‬“،”‫پڇمي‬‫ياترا‬“(‫سفر‬‫نامو‬)،
”‫ساهتڪارن‬‫جون‬‫سمرتيون‬“‫ڪتابن‬‫کان‬ِ‫سواء‬”َ‫ء‬‫جواني‬‫جا‬‫جذبا‬‫۽‬َ‫ء‬‫پيري‬‫جون‬‫يادون‬“‫سندس‬‫نظماڻي‬
‫نثر‬‫جو‬‫مجموعو‬‫آهي‬.
‫ته‬ ‫ٿو‬ ‫سگهجي‬ ‫لڳائي‬ ‫به‬ ‫مان‬ ‫ڳالهه‬ ‫ان‬ ‫اندازو‬ ‫جو‬ َ‫ء‬‫دلچسپي‬ ‫جي‬ ‫هن‬ ‫سان‬ ‫ادب‬‫وقت‬ ‫ورهاڱي‬ ‫جڏهن‬
‫هو‬ ‫پر‬ ،‫هو‬ ‫نه‬ ‫فڪر‬ ‫جو‬ ‫شي‬ ‫ٻي‬ ‫ڪنهن‬ ‫يا‬ ‫ملڪيت‬ ،‫گهر‬ ‫پنهنجي‬ ‫کي‬ ‫هن‬ ‫ته‬ ‫هئا‬ ‫پورا‬ ‫۾‬ ‫بچائڻ‬ ‫جان‬ ‫ماڻهو‬
، ‫هو‬ ‫جو‬ ‫هئا‬ ‫عزيز‬ ‫ته‬ ‫ايترا‬ ‫ڪتاب‬ ‫کي‬ ‫هن‬ .‫هو‬ ‫فڪرمند‬ ِ‫الء‬ ‫حفاظت‬ ‫جي‬ ‫پورهئي‬ ‫ادبي‬ ‫۽‬ ‫ڪتابن‬ ‫پنهنجي‬
.‫ويو‬ ‫کڻي‬ ‫هندستان‬ ‫ڀرائي‬ ‫ڳوڻيون‬
‫۽‬ ‫هدايتڪاري‬ ،‫اداڪاري‬ ،‫نويسي‬ ‫ناٽڪ‬‫سرپرستي‬ ‫جي‬ ‫منڊلين‬ ‫ناٽڪ‬:
‫جي‬ ‫انهن‬ ،‫هئا‬ ‫ويندا‬ ‫رچايا‬ ِ‫الء‬ ‫مقصدن‬ ‫اصالحي‬ ‫۽‬ ‫تعليمي‬ ‫پر‬ ‫نه‬ ِ‫الء‬ ‫تفريح‬ ‫رڳو‬ ‫ناٽڪ‬ ‫۾‬ ‫سنڌ‬
‫جي‬ ‫ڊي‬ ‫جڏهن‬ .‫هئا‬ ‫ڪندا‬ ‫واپاري‬ ‫۽‬ ‫استاد‬ ،‫جج‬ ،‫پروفيسر‬ ،‫ڊاڪٽر‬ ،‫اديب‬ ،‫عالم‬ ‫وڏا‬ ‫تڏهوڪا‬ ‫سرپرستي‬
‫ته‬ ‫ٿي‬ ‫محسوس‬ ‫ضرورت‬ ‫جي‬ ‫هاسٽل‬ ِ‫الء‬ ‫شاگردن‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫ڪراچي‬ ‫ڪاليج‬‫تڏهن‬‫وارو‬ ‫ڏيڻ‬ ‫ٺهرائي‬ ‫هاسٽل‬
ِ‫الء‬ ‫مقصد‬ ‫ان‬ ‫جيڪڏهن‬ ‫ته‬ ‫رٿي‬ ‫رٿ‬ ‫اها‬ ‫گڏجي‬ ‫شاگردن‬ ‫۽‬ ‫استادن‬ ‫جي‬ ‫ڪاليج‬ ‫جي‬ ‫ڊي‬ ِ‫پوء‬ .‫هو‬ ‫نه‬ ‫به‬ ‫ڪير‬
‫جمع‬ ‫چندو‬ ‫موچارو‬ ‫چڱو‬ ِ‫الء‬ ‫هاسٽل‬ ‫سان‬ ‫ان‬ ‫ته‬ ‫وڃي‬ ‫ڪئي‬ ‫ڪٺي‬ ‫رقم‬ ‫کان‬ ‫وارن‬ َ‫ء‬‫سرندي‬ ‫ڏيکاري‬ ‫ناٽڪ‬
‫هيٺ‬ ‫رٿا‬ ‫ان‬ .‫ٿو‬ ‫سگهي‬ ‫ٿي‬0712‫۾‬ ‫ع‬”‫ڪاليج‬ ‫سنڌ‬ ‫ڄيٺمل‬ ‫رام‬ ‫ڏيا‬‫منڊلي‬ ‫ناٽڪ‬“‫جنهن‬ .‫وئي‬ ‫ڪئي‬ ‫قائم‬
‫تنهن‬ ‫سرپرستي‬ ‫جي‬‫وقت‬‫جي‬‫پرنسپال‬‫ڊاڪٽر‬‫جئڪسن‬‫۽‬‫پارسي‬‫وائ‬‫ي‬‫س‬‫پرنسپال‬‫بادشاهه‬‫جي‬‫دم‬ُ‫ا‬.‫ڪئي‬
‫۾‬ ‫بعد‬ ‫منڊلي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫اها‬”َ‫ء‬‫منڊلي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ڪاليج‬ ‫سنڌ‬ ‫جي‬ ‫ڊي‬“‫ملڪاڻي‬ ‫ٿي.تڏهن‬ ‫مشهو‬ ‫سان‬ ‫نالي‬ ‫جي‬
.‫هئي‬ ‫مس‬ ‫سال‬ ‫ٻه‬ ‫اڃا‬ ‫عمر‬ ‫جي‬ ‫صاحب‬
2 .‫ص‬ ،‫0014ع‬ ‫مارچ‬ 41 ،‫حيدرآباد‬ ‫ڪاوش‬ ‫روزاني‬ ،‫حسين‬ ‫شوڪت‬ ‫شورو‬ 11
8
‫ناٽ‬ َ‫ء‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫تنهن‬ .‫ڪئي‬ ‫حيدرآبادمان‬ ‫سان‬ ‫حيثيت‬ ‫جي‬ ‫اداڪار‬ ‫شوقيه‬ ‫شروعات‬ ‫جي‬ ‫ڪن‬
‫ڏيئو‬ ،‫مل‬ ‫وطڻ‬ ‫سنگهه‬ ‫رام‬ ‫ليال‬ ،‫مل‬ ‫چندن‬ ‫مل‬ ‫ڪوڙو‬،‫ڀريائي‬ ‫کلڻداس‬ ‫ڄيٺانند‬ ‫ماستر‬،‫بيگ‬ ‫قليچ‬ ‫مرزا‬ ‫۾‬ ‫دؤر‬
‫ڪشنچند‬ ،‫گدواڻي‬ ‫مل‬ ‫موٽو‬ ،‫مل‬ ‫ڏنو‬ ‫امر‬ ‫چند‬ ‫لعل‬ ،‫داس‬ ‫ٺاڪر‬ ‫ديوان‬ ،‫آڏواڻي‬ ‫گاگنداس‬ ،‫مل‬ ‫گاگن‬ ‫مل‬
‫مل‬ ‫جهمٽ‬ ،‫بيوس‬‫ڌرمداس‬ ‫نانڪرام‬ ،‫ماکيجاڻي‬ ‫رام‬ ‫ليال‬ ،‫کتري‬ ‫مل‬ ‫چانڊو‬ ،‫آڏواڻي‬ ‫مهرچند‬ ‫مل‬ ‫ڀيرو‬ ،‫ٿڌاڻي‬
‫ناٽڪ‬ ‫وڏي‬ ‫ٻيا‬ ‫۽‬(Full length drama)‫زمانو‬ ‫اهو‬ ،‫هئا‬ ‫ناال‬ ‫وڏا‬ ‫جا‬0771‫کان‬ ‫ع‬0111.‫هو‬ ‫جو‬ ‫تائين‬ ‫ع‬
‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫پهريون‬ ‫سندس‬ .‫رکي‬ ‫بيگ‬ ‫قليچ‬ ‫مرزا‬ ‫به‬ ‫پيڙهه‬ ‫جي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ننڍي‬”‫ٺوڳي‬ ‫۽‬ ‫لوڀي‬“،‫هو‬
‫جيڪو‬0711‫۾‬ ‫ع‬”‫منڊلي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ڪاليج‬ ‫سنڌ‬ ‫جي‬ ‫ڊي‬“‫ناٽڪ‬ ‫ٻين‬ ‫ڪجهه‬ ‫بعد‬ ‫ان‬ .‫هو‬ ‫ويو‬ ‫رچايو‬ ‫پاران‬
‫مشهور‬ ‫جا‬ َ‫ء‬‫درياڻي‬ ‫شامداس‬ ‫خانچند‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ننڍا‬ ‫وڌيڪ‬ ‫کان‬ ‫سڀ‬ ‫پر‬ .‫لکيا‬ )‫(ايڪانڪي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ننڍا‬ ‫نويسن‬
‫هن‬ .‫ٿيا‬0101‫ناٽڪ‬ ‫پهريون‬ ‫۾‬ ‫ع‬”‫گل‬ ‫جو‬ ‫گالب‬“‫نا‬ ‫سندس‬ .‫هو‬ ‫خالف‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫ليتي‬ ‫ڏيتي‬ ‫جيڪو‬ .‫لکيو‬‫ٽڪن‬
‫منگهارام‬ ‫هو‬ .‫هئا‬ ‫سماجي‬ ‫موضوع‬ ‫جا‬‫سان‬‫گڏ‬‫ڪاليج‬‫۾‬‫پڙهيو‬‫گهڻن‬ ‫جي‬ ‫صاحب‬ ‫درياڻي‬ .‫هو‬‫ناٽڪن‬‫۾‬
‫منگهارام‬‫هيرو‬‫جا‬‫ڪردار‬‫ادا‬‫ڪيا‬‫هئا‬.
‫خانچند‬‫۽‬،‫منگهارام‬‫بزرگ‬‫اديبن‬‫لعلچند‬،‫امرڏنومل‬‫ڄيٺمل‬‫پرسرام‬‫۽‬‫هيرانند‬َ‫ء‬‫آڏواڻي‬‫جي‬‫ساٿ‬‫۽‬
‫سهڪار‬‫سان‬0149‫ع‬‫۾‬”‫رابندر‬‫ناٿ‬‫لٽرري‬‫۽‬‫ڊرئمٽڪ‬‫ڪلب‬“‫۾‬ ‫حيدرآباد‬‫برپا‬‫ڪئي‬.‫جنهن‬‫جو‬‫مهورت‬
‫ناٿ‬ ‫رابندر‬‫ٽئگور‬‫پاڻ‬‫پنهنجن‬‫هٿن‬‫سان‬‫ڪيو‬.‫منگهارام‬‫ملڪاڻي‬‫ان‬‫تقريب‬‫کي‬‫ڪامياب‬‫بنائڻ‬‫جي‬ِ‫الء‬
‫ڏاڍي‬‫محنت‬‫ڪئي‬.‫ٽئگور‬‫جي‬‫شاعري‬‫۽‬‫سندس‬‫ناٽڪ‬”‫چترا‬“‫مان‬َ‫ء‬‫انگريزي‬‫۾‬‫هڪ‬‫ڏيک‬‫سان‬،‫گڏ‬
‫سنڌي‬َ‫ء‬‫ٻولي‬‫جو‬‫سواد‬‫وٺائڻ‬ِ‫الء‬‫هڪ‬‫مذاقي‬‫چهچٽو‬)‫ايڪانڪي‬ ‫(مزاحيه‬‫به‬‫شامل‬‫ڪيو‬‫ويو‬.‫رابندر‬‫ناٿ‬
‫لٽرري‬‫۽‬‫ڊرئمٽڪ‬‫اهو‬ ،‫ڪلب‬‫پروگرام‬‫اڪيڊمي‬‫اسڪول‬‫جي‬‫جيڪب‬‫هال‬‫حيدرآباد‬‫۾‬‫ٽئگور‬‫جي‬‫آڏو‬‫پيش‬
‫ڪيو‬.”‫منگهارام‬َ‫ء‬‫ملڪاڻي‬‫جي‬‫چوڻ‬‫موجب‬‫ٽئگور‬‫جهڙي‬‫اعلي‬َ‫ء‬‫هستي‬‫جي‬‫اڳيان‬‫ڪلچرل‬‫پروگرام‬
‫ڏيکارڻ‬ِ‫الء‬‫جگر‬‫کپندو‬‫هو‬.‫پردو‬‫مٿي‬‫کڄ‬‫و‬‫ته‬ِ‫پوء‬‫ڇا‬،‫ٿيو‬‫ان‬‫جي‬‫منگهارام‬‫کي‬‫ڪا‬‫خبر‬‫نه‬‫پئي‬.‫اسم‬‫پٺيان‬
‫اسم‬‫ٿيندو‬‫رهيو‬‫۽‬‫هال‬‫۾‬‫تاڙين‬‫جو‬‫ڦهڪو‬‫پوندو‬‫رهيو‬.‫ٻئي‬‫ڏينهن‬‫ڄيٺمل‬،‫پرسرام‬‫منگهارام‬‫کي‬‫نياپو‬
‫موڪليو‬‫ته‬‫ٽئگور‬‫توسان‬‫۽‬‫ٽهلرام‬َ‫ء‬‫آڏواڻي‬‫سان‬‫ملڻ‬‫چاهي‬‫ٿو‬.‫ٽهلرام‬‫ناٽڪ‬‫۾‬‫زنانو‬‫ادا‬ ‫ڪردار‬‫ڪيو‬‫هو‬.
‫ٽئگور‬‫ٻنهي‬‫جي‬‫ڪم‬‫جي‬‫ساراهه‬‫ڪئي‬‫۽‬‫کين‬‫پاڻ‬‫سان‬‫گڏ‬‫نيرن‬‫به‬‫ڪرائي‬.‫ڪچهري‬‫ڪندي‬‫گرديو‬‫کين‬
،‫ته‬ ‫چيو‬’‫اوهان‬‫جو‬َ‫ء‬‫سنڌي‬‫۾‬‫کالئيندڙ‬‫نقل‬‫به‬‫پسند‬‫پيم‬.َ‫ء‬‫ٻولي‬‫سمجهڻ‬ِ‫کانسواء‬‫به‬‫مطلب‬‫سمجهي‬‫ويس‬‫۽‬
‫خوب‬‫کليم‬‘.‫کيس‬ ‫تي‬ ‫جنهن‬‫ڄيٺمل‬‫پرسرام‬‫ٻڌايو‬‫ته؛‬’‫اهو‬ُ‫ٽ‬‫ڪر‬‫و‬‫اسان‬‫جي‬‫برک‬‫ليکڪ‬‫مرزا‬‫قليچ‬‫بيگ‬
‫جي‬‫ناٽڪ‬’‫نيڪي‬‫۽‬‫بدي‬‘‫مان‬‫ورتل‬‫هو‬‘.‫نيرن‬‫ختم‬‫ٿيڻ‬‫کان‬ِ‫پوء‬‫ٽئگور‬‫هنن‬‫ڏئي‬ ‫۾‬ ‫هٿ‬ ‫هٿ‬ ‫سان‬‫ٻاهر‬
‫کان‬ ‫ماڻهن‬ ‫جي‬ ‫حيدرآباد‬ ‫۽‬ ،‫آيو‬ ‫ڇڏڻ‬ ‫تائين‬‫موڪالڻي‬‫ڪندي‬‫چيائين؛‬’‫شال‬‫ناٽڪ‬‫منڊلي‬‫وڌي‬،‫ويجهي‬
‫منهنجي‬‫آسيس‬َ‫اٿو‬“.12‫فن‬ ‫اعلي‬ ‫جي‬ ‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫يقينن‬ ‫لفظ‬ ‫اهي‬ ‫چيل‬ ‫واتان‬ ‫جي‬ ‫مفڪر‬ ‫عظيم‬ ‫جي‬ ‫دنيا‬
.‫ٿا‬ ‫رکن‬ ‫درجو‬ ‫جو‬ ‫سند‬ ِ‫الء‬
‫ٽئگور‬‫جي‬‫هٿن‬‫سان‬‫مهورت‬‫ڪيل‬َ‫ء‬‫هي‬‫ناٽڪ‬،‫منڊلي‬‫۾‬ ‫دؤر‬ ‫تنهن‬‫سنڌ‬‫جي‬‫ادبي‬‫۽‬‫ثقافتي‬‫تاريخ‬‫۾‬
‫وڏي‬‫اهميت‬‫رک‬‫هئي‬ ‫ندي‬.‫جنهن‬01‫سالن‬‫جي‬‫عرصي‬‫۾‬‫ٽيهارو‬‫کن‬‫جديد‬‫حقيقت‬َ‫ء‬‫نگاري‬‫وارا‬‫ناٽڪ‬‫پيش‬
‫ڪيا‬.‫منگهارام‬‫ملڪاڻي‬‫انهن‬‫مان‬‫ڪيترن‬‫۾‬‫اداڪاري‬‫به‬‫ڪئي‬‫ته‬‫ڪن‬‫جي‬‫هدايتڪاري‬‫به‬.‫خانچند‬
َ‫ء‬‫درياڻي‬‫جي‬‫ناٽڪن‬‫جهڙوڪ‬”‫ملڪ‬‫جا‬‫مدبر‬“،”‫بک‬‫جو‬‫شڪار‬“‫۽‬”‫زماني‬‫جي‬‫لهر‬“‫۾‬‫هن‬‫يادگار‬
‫ساڳيو‬ 12
9
‫ڪردار‬‫ادا‬‫ڪيا‬.”َ‫ء‬‫درياڻي‬‫جي‬‫اصلوڪي‬‫۽‬‫اهم‬‫ناٽڪ‬’‫زمينداري‬‫ظلم‬‘(0147‫ع‬‫۾‬ )‫منگهارام‬‫هڪ‬‫پير‬
‫مرد‬‫مظلوم‬،َ‫ء‬‫هاري‬‫دلمراد‬‫جو‬‫ڪردار‬‫ڪماليت‬‫سان‬‫ادا‬‫ڪيو‬.‫خانچند‬،‫درياڻي‬‫بعد‬‫۾‬‫سنڌ‬‫ڇڏي‬‫بمبئي‬‫۾‬
‫وڃي‬‫فلمي‬‫دنيا‬‫۾‬‫گهڙيو‬.‫خانچند‬‫درياڻي‬‫جي‬‫بمبئي‬‫وڃڻ‬‫سبب‬‫رابندر‬‫ناٿ‬‫ناٽڪ‬‫منڊلي‬‫کي‬‫وڏو‬‫نقصان‬
‫رسيو‬.‫البته‬‫منگهارام‬‫کي‬‫فلمي‬‫دنيا‬‫پسند‬‫نه‬،‫آئي‬‫ان‬‫ڪري‬‫موٽي‬‫آيو‬“.13
‫منگهارام‬َ‫ء‬‫ملڪاڻي‬‫هلي‬ ‫اڳتي‬ ،‫وڌي‬ ‫۾‬ ‫صحبت‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫درياڻي‬ ‫خانچند‬ ‫دلچسپي‬ ‫سان‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ننڍي‬ ‫کي‬
‫هن‬‫سنڌي‬‫ننڍي‬‫ناٽڪ‬‫کي‬‫حقيقت‬‫نگاري‬‫وارو‬‫ايڪانڪي‬ ‫جديد‬(One Act Play)‫بڻايو‬.‫پهريون‬ ‫هن‬
‫ناٽڪ‬”‫قسمت‬“0148‫نابالڪ‬ ‫جيڪو‬ ،‫لکيو‬ ‫۾‬ ‫ع‬‫جي‬‫ناٽڪ‬‫ترجمو‬ ‫جو‬‫رابندر‬ ‫ناٽڪ‬ ‫اهو‬ .‫هو‬‫ناٿ‬
‫لٽرري‬‫۽‬‫ڊرئميٽڪ‬،‫ڪلب‬‫بعد‬ ‫ان‬ .‫ويو‬ ‫ڏيکاريو‬ ‫پاران‬ ‫ڪراچي‬0141‫ناٽڪ‬ ‫جي‬ ‫زئنگول‬ ‫هن‬ ‫۾‬ ‫ع‬
’Melting Pot‘‫الٿو‬ ‫جو‬’‫ايڪتا‬‫جو‬‫آالپ‬‘‫اصلوڪو‬ ‫پهريون‬ ‫صاحب‬ ‫ملڪاڻي‬ .‫ڪيو‬ ‫سان‬ ‫نالي‬
‫ناٽڪ‬ ‫سماجي‬’‫خطا‬ ‫جي‬ ‫کن‬‘0191.‫لکيو‬ ‫۾‬ ‫ع‬‫هن‬2‫۽‬ ‫وڏا‬92،‫لکيا‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ننڍا‬‫سنڌي‬ ‫کيس‬ ‫ڪري‬ ‫جنهن‬
‫ناٽ‬ ‫ننڍي‬‫بي‬َ‫ا‬ ‫يا‬ ‫باني‬ ‫جي‬ ‫ڪ‬The Grand Old Man of Sindhi Plays’‘‫سندس‬ .‫مليو‬ ‫اعزاز‬ ‫جو‬
.‫آهي‬ ‫ريت‬ ‫هن‬ ‫تفصيل‬ ‫جو‬ ‫ناٽڪن‬
‫سال‬‫ناٽڪ‬‫نويس‬ ‫ناٽڪ‬‫جائزو‬ ‫مختصر‬‫ڇپائيندڙ‬ ‫يا‬ ‫رچائيندڙ‬
0148‫قسمت‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ورتل‬ ‫تان‬ ‫ناٽڪ‬ ‫جي‬ ‫نابالڪ‬،‫ڪلب‬ ‫ڊرئميٽڪ‬ ‫۽‬ ‫لٽرري‬ ‫ناٿ‬ ‫رابندر‬
،‫ڪراچي‬
0141‫ايڪتا‬‫آالپ‬ ‫جو‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫جو‬ ‫زئنگول‬Melting Pot،‫ڪلب‬ ‫ڊرئميٽڪ‬ ‫۽‬ ‫لٽرري‬ ‫ناٿ‬ ‫رابندر‬
،‫حيدرآباد‬
0191‫خطا‬ ‫جي‬ ‫کن‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫سماجي‬ ‫اصلوڪو‬،‫ڪلب‬ ‫ڊرئميٽڪ‬ ‫۽‬ ‫لٽرري‬ ‫ناٿ‬ ‫رابندر‬
،‫ڪراچي‬
0191‫ڪيتو‬ ‫جو‬ ‫پاپ‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫اصلوڪو‬.‫حيدرآباد‬ ،‫مخزن‬ ‫لواڙي‬ُ‫ڦ‬
0190‫ناخلف‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫اصلوڪو‬.‫ڪراچي‬ ،‫مخزن‬ ‫مسلني‬ ‫ڪاليج‬ ‫سنڌ‬
0190‫پڃ‬ ‫ڪي‬ ‫پاپ‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫اصلوڪو‬.‫ڪراچي‬ ،‫مخزن‬ ‫مسلني‬ ‫ڪاليج‬ ‫سنڌ‬
0194‫اوالد‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫گهريلو‬ ‫اصلوڪو‬،‫ڪلب‬ ‫ڊرئميٽڪ‬ ‫۽‬ ‫لٽرري‬ ‫ناٿ‬ ‫رابندر‬
،‫ڪراچي‬
0194‫ٻه‬‫باهيون‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫گهريلو‬ ‫اصلوڪو‬‫ڪراچي‬ ،‫مخزن‬ ‫مسلني‬ ‫ڪاليج‬ ‫سنڌ‬
0199‫گجڪار‬ ‫جي‬ ‫سمنڊ‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫گهريلو‬ ‫اصلوڪو‬‫ڪراچي‬ ،‫مخزن‬ ‫مسلني‬ ‫سنڌڪاليج‬
0192‫ميالپ‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫سماجي‬ ‫اصلوڪو‬،‫سنسٿا‬ ‫ڊرئميٽڪ‬ ‫ايميچوئرس‬ ‫شنڪر‬
.‫سکر‬
0192‫انسان‬ ‫ضعيف‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫سماجي‬ ‫اصلوڪو‬.‫شڪارپور‬ ،‫مخزن‬ ‫سنڌو‬
0191‫پارٽي‬ ‫ٽي‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫سماجي‬ ‫اصلوڪو‬،‫منڊلي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫اسڪول‬ ‫شاهاڻي‬
.‫ڪراچي‬
0191‫دماغ‬ ‫۽‬ ‫دل‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫سماجي‬ ‫اصلوڪو‬،‫شڪارپور‬ ،‫مخزن‬ ‫سنڌو‬
0198‫انارڪلي‬‫منگهارام‬‫ملڪاڻي‬‫ناٽڪ‬ ‫تاريخي‬،‫ڪلب‬ ‫ڊرئميٽڪ‬ ‫۽‬ ‫لٽرري‬ ‫ناٿ‬ ‫رابندر‬
.‫ڪراچي‬
0198‫ريت‬ ‫جي‬ ‫پريت‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫سماجي‬ ‫اصلوڪو‬،‫مخزن‬ ‫اسڪول‬ ِ‫ء‬‫ها‬ ‫وي‬ ‫جي‬ ‫اي‬
.‫ڪراچي‬
0198‫بٽئي‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫سماجي‬ ‫اصلوڪو‬.‫شڪارپور‬ ،‫مخزن‬ ‫سنڌو‬
0197‫دل‬ ‫اڪيلي‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫اصلوڪو‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫سماجي‬’‫پردا‬ ‫پنگتي‬‘‫ساهتيه‬ ‫رتن‬ .‫مجموعو‬
.‫ڪراچي‬ ،‫منڊل‬
0197‫دل‬ ‫ٻي‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫سماجي‬ ‫اصلوڪو‬’‫پردا‬ ‫پنگتي‬‘‫ساهتيه‬ ‫رتن‬ .‫مجموعو‬
‫ساڳيو‬ 13
10
.‫ڪراچي‬ ،‫منڊل‬
0197‫ڀينر‬ ‫ٻه‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫سماجي‬ ‫اصلوڪو‬’‫پردا‬ ‫پنگتي‬‘‫ساهتيه‬ ‫رتن‬ .‫مجموعو‬
.‫ڪراچي‬ ،‫منڊل‬
0197‫مامتا‬ ‫جي‬ ‫ماتا‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫سماجي‬ ‫اصلوڪو‬.‫شڪارپور‬ ،‫مخزن‬ ‫سنڌو‬
0191‫داستان‬ ‫دلسوز‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫جو‬ ‫شيڪسپيئر‬Midsummer Night’s
Dream‫ترجمو‬
.‫ڪراچي‬ ،‫منڊلي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ڪاليج‬ ‫سنڌ‬
0191‫ڪلب‬ ‫ليڊيز‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫مزاحيه‬ ‫سماجي‬ ‫اصلوڪو‬‫ناٿ‬ ‫رابندر‬‫ڊرئميٽڪ‬ ‫۽‬ ‫لٽرري‬
.‫ڪلب،حيدرآباد‬
0191‫پاپ‬ ‫جو‬ ‫پتا‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫پيار‬ ‫جو‬ ُ‫ء‬‫ڀا‬ ‫ڀيڻ‬ ‫سبب‬ ‫پاپ‬ ‫جي‬ ُ‫ء‬‫پي‬.‫شڪارپور‬ ،‫مخزن‬ ‫سنڌو‬
0121‫ڪلنڪ‬ ‫ڪوڙي‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫سماجي‬ ‫اصلوڪو‬.‫ڪراچي‬ ،‫مخزن‬ ‫مسلني‬ ‫ڪاليج‬ ‫سنڌ‬
0121‫بئراج‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫سماجي‬ ‫اصلوڪو‬‫سنڌو‬.‫شڪارپور‬ ،‫مخزن‬
0129‫شانتا‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫جو‬ ‫مئٽرلنڪ‬Pelleas and Milesande.‫ڪراچي‬ ،‫منڊل‬ ‫ساهتيه‬ ‫رتن‬
0118‫سيجا‬ ‫جي‬ ‫پريم‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫سماجي‬’‫ٽمڪن‬ ‫پيا‬ ‫کٻيتا‬ ‫کڙ‬‘‫ساهت‬ ،‫مجموعو‬
.‫دهلي‬ ‫ڌارا‬
0118‫ڦول‬ ‫۾‬ ‫چڪڻ‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ايڪانڪي‬ ‫سماجي‬’‫پيا‬ ‫کٻيتا‬ ‫کڙ‬‫ٽمڪن‬‘‫ساهت‬ ،‫مجموعو‬
.‫دهلي‬ ‫ڌارا‬
0118ُ‫ء‬‫نما‬ ‫جو‬ ‫سونهن‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ريڊيو‬ ‫ننڍو‬’‫ٽمڪن‬ ‫پيا‬ ‫کٻيتا‬ ‫کڙ‬‘‫ساهت‬ ،‫مجموعو‬
.‫دهلي‬ ‫ڌارا‬
0118‫ٽمڪن‬ ‫پيا‬ ‫ٻيتا‬ُ‫ک‬‫ڙ‬ُ‫ک‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫سماجي‬’‫ٽمڪن‬ ‫پيا‬ ‫کٻيتا‬ ‫کڙ‬‘‫ساهت‬ ،‫مجموعو‬
.‫دهلي‬ ‫ڌارا‬
0181‫پاڙون‬ ‫جون‬ ‫پاپ‬‫منگهارام‬‫ملڪاڻي‬‫ايڪانڪي‬ ‫ٻڏل‬ ‫تي‬ ‫وڇوٽي‬ ‫نسلي‬’‫ڀيٽا‬ ‫آخرين‬‘‫مجموعو‬-،‫پبليڪيشن‬ ‫شوڀا‬
.‫بمبئي‬
0181ُ‫ء‬‫ڌي‬ ‫۽‬ ُ‫ء‬‫پي‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ريڊيو‬ ‫ننڍو‬ ‫سماجي‬’‫ڀيٽا‬ ‫آخرين‬‘‫مجموعو‬،،‫پبليڪيشن‬ ‫شوڀا‬
.‫بمبئي‬
0181‫پئسو‬ ‫ڪو‬ ‫پيار‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ريڊيو‬ ‫ٻڌل‬ ‫تي‬ ‫وڇوٽي‬ ‫نسلي‬’‫ڀيٽا‬ ‫آخرين‬‘‫مجموعو‬-،‫پبليڪيشن‬ ‫شوڀا‬
.‫بمبئي‬
0181‫ڪال‬ ‫۽‬ ‫روپ‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ريڊيو‬ ‫ٻڌل‬ ‫تي‬ ‫قدرن‬ ‫جي‬ ‫فن‬’‫ڀيٽا‬ ‫آخرين‬‘‫مجموعو‬-،‫پبليڪيشن‬ ‫شوڀا‬
.‫بمبئي‬
0181‫جي‬ َ‫ء‬‫گلي‬ ‫هو‬
‫ڪناري‬
‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫سماجي‬’‫ڀيٽا‬ ‫آخرين‬‘‫مجموعو‬-،‫پبليڪيشن‬ ‫شوڀا‬
.‫بمبئي‬
0181‫ناس‬ ‫جيون‬‫منگهارام‬‫ملڪاڻي‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫سماجي‬’‫سمنڊ‬‫گجڪار‬ ‫جي‬‘‫مجم‬‫وعو‬-‫ڪونج‬
‫پ‬.‫بمبئي‬ ، ‫بليڪيشن‬
،‫لکيا‬ ‫۾‬ ‫سنڌ‬ ‫ناٽڪ‬ ‫گهڻا‬ ‫۾‬ ‫گهڻي‬ ‫هن‬‫مان‬ ‫جن‬ .‫ٿيا‬ ‫شايع‬ ‫مجموعا‬ ‫ٻه‬ ‫جا‬ ‫ناٽڪن‬ ‫سندس‬ ‫هتي‬0198‫۾‬ ‫ع‬
‫مجموعي‬ ‫پهرين‬ ‫ٿيل‬ ‫شايع‬”‫ناٽڪ‬ ‫ننڍا‬ ‫پنج‬“‫ناٽڪ‬ ‫پنج‬ ‫سندس‬ ‫۾‬’‫پڃ‬ ‫ڪين‬ ‫پاپ‬‘،’‫باهيون‬ ‫ٻه‬‘،’‫ٽي‬
‫پارٽي‬‘،’‫ريت‬ ‫جي‬ ‫پريت‬‘‫۽‬’‫بٽئي‬‘.‫هئا‬ ‫شامل‬0197‫مجموعي‬ ‫سندس‬ ‫ٿيل‬ ‫شايع‬ ‫۾‬ ‫ع‬”‫پردا‬ ‫پنگتي‬“‫هن‬ ‫۾‬
‫ناٽڪ‬ ‫چار‬ ‫جا‬’‫ڪلب‬ ‫ليڊيز‬‘،’‫دل‬ ‫اڪيلي‬‘،’‫زال‬ ‫ٻي‬‘‫۽‬’‫ڀينر‬ ‫ٻه‬‘.‫هئا‬ ‫شامل‬ِ‫کانپوء‬ ‫ورهاڱي‬ ‫ته‬ ‫جڏهن‬
( .‫آهن‬ ‫ريت‬ ‫هن‬ ‫جيڪي‬ .‫ٿيا‬ ‫شاعي‬ ‫مجموعا‬ ‫پنج‬ ‫جا‬ ‫ناٽڪن‬ ‫سندس‬0‫چهچٽا‬ ‫جيون‬ .)’0118‫ع‬‘( ،4‫پاپ‬ .)
‫پڃ‬ ‫ڪين‬’0111‫ع‬( ‘9‫ٽمڪن‬ ‫پيا‬ ‫کٻيتا‬ ‫کڙ‬ .)’0118‫ع‬‘( ،2‫ڀيٽ‬ ‫آخرين‬ .)’0181‫ع‬‘( ‫۽‬1‫جي‬ ‫سمنڊ‬ .)
‫گجڪار‬’0181‫ع‬. ‘0191‫کان‬ ‫ع‬0129‫۾‬ ‫سنڌ‬ ‫تائين‬ ‫ع‬‫سندس‬42‫ته‬ ‫جڏهن‬ .‫ٿيا‬ ‫شايع‬ ‫ناٽڪ‬‫اڪثر‬ ‫سندس‬
.‫ويا‬ ‫ايندا‬ ‫تي‬ ‫منچ‬ ‫ناٽڪ‬
:‫جائزو‬ ‫جو‬ ‫ناٽڪن‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫ملڪاڻي‬ ‫رام‬ ‫منگها‬
11
‫ته‬ ‫هو‬ ‫حامي‬ ‫جو‬ ‫قول‬ ‫ان‬ ‫جي‬ ‫شيڪسپيئر‬ ‫ملڪاڻي‬ ‫رام‬ ‫منگها‬’‫آهي‬ ‫آرسي‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫زندگي‬ ‫ناٽڪ‬‘.
‫جي‬ ‫يارن‬ ‫دوستن‬ ‫۽‬ ‫مائٽن‬ ‫مٽن‬ ،‫ڀاتين‬ ‫گهر‬ ،‫شخصيت‬ ‫سندس‬ ‫رڳو‬ ‫نه‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ننڍا‬ ‫وارا‬ َ‫ء‬‫نگاري‬ ‫حقيقت‬ ‫سندس‬
‫معاملي‬ ‫تخليقي‬ ‫هن‬ .‫ڪيو‬ ‫پيش‬ ‫آڏو‬ ‫ڏسندڙن‬ ‫سان‬ َ‫ء‬‫دليري‬ ‫وڏي‬ ‫هن‬ ‫کي‬ ‫جن‬ .‫هئا‬ ‫مشتمل‬ ‫تي‬ ‫ڪهاڻين‬ ‫ذاتي‬‫۾‬
.‫ڪئي‬ ‫نه‬ ‫رعايت‬ ‫ڪابه‬ ‫سان‬ ‫ڪنهن‬‫حقيقي‬ ‫ڪري‬‫هئڻ‬ ‫سڃاتل‬ ‫ڄاتل‬ ‫سندس‬ ‫موضوع‬ ‫گهڻا‬ ‫جا‬ ‫ناٽڪن‬ ‫سندس‬
.‫ڪيو‬ ‫وائکو‬ ‫کي‬ ‫اوڻاين‬ ‫قومي‬ ‫۽‬ ‫سماجي‬ ،‫گهريلو‬ ،‫ذاتي‬ ‫هن‬ .‫ٿا‬ ‫اچن‬ ‫نظر‬”‫ڦول‬ ‫۾‬ ‫چڪڻ‬ ‫ناٽڪ‬ ‫جو‬ ‫هن‬
(0118‫جي‬ َ‫ء‬‫ٿڌاڻي‬ ‫مل‬ ‫آئل‬ ‫دوست‬ ‫۽‬ ‫استاد‬ ‫جهوني‬ ‫پنهنجي‬ ‫هن‬ ‫جيڪو‬ .‫آهي‬ ‫تي‬ ‫موضوع‬ ‫جي‬ ‫وئشيا‬‫هڪ‬ )‫ع‬
‫آهي‬ ‫لکيو‬ ‫ٿي‬ ‫متاثر‬ ‫کان‬ ‫باب‬ ‫هڪ‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫زندگي‬.“14
‫ناٽڪ‬ ‫سندس‬’‫دل‬ ‫اڪيلي‬( ‘0197‫جيوت‬ ‫جي‬ ‫مل‬ ‫گدو‬ ‫رام‬ ‫ڏيا‬ ‫رشي‬ ‫ماڻهو‬ ‫ڏاهي‬ ‫هڪ‬ ‫جي‬ ‫سنڌ‬ )‫ع‬
‫پنهنجي‬ ‫گناهه‬ ‫جو‬ ‫ٻئي‬ ِ‫الء‬ ‫لڪائڻ‬ ‫پاپ‬ ‫جو‬ َ‫ء‬‫ڇوڪري‬ ‫نوجوان‬ ‫هڪ‬ ‫مل‬ ‫گدو‬ ‫رام‬ ‫ڏيا‬ ‫رشي‬ .‫آهي‬ ‫طنز‬ ‫تي‬
‫نالي‬ ‫رمال‬ُ‫ا‬ .‫تو‬َ‫م‬ ‫ممڙ‬ ‫وڏو‬ ‫۾‬ ‫سنڌ‬ ‫تي‬ ‫جنهن‬ .‫ويو‬ ‫هليو‬ ‫هندستان‬ ‫رچائي‬ ‫شادي‬ ‫ساڻس‬ ‫۾‬ َ‫ء‬‫پيري‬ ‫۽‬ ‫وڌو‬ ‫۾‬ َ‫ء‬‫ڳچي‬
‫ن‬ ‫ان‬‫منگهارام‬ .‫هئا‬ ‫ڪاوڙ‬ ‫سخت‬ ‫تي‬ ‫پرش‬ ‫مها‬ ‫هن‬ ‫ماڻهو‬ ‫جا‬ ‫سنڌ‬ ‫تي‬ ‫ڪرڻ‬ ‫شادي‬ ‫سان‬ َ‫ء‬‫ڇوڪري‬ ‫نيٽي‬ ‫نڍي‬
.‫لکيو‬ ‫ناٽڪ‬ ‫تي‬ ‫موضوع‬ ‫ان‬ ‫ملڪاڻي‬
‫سچو‬ ‫ڪيترو‬ ‫سان‬ ‫قلم‬ ‫پنهنجي‬ ‫هو‬‫هو‬‫هن‬ ‫ته‬ ‫ٿو‬ ‫سگهجي‬ ‫لڳائي‬ ‫مان‬ ‫ڳالهه‬ ‫ان‬ ‫اندازو‬ ‫جو‬ ‫ان‬’‫بٽئي‬‘
‫ڌا‬ُ‫ا‬ ُ‫ء‬‫پي‬ ‫پنهنجي‬ ‫ناٽڪ‬‫گڏ‬ ‫سان‬ ‫والد‬ ‫هو‬ ‫جڏهن‬ ،‫لکيو‬ ‫تڏهن‬ ‫ناٽڪ‬ ‫اهو‬ .‫لکيو‬ ‫تي‬ ‫جيون‬ ‫جي‬ ‫رام‬ ‫شيوڪ‬ ‫رام‬
.‫هو‬ ‫ڪندو‬ ‫زمينداري‬،‫اصالح‬ ،‫جاڳرتا‬ ‫سماجي‬ ‫مقصد‬ ‫اصل‬ ‫پويان‬ ‫لکڻ‬ ‫ناٽڪ‬ ‫تي‬ ‫موضوعن‬ ‫حقيقي‬ ‫اهڙن‬
.‫هو‬ ‫وڙهڻ‬ ‫خالف‬ َ‫ء‬‫بدي‬ ‫۽‬ ‫پرچار‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫نيڪي‬‫ويا‬ ‫چٽيا‬ ‫نقشا‬ ‫جا‬ ‫جيوت‬ ‫گهرو‬ ‫۽‬ ‫سماجي‬ ‫رڳو‬ ‫نه‬ ‫۾‬ ‫ناٽڪ‬ ‫هن‬
‫جي‬ ‫سنڌ‬ ‫پر‬.‫ويو‬ ‫آندو‬ ‫هيٺ‬ ‫بحث‬ ‫به‬ ‫کي‬ ‫جيوت‬ ‫اقتصادي‬‫سان‬ ‫حوالي‬ ‫جي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ان‬‫پروفيسر‬‫نارائڻداس‬
‫ڀمڀ‬َ‫ء‬‫اڻي‬‫سنڌي‬‫نثر‬‫جي‬‫تاليف‬‫ڪيل‬‫ڪتاب‬’‫ادبي‬‫گلشن‬‘(‫ڀاڱو‬9‫شايع‬0121‫۾‬ )‫لکيو‬‫هو‬” :‫بٽئي‬‫ناٽڪ‬
‫جو‬‫هن‬‫انتخاب‬‫۾‬‫وڌو‬‫ويو‬‫آهي‬‫سو‬‫هڪ‬‫مکيه‬‫مسئلي‬‫ڏانهن‬‫ڌيان‬‫ڇڪائي‬‫ٿو‬.‫زميندار‬‫۽‬‫هارين‬‫جو‬‫هڪ‬
‫ٻئي‬‫ڏانهن‬‫ڪهڙو‬‫رخ‬‫ٿيڻ‬‫گهرجي؟‬‫هارين‬‫۾‬‫اڄ‬‫ڪلهه‬‫سمجهه‬‫آئي‬‫آهي‬‫۽‬‫هو‬‫پنهنجا‬‫حق‬‫ڇڪين‬،‫ٿا‬‫۽‬‫هي‬ُ‫ا‬
‫زميندار‬‫جي‬‫اڳ‬‫هارين‬‫جي‬َ‫ء‬‫اڻڄاڻائي‬‫جو‬‫فائدو‬‫وٺي‬‫هنن‬‫کي‬‫تنگ‬‫ڪندا‬،‫هئا‬‫تن‬‫کي‬‫هارين‬‫اڳيان‬‫سر‬
‫جهڪائڻو‬‫ٿو‬‫پوي‬.‫اها‬‫بلڪل‬‫سچي‬‫تصوير‬‫ان‬‫ننڍي‬‫ناٽڪ‬‫۾‬‫پيش‬‫ڪئي‬‫وئي‬‫آهي‬“.15
‫ته‬ ‫ٿو‬ ‫لکي‬ ‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬ ‫سان‬ ‫حوالي‬ ‫جي‬ ‫ناٽڪن‬ ‫پنهنجي‬”0121‫ع‬‫تائين‬‫پنجويهه‬ ،‫ويهه‬ ‫مون‬
‫ڳنڀير‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ننڍا‬‫جي‬ َ‫ء‬‫نگاري‬ ‫حقيقت‬ ‫تي‬ ‫مسئلن‬ ‫قومي‬ ‫۽‬ ‫پنگتي‬ ،‫گهرو‬ ،‫قاعدن‬‫انساني‬ ‫۾‬ ‫جن‬ ،‫لکيا‬ ‫موجب‬
‫گڏ‬ ‫سان‬ ‫وندر‬ ‫کي‬ ‫ساهت‬ ‫ته‬ ‫آهي‬ ‫متو‬ ‫منهنجو‬ .‫ڪيم‬ ‫ڪوشش‬ ِ‫الء‬ ‫بڻائڻ‬ ‫بهتر‬ ‫کي‬ ‫ن‬ُ‫ا‬ ‫۽‬ ‫ڪرڻ‬‫پيش‬ ‫کي‬ ‫جيوت‬
‫ته‬ ‫آهي‬ ‫عقيدو‬ ‫منهنجو‬ ‫۽‬ ‫آهي‬ ‫ڏيڻي‬ ‫پڻ‬ ‫سکيا‬‫خوشحال‬ ‫کي‬ ‫ذات‬ ‫انسان‬ ‫۽‬ ‫ڪڍجن‬ ‫تڙي‬ ‫خاميون‬ ‫جون‬ َ‫ء‬‫زندگي‬
‫ڪونه‬ ‫واهڻ‬ ‫ڪارائتو‬ ‫ڪو‬ ‫ٻيو‬ ‫جهڙو‬ ‫ڏيکارڻ‬ ‫ڪري‬ ‫ناٽڪ‬ ِ‫الء‬ ‫ڪرڻ‬‫اسٽيج‬ ‫منظر‬ ‫جا‬ َ‫ء‬‫زندگي‬ ‫جو‬ ‫ڇو‬ .‫ي‬
‫سگهندو‬ ‫ڪين‬ ‫ٿي‬ ‫سان‬ ‫پڙهڻ‬ ‫ڪتاب‬ ‫۾‬ ‫خاني‬ ‫ڪتب‬ ‫سو‬ ،‫ٿو‬ ‫ٿئي‬ ‫پيدا‬ ‫تاثر‬ ‫جو‬ ‫سان‬ ‫ڏسڻ‬ ‫اکئين‬ ‫تي‬.“16
‫ناٽڪ‬ ‫سندس‬ ‫ته‬ ‫آهي‬ ‫حاصل‬ ‫اعزاز‬ ‫به‬ ‫اهو‬ ‫کي‬ َ‫ء‬‫ملڪاڻي‬ ‫رام‬ ‫منگها‬ ‫پروفيسر‬”‫پارٽي‬ ‫ٽي‬“َ‫ء‬‫اردو‬
‫تان‬ ‫ريڊيو‬ ‫انڊيا‬ ‫آل‬ ‫۾‬ ‫صورت‬ ‫جي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ريڊيو‬ ‫ڪري‬ ‫ترجمو‬ ‫۾‬1943.‫ويو‬ ‫ڪيو‬ ‫نشر‬ ‫۾‬ ‫ع‬
011 .‫ص‬ .‫1114ع‬ .‫ڪڇ‬ ‫آديپور‬ ‫ملير‬ ،1 ‫ادب‬ ‫جو‬ ‫اسان‬ ،2 ‫ياترا‬ ‫رچنا‬ ،‫لکمي‬ ‫کالڻي‬ 14
081 .‫ص‬ ،‫8114ع‬ ،‫حيدرآباد‬ ‫گهر‬ ‫ساهت‬ ‫سنڌي‬ ،‫تاريخ‬ ‫جي‬ ‫نثر‬ ‫سنڌي‬ ،‫رام‬ ‫منگها‬ ‫ملڪاڻي‬ 15
.‫2114ع‬ ،‫آباد‬ ‫احمد‬ ‫ورڪشاپ‬ ‫ڊراما‬ ‫سنڌي‬ ،)‫سمالوچنا‬ ‫۽‬ ‫اؤسر‬ ،‫چڪاس‬ ‫جي‬ ‫منچ‬ ‫رنگ‬ ‫۽‬ ‫ناٽڪ‬ ‫سنڌي‬ ‫بعد‬ ‫(ورهاڱي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫سنڌي‬ ،‫پريم‬ ‫پرڪاش‬
911 .‫ص‬16
12
‫ناٽڪ‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫ملڪاڻي‬ ‫رام‬ ‫منگها‬”ِ‫پ‬ ‫ڪين‬ ‫پاپ‬َ‫ڃ‬“‫چتر‬ ‫ڪماري‬ ‫پڦي‬ ‫سڳي‬ ‫سندس‬ ‫ڪردار‬ ‫مکيه‬ ‫جو‬
‫ساڌو‬ .‫ويٺي‬ ‫وڃائي‬ ‫نور‬ ‫جو‬ ‫اکين‬ ‫سبب‬ َ‫ء‬‫بيماري‬ ‫ڪنهن‬ ‫ته‬ ‫هئي‬ ‫جي‬ ‫ورهين‬ ‫ٽن‬ ‫ٻن‬ ‫اڃا‬ ‫جيڪا‬ .‫هئي‬ ‫ٻائي‬
‫گهر‬ ‫کيس‬ ‫هيرانند‬.‫هو‬ ‫ايندو‬ ‫ڏيڻ‬ ‫تعليم‬”ُ‫س‬ ‫کيس‬ ‫۾‬ ‫دؤر‬ ‫تنهن‬‫تن‬ ،‫ڪانهي‬ ‫نرت‬ ‫کي‬ ‫جن‬ ‫ته‬ ‫هئي‬ ‫ڌ‬‫کي‬‫وديا‬
‫ٿ‬ ‫سگهجي‬ ‫ڏئي‬‫ي‬.‫مان‬ ‫شهرن‬ ‫جدا‬ ‫جدا‬ ‫جي‬ ‫هندستان‬ ِ‫الء‬ ‫ڏيڻ‬ ‫تعليم‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫انگريزي‬ ‫کي‬ ‫ٻائي‬ ‫چتر‬ ‫ڪماري‬ ‫هو‬
‫پاڻ‬ ،‫وڃي‬(Brillie).‫آيو‬ ‫سکي‬‫سان‬ ‫جنهن‬‫جي‬ ‫هيرانند‬ ‫ساڌو‬ .‫هئي‬ ‫وئي‬ ‫سکي‬ ‫انگريزي‬ ‫قدر‬ ‫گهڻي‬ َ‫ء‬‫هو‬
‫هن‬ ‫بعد‬ ‫چاالڻي‬’‫سسٽم‬ ‫برل‬‘‫هن‬ .‫سکي‬ ‫به‬ ‫سنسڪرت‬ ‫وسيلي‬‫۽‬ ‫سنسڪرت‬ ،‫انگريزي‬ ‫ڪتاب‬ ‫ڪيترائي‬
‫۾‬ َ‫ء‬‫سنڌي‬’‫سسٽم‬ ‫برل‬‘‫لکيا‬ ‫پاڻ‬ ‫تحت‬.“17
،‫ڪيو‬ ‫وائکو‬ ‫کي‬ ‫خرابين‬ ‫سماجي‬ ‫سان‬ َ‫ء‬‫بهادري‬ ‫وڏي‬ ‫ته‬ ‫جيئن‬ ‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬ ‫۾‬ ‫زماني‬ ‫تنهن‬
‫تنقيد‬ ‫سخت‬ ‫مٿس‬ ‫ڪري‬ ‫تنهن‬‫ب‬ ‫خالف‬ ‫سندس‬ ‫اخبارن‬ ‫تڏهوڪين‬ ،‫وئي‬ ‫ڪئي‬‫ک‬ ‫هن‬ ،‫ڏني‬ ‫ٻاري‬ ‫اهه‬‫همٿائڻ‬ ‫ي‬
.‫ڦهالئي‬ ‫پيو‬ ‫فحاشي‬ ‫۾‬ ‫معاشري‬ ‫هو‬ ‫ته‬ ‫ويو‬ ‫مڙهيو‬ ‫الزام‬ ‫مٿس‬ ‫بدران‬‫مرزا‬ ‫ته‬ ‫هو‬ ‫به‬ ‫اهو‬ ‫سبب‬ ‫هڪ‬ ‫جو‬ ‫ان‬
ِ‫الء‬ ‫مقصدن‬ ‫اصالحي‬ ‫نج‬ ‫ڪڍي‬ ‫ٻاهر‬ ‫مان‬ ‫اثر‬ ‫ڌرمي‬ ‫کي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫سنڌي‬ ‫جنهن‬ ، ‫هو‬ ‫ماڻهو‬ ‫پهريون‬ ‫بيگ‬ ‫قليچ‬
‫معاشر‬ ‫پر‬ ،‫ڪئي‬ ‫به‬ َ‫ء‬‫درياڻي‬ ‫خانچند‬ ‫۽‬ ‫بيوس‬ ‫ڪشنچند‬ ‫پوئواري‬ ‫سندس‬ .‫آندو‬ ‫ڪتب‬‫جنهن‬ ‫کي‬ ‫اوڻاين‬ ‫تي‬
‫جي‬ ‫اصالح‬ ‫۽‬ ‫تنقيد‬ ‫هن‬ ‫پر‬ .‫هو‬ ‫ئي‬ ‫اچڻو‬ ‫ته‬ ‫عمل‬ ِ‫رد‬ ‫جو‬ ‫ان‬ ،‫ڪيو‬ ‫ننگو‬ ‫منگهارام‬ ‫پروفيسر‬ ‫سان‬ ‫طريقي‬
‫قصن‬ ‫جي‬ ‫عشق‬ ‫جي‬ ‫مجنون‬ ‫ليلي‬ ‫يا‬ ‫داستان‬ ‫ليلوي‬ ‫الف‬ ‫۾‬ ‫ناٽڪن‬ ‫سندس‬ .‫ڪئي‬ ‫کان‬ ‫گهر‬ ‫پنهنجي‬ ‫شروعات‬
.‫هئا‬ ‫موضوع‬ ‫جا‬ ‫ناٽڪن‬ ‫سندس‬ ‫ڪردار‬ ‫جاڳندا‬ ‫جيئر‬ ‫جا‬ ‫سماج‬ ‫سنڌي‬ ‫بدران‬‫ا‬‫ڪندي‬ ُ‫ء‬‫بچا‬ ‫پنهنجو‬ ‫تي‬ ‫تنقيد‬ ‫ن‬
‫هن‬”‫پردا‬ ‫پنگتي‬“‫ته‬ ‫هو‬ ‫لکيو‬ ‫۾‬ ‫مهاڳ‬ ‫جي‬”‫ڪرامتون‬ ‫جون‬ ‫پرين‬ ،‫ديون‬ ‫۾‬ ‫جن‬ ،‫افسانا‬ ‫جا‬ ‫زماني‬ ‫جهوني‬
‫بازار‬ ‫جي‬ ‫جنگ‬ ‫۽‬ ‫عشق‬ ‫يا‬ ،‫هئا‬ ‫هوندا‬ ‫ڪارناما‬ ‫جا‬ ‫راڻين‬ ‫راجا‬ ‫۽‬‫صورت‬ ‫ناٽڪي‬ ‫اڄ‬ ‫سي‬ ،‫هئي‬ ‫هوندي‬ ‫گرم‬
‫آڻجن‬ ‫۾‬‫وڌي‬ ‫قدر‬ ‫ايتري‬ ‫ڪشمڪش‬ ‫جي‬ ‫ماڻهو‬ ‫عام‬ ‫۾‬ ‫زماني‬ ‫اڄوڪي‬ .‫لڳن‬ ‫پيا‬ ‫ناممڪن‬ ‫يا‬ ‫عجيب‬ ‫جيڪر‬ ‫ته‬
‫زندگي‬ ‫قومي‬ ‫۽‬ ‫پنگتي‬ ،‫گهرو‬ ‫جي‬ ‫اسان‬ .‫آهي‬ ‫رهي‬ ‫وڃي‬ ‫ڪا‬ ‫خير‬ ‫سهڻائي‬ ‫سٺائي‬ ‫۾‬ ‫جيوت‬ ‫جو‬ ‫آهي‬ ‫وئي‬
‫جيڪڏهن‬ ،‫موجب‬ ‫گفتي‬ ‫جي‬ ‫شيڪسپيئر‬ .‫آهي‬ ‫ٽمٽار‬ ‫سان‬ ‫اوڻاين‬’‫آهي‬ ‫آرسي‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫زندگي‬ ‫ناٽڪ‬‘‫ته‬
‫ناٽڪ‬ ‫اڄوڪن‬‫سگهجي‬ ‫نٿو‬ ‫رهي‬ ِ‫کانسواء‬ ‫آڻڻ‬ ‫کي‬ ‫اوناين‬ ‫نهن‬ُ‫ا‬ ‫۾‬ ‫ن‬.“18
‫ناٽڪ‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫ملڪاڻي‬ ‫پروفيسر‬’‫ناخلف‬‘‫مکيه‬ ‫جو‬‫۽‬ ‫ڌارام‬ُ‫ا‬ ُ‫ء‬‫پي‬ ‫جو‬ ‫صاحب‬ ‫ملڪاڻي‬ ‫ڪردار‬
.‫آهن‬ ‫عالمچند‬ ُ‫ء‬‫ڀا‬ ‫ننڍو‬ ‫سندس‬”،‫چاهيو‬ ‫ٿي‬ ‫لڳائڻ‬ ‫۾‬ ‫ڪم‬ ‫زمينداري‬ ‫پنهنجي‬ ‫بيهي‬ ‫ريهي‬ ‫کي‬ ‫عالمچند‬ ،‫ڌارام‬ُ‫ا‬
‫ئي‬ ‫کان‬ ‫ننڍپڻ‬ ‫دل‬ ‫جي‬ ‫عالمچند‬ ‫پر‬.‫هئي‬ ‫مائل‬ ‫طرف‬ ‫سنگيت‬‫جي‬ ‫ٺيڪن‬ ‫جي‬ ُ‫ء‬‫پي‬ ‫نوجوان‬ ‫اهو‬ ‫جو‬ ‫ناٽڪ‬
‫چاهي‬ ‫ٿو‬ ‫سکڻ‬ ‫فن‬ ‫جو‬ ‫سئنيما‬ ‫وڃي‬ َ‫ء‬‫بمبئي‬ ِ‫بجاء‬ ‫وڃڻ‬ ‫۾‬ ‫ڪمن‬.“19
‫ڳالهه‬ ‫سندن‬ ،‫ڪرڻ‬ ‫رهنمائي‬ ‫جي‬ ‫انهن‬ ‫بدران‬ ‫ڪرڻ‬ ‫زبردستي‬ ‫زور‬ ‫تي‬ ‫اوالد‬ ‫مطلب‬ ‫جو‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ان‬
‫سنڌي‬ ‫جي‬ ‫ووڊ‬ ‫بالي‬ ‫مشتمل‬ ‫تي‬ ‫ڪهاڻي‬ ‫ئي‬ ‫اهڙي‬ .‫آهي‬ ‫ڪرڻ‬ ‫چونڊ‬ ‫جي‬ ‫مستقبل‬ ‫موجب‬ ‫ڌيان‬‫پنهنجي‬ ‫۽‬ ‫ٻڌڻ‬
‫هدايتڪار‬‫فلم‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫هيراڻي‬ ‫راجڪمار‬”‫اڊيٽس‬ ‫ٿري‬“‫جو‬ ‫مستقبل‬ ‫پنهنجي‬ ‫کي‬ ‫نوجوانن‬ ‫۾‬ ‫جنهن‬ .‫آهي‬
‫فيص‬.‫آهي‬ ‫ڏنل‬ ‫زور‬ ‫تي‬ ‫ڳالهه‬ ‫جي‬ ‫ڪرڻ‬ ‫آهر‬ ‫ذهن‬ ‫پنهنجي‬ ‫لو‬
‫ناٽڪن‬ ‫ٻن‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫ملڪاڻي‬ ‫پروفيسر‬’‫زال‬ ‫ٻي‬‘‫۽‬’‫باهيون‬ ‫ٻه‬‘‫گذاري‬ ‫جي‬ ‫زال‬ ‫پهرين‬ ‫ڪهاڻي‬ ‫جي‬
‫سندس‬ .‫آهي‬ ‫جي‬ ‫گهر‬ ‫جي‬ ‫صاحب‬ ‫ملڪاڻي‬ ‫۽‬ ‫حقيقي‬ ‫به‬ ‫ڪهاڻي‬ ‫اها‬ .‫آهي‬ ‫مشتمل‬ ‫تي‬ َ‫ء‬‫شادي‬ ‫ٻي‬ ‫بعد‬ ‫وڃڻ‬
291 .‫ص‬ .‫1114ع‬ ،‫ڪنڊيارو‬ ‫پبليڪيشن‬ ‫روشني‬ ،‫تاريخ‬ ‫جي‬ ‫هندن‬ ‫جي‬ ‫سنڌ‬ ،‫چند‬ ‫مهر‬ ‫مل‬ ‫ڀيرو‬ ‫آڏواڻي‬ 17
081 .‫ص‬ ،‫8114ع‬ ،‫حيدرآباد‬ ‫گهر‬ ‫ساهت‬ ‫سنڌي‬ ،‫تاريخ‬ ‫جي‬ ‫نثر‬ ‫سنڌي‬ ،‫رام‬ ‫منگها‬ ‫ملڪاڻي‬ 18
010 .‫ص‬ .‫1114ع‬ .‫ڪڇ‬ ‫آديپور‬ ‫ملير‬ ،1 ‫ادب‬ ‫جو‬ ‫اسان‬ ،2 ‫ياترا‬ ‫رچنا‬ ،‫لکمي‬ ‫کالڻي‬ 19
13
‫ٻ‬ ‫بعد‬ ‫وڃڻ‬ ‫گذاري‬ ‫جي‬ ‫زال‬ ‫پهرين‬ ‫ڌارام‬ُ‫ا‬ ‫والد‬‫عالمچند‬ ُ‫ء‬‫ڀا‬ ‫سندس‬ ‫۽‬ ‫رام‬ ‫منگها‬ ‫سبب‬ ‫جنهن‬ .‫ڪئي‬ ‫شادي‬ ‫ي‬
.‫ويا‬ ‫آندا‬ ‫سامهون‬ ‫اثر‬ ‫ناڪاري‬ ‫جا‬ َ‫ء‬‫شادي‬ ‫ٻي‬ ‫وسيلي‬ ‫ناٽڪن‬ ‫هنن‬ .‫پيا‬ ‫سهڻا‬ ‫عذاب‬ ‫جا‬ ُ‫ء‬‫ما‬ ‫ماٽيلي‬ ‫کي‬‫جڏهن‬
.‫آهي‬ ‫ويو‬ ‫ڏيکاريو‬ ‫به‬ ‫کي‬ ‫نقصانن‬ ‫جي‬ ‫ڪرڻ‬ ‫شادي‬ ‫سان‬ َ‫ء‬‫ڇوڪري‬ ‫جوان‬ ‫۾‬ ‫عمر‬ ‫وڏي‬ ‫۾‬ ‫ناٽڪن‬ ‫انهن‬ ‫ته‬
‫درياڻي‬ ‫خانچند‬ ‫دوست‬ ‫دلي‬ ‫سندس‬ ‫ناٽڪ‬ ‫جو‬ ‫قسم‬ ‫اهڙي‬”‫جيئري‬ ‫تي‬ ‫جيئري‬“.‫هو‬ ‫لکيو‬
”‫رام‬ ‫منگها‬،‫پرائي‬ ‫سبق‬ ‫اهو‬ ،‫وڃي‬ ‫ٿو‬ ‫جڙي‬ُ‫ا‬ ‫گهر‬ ‫اهو‬ ‫سان‬ ‫اچڻ‬ ُ‫ء‬‫ما‬ ‫ماٽيلي‬ ‫۾‬ ‫گهر‬‫۾‬ َ‫ء‬‫وهي‬ ‫وچولي‬
‫عمر‬ ‫باقي‬ ‫ائين‬ ‫۽‬ ‫ڪئي‬ ‫نه‬ ‫شادي‬ ‫ٻي‬ ‫پاڻ‬ .‫خاطر‬ ‫سک‬ ‫جي‬ ‫ٻارن‬ ،‫بعد‬ ‫وڃڻ‬ ‫گذاري‬ ‫جي‬ ‫زال‬ ‫پنهنجي‬
‫زن‬ ‫جي‬ ‫اڪيالئپ‬‫ڪاٽيائين‬ ‫دگي‬.“20‫ناٽڪن‬ ‫ٻين‬ ‫سندس‬ ‫کي‬ ‫اسان‬ ‫احساس‬ ‫جو‬ ‫اڪيالئي‬ ‫سندس‬’‫۽‬ ‫دل‬
‫دماغ‬‘،’‫دل‬ ‫اڪيلي‬‘‫۽‬’‫ڀينر‬ ‫ٻه‬‘.‫ٿو‬ ‫اچي‬ ‫نظر‬ ‫به‬ ‫۾‬
‫ناٽڪ‬ ‫سندس‬’‫ڀينر‬ ‫ٻه‬‘‫۽‬’‫دماغ‬ ‫۽‬ ‫دل‬‘‫تي‬ ‫عشق‬ ‫جي‬ ‫استاد‬ ‫سندس‬ ‫۽‬ ‫نارين‬ ‫ٻه‬ ‫پڙهندڙ‬ ‫ٽيوشن‬ ‫۾‬
‫کان‬ ‫گهر‬ ‫شروعات‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫نيڪي‬ ‫مطلب‬ .‫هو‬ ‫صاحب‬ ‫ملڪاڻي‬ ‫خود‬ ‫پر‬ ‫نه‬ ‫ٻيو‬ ‫ڪو‬ ‫استاد‬ ‫اهو‬ .‫آهي‬ ‫لکيل‬
.‫آهي‬ ‫ڪئي‬ ‫تي‬ ‫خاندان‬ ‫پنهنجي‬ ‫۽‬ ‫پاڻ‬ ‫به‬ ‫شروعات‬ ‫جي‬ ‫تنقيد‬ ‫هن‬ ‫مصداق‬ ‫جي‬ ،‫ڪجي‬‫نويس‬ ‫ناٽڪ‬ ‫اهڙو‬
.‫اچي‬ ‫نظر‬ ‫ٿو‬ ‫ورلي‬‫ِنهن‬‫ا‬ ‫پنهنجي‬ ‫۾‬ ‫ناٽڪن‬ ‫انهن‬‫ته‬ ‫ٿو‬ ‫چوي‬ ‫هو‬ ‫ڪندي‬ ‫طرفداري‬ ‫جي‬ ‫ڪردارن‬ ‫ماستر‬”
‫عجب‬ ‫ته‬ ‫ويون‬ ‫اٽڪي‬ ‫دليون‬ ‫جي‬ ،‫پاڙهيندي‬ ‫پاڙهيندي‬ ‫۽‬ ‫آهي‬ ‫دل‬ ‫۾‬ ‫اندر‬ ‫جي‬ ‫جن‬ ،‫آهن‬ ‫انسان‬ ‫به‬ ‫اهي‬
‫آهي‬ ‫گناهه‬ ‫۾‬ ‫ن‬ُ‫ا‬ ‫ڪو‬ ‫نڪو‬ ،‫ڪونهي‬“.21‫ناٽڪ‬ ‫جو‬ ‫ملڪاڻي‬ ‫پروفيسر‬’‫پارٽي‬ ‫ٽي‬‘‫۽‬ ‫ويو‬ ‫مقبول‬ ‫گهڻو‬ ‫تمام‬
.‫اچي‬ ‫پيو‬ ‫ٿيندو‬ ‫اسٽيج‬ ‫تائين‬ ‫اڄ‬‫ناٽڪ‬ ‫اهم‬ ‫ٻيو‬ ‫سندس‬’‫ڪلب‬ ‫ليڊيز‬‘.‫آهي‬‫سماجي‬ ‫موضوع‬ ‫جو‬ ‫ناٽڪ‬ ‫هن‬
‫ال‬ ‫الڳاپن‬‫۾‬ ‫ڪلبن‬ ‫ليڊيز‬ ‫ته‬ ‫آهي‬ ‫ويو‬ ‫ٻڌايو‬ ‫۾‬ ‫جنهن‬ ،‫آهي‬ ‫عورتون‬ ‫ويندڙ‬ ‫ڪلب‬ ِ‫ء‬‫ڪيئن‬ ‫خراب‬ ‫عورتون‬‫ٿين‬
‫موضوع‬ ‫اهو‬ ،‫ٿيون‬‫به‬.‫لڳي‬ ‫ٿو‬ ‫جو‬ ‫اڄ‬‫ناٽڪ‬’‫گجڪار‬ ‫جي‬ ‫سمنڊ‬‘،’‫ڪلنڪ‬ ‫ڪوڙو‬‘‫۽‬’‫ناس‬ ‫جيون‬‘
‫لکيا‬ ‫۾‬ ‫سنڌ‬ ‫هن‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ٽئي‬ ‫اهي‬ .‫ٿو‬ ‫ڪري‬ ‫اعتراف‬ ‫جو‬ ‫ان‬ ‫به‬ ‫پاڻ‬ ‫هو‬ .‫آهي‬ ‫منحصر‬ ‫تي‬ ‫عشقن‬ ‫جي‬ ‫سندس‬
.‫هئا‬ ‫داستان‬ ‫جا‬ ‫عشقن‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫جواني‬ ‫جي‬ ‫هن‬ ‫۾‬ ‫جنهن‬ ،‫هئا‬‫ٿيندي‬ ‫ڌار‬ ‫ڪري‬ ‫ان‬ ‫کي‬ ‫پريمين‬ ‫ٻن‬ ‫۾‬ ‫ناٽڪن‬ ‫هن‬
.‫ڪونهي‬ ‫پسند‬ ‫کي‬ ‫مائٽن‬ ‫ميالپ‬ ‫سندن‬ ‫جو‬ ،‫آهي‬ ‫ويو‬ ‫ڏيکاريو‬
‫ڪٽنبي‬ ‫هن‬ ‫ته‬ ‫ٿو‬ ‫سگهجي‬ ‫مان‬ ‫ڳالهه‬ ‫ان‬ ‫اندازو‬ ‫جو‬ ‫ان‬ ،‫هو‬ ‫انديش‬ ‫دور‬ ‫نه‬ ‫ڪيترو‬ ‫صاحب‬ ‫ملڪاڻي‬
‫ڳالهه‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫رٿابندي‬0194‫ناٽڪ‬ ‫۾‬ ‫ع‬’‫اوالد‬‘.‫هئي‬ ‫ڪئي‬ ‫۾‬‫ته‬ ‫هو‬ ‫ڏنو‬ ‫پيغام‬ ‫اهو‬ ‫وسيلي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ِن‬‫ا‬ ، ‫هن‬
.‫ناهي‬ ‫عقلمندي‬ ‫ڄڻن‬ ‫اوالد‬ ِ‫کانسواء‬ َ‫ء‬‫رٿابندي‬.‫آهي‬ ‫اثرائتو‬ ‫نه‬ ‫ڪيترو‬ ‫مڪالمو‬ ‫هڪ‬ ‫جو‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ان‬”‫اهو‬
‫سمي‬ ‫ڪٺن‬ ‫هن‬ ‫پر‬ .‫هو‬ ‫وٺبو‬ ‫ني‬ِ‫پ‬ ‫کان‬ ‫پيرن‬ ‫۽‬ ‫هو‬ ‫ويندو‬ ‫سمجهيو‬ ‫نعمت‬ ‫هڪ‬ ‫اوالد‬ ‫جڏهن‬ ،‫هو‬ ‫زمانو‬ ‫جهونو‬
‫۾‬‫پيدا‬ ‫ٻار‬ ‫بکايل‬ ‫اڌ‬ ،‫گهاڙا‬ُ‫ا‬ ‫اڌ‬ ‫ٿي‬ ‫خيالو‬ ‫بي‬ ‫جي‬ ‫هوند‬ ‫بنا‬ ‫تڏهن‬ ،‫آهي‬ ‫پئي‬ ‫لڳي‬ ‫لٺ‬ ِ‫الء‬ ‫ويلي‬ ‫ويلي‬ ‫جڏهن‬
‫آهي‬ ‫گناهه‬ ‫ڀاري‬ ‫ڪرڻ‬.“22
‫طنز‬ ‫تي‬ ‫عاملن‬ ‫طبقي‬ ‫مٿئين‬ ‫تي‬ ‫طور‬ ‫خاص‬ ‫هندن‬ ‫تڏهوڪين‬ ‫هن‬’‫ميالپ‬‘‫ناٽڪ‬ ‫اهو‬ .‫آهي‬ ‫ڪئي‬ ‫۾‬
‫ٿو‬ ‫نه‬ ‫سڪ‬ ‫به‬ ‫۾‬ ‫ساهرن‬ ‫کي‬ ‫جنهن‬ ،‫آهي‬ ‫تي‬ ‫شادي‬ ‫خالف‬ َ‫ء‬‫مرضي‬ ‫جي‬ ‫مائٽن‬ ‫جي‬ ‫ڇوڪري‬ ‫عامل‬ ‫هڪ‬
‫ڇپايو‬ ‫به‬ ‫۾‬ ‫هند‬ ‫ڪري‬ ‫ڦار‬ ‫ڦير‬ ‫ڪجهه‬ ‫جي‬ ‫ڪردارن‬ ‫۾‬ ‫ان‬ ‫۾‬ ‫بعد‬ ‫پر‬ ،‫هو‬ ‫لکيو‬ ‫۾‬ ‫سنڌ‬ ‫ناٽڪ‬ ‫اهو‬ ‫هن‬ .‫ملي‬
‫جي‬ ،‫هو‬.‫آيو‬ ‫به‬ ‫تي‬ ‫منچ‬ ‫اتي‬ ‫ڪو‬‫ناٽڪ‬ ‫سندس‬’‫ريت‬ ‫جي‬ ‫پريت‬‘.‫آهن‬ ‫جهيڙا‬ ‫جا‬ ‫ننهن‬ ‫سس‬ ‫موضوع‬ ‫جو‬
014 .‫ص‬ .‫ساڳيو‬ 20
411 .‫ص‬ ،‫ساڳيو‬ 21
011 .‫ص‬ .‫ساڳيو‬ 22
14
‫ناٽڪ‬ ‫سندس‬’‫سيجا‬ ‫جي‬ ‫پريم‬‘.‫هو‬ ‫مليو‬ ‫به‬ ‫ايوارڊ‬ ‫جو‬ َ‫ء‬‫ايڪانڪي‬ ‫بهترين‬ ‫جي‬ ‫هندستان‬ ‫سڄي‬ ‫کي‬
‫ڪهڙو‬ ‫۾‬ ‫ڪرڻ‬ ‫خراب‬ ‫مرد‬ ‫کي‬ ‫عورت‬ ‫۾‬ ‫ناٽڪ‬ ‫هن‬ .‫آهي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫مشتمل‬ ‫تي‬ ‫الڳاپن‬ ‫جي‬ ‫مڙس‬ ‫زال‬ ‫جيڪو‬
.‫آهي‬ ‫ڏيکاريل‬ ‫اهو‬ ، ‫ٿو‬ ‫ڪري‬ ‫ادا‬ ‫ڪردار‬‫ناٽڪ‬ ‫جي‬ ‫صاحب‬ ‫ملڪاڻي‬’‫پاڙون‬ ‫جون‬ ‫پاپ‬‘‫موضوع‬ ‫جو‬
‫پاران‬ ‫پيرسن‬ ‫هڪ‬01.‫آهي‬ ‫ڪوشش‬ ‫جي‬ ‫ڪرڻ‬ ‫زبردستي‬ ‫سان‬ َ‫ء‬‫جوانڙي‬ ‫جي‬ ‫سالن‬‫نفسياتي‬ ‫هڪ‬ ‫اهو‬
‫جي‬ ‫هن‬ .‫آهي‬ ‫ناٽڪ‬‫ناٽڪ‬’‫توشو‬ ‫جو‬ َ‫ء‬‫پيري‬‘‫هڪ‬ ‫نه‬ ‫ڪيئن‬ ‫ته‬ ‫آهي‬ ‫دلچسپ‬ ‫تمام‬ ‫به‬ ‫ڪهاڻي‬ ‫جي‬
‫ٿو‬ ‫کارائي‬ ‫کي‬ ‫ڀاتين‬ ‫گهر‬ ‫۽‬ ‫ٿو‬ ‫کائي‬ ‫ڪمائي‬ ‫جي‬ ‫رشوت‬ ‫عمر‬ ‫سڄي‬ ‫انجنيئر‬‫ڀاتي‬ ‫گهر‬ ‫بعد‬ ‫رٽائرمينٽ‬ .
‫اچي‬ ‫تي‬ ‫پاٿ‬ ‫فوٽ‬ ‫ڇڏي‬ ‫گهر‬ ‫هو‬ ‫نيٺ‬ .‫آهي‬ ‫ويو‬ ‫ڏيکاريو‬ ‫۾‬ ‫ڊرامي‬ ‫هن‬ ‫اهو‬ ‫ٿا‬ ‫ڪن‬ ‫ڪجهه‬ ‫جيڪي‬ ‫ساڻس‬
‫صاحب‬ ‫ملڪاڻي‬ .‫ٿو‬ ‫ويهي‬‫شادي‬ ‫ٻي‬ ‫هن‬ ِ‫پوء‬ ،‫هئي‬ ‫وئي‬ ‫ڪري‬ ‫چاالڻو‬ ‫ئي‬ ‫۾‬ َ‫ء‬‫جواني‬ ‫سندس‬ ‫واري‬ ‫گهر‬ ‫جي‬
‫ناٽڪ‬ ‫پنهنجي‬ ‫هن‬ ‫کي‬ َ‫ء‬‫ڪهاڻي‬ ‫ان‬ .‫ڪئي‬ ‫نه‬’‫پيري‬‘‫نه‬ ‫ساٿي‬ ‫جيون‬ ِ‫الء‬ ‫مرد‬ ‫ته‬ ‫آهي‬ ‫ٺاهيو‬ ‫موضوع‬ ‫به‬ ‫جو‬
.‫آهن‬ ‫نفسياتي‬ ‫۽‬ ‫سماجي‬ ‫مسئال‬ ‫اهي‬ .‫ٿا‬ ‫ٿين‬ ‫پيدا‬ ‫مسئال‬ ‫ڪهڙا‬ ‫سبب‬ ‫هئڻ‬
’ُ‫ء‬‫نما‬ ‫جو‬ ‫سونهن‬‘‫جيڪي‬ ،‫آهي‬ ‫ويو‬ ‫آندو‬ ‫هيٺ‬ ‫بحث‬ ‫کي‬ ‫ڇوڪرين‬ ‫اهڙين‬ ‫ڪندڙ‬ ‫ڪم‬ ‫۾‬ ‫آفيسن‬ ‫۾‬
‫ٽائين‬ ‫اوور‬ ‫اهي‬ .‫ٿيون‬ ‫هرکائين‬ ‫کي‬ ‫آفيسرن‬ ‫اعلي‬ ‫سان‬ َ‫ء‬‫نما‬ ‫جي‬ ‫جسم‬ ‫۽‬ ‫سونهن‬ ‫پنهنجي‬ ‫بدران‬ ‫ڪرڻ‬ ‫ڪم‬
‫بداخ‬ ‫۾‬ ‫معاشري‬ ‫سنا‬ ‫جنهن‬ .‫ٿيون‬ ‫وندرائين‬ ‫دل‬ ‫جي‬ ‫عملدارن‬ ‫باال‬ ،‫ويهي‬ ‫۾‬ ‫آفيسن‬ ‫تائين‬ ‫دير‬ ‫بهاني‬ ‫جي‬‫۽‬ ‫القي‬
.‫ٿيون‬ ‫ڪن‬ ‫گهاتي‬ ‫ويساهه‬ ‫به‬ ‫سان‬ ‫مائٽن‬ ‫ڇوڪريون‬ ‫اهڙيون‬ .‫ٿي‬ ‫وڌي‬ ‫حيائي‬ ‫بي‬‫ناٽڪ‬’‫پيا‬ ‫کٻيتا‬ ‫کڙ‬
‫ٽمڪن‬‘.‫آهي‬ ‫تي‬ ‫ميالپ‬ ‫اڳ‬ ‫کان‬ َ‫ء‬‫شادي‬ ‫جي‬ ‫ڇوڪرين‬ ‫۽‬ ‫ڇوڪرن‬ ‫موضوع‬ ‫جو‬’‫ڪال‬ ‫۽‬ ‫روپ‬‘‫۾‬ ‫ناٽڪ‬
‫ن‬ ‫سندس‬ ‫رچيل‬ ‫۾‬ ‫ڀارت‬ .‫آهي‬ ‫ويو‬‫چٽيو‬ ‫کي‬ ‫مسئلن‬ ‫جي‬ ‫هدايتڪارن‬ ‫۽‬ ‫اداڪارن‬ ‫ڪندڙ‬ ‫ڪم‬ ‫تي‬ ‫اسٽيج‬‫اٽڪ‬’
‫ڪناري‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫گلي‬ ‫هو‬‘‫زال‬ ‫جي‬ ‫مرد‬ ‫هڪ‬ ‫۾‬ ‫جنهن‬ .‫آهي‬ ‫ڪهاڻي‬ ‫منحصر‬ ‫تي‬ ‫آزمودي‬ ‫شخصي‬ ‫جي‬ ‫هن‬ ‫به‬
.‫آهن‬ ‫ويا‬ ‫آندا‬ ‫۾‬ ‫بحث‬ ‫الڳاپا‬ ‫سان‬ َ‫ء‬‫نوڪرياڻي‬ ‫پنهنجي‬ ‫جا‬ ‫مرد‬ ‫ان‬ ‫۽‬ ‫وڃڻ‬ ‫ٺهي‬ ‫سان‬ ‫مرد‬ ‫ٻئي‬ ‫جو‬
‫۽‬ ‫وارا‬ ‫ڪرڻ‬ ‫وائکو‬ ‫کي‬ ‫اوڻاين‬ ‫سماجي‬ ‫تڻو‬ ‫گهڻو‬ ‫ناٽڪ‬ ‫لکيل‬ ‫اڳ‬ ‫کان‬ ‫ورهاڱي‬ ‫جا‬ ‫صاحب‬ ‫ملڪاڻي‬
‫وره‬‫صاحب‬ ‫ملڪاڻي‬ .‫آهن‬ ‫تي‬ ‫موضوع‬ ‫جي‬ ‫پيچيدگين‬ ‫نفسياتي‬ ‫جي‬ ‫اندر‬ ‫جي‬ ‫انسان‬ ‫ناٽڪ‬ ‫وارا‬ ِ‫کانپوء‬ ‫اڱي‬
‫ناٽڪ‬ ‫پنهنجو‬ ‫کي‬’‫پارٽي‬ ‫ٽي‬‘‫سبب‬ ‫هئڻ‬ ‫حقيقي‬ ‫گهڻا‬ ‫تمام‬ ‫موضوع‬ ‫جا‬ ‫ناٽڪن‬ ‫جي‬ ‫هن‬ .‫هو‬ ‫وڻندو‬ ‫گهڻو‬
‫پنهن‬ .‫رهيو‬ ‫ڏيندو‬ ‫جواب‬ ‫هميشه‬ ‫هو‬ ‫جو‬ ‫جنهن‬ .‫وئي‬ ‫ڪئي‬ ‫به‬ ‫تنقيد‬ ‫سخت‬ ‫سڏي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫گرا‬ُ‫ا‬ ‫کي‬ ‫انهن‬‫ساٿي‬ ‫جي‬
‫هن‬ ‫جواب‬ ‫جو‬ ‫تنقيد‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫مالهي‬ ‫گوبند‬’‫ٽمڪن‬ ‫پيا‬ ‫کٻيتا‬ ‫کڙ‬‘.‫آهي‬ ‫ڏنو‬ ‫ريت‬ ‫هن‬ ‫۾‬ ‫مهاڳ‬ ‫جي‬ ‫مجموعي‬”
‫پر‬ ،‫آهن‬ ‫باڪ‬ ‫بي‬ ‫۽‬ ‫نوان‬ ‫بيشڪ‬ ‫موضوع‬ ‫جا‬ ‫ناٽڪن‬ ‫منهنجي‬ ‫ته‬ ‫آهي‬ ‫رايو‬ ‫جو‬ ‫نقادن‬ ‫ڪن‬ ‫کان‬ ‫وقت‬ ‫ڪجهه‬
‫ڪشمڪش‬ ‫منجهن‬(Conflict)‫انتظار‬ ،(Suspense)‫عروج‬ ‫۽‬(Climax)‫خاصيتون‬ ‫ناٽڪي‬ ‫جون‬
‫ڌڌڪو‬ ِ‫الء‬ ‫مون‬ ‫شڪايت‬ ‫اها‬ .‫آهن‬ ‫گهٽ‬،‫سنڌي‬ )‫(سوين‬ ‫سيڪڙو‬ ‫وٺي‬ ‫کان‬ ‫هوندي‬ ‫ننڍي‬ ‫مون‬ .‫آهي‬ ‫ڏيندڙ‬
‫تائين‬ )‫(پيري‬ ‫اوسٿا‬ ‫برد‬ ‫کان‬ َ‫ء‬‫جواني‬ .‫آهن‬ ‫ڏٺا‬ ‫سان‬ ‫شوق‬ ‫ناٽڪ‬ ‫انگريزي‬ ‫۽‬ ‫بنگالي‬ ،‫مرهٽي‬ ،‫گجراتي‬ ،‫اردو‬
‫ڏيکاريا‬ ‫ڪري‬ ‫سان‬ َ‫ء‬‫ڪاميابي‬ ‫۽‬ ‫لکيا‬ ‫ناٽڪ‬ ِ‫الء‬ ‫ريڊيو‬ ‫۽‬ ‫اسٽيج‬.‫اٿم‬ ‫ڪيا‬ ‫ادا‬ ‫به‬ ‫پارٽ‬ ‫منجهن‬ ‫۽‬ ‫اٿم‬‫مان‬ ‫گويا‬
‫ئي‬ ‫نپنو‬ ‫پليو‬‫نه‬ ‫گرهڻ‬ ‫مون‬ ‫خاصيتون‬ ‫ناٽڪي‬ ‫بنيادي‬ ‫به‬ ‫هوندي‬ ‫تنهن‬ .‫آهيان‬ ‫۾‬ ‫مانڊاڻ‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫ڀومي‬ ‫رنگ‬
‫آهي‬ ‫ڳالهه‬ ‫جي‬ ‫حيرت‬ ِ‫الء‬ ‫مون‬ ،‫هجن‬ ‫ڪيون‬.“23
‫وارا‬ ‫اهميت‬ ‫وڏي‬ ‫سان‬ ‫حوالي‬ ‫جي‬ ‫ڪرڻ‬ ‫وائکو‬ ‫کي‬ ‫خرابين‬ ‫سماجي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫جا‬ َ‫ء‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬
‫آ‬‫ناٽڪ‬ ‫سندس‬ ‫سنڌ‬ ‫پر‬ ،‫ٿا‬ ‫رهن‬ ‫ٿيندا‬ ‫پيش‬ ‫ٻيڪڙ‬ ‫ايڪڙ‬ ‫ته‬ ‫۾‬ ‫هندستان‬ ‫جيڪي‬ ،‫هن‬’‫پارٽي‬ ‫ٽي‬‘0171‫۾‬ ‫ع‬
404،409 .‫ص‬ ،‫ساڳيو‬ 23
15
‫اسٽيج‬ ‫سبب‬ ‫مقبوليت‬ ‫جي‬ ‫ناٽڪن‬ ‫ويزن‬ ‫ٽيلي‬ ‫۾‬ ‫سنڌ‬ .‫هو‬ ‫ويو‬ ‫ڏيکاريو‬ ‫تي‬ ‫موقعي‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫صدي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫سنڌي‬
‫نه‬ ‫پهلو‬ ‫ڪو‬ ‫جو‬ َ‫ء‬‫سنجيدگي‬ ‫۾‬ ‫انهن‬ ،‫ٿا‬ ‫ٿين‬ ‫به‬ ‫پيش‬ ‫ناٽڪ‬ ‫جيڪي‬ .‫آهي‬ ‫ويو‬ ‫ٽٽي‬ ‫زور‬ ‫جو‬ ‫ناٽڪن‬‫هوندو‬
‫دل‬ ‫جي‬ ‫ڏسندڙن‬ ‫پر‬ ‫نه‬ ‫ڏيڻ‬ ‫پيغام‬ ‫اصالحي‬ ‫ڪو‬ ‫مقصد‬ ‫جو‬ ‫جن‬ ،‫آهن‬ ‫هوندا‬ ‫چهچٽا‬ ‫مزاحيه‬ ‫اهي‬ ‫پر‬ ،‫آهي‬
‫پاران‬ ‫ڪائونسل‬ ‫آرٽس‬ ‫۾‬ َ‫ء‬‫ڪراچي‬ ‫آهي.تازو‬ ‫هوندو‬ ‫وجهڻ‬ ‫سور‬ ‫۾‬ ‫پيٽ‬ ‫کالئي‬ ‫کالئي‬ ‫کين‬ ِ‫الء‬ ‫وندرائڻ‬
‫ت‬ ‫ٻيو‬ .‫گهرجي‬ ‫وڌڻ‬ ‫اڳتي‬ ‫سلسو‬ ‫اهو‬ ،‫آهي‬ ‫وئي‬ ‫ڪئي‬ ‫ڪوشش‬ ‫جي‬ ‫جيئارڻ‬ ‫ٻيهر‬ ‫کي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫سنڌي‬‫ه‬‫ملڪاڻي‬
‫ڏيڻ‬ ‫ڌيان‬ ‫ضرور‬ ‫طرف‬ ‫ان‬ .‫ٿا‬ ‫رکن‬ ‫به‬ ‫صالحيت‬ ‫پوري‬ ‫جي‬ ‫ڏيکارڻ‬ ‫تي‬ ‫ويزن‬ ‫ٽيلي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫جا‬ ‫صاحب‬
‫به‬ ‫مان‬ ‫ڊرامن‬ ‫ويزن‬ ‫ٽيلي‬ ‫ريت‬ ‫ساڳئي‬ ،‫آهي‬ ‫چڪو‬ ‫ٿي‬ ‫پورو‬ ‫فن‬ ‫جو‬ ‫ناٽڪن‬ ‫اسٽيج‬ ‫۾‬ ‫سنڌ‬ ‫گهرجي.جيئن‬
.‫آهن‬ ‫چڪا‬ ‫ٿي‬ ‫مقصد‬ ‫بي‬ ‫۽‬ ‫ڪمرشل‬ ‫طور‬ ‫مڪمل‬ ‫ڊراما‬ ‫هاڻي‬ ،‫آهي‬ ‫ويو‬ ‫ٿي‬ ‫ختم‬ ‫ڪڏهوڪو‬ ‫پهلو‬ ‫اصالحي‬
‫ت‬‫خرابين‬ ‫سماجي‬ ‫بدران‬ ‫وندر‬ ‫کي‬ ‫ڊرامن‬ ‫ته‬ ‫آهي‬ ‫جي‬ ‫ڳالهه‬ ‫ان‬ ‫ضررت‬ ‫نهنڪري‬‫اصالح‬ ‫جي‬‫بڻايو‬ ‫واهڻ‬ ‫جو‬
.‫آهي‬ ‫مقصد‬ ‫اصل‬ ‫جو‬ ‫ڊرامي‬ ‫جيڪو‬ ،‫وڃي‬
:‫حواال‬
0.،‫پبليڪيشن‬ ‫ويڻا‬ ،‫پرک‬ ‫جي‬ ‫ساهتيه‬ ،‫جڳديش‬ ‫لڇاڻي‬0117.‫ص‬ ،‫ع‬001
4..‫ص‬ ،‫ساڳيو‬040
9.‫پري‬ ‫پرڪاش‬‫م‬‫جي‬ ‫منچ‬ ‫رنگ‬ ‫۽‬ ‫ناٽڪ‬ ‫سنڌي‬ ‫بعد‬ ‫(ورهاڱي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫سنڌي‬ ،‫سمالوچنا‬ ‫۽‬ ‫اؤسر‬ ،‫چڪاس‬)‫سنڌي‬ ،
،‫آباد‬ ‫احمد‬ ‫ورڪشاپ‬ ‫ڊراما‬4112.‫ص‬ .‫ع‬917
2.،‫تاريخ‬ ‫جي‬ ‫هندن‬ ‫جي‬ ‫سنڌ‬ ،‫مهرچند‬ ‫مل‬ ‫ڀيرو‬ ‫آڏواڻي‬،‫ڪنڊيارو‬ ،‫پبليڪيشن‬ ‫روشني‬4111.‫ص‬291
1..‫ص‬ .‫ساڳيو‬291
1..‫ص‬ .‫ساڳيو‬291
8..‫ص‬ .‫ساڳيو‬291
7.‫شوڪت‬ ‫شورو‬‫حسين‬،‫حيدرآباد‬ ‫ڪاوش‬ ‫روزاني‬ ،41‫مارچ‬4100،‫ع‬.‫ص‬2
1..‫ساڳيو‬
01.،‫حيدرآباد‬ ‫گهر‬ ‫ساهت‬ ‫تاريخ،سنڌي‬ ‫جي‬ ‫نثر‬ ‫سنڌي‬ ،‫رام‬ ‫منگها‬ ‫ملڪاڻي‬4118.‫ص‬ ،‫ع‬02
00.‫شوڪت‬ ‫شورو‬‫حسين‬،‫حيدرآباد‬ ‫ڪاوش‬ ‫روزاني‬ ،41‫مارچ‬4100،‫ع‬.‫ص‬2
04.‫ساڳيو‬
09.‫ساڳيو‬
02.‫ياترا‬ ‫رچنا‬ ،‫لکمي‬ ‫کالڻي‬2‫اسان‬ ،‫ادب‬ ‫جو‬1.‫ڪڇ‬ ‫آديپور‬ ‫ملير‬ ،4111.‫ص‬ .‫ع‬011
01.‫جي‬ ‫نثر‬ ‫سنڌي‬ ،‫رام‬ ‫منگها‬ ‫ملڪاڻي‬،‫حيدرآباد‬ ‫گهر‬ ‫ساهت‬ ‫سنڌي‬ ،‫تاريخ‬4118.‫ص‬ ،‫ع‬081
01.‫پري‬ ‫پرڪاش‬‫م‬‫سمالوچنا‬ ‫۽‬ ‫اؤسر‬ ،‫چڪاس‬ ‫جي‬ ‫منچ‬ ‫رنگ‬ ‫۽‬ ‫ناٽڪ‬ ‫سنڌي‬ ‫بعد‬ ‫(ورهاڱي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫سنڌي‬ ،)‫سنڌي‬ ،
،‫آباد‬ ‫احمد‬ ‫ورڪشاپ‬ ‫ڊراما‬4112.‫ص‬ .‫ع‬911
08.،‫ڪنڊيارو‬ ‫پبليڪيشن‬ ‫روشني‬ ،‫تاريخ‬ ‫جي‬ ‫هندن‬ ‫جي‬ ‫سنڌ‬ ،‫چند‬ ‫مهر‬ ‫مل‬ ‫ڀيرو‬ ‫آڏواڻي‬4111.‫ص‬ .‫ع‬291
07.‫ملڪ‬،‫حيدرآباد‬ ‫گهر‬ ‫ساهت‬ ‫سنڌي‬ ،‫تاريخ‬ ‫جي‬ ‫نثر‬ ‫سنڌي‬ ،‫رام‬ ‫منگها‬ ‫اڻي‬4118.‫ص‬ ،‫ع‬081
01.‫ياترا‬ ‫رچنا‬ ،‫لکمي‬ ‫کالڻي‬2‫اسان‬ ،‫ادب‬ ‫جو‬1.‫ڪڇ‬ ‫آديپور‬ ‫ملير‬ ،4111.‫ص‬ .‫ع‬010
41..‫ص‬ .‫ساڳيو‬014
40..‫ص‬ ،‫ساڳيو‬411
44..‫ص‬ .‫ساڳيو‬011
49.،‫ساڳيو‬.‫ص‬404،409
16
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Published in Karoonjhar Research Journal of Fedral Urdu University Karachi, June 2014

More Related Content

Viewers also liked

Hume Lake Spring Marriage Retreat tech safety presentation
Hume Lake Spring Marriage Retreat tech safety presentationHume Lake Spring Marriage Retreat tech safety presentation
Hume Lake Spring Marriage Retreat tech safety presentation
Scott Burnett
 
Help! I'm the parent of a tech saavy child!
Help! I'm the parent of a tech saavy child!Help! I'm the parent of a tech saavy child!
Help! I'm the parent of a tech saavy child!
Scott Burnett
 
Royal Enfield Brand Presentation
Royal Enfield Brand PresentationRoyal Enfield Brand Presentation
Royal Enfield Brand Presentation
Aswin Nath
 
Internet Safety for Parents
Internet Safety for ParentsInternet Safety for Parents
Internet Safety for Parents
Scott Burnett
 
Managers skills ,Coaching ,Performance review meetings
Managers skills ,Coaching ,Performance review meetingsManagers skills ,Coaching ,Performance review meetings
Managers skills ,Coaching ,Performance review meetings
Mis bah
 
Elasticity of demand and supply
Elasticity of demand and supplyElasticity of demand and supply
Elasticity of demand and supply
Mis bah
 
Managing Technology in the Home
Managing Technology in the HomeManaging Technology in the Home
Managing Technology in the Home
Scott Burnett
 
Compansation determinant
Compansation determinantCompansation determinant
Compansation determinant
Mis bah
 
Computer Operating system
Computer Operating systemComputer Operating system
Computer Operating system
Mis bah
 
Concepts of ethics in islam
Concepts of ethics in islamConcepts of ethics in islam
Concepts of ethics in islam
Mis bah
 
Business operations of chenab (ChenOne)
Business operations of chenab (ChenOne)Business operations of chenab (ChenOne)
Business operations of chenab (ChenOne)
Mis bah
 
Industrial relations act 2012 full
Industrial relations act 2012 fullIndustrial relations act 2012 full
Industrial relations act 2012 full
Mis bah
 
Training evaluation
Training evaluationTraining evaluation
Training evaluation
Mis bah
 
Theme and short story
Theme and short storyTheme and short story
Theme and short story
Mis bah
 
Fiscal policy of Pakistan 2015-16
Fiscal policy of Pakistan 2015-16Fiscal policy of Pakistan 2015-16
Fiscal policy of Pakistan 2015-16
Mis bah
 

Viewers also liked (15)

Hume Lake Spring Marriage Retreat tech safety presentation
Hume Lake Spring Marriage Retreat tech safety presentationHume Lake Spring Marriage Retreat tech safety presentation
Hume Lake Spring Marriage Retreat tech safety presentation
 
Help! I'm the parent of a tech saavy child!
Help! I'm the parent of a tech saavy child!Help! I'm the parent of a tech saavy child!
Help! I'm the parent of a tech saavy child!
 
Royal Enfield Brand Presentation
Royal Enfield Brand PresentationRoyal Enfield Brand Presentation
Royal Enfield Brand Presentation
 
Internet Safety for Parents
Internet Safety for ParentsInternet Safety for Parents
Internet Safety for Parents
 
Managers skills ,Coaching ,Performance review meetings
Managers skills ,Coaching ,Performance review meetingsManagers skills ,Coaching ,Performance review meetings
Managers skills ,Coaching ,Performance review meetings
 
Elasticity of demand and supply
Elasticity of demand and supplyElasticity of demand and supply
Elasticity of demand and supply
 
Managing Technology in the Home
Managing Technology in the HomeManaging Technology in the Home
Managing Technology in the Home
 
Compansation determinant
Compansation determinantCompansation determinant
Compansation determinant
 
Computer Operating system
Computer Operating systemComputer Operating system
Computer Operating system
 
Concepts of ethics in islam
Concepts of ethics in islamConcepts of ethics in islam
Concepts of ethics in islam
 
Business operations of chenab (ChenOne)
Business operations of chenab (ChenOne)Business operations of chenab (ChenOne)
Business operations of chenab (ChenOne)
 
Industrial relations act 2012 full
Industrial relations act 2012 fullIndustrial relations act 2012 full
Industrial relations act 2012 full
 
Training evaluation
Training evaluationTraining evaluation
Training evaluation
 
Theme and short story
Theme and short storyTheme and short story
Theme and short story
 
Fiscal policy of Pakistan 2015-16
Fiscal policy of Pakistan 2015-16Fiscal policy of Pakistan 2015-16
Fiscal policy of Pakistan 2015-16
 

More from Dr Qasim Rajpar

Sindhi Literature during Tarkhan period in Sindh
Sindhi Literature during Tarkhan period in Sindh Sindhi Literature during Tarkhan period in Sindh
Sindhi Literature during Tarkhan period in Sindh
Dr Qasim Rajpar
 
Sindhi Literature during Arab period
Sindhi Literature during Arab period  Sindhi Literature during Arab period
Sindhi Literature during Arab period
Dr Qasim Rajpar
 
Dr Muhbat Buriro | Writer & Political worker
Dr Muhbat Buriro | Writer & Political workerDr Muhbat Buriro | Writer & Political worker
Dr Muhbat Buriro | Writer & Political worker
Dr Qasim Rajpar
 
Asan Sindhi Nine | lesson 01
Asan Sindhi Nine | lesson 01Asan Sindhi Nine | lesson 01
Asan Sindhi Nine | lesson 01
Dr Qasim Rajpar
 
Qamar shahbaz | Drama writer & Novelist
Qamar shahbaz | Drama writer & NovelistQamar shahbaz | Drama writer & Novelist
Qamar shahbaz | Drama writer & Novelist
Dr Qasim Rajpar
 
Agha Saleem | Drama writer & Novelist
Agha Saleem | Drama writer & Novelist Agha Saleem | Drama writer & Novelist
Agha Saleem | Drama writer & Novelist
Dr Qasim Rajpar
 
History of sindhi stage drama | Dr. Qasim Rajpar
History of sindhi stage drama | Dr. Qasim RajparHistory of sindhi stage drama | Dr. Qasim Rajpar
History of sindhi stage drama | Dr. Qasim Rajpar
Dr Qasim Rajpar
 
Dr. Qasim Rajpar | Drama Lecture-3
Dr. Qasim Rajpar | Drama Lecture-3Dr. Qasim Rajpar | Drama Lecture-3
Dr. Qasim Rajpar | Drama Lecture-3
Dr Qasim Rajpar
 
History of Drama: Dr. Qasim Rajpar
History of Drama: Dr. Qasim RajparHistory of Drama: Dr. Qasim Rajpar
History of Drama: Dr. Qasim Rajpar
Dr Qasim Rajpar
 
Corona virus in Sindh: 26.02.2020 to 26.03.2020
Corona virus in Sindh: 26.02.2020 to 26.03.2020 Corona virus in Sindh: 26.02.2020 to 26.03.2020
Corona virus in Sindh: 26.02.2020 to 26.03.2020
Dr Qasim Rajpar
 

More from Dr Qasim Rajpar (10)

Sindhi Literature during Tarkhan period in Sindh
Sindhi Literature during Tarkhan period in Sindh Sindhi Literature during Tarkhan period in Sindh
Sindhi Literature during Tarkhan period in Sindh
 
Sindhi Literature during Arab period
Sindhi Literature during Arab period  Sindhi Literature during Arab period
Sindhi Literature during Arab period
 
Dr Muhbat Buriro | Writer & Political worker
Dr Muhbat Buriro | Writer & Political workerDr Muhbat Buriro | Writer & Political worker
Dr Muhbat Buriro | Writer & Political worker
 
Asan Sindhi Nine | lesson 01
Asan Sindhi Nine | lesson 01Asan Sindhi Nine | lesson 01
Asan Sindhi Nine | lesson 01
 
Qamar shahbaz | Drama writer & Novelist
Qamar shahbaz | Drama writer & NovelistQamar shahbaz | Drama writer & Novelist
Qamar shahbaz | Drama writer & Novelist
 
Agha Saleem | Drama writer & Novelist
Agha Saleem | Drama writer & Novelist Agha Saleem | Drama writer & Novelist
Agha Saleem | Drama writer & Novelist
 
History of sindhi stage drama | Dr. Qasim Rajpar
History of sindhi stage drama | Dr. Qasim RajparHistory of sindhi stage drama | Dr. Qasim Rajpar
History of sindhi stage drama | Dr. Qasim Rajpar
 
Dr. Qasim Rajpar | Drama Lecture-3
Dr. Qasim Rajpar | Drama Lecture-3Dr. Qasim Rajpar | Drama Lecture-3
Dr. Qasim Rajpar | Drama Lecture-3
 
History of Drama: Dr. Qasim Rajpar
History of Drama: Dr. Qasim RajparHistory of Drama: Dr. Qasim Rajpar
History of Drama: Dr. Qasim Rajpar
 
Corona virus in Sindh: 26.02.2020 to 26.03.2020
Corona virus in Sindh: 26.02.2020 to 26.03.2020 Corona virus in Sindh: 26.02.2020 to 26.03.2020
Corona virus in Sindh: 26.02.2020 to 26.03.2020
 

Father of sindhi one act play, prof mangha ram malkani

  • 2. 2 َ‫ا‬ ‫جو‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ننڍي‬ ‫سنڌي‬‫بو‬:‫ملڪاڻي‬ ‫رام‬ ‫منگها‬ ‫پروفيسر‬ ‫راڄپر‬ ‫قاسم‬ ‫محمد‬ Abstract: Prof. Mangharam Malkani was a towering and fatherly figure of Sindhi literature of the 20th Century. Socially he had a ‘landlord’ background, but the love of his language attracted him to literature. He abandoned his ancestral vocation and adopted noble profession of teaching. He took up a job of a lecturer in English at the D.J. Sindh College, Karachi. This provided him time and opportunity to take to writing He was the pioneer of modern Sindhi “One act plays”; in 1923, Prof. Malkani and his friend Khanchand Daryani had established the Rabindra Literary and Dramatic Club in Sindh, inaugurated by the Great Poet Tagore himself. Prof. Malkani’s own writing included 34 one-act plays and four full-length plays, leading to the appellation ‘The Grand Old Man of Sindhi Plays”. He also directed them, and acted on stage. In 1933, he played the lead role in a Hindi film, “Insan Ya Shaitan” opposite Jadan Bai, mother of the well-known actress Nargis. After partition of subcontinent Prof Malkani migrated to India. He started literary classes run by the Sindhi Sahit Mandal for fourteen years (1949 – 1962) in Bombay. Where, poets and short story writers would gather to present their writings for evaluation, and the constructive criticism, it is said, led to a new lease of life for the Sindhi language and literature, helping the young writers to come to grips with the changed situation after Partition. Prof Malkani also led a delegation of Sindhi writers to Asian Writer’s Conference in 1956, in New Delhi. On this occasion, he impressed upon Dr Rajendra Prasad, the first President of India, that Sindhi Language should be recognized in the 8th Schedule of the Constitution, to be ranked equally among the other fourteen languages of India. This pioneering effort culminated into the Sindhi language getting its due recognition on April 10, 1967. His profession was that of a teacher; in Karachi, he was professor of English and Sindhi in D.J. Sindh College and after Partition, he continued teaching at Jai Hind College till 1962, when he retired. Prof Malkani received the Sahita Academy Award in 1969 for his book “Sindhi Nasar Ji Tarikh” (History of Sindhi Prose). He was also nominated ‘Fellow’ of Sahita Academy in 1972, the only Sindhi writer thus honored so far. ‫گهرو‬ ‫جو‬ ‫ان‬ ‫سان‬ ‫سماج‬ ‫۽‬ ‫زندگي‬ ‫انساني‬ .‫آهي‬ ‫ويجهو‬ ‫گهڻو‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫زندگي‬ ‫حقيقي‬ ‫جي‬ ‫اسان‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ڪهاڻي‬ ،‫شاعري‬ .‫آهي‬ ‫وارو‬ ‫رهڻ‬ ‫تائين‬ ‫دير‬ ‫۽‬ ‫تيز‬ ‫اثر‬ ‫جو‬ ‫ناٽڪ‬ ‫۾‬‫ڀيٽ‬ ‫جي‬ ‫صنفن‬ ‫ٻين‬ ‫جي‬ ‫ادب‬ .‫آهي‬ ‫ناتو‬ ‫ٺوهه‬ ‫ٺاهه‬ ،‫پوشاڪ‬ ‫ڪردارن‬ ،‫لفظن‬ ‫ناٽڪ‬ ‫پر‬ .‫آهن‬ ‫ڪندا‬‫پيش‬ ‫تصور‬ ‫هڪ‬ ‫۾‬‫ذهنن‬ ‫جي‬ ‫پڙهندڙن‬ ‫ناول‬ ‫۽‬
  • 3. 3 .‫ٿو‬ ‫ڇڏي‬ ‫آڻي‬ ‫ويجهو‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫زندگي‬ ‫حقيقي‬ ‫جي‬ ‫سماج‬ ‫کي‬ ‫ڏسندڙن‬ ‫سان‬ َ‫ء‬‫ڪشي‬ ‫منظر‬ ‫۽‬”،‫اسٽيج‬ ‫ناٽڪ‬ ‫اختيار‬ ‫صورت‬ ‫عملي‬ ‫ڪهاڻي‬ ‫جي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫يعني‬ .‫آهي‬ ‫ويندو‬ ‫لکيو‬ ِ‫الء‬ ‫ڏيکارڻ‬ ‫ڪري‬ ‫تي‬ َ‫ء‬‫وي‬ ‫ٽي‬ ‫۽‬ ‫ريڊيو‬ ،‫شعر‬ ‫جو‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ڪري‬ َ‫ء‬‫انهي‬ .‫ٿا‬ ‫ڏيکارين‬ ‫ڪري‬ ‫ادا‬ ‫پارٽ‬ ‫مليل‬ ‫پنهنجو‬ ‫ڪردار‬ ‫۾‬ ‫جنهن‬ .‫ٿي‬ ‫ڪري‬ ‫ڪها‬.‫ٿو‬ ‫ٿئي‬ ‫وڌيڪ‬ ‫اثر‬ ‫تي‬ ‫دل‬ ‫جي‬ ‫اسان‬ ،‫۾‬‫ڀيٽ‬ ‫جي‬ ‫ناول‬ ‫۽‬ ‫ڻي‬‫وندر‬ ِ‫الء‬ ‫ٻنهي‬ ‫پڙهيل‬ ‫اڻ‬ ‫۽‬ ‫پڙهيل‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ٿو‬ ‫ڪري‬ ‫ميسر‬.“1 َ‫ء‬‫سنڌي‬‫جديد‬‫ناٽڪ‬َ‫ء‬‫نويسي‬‫جي‬‫شروعات‬‫انگريزن‬‫جي‬‫دؤر‬‫کان‬‫ٿي‬.0781‫ع‬‫۾‬‫امام‬‫بخش‬‫خادم‬ ‫پهرئين‬‫سنڌي‬‫ناٽڪ‬’‫هير‬‫رانجهو‬‘‫جو‬‫مسودو‬(Script).‫لکيو‬‫جيڪو‬‫نه‬‫اسٽيج‬‫تي‬‫اچي‬‫ڊرامي‬‫جي‬ ‫صورت‬‫اختيار‬‫ڪري‬‫سگهيو‬‫۽‬‫نه‬‫وري‬‫شايع‬‫ٿي‬‫مطالعاتي‬‫ناٽڪ‬‫بڻجي‬‫سگهيو‬.َ‫ء‬‫سنڌي‬‫۾‬‫جيڪو‬‫پهريون‬ ‫ناٽڪ‬‫شايع‬‫ٿي‬،‫سگهيو‬‫اهو‬‫مرزا‬‫قليچ‬‫بيگ‬‫جو‬‫لکيل‬’‫ليلي‬‫مجنون‬‘‫هو‬‫۽‬‫سکر‬‫واري‬‫ماستر‬‫هري‬‫سنگهه‬ ‫شايع‬‫ڪرائي‬‫پڌرو‬‫ڪيو‬.‫اهو‬‫ناٽڪ‬‫هندستاني‬‫ناٽڪ‬’‫ليلي‬‫مجنون‬‘‫جو‬‫ترجمو‬‫هو‬.‫مرزا‬‫قليچ‬‫بيگ‬ َ‫ء‬‫سنڌي‬‫۾‬‫سڀ‬‫کان‬‫وڌيڪ‬‫وڏا‬‫ناٽڪ‬،‫لکي‬‫سنڌي‬‫وڏي‬‫ناٽڪ‬‫پختو‬‫بنياد‬‫فراهم‬‫ڪري‬‫چڏيو‬.‫مرزا‬‫صاحب‬ ‫سنڌي‬َ‫ء‬‫ٻولي‬‫۾‬‫بي‬‫شمار‬‫وڏا‬‫توڙي‬‫ننڍا‬‫ناٽڪ‬،‫تخليق‬‫لٿو‬ُ‫ا‬‫۽‬‫ترجمو‬،‫ڪري‬‫سنڌي‬‫ادب‬‫جي‬‫هن‬‫اهم‬‫ترين‬ ‫صنف‬‫کي‬‫ماال‬‫مال‬‫ڪيو‬. ‫مرزا‬‫قليچ‬‫بيگ‬ِ‫کانپوء‬‫هن‬‫ميدان‬‫۾‬‫ڪوڙي‬‫مل‬‫چندن‬‫مل‬‫پير‬،‫پاتو‬‫سندس‬‫پهريون‬‫ناٽڪ‬’‫رتنا‬ ‫ولي‬‘‫سنسڪرت‬‫ناٽڪ‬‫جو‬‫ترجمو‬‫هو‬.‫جيڪو‬0777‫ع‬‫تي‬‫رتن‬‫ساهت‬‫منڊل‬‫پاران‬‫شايع‬‫ڪرايو‬‫ويو‬. ‫ايستائين‬‫سنڌ‬‫۾‬‫ڪابه‬‫ناٽڪ‬‫منڊلي‬‫برپا‬‫نه‬‫ٿي‬‫هئي‬.0712‫ع‬‫۾‬‫ڊي‬‫جي‬‫سنڌ‬‫ڪاليج‬‫ناٽڪ‬َ‫ء‬‫منڊلي‬‫جي‬‫قيام‬ ‫بعد‬‫سنڌي‬‫ناٽڪ‬‫مطالعاتي‬‫ناٽڪ‬‫مان‬‫ڦري‬‫حقيقي‬‫ناٽڪ‬‫جو‬‫روپ‬‫ڌاريو‬.‫ڇوته‬”‫جيستائين‬‫ڪوبه‬‫ناٽڪ‬ ‫اسٽيج‬‫تي‬‫پيش‬‫نه‬‫ٿو‬،‫ٿئي‬‫تيستائين‬‫اهو‬‫فقط‬‫ڊرامي‬‫جو‬‫مسودو‬(Script)‫آهي‬“.2 َ‫ء‬‫سنڌي‬‫۾‬‫رنگ‬‫منچ‬(Stage)‫تي‬‫پهريون‬‫ناٽڪ‬‫ماستر‬‫ڄيٺانند‬‫کلڻداس‬َ‫ء‬‫ڀريائي‬‫جو‬’‫نل‬‫دمينتي‬‘ ‫آيو‬.‫جيڪو‬‫ڊي‬‫جي‬‫سنڌ‬‫ڪاليج‬‫ناٽڪ‬‫منڊلي‬َ‫ء‬‫ڪراچي‬‫پاران‬0712‫ع‬‫۾‬‫پيش‬‫ڪيو‬‫ويو‬.َ‫ء‬‫سنڌي‬‫۾‬‫پهريون‬ ‫اصلوڪو‬‫ناٽڪ‬‫مرزا‬‫قليچ‬‫بيگ‬‫جو‬‫لکيل‬’‫بڪاولي‬‘،‫هو‬‫جيڪو‬‫ساڳئي‬‫سال‬‫ماستر‬‫هري‬‫سنگهه‬‫سکر‬ ‫مان‬‫شايع‬‫ڪيو‬.‫اهو‬‫به‬‫صرف‬‫مطالعاتي‬‫ناٽڪ‬،‫هو‬‫جو‬‫اسٽيج‬‫تي‬‫نه‬‫اچي‬‫سگهيو‬.َ‫ء‬‫سنڌي‬‫م‬‫ننڍي‬‫ناٽڪ‬‫يا‬ ‫ايڪانڪي‬(One Act Play)‫جو‬‫باني‬‫به‬‫مرزا‬‫قليچ‬‫بيگ‬‫آهي‬.‫جنهن‬0711‫ع‬‫۾‬’‫لوڀي‬‫۽‬‫ٺوڳي‬‘‫لکيو‬. ‫سندس‬‫اهو‬‫پهريون‬‫ناٽڪ‬،‫هو‬‫جيڪو‬‫رنگ‬‫منچ‬‫تي‬‫آيو‬‫۽‬‫ڊي‬‫جي‬‫سنڌ‬‫ڪاليج‬‫ناٽڪ‬َ‫ء‬‫منڊلي‬‫پاران‬ ‫ڏيکاريو‬‫ويو‬. ‫سنڌ‬‫۾‬0771‫ع‬‫کان‬1920‫ع‬‫تائين‬‫وڏن‬‫ناٽڪن‬‫جو‬‫عروج‬‫رهيو‬.‫دوران‬ ‫مدي‬ ‫ان‬ ‫جي‬ ‫سالن‬ ‫چاليهن‬ ‫اتي‬ ‫رهيو‬ ‫زور‬ ‫جو‬ ‫لٿي‬ُ‫ا‬ ،‫ترجمي‬ ‫جي‬ ‫ناٽڪن‬ ‫جي‬ ‫ٻولين‬ ‫ٻين‬ ‫جتي‬0141‫ناٽڪن‬ ‫اصلوڪن‬ ‫۾‬ َ‫ء‬‫سنڌي‬ ‫کان‬ ‫ع‬ ‫۽‬ ‫خرابين‬ ‫سماجي‬ ‫جي‬ ‫دؤر‬ ‫تنهن‬ ‫۾‬ ‫جنهن‬ .‫هو‬ ‫جو‬ ‫ناٽڪن‬ ‫وارن‬ َ‫ء‬‫نگاري‬ ‫حقيقت‬ ‫دؤر‬ ‫اهو‬ .‫وڌيو‬ ‫زور‬ ‫جو‬ ‫م‬ ‫منهن‬ ،‫وڙهڻ‬ ‫خالف‬ ‫انهنجي‬ ‫پر‬ ،‫ويو‬ ‫ڪيو‬ ‫وائکو‬ ‫کي‬ ‫ڏاڍاين‬‫جي‬ ‫حقن‬ ‫انساني‬ ‫بنيادي‬ ‫گڏ‬ ‫سان‬ ‫ٿيڻ‬ ‫قابل‬ ‫کان‬ ‫ان‬ ‫ته‬ ‫ويا.نه‬ ‫خلقيا‬ ‫ڪردار‬ ِ‫الء‬ ‫حفاظت‬‫ڪي‬‫ايڪڙ‬‫ٻيڪڙ‬‫ننڍا‬‫ناٽڪ‬‫شايع‬‫ٿيا‬‫يا‬‫منچ‬‫تي‬‫آيا‬‫نه‬‫ته‬‫سڀ‬ ‫وڏا‬‫ناٽڪ‬‫ڏيکاريا‬‫ويا‬‫يا‬‫شايع‬‫ٿيا‬.‫ناٽڪ‬ ‫ننڍا‬ ‫۾‬ ‫زماني‬ ‫ان‬‫ليال‬‫رام‬،‫سنگهه‬‫ڪوڙي‬‫مل‬‫چندن‬،‫مل‬‫ڏيئو‬‫مل‬ 001 .‫ص‬ ،‫7110ع‬ ،‫پبليڪيشن‬ ‫ويڻا‬ ،‫پرک‬ ‫جي‬ ‫ساهتيه‬ ،‫جڳديش‬ ‫لڇاڻي‬ 1 040 .‫ص‬ ،‫ساڳيو‬ 2
  • 4. 4 ‫گاگن‬‫سنگهه‬‫آڏواڻي،لعل‬‫چند‬‫امر‬‫ڏنو‬،‫مل‬‫ڪشنچند‬،‫بيوس‬‫ڀيرو‬‫مل‬‫مهر‬‫چند‬،‫آڏواڻي‬‫چانڊو‬‫مل‬،‫کتري‬ ‫ديوان‬،‫ٺاڪرداس‬‫خانچند‬‫درياڻي‬‫۽‬‫ليال‬‫رام‬‫ٻين‬ ‫۽‬ ‫ماکيجاڻي‬‫ناٽڪ‬‫نويس‬‫ن‬‫هئا‬ ‫لکيل‬ ‫جا‬،‫سندن‬‫لکيل‬‫ننڍا‬ ‫ناٽڪ‬‫مقبول‬‫ٿيا‬‫ته‬‫وڏي‬‫ناٽڪ‬‫جو‬‫زور‬‫ٽٽندو‬‫ويو‬.‫پر‬‫تنهن‬‫هوندي‬‫به‬‫مرزا‬‫قليچ‬‫بيگ‬‫اصلوڪا‬‫وڏا‬‫ناٽڪ‬ ‫تخليق‬‫ڪندو‬‫رهيو‬.‫حقيقت‬َ‫ء‬‫پسندي‬‫پر‬ ،‫ڪئي‬ ‫کان‬ ‫الڙڪاڻي‬ ‫بيوس‬ ‫ڪشنچند‬ ‫ته‬ ‫شروعات‬ ‫جي‬ ‫دؤر‬ ‫واري‬ ‫۾‬ َ‫ء‬‫ڪراچي‬ ‫۽‬ ‫حيدرآباد‬ ِ‫پوء‬‫خانچند‬َ‫ء‬‫درياڻي‬‫جا‬‫وارا‬ َ‫ء‬‫نگاري‬ ‫حقيقت‬ ‫لکيل‬‫ناٽڪ‬‫وڌيڪ‬‫مقبول‬‫ٿيا‬. ‫ناٽڪ‬ ‫گهڻا‬ ‫آيل‬ ‫تي‬ ‫منچ‬ ‫جا‬ ‫نويسن‬ ‫ناٽڪ‬ ‫جن‬ ِ‫کانسواء‬ ‫نويسن‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ٻنهي‬ ‫انهن‬”‫چهچٽا‬ ‫کالئيندڙ‬“ ‫ڏسندڙ‬ ‫جيئن‬ .‫هئا‬ ‫ويندا‬ ‫ڏيکاريا‬ ‫تي‬ ‫وچ‬ ‫يا‬ ‫اڳ‬ ‫کان‬ ‫ناٽڪن‬ ‫وڏن‬ ‫ڪري‬ ‫گهڻو‬ ‫جيڪي‬ .‫هئا‬ ‫هوندا‬‫گهر‬ ‫لي‬ِ‫ک‬ ‫لي‬ِ‫ک‬ .‫وڃن‬ ‫واپس‬”‫ڪم‬ ‫کان‬ ‫مبالغي‬ ،‫وڌائي‬ ‫کي‬ ‫حقيقتن‬ .‫هو‬ ‫هوندو‬ ‫ڏنل‬ ‫تي‬ َ‫ء‬‫مسخري‬ ‫زور‬ ‫گهڻو‬ ‫۾‬ ‫ناٽڪن‬ ‫اهڙن‬ ‫هوندو‬ ‫ٿيل‬ ‫ڪونه‬ ‫صرفو‬ ‫جو‬ ‫نظارن‬ ‫۽‬ ‫ڪردارن‬ ،‫واقعن‬ ‫۾‬ ‫جن‬ .‫هو‬ ‫ڪبو‬ ‫پيدا‬ ‫مذاق‬ ‫وٺي‬.‫هو‬‫پردا‬ ‫هر‬ ‫هر‬ ‫سان‬ َ‫ء‬‫نگاري‬ ‫حقيقت‬ ‫کي‬ َ‫ء‬‫زندگي‬ ‫نوع‬ ‫ڳنڀير‬ ‫۾‬ ‫جن‬ ،‫هئا‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ٿورا‬ ‫تمام‬ ‫اهڙا‬ ... .‫هئا‬ ‫پوندا‬ ‫چاڙهڻا‬ ‫الهڻا‬ ‫وئي‬ ‫ڪئي‬ ‫ڪوشش‬ ‫جي‬ ‫سلجهائڻ‬ ‫کي‬ ‫مسئلن‬ ‫جي‬ ‫جيوت‬ ‫۾‬ ‫ساڀيا‬ ‫۽‬ ‫ويو‬ ‫ڪيو‬ ‫پيش‬.“3 0191‫طور‬ ‫ايڪانڪي‬ ‫يا‬ ‫فصلو‬ ‫يڪ‬ ‫کي‬ ‫جنهن‬ .‫آيو‬ ‫سامهون‬ ‫۾‬ ‫روپ‬ ‫نئين‬ ‫به‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ننڍي‬ ‫سنڌي‬ ‫۾‬ ‫ع‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫انگريزي‬ ‫۽‬ ‫يڪبابي‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫هندي‬ ‫روپ‬ ‫اهو‬ ‫جو‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ننڍي‬ ‫سنڌي‬ .‫ويو‬ ‫سڃاتو‬(One Act Play)‫باني‬ ‫جو‬ ‫انداز‬ ‫نئين‬ ‫ان‬ .‫هو‬ ‫ويجهو‬ ‫گهڻو‬ ‫جي‬ ‫حقيقت‬ ‫سان‬ ‫حوالي‬ ‫عملي‬ ‫توڙي‬ ‫فني‬ .‫هو‬ ‫ئي‬ ‫جهڙو‬ ‫م‬ ‫رام‬ ‫منگها‬‫هن‬ .‫هو‬ ‫لڪاڻي‬‫سنڌي‬‫ننڍي‬‫ناٽڪ‬/‫ايڪانڪي‬(One act Play)‫کي‬‫جيڪو‬‫عروج‬،‫ڏنو‬‫اهو‬ ‫ڪنهن‬‫ٻئي‬‫جي‬‫حصي‬‫نه‬‫آيو‬.‫اڳ‬ ‫کان‬ ‫ڪرڻ‬ ‫ذڪر‬ ‫جو‬ ‫خدمتن‬ ‫ادبي‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬ ‫پروفيسر‬ .‫ٿو‬ ‫ڏجي‬ ‫احوال‬ ‫جو‬ َ‫ء‬‫حياتي‬ ‫سندس‬ ‫احوال‬ ‫جو‬ َ‫ء‬‫حياتي‬: ‫پروفيسر‬‫منگها‬‫رام‬َ‫ء‬‫ملڪاڻي‬‫جو‬‫جنم‬24‫ڊسمبر‬0711‫ع‬‫۾‬‫حيدرآباد‬‫سنڌ‬‫۾‬‫ٿيو‬.‫سندس‬ُ‫ء‬‫پي‬‫ڌارام‬ُ‫ا‬ ‫شيوڪرام‬‫خدا‬‫آبادي‬‫عامل‬‫زميندار‬‫هو‬..‫هئا‬ ‫مان‬ ‫وجهندڙن‬ ‫پايو‬ ‫جو‬ ‫شهر‬ ‫هن‬ ‫عامل‬ ‫آبادي‬ ‫خدا‬ ‫جا‬ ‫حيدرآباد‬ ‫آڏو‬ ‫چند‬ ‫مهر‬ ‫مل‬ ‫ڀير‬ ‫لکندڙ‬ ‫تاريخ‬ ‫جي‬ ‫هندن‬ ‫جي‬ ‫سنڌ‬‫ته‬ ‫ٿو‬ ‫لکي‬ ‫بابت‬ ‫نسب‬ ‫حسب‬ ‫سندس‬ ‫اڻي‬”‫۾‬ ‫حيدرآباد‬ .‫آهن‬ ‫آڪهيون‬ ‫ٻه‬ ‫جون‬ ‫ملڪاڻين‬‫جي‬ .‫آهي‬ ‫اروڙا‬ ‫نک‬ ‫جي‬ ‫ملڪاڻين‬ ‫هڪڙن‬‫ملڪاڻي‬ ‫رائچند‬‫اوالد‬ ‫جو‬ َ‫ء‬ ‫ملڪاڻين‬ ‫وارن‬ ،‫نک‬ ‫درڙي‬ .‫ٿو‬ ‫سڏجي‬ ‫گهٽي‬ ‫ملڪاڻي‬ ‫عالئقو‬ ‫سندن‬ ‫۾‬ ‫حيدرآباد‬ .‫آهي‬ ‫درڙي‬ ‫نک‬ ‫ٻي‬ .‫آهن‬ ‫ڏاڏو‬ ‫وڏو‬ ‫جو‬’‫مل‬ ‫ملڪ‬‘‫هو‬“.4 ‫مان‬ ‫خاندان‬ ‫ڏاڏاڻي‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫ملڪاڻي‬ ‫رام‬ ‫منگها‬‫ملڪاڻي‬ ِ‫آواتراء‬ ‫منشي‬ ‫پٽ‬ ‫جو‬ ِ‫صاحبراء‬ ‫ديوان‬،‫مير‬ ‫مالي‬ ‫جو‬ ‫خان‬ ‫صوبدار‬‫اتي‬.‫هو‬ ‫وزير‬0729‫ميرن‬ ‫وقت‬ ‫تنهن‬ .‫ڪئي‬ ‫فتح‬ ‫سنڌ‬ ‫نيپيئر‬ ‫چارلس‬ ‫سر‬ ‫جڏهن‬ ‫۾‬ ‫ع‬ ‫جون‬ ‫خزاني‬ ‫۽‬ ‫هو‬ ‫۾‬ ‫قلعي‬ ‫واري‬ ‫حيدرآباد‬ ‫خزانو‬ ‫جو‬‫چاٻيون‬‫و‬ ِ‫آوتراء‬ ‫منشي‬.‫هيون‬ ‫ٽ‬”‫سر‬ ‫سبب‬ َ‫ء‬‫انهي‬ ‫نيپ‬ ‫چارلس‬‫ي‬‫ئ‬‫پر‬ ‫گهريون‬ ‫ڪنجيون‬ ‫کان‬ ِ‫آوتراء‬ ‫منشي‬ ‫هن‬ .‫هو‬ ‫ويو‬ ‫به‬ َ‫ء‬‫گهٽي‬ ‫ملڪاڻي‬‫ر‬‫ته‬ ‫ڪيو‬ ‫انڪار‬ ‫هن‬ .‫2114ع‬ ،‫آباد‬ ‫احمد‬ ‫ورڪشاپ‬ ‫ڊراما‬ ‫سنڌي‬ ،)‫سمالوچنا‬ ‫۽‬ ‫اؤسر‬ ،‫چڪاس‬ ‫جي‬ ‫منچ‬ ‫رنگ‬ ‫۽‬ ‫ناٽڪ‬ ‫سنڌي‬ ‫بعد‬ ‫(ورهاڱي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫سنڌي‬ ،‫پريم‬ ‫پرڪاش‬ 917 .‫ص‬3 291 .‫1114ص‬ ،‫ڪنڊيارو‬ ،‫پبليڪيشن‬ ‫روشني‬ ،‫تاريخ‬ ‫جي‬ ‫هندن‬ ‫جي‬ ‫سنڌ‬ ،‫مهرچند‬ ‫مل‬ ‫ڀيرو‬ ‫آڏواڻي‬ 4
  • 5. 5 ‫ميرن‬ ِ‫آواتراء‬ .‫ويو‬‫هليو‬ ‫واپس‬ ‫هو‬ ‫تي‬ ‫جنهن‬ .‫ڪندو‬ ‫نه‬ ‫حوالي‬ ‫سندس‬ ‫چاٻيون‬ ِ‫کانسواء‬ ‫حڪمن‬ ‫جي‬ ‫ميرن‬ ‫هو‬ ‫هئي‬ ‫هوندي‬ ‫اجازت‬ ‫جي‬ ‫بيهڻ‬ ‫وٽ‬ َ‫ء‬‫ڏيڍي‬ ‫جي‬ ‫گهرن‬ ‫جي‬ ‫ميرن‬ ‫کيس‬ ‫جو‬ ، ‫هو‬ ‫ويجهو‬ ‫ته‬ ‫ايترو‬ ‫کي‬“.5 ِ‫آواتراء‬ ‫منشي‬‫کيس‬ ‫تي‬ ‫ڀرڻ‬ ‫زور‬ ‫جي‬ ‫چارلس‬ ِ‫کانپوء‬ َ‫ء‬‫صاحبي‬ ‫جي‬ ‫ميرن‬‫۾‬ ‫معاملن‬ ‫حڪومتي‬ ‫ته‬ ‫ٿو‬ ‫لکي‬ ‫هلي‬ ‫اڳتي‬ ‫آڏواڻي‬ ‫چند‬ ‫مهر‬ ‫مل‬ ‫ڀيرو‬ .‫هيون‬ ‫ڏنيون‬ ‫صالحون‬”‫جي‬ ‫خاندان‬ َ‫ء‬‫انهي‬‫جو‬ ‫مل‬ ‫گدو‬ .‫آهي‬ ‫مولچند‬ ‫ديوان‬ ‫فرزند‬‫ٻه‬ ‫کي‬‫مولچند‬‫ميارام‬ ‫ديوان‬ ‫۽‬ ِ‫راء‬ ‫هر‬ ‫ديوان‬‫پٽ‬‫ڪشن‬ ‫ديوان‬ ‫فرزند‬ ‫جو‬ ‫جنهن‬ ،‫چند‬ ‫رام‬ ‫شيوڪ‬ ‫ديوان‬ ‫پٽ‬ ‫جو‬ ‫ان‬ .‫هو‬.‫هو‬ ‫ڪشنچند‬‫رام‬ ‫شيوڪ‬ ‫ديوان‬‫اڌارام‬ ‫ديوان‬ ‫فرزند‬ ‫مربي‬ ‫جو‬0711‫ع‬ ‫ه‬ ‫نه‬ ‫تندرستي‬ ‫مگر‬ ،‫گهڙيو‬ ‫۾‬ ‫ميڊيڪل‬ ،‫ڪري‬ ‫پاس‬ ‫مئٽرڪ‬ .‫هو‬ ‫ڄائو‬ ‫ڌاري‬‫ڇڏي‬ ‫پڙهڻ‬ ‫ئي‬ ‫سگهو‬ ‫سبب‬ ‫ئڻ‬ .‫ڏنائين‬‫هو‬0147.‫آهن‬ ‫موتيرام‬ ‫۽‬ ‫عالمچند‬ ،‫ملڪاڻي‬ ‫رام‬ ‫ڌا‬ُ‫ا‬ ‫منگهارام‬ ‫پٽ‬ ‫ٽي‬ ‫کيس‬ .‫ويو‬ ‫ڪري‬ ‫ديهانت‬ ‫۾‬ ‫ع‬ ‫ٻ‬ ‫ٻيا‬‫آهن‬ ‫سنڀاليندا‬ ‫زمينداري‬ ‫ڀائر‬ ‫ئي‬“.6 ‫جو‬ َ‫ء‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫سندس‬ .‫هو‬ ‫سان‬ ‫خاندان‬ ‫لکيل‬ ‫پڙهيل‬ ‫انتهائي‬ ‫جي‬ ‫عاملن‬ ‫حيدرآبادي‬ ‫تعلق‬ ‫ج‬ ،‫هو‬ ‫کيمچند‬ ‫ڊاڪٽر‬ ‫سئوٽ‬‫يڪ‬.‫هو‬ ‫ڊاڪٽر‬ ‫جو‬ ‫اکين‬ ‫رجسٽرڊ‬ ‫جو‬ َ‫ء‬‫يونيورسٽي‬ ‫بمبئي‬ ‫و‬‫هن‬0119‫ع‬‫۾‬ ،‫کولي‬ ‫اسپتال‬ ‫خيراتي‬ ‫جي‬ ‫اکين‬ ‫۾‬ ‫حيدرآباد‬‫۾‬ ‫جنهن‬‫۾‬ ‫دؤر‬ ‫تنهن‬‫به‬ ‫جو‬ ‫رهائڻ‬ ‫کي‬ ‫بيمارن‬‫ٿ‬ ‫بندوبست‬‫يل‬ ‫هو‬ ‫هوندو‬..‫هو‬ ‫پٽ‬ ‫جو‬ ‫ٻائي‬ ‫ڌني‬ ‫شريمتي‬ ِ‫سئوٽ‬ ‫سندس‬ ‫گدواڻي‬ ‫بي‬ ‫موتيرام‬ ‫هدايتڪار‬ ‫مشهور‬ ‫جو‬ ‫کنڊ‬ ‫ننڍي‬ ‫هدايتڪاري‬ ‫جي‬ ‫فلمن‬ ‫ڪجهه‬ ‫۾‬ ‫الهور‬ ‫۾‬ ‫شروع‬ ‫هن‬ .‫هئي‬ ‫ورتي‬ ‫مان‬ ‫واليت‬ ‫تعليم‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫فلمسازي‬ ‫جنهن‬ ‫هن‬ ‫جتي‬ .‫ويو‬ ‫هليو‬ ‫بمبئي‬ ‫۾‬ ‫بعد‬ ‫پر‬ .‫ڪئي‬41‫جنهن‬ .‫ٺاهيون‬ ‫فلمون‬ ‫وڌيڪ‬ ‫کان‬‫خ‬ ‫فلم‬ ‫هڪ‬َ‫ء‬‫درياڻي‬ ‫انچند‬ ‫ناٽڪ‬ ‫اسٽيج‬ ‫سنڌي‬ ‫جي‬’‫شيطان‬ ‫ڪي‬ ‫انسان‬‘‫ڪري‬ ‫ترجمو‬ ‫تان‬’‫شيطان‬ ‫يا‬ ‫انسان‬‘‫ٺاهي‬ ‫سان‬ ‫نالي‬ ‫جي‬ .‫هئي‬‫ته‬ ‫جڏهن‬ ،‫هو‬ ‫ڪيو‬ َ‫ء‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬ ‫ڪردار‬ ‫جو‬ ‫هيرو‬ ‫۾‬ ‫فلم‬ ‫ان‬‫وال‬ ‫جي‬ ‫نرگس‬ ‫اداڪاره‬‫۽‬ ‫ده‬ ‫ناني‬ ‫جي‬ ‫دت‬ ‫سنجي‬”‫ٻائي‬ ‫جدن‬“.‫هئي‬ ‫به‬‫مسخري‬ ‫مشهور‬ ‫جي‬ ‫سنڌ‬ ‫۾‬ ‫فلم‬ ‫ان‬”َ‫ء‬‫ڪمالڻي‬ ‫گوپ‬“‫اداڪاري‬ .‫هئي‬ ‫ڪئي‬.‫وسائي‬ ‫وڃي‬ ‫بمبئي‬ ِ‫الء‬ ‫هميشه‬ ‫به‬ ‫هن‬ ‫بعد‬ ‫جنهن‬ ‫جو‬ َ‫ء‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬ُ‫ء‬‫پي‬‫ملڪاڻي‬ ‫ڌارام‬ُ‫ا‬‫روشن‬‫خيال‬‫شخص‬‫هو‬.‫منگهارام‬‫اسڪولي‬‫تعليم‬ ‫گورنمينٽ‬ِ‫هاء‬‫اسڪول‬‫۾‬‫ورتي‬.‫هڪ‬ ‫جي‬ ‫سنڌ‬ ‫ملڪاڻي‬ ‫رام‬ ‫منگها‬‫غالم‬ ‫استاد‬ ‫وڏي‬‫علي‬‫نانا‬‫شاگرد‬ ‫جو‬ ،‫هو‬‫وٽ‬ ‫جنهن‬‫هو‬‫ٻيون‬‫درجو‬‫ڪندڙ‬ ‫متاثر‬ ‫کي‬ ‫شخصيت‬ ‫سندس‬ ،‫پڙهيو‬‫ٻيو‬‫آئل‬ ‫وليرام‬ ‫استاد‬‫مل‬‫ٿڌاڻي‬،‫هو‬ ‫جنهن‬‫وٽ‬‫هو‬‫چوٿون‬‫۽‬‫ڇهون‬‫درجو‬‫پڙهيو‬‫هو‬‫سبب‬ ‫هئڻ‬ ‫تعلق‬ ‫خانداني‬ .‫ساڌو‬‫هيرانند‬‫۽‬‫ڏيارام‬‫گدومل‬ ‫سندس‬‫ٻن‬‫پڦين‬‫کي‬‫انگريزي‬‫۽‬‫سنسڪرت‬‫پڙهائڻ‬ِ‫الء‬‫گهر‬‫۾‬‫ايندا‬‫هئا‬.7‫تعلق‬ ‫ويجهو‬ ‫جو‬ ‫خاندان‬ ‫سندس‬ ‫ديوان‬‫ڪوڙي‬‫مل‬‫به‬ ‫سان‬‫هو‬. ”‫منگهارام‬‫جڏهن‬‫اڃا‬‫ڇهين‬‫درجي‬‫۾‬‫هو‬‫ته‬‫کيس‬‫ناٽڪن‬‫۾‬‫ڳائڻ‬‫۽‬‫اداڪاري‬‫ڪرڻ‬‫جو‬‫موقعو‬ ‫مليو‬.‫هو‬‫بمبئي‬‫يونيورسٽي‬‫پاران‬‫ورتل‬‫مئٽرڪ‬‫جي‬‫امتحان‬‫۾‬‫سڄي‬‫سنڌ‬‫اندر‬‫چوٿون‬‫نمبر‬‫آيو‬‫۽‬‫پنهنجي‬ ‫اسڪول‬‫۾‬‫پهريون‬‫نمبر‬،‫بيٺو‬‫جنهن‬‫تي‬‫کيس‬41‫رپيا‬‫انعام‬‫مليو‬.‫انهن‬‫پئسن‬‫مان‬‫هن‬08‫ڪتاب‬‫خريد‬ ‫ڪري‬‫اچي‬‫پنهنجي‬‫گهر‬‫۾‬‫الئبريري‬‫ٺاهڻ‬‫جي‬‫شروعات‬‫ڪئي‬.‫منگهارام‬َ‫ء‬‫ڪراچي‬‫۾‬‫اچي‬‫ڊي‬‫جي‬‫سنڌ‬ 291 .‫ص‬ .‫ساڳيو‬ 5 291 .‫ص‬ .‫ساڳيو‬ 6 291 .‫ص‬ .‫ساڳيو‬ 7
  • 6. 6 ‫ڪاليج‬‫۾‬‫داخال‬‫ورتي‬.‫هو‬‫ڪاليج‬‫۾‬‫تعليم‬‫سان‬‫گڏ‬،‫ڊبيٽنگ‬،‫راڳ‬،‫ناٽڪ‬‫ادب‬‫۽‬‫راندين‬‫۾‬َ‫ء‬‫سرگرمي‬‫سان‬ ‫حصو‬‫وٺندو‬‫رهيو‬“.8 ،‫صاحب‬ ‫ملڪاڻي‬‫مرزا‬‫قليچ‬‫بيگ‬‫جي‬‫ناٽڪ‬”‫نيڪي‬‫۽‬‫بدي‬“‫۾‬‫زنانو‬‫ادا‬ ‫ڪردار‬‫هو‬ ‫ڪيو‬.‫سندس‬ ‫شادي‬‫ڪاليج‬‫۾‬‫پڙه‬‫ائ‬‫ي‬‫دوران‬ُ‫ء‬‫پي‬‫جي‬‫زور‬‫ڀرڻ‬‫تي‬‫ٿي‬.‫هن‬0101‫ع‬‫۾‬‫بي‬‫اي‬‫جو‬‫امتحان‬‫پاس‬‫ڪيو‬. ‫سندس‬‫ٽنڊي‬ ‫زمينداري‬ ‫خانداني‬‫محمد‬‫خان‬‫۾‬‫هئي‬.‫پنهنجي‬ُ‫ء‬‫پي‬‫هن‬ ‫سبب‬ ‫عمر‬ ‫ضعيف‬ ‫جي‬‫زمينداري‬ ‫سنڀالي‬..‫ڪئي‬ ‫زمينداري‬ ‫سال‬ ‫پنج‬ ‫چار‬ ‫هن‬ ‫منگهارام‬َ‫ء‬‫ملڪاڻي‬‫جي‬،‫علمي‬‫ادبي‬‫۽‬‫خاص‬‫طور‬‫تي‬‫ناٽڪن‬‫سان‬َ‫ء‬‫دلچسپي‬‫سبب‬‫کيس‬‫پهريائين‬ ‫ڊي‬‫جي‬‫سنڌ‬‫ڪاليج‬‫۾‬‫انگريزي‬‫فيلو‬‫ڪري‬‫رکيو‬‫ويو‬.‫ان‬‫ڏس‬‫۾‬‫شوڪت‬‫حسين‬‫شوري‬‫لکيو‬‫آهي‬‫ته‬ ‫منگهارام‬‫جڏهن‬‫پنهنجي‬‫ٻنين‬‫تي‬‫هو‬‫ته‬‫کيس‬‫ڊي‬‫جي‬‫سنڌ‬‫ڪاليج‬‫جي‬‫پرنسپل‬‫شهاڻي‬‫جو‬‫نياپو‬‫مليو‬‫ته‬ َ‫ء‬‫ڪراچي‬‫اچ‬‫ته‬‫انگريزي‬‫فيلو‬‫ڪري‬ِ‫رکانء‬.ُ‫ء‬‫پي‬‫سندس‬‫مرضي‬،‫ڏسي‬‫کيس‬‫موڪل‬‫ڏني‬.‫منگهارام‬‫کي‬ ‫هاسٽل‬‫جو‬‫وارڊن‬‫به‬‫ڪري‬‫رکيو‬‫ويو‬.‫اڳتي‬‫هلي‬‫ليڪچر‬‫ا‬‫ر‬‫۽‬ِ‫پوء‬)‫(نائب‬‫پروفيسر‬‫ٿيو‬.‫هاڻي‬‫پروفيسر‬ ‫منگهارام‬‫ملڪاڻي‬‫سڏجڻ‬‫لڳو‬.‫دادا‬‫جشن‬‫واسواڻي‬‫۽‬‫پروفيسر‬‫احمد‬‫علي‬‫خواجه‬(‫مشهور‬‫ليکڪ‬ُ‫ء‬‫خيرالنسا‬ ‫جعفري‬‫جو‬‫والد‬)‫سندس‬‫شاگرد‬‫هئا‬.“9 ‫هو‬ ‫انگريزي‬ ‫مضمون‬ ‫جو‬ َ‫ء‬‫ملڪاڻي‬ ‫رام‬ ‫منگها‬ ‫پروفيسر‬.‫به‬ ‫پڙهائيندو‬ ‫۾‬ ‫ڪاليج‬ ‫جي‬ ‫ڊي‬ ‫جيڪو‬ ‫پر‬ .‫هئا‬ ‫استاد‬ ‫جا‬ َ‫ء‬‫سنڌي‬ ‫مل‬ ‫ڏنو‬ ‫امر‬ ‫چند‬ ‫لعل‬ ‫۽‬ ‫آڏواڻي‬ ‫مهرچند‬ ‫مل‬ ‫ڀيرو‬ ‫تي‬ُ‫ا‬ ‫تڏهن‬ .‫هو‬”‫سان‬ َ‫ء‬‫ٻولي‬ ‫سنڌي‬ ‫ڏسي‬ ‫کي‬‫پورهئي‬ ‫ادبي‬ ‫سندس‬ ‫۽‬ َ‫ء‬‫لڳا‬َ‫ء‬‫سنڌي‬ ‫گڏ‬ ‫سان‬ َ‫ء‬‫يزي‬ ‫انگر‬ ‫کيس‬ َ‫ء‬‫بٽاڻي‬ ‫پرنسپال‬ ‫جي‬ ‫ڪاليج‬ ‫جي‬ ‫ڊي‬ ‫ڪيو‬ ‫مقرر‬ ‫پروفيسر‬ ‫نائب‬ ‫جو‬“.10 ‫ورهاڱي‬ِ‫کانپوء‬‫پروفيسر‬‫ملڪاڻي‬‫پنهنجن‬‫ٻن‬‫پٽن‬‫۽‬‫هڪ‬َ‫ء‬‫ڌي‬‫سان‬‫گڏ‬‫بمبئي‬‫لڏي‬‫آيو‬.‫اتي‬‫جئه‬‫هند‬ ‫ڪاليج‬‫۾‬َ‫ء‬‫انگريزي‬‫جو‬‫پروفيسر‬‫۽‬‫شعبي‬‫جو‬‫اڳواڻ‬‫مقرر‬‫ٿيو‬. ‫پروفيسر‬‫ملڪاڻي‬‫انڊيا‬‫۾‬‫سنڌي‬‫ادب‬‫۽‬‫سنڌيت‬‫جي‬‫هلچل‬‫۾‬‫هڪ‬‫رهبر‬‫طور‬‫ڪم‬‫ڪيو‬.‫اها‬‫هلچل‬ ‫بمبئي‬‫جي‬”‫سنڌي‬‫ساهت‬‫منڊل‬“‫طرفان‬0121‫ع‬‫کان‬‫شروع‬‫ٿي‬‫هئي‬.‫۽‬ ‫ٻولي‬ ‫سنڌي‬ ‫منڊل‬ ‫ساهت‬ ‫سنڌي‬ ‫ٻيهر‬ ‫کي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫سنڌي‬ ‫منڊل‬ ‫ساهت‬ ‫سنڌي‬ ‫هيٺ‬ َ‫ء‬‫رهبري‬ ‫جي‬ ‫هن‬ .‫ڪئي‬ ‫جدوجهد‬ ِ‫الء‬ ‫جيئارڻ‬ ‫کي‬ ‫ثقافت‬ ‫تسليم‬ ‫ٻولي‬ ‫سرڪاري‬ ‫جيان‬ ‫ٻولين‬ ‫ٻين‬ ‫جي‬ ‫ڀارت‬ ‫کي‬ َ‫ء‬‫ٻولي‬ ‫سنڌي‬ .‫ڪيو‬ ‫ادا‬ ‫ڪردار‬ ‫اهم‬ ‫به‬ ‫۾‬ ‫جيئارڻ‬ .‫هئي‬ ‫ڪئي‬ ‫منڊل‬ ‫ساهت‬ ‫سنڌي‬ ‫به‬ ‫جدوجهد‬ ‫شروعاتي‬ ِ‫الء‬ ‫ڪرائڻ‬0111‫ع‬‫جي‬ ‫ليکڪن‬ ‫جي‬ ‫ايشيا‬ ‫۾‬ ‫جي‬ ‫ڀارت‬ ‫وفد‬ ‫جي‬ ‫عالمن‬ ‫۽‬ ‫اديبن‬ ‫سنڌي‬ ‫۾‬ َ‫ء‬‫سرواڻي‬ ‫سندس‬ ‫۾‬ ‫ان‬ ،‫هئي‬ ‫ٿي‬ ‫۾‬ َ‫ء‬‫دهلي‬ ‫جيڪا‬ ‫ڪانفرنس‬ َ‫ء‬‫سنڌي‬ ‫ڪري‬ ‫مالقات‬ ‫سان‬ ‫پرساد‬ ‫راجيندر‬ ‫ڊاڪٽر‬ ‫صدر‬ ‫تڏهوڪي‬‫۾ش‬ ‫شيڊيول‬ ‫اٺين‬ ‫جي‬ ‫آئين‬ ‫ڀارتي‬ ‫کي‬‫امل‬ .‫هو‬ ‫ڪيو‬ ‫مطالبو‬ ‫جو‬ ‫ڪرڻ‬‫نيٺ‬01‫اپريل‬0181‫سنڌي‬ ‫۽‬ ‫ٿيو‬ ‫تسليم‬ ‫مطالبو‬ ‫اهو‬ ‫جو‬ ‫سنڌين‬ ‫جي‬ ‫ڀارت‬ ‫تي‬ ‫ع‬ .‫وئي‬ ‫بڻجي‬ ‫حصو‬ ‫جو‬ ‫شيڊيول‬ ‫اٺين‬ ‫جي‬ ‫آئين‬ ‫جي‬ ‫ڀارت‬ ‫ٻولي‬‫پروفيسر‬‫ملڪاڻي‬09‫سال‬‫ان‬‫جو‬‫صدر‬ ‫چونڊبو‬،‫رهيو‬‫جيستائين‬‫هو‬‫ڪاليج‬‫مان‬‫رٽائر‬‫ڪري‬‫پنهنجي‬‫پٽ‬‫وٽ‬‫ڪلڪتي‬‫۾‬‫وڃي‬‫رهيو‬.‫پروفيسر‬ 2 .‫ص‬ ،‫0014ع‬ ‫مارچ‬ 41 ،‫حيدرآباد‬ ‫ڪاوش‬ ‫روزاني‬ ،‫حسين‬ ‫شوڪت‬ ‫شورو‬ 8 .‫ساڳيو‬ 9 02 .‫ص‬ ،‫8114ع‬ ،‫حيدرآباد‬ ‫گهر‬ ‫ساهت‬ ‫تاريخ،سنڌي‬ ‫جي‬ ‫نثر‬ ‫سنڌي‬ ،‫رام‬ ‫منگها‬ ‫ملڪاڻي‬ 10
  • 7. 7 ‫ملڪاڻي‬‫آخري‬َ‫ء‬‫گهڙي‬‫تائي‬‫ن‬‫سنڌي‬‫ثقافت‬ ،‫ٻولي‬‫۽‬‫ادب‬‫جي‬‫خدمت‬‫ڪندو‬‫رهيو‬.‫هن‬72‫ورهين‬‫جي‬‫ڄمار‬ ‫۾‬‫پهرين‬‫ڊسمبر‬0171‫ع‬‫۾‬‫هن‬‫دنيا‬‫مان‬‫الڏاڻو‬‫ڪيو‬. :‫خدمتون‬ ‫ادبي‬ ‫هندن‬ ‫عامل‬ ‫لکيل‬ ‫پڙهيل‬ ‫جي‬ ‫سنڌ‬ ‫تعلق‬ ‫جو‬ َ‫ء‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬ ‫ته‬ ‫آهي‬ ‫چڪو‬ ‫ٿي‬ ‫ذڪر‬ ‫مٿي‬ ‫جيئن‬ ‫ملڪاڻي‬ .‫هئي‬ ‫هوندي‬ ‫مرڪز‬ ‫جو‬ ‫ثقافت‬ ‫۽‬ ‫ادب‬ ، ‫علم‬ ‫۾‬ ‫سنڌ‬ ‫حيدرآباد‬ ‫۾‬ ‫دؤر‬ ‫تنهن‬ .‫هو‬ ‫سان‬ ‫خاندان‬ ‫جي‬ .‫ڪئي‬ ‫کان‬ ‫حيدرآباد‬ ‫شروعات‬ ‫جي‬ ‫سفر‬ ‫ادبي‬ ‫پنهنجي‬ ‫به‬ ‫صاحب‬،‫ٿي‬ ‫۾‬ ‫گهراڻي‬ ‫علمي‬ ‫پرورش‬ ‫جي‬ ‫هن‬ ‫جنهن‬.‫ٿيو‬ ‫اثر‬ ‫گهرو‬ ‫تمام‬ ‫مٿس‬ ‫جي‬.‫ڪئي‬ ‫عالم‬ ‫وڏي‬ ‫جهڙي‬ ‫بيگ‬ ‫قليچ‬ ‫مرزا‬ ‫رهبري‬ ‫سندس‬”‫هن‬‫شاهه‬ ‫عبداللطيف‬‫ڀٽائي‬‫۽‬‫ٽئگور‬‫جي‬َ‫ء‬‫شاعري‬‫کي‬‫پڙهڻ‬‫۽‬‫ترجمي‬‫ڪرڻ‬‫جو‬‫ڪم‬‫شروع‬‫ڪيو‬.‫جي‬ ‫شاهه‬ ‫رسالي‬‫مان‬‫ڪجهه‬‫بيت‬‫چونڊي‬‫انگريزي‬َ‫ء‬‫۾‬‫ترجمو‬‫ڪيائين‬‫۽‬‫اهي‬‫کڻي‬‫وڃي‬‫مرزا‬‫قليچ‬‫بيگ‬‫کي‬ َ‫ء‬‫نظرثاني‬‫ڪرڻ‬ِ‫الء‬‫ڏنائين‬.‫مرزا‬‫صاحب‬‫اهو‬‫ترجمو‬،‫پڙهي‬‫کيس‬‫شاباس‬‫ڏني‬“.11‫هن‬‫ٽئگور‬‫جي‬ ‫ڪتاب‬”‫گارڊنر‬“‫جو‬‫ترجمو‬‫نظماڻي‬‫نثر‬‫۾‬،‫ڪيو‬‫جيڪو‬”‫پريت‬‫جا‬‫گيت‬“‫نالي‬‫سان‬‫۾‬ َ‫ء‬‫سنڌي‬‫ڇپيو‬. ‫بعد‬ ‫ورهاڱي‬‫هن‬‫جيڪو‬‫پهريون‬‫ڪتاب‬،‫لکيو‬‫سو‬‫هو‬”‫ادبي‬‫اصول‬“‫جنهن‬‫۾‬‫نثر‬‫۽‬‫نظم‬‫جي‬‫مختلف‬‫صنفن‬ ‫جا‬‫اصول‬‫سمجهايل‬‫آهن‬.‫ان‬ِ‫کانسواء‬‫هو‬‫ادبي‬‫تاريخ‬‫۽‬‫تنقيدي‬‫ليک‬‫۽‬‫ڪتابن‬‫تي‬‫تبصرا‬‫لکڻ‬‫لڳو‬.‫سندس‬ ‫شاهڪار‬‫ڪتاب‬”‫سنڌي‬‫نثر‬‫جي‬‫تاريخ‬“،‫آهي‬‫جيڪو‬0117‫ع‬‫۾‬‫شايع‬‫ٿيو‬‫۽‬‫ان‬‫تي‬‫کيس‬‫ساهتيه‬‫اڪيڊ‬‫مي‬ ‫جو‬‫انعام‬‫مليو‬..‫آهي‬ ‫دستاويز‬ ‫بنيادي‬ ِ‫الء‬ ‫تحقيق‬ ‫تي‬ ‫تاريخ‬ ‫جي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫سنڌي‬ ‫ڪتاب‬ ‫هي‬‫ته‬ ‫جڏهن‬”‫ڀارت‬‫۾‬ ‫سنڌي‬‫ساهت‬‫جو‬‫مختصر‬‫جائزو‬“،”‫ڀارت‬‫۾‬‫سنڌي‬‫ساهت‬‫جي‬‫سما‬‫لوچنا‬“،”‫پڇمي‬‫ياترا‬“(‫سفر‬‫نامو‬)، ”‫ساهتڪارن‬‫جون‬‫سمرتيون‬“‫ڪتابن‬‫کان‬ِ‫سواء‬”َ‫ء‬‫جواني‬‫جا‬‫جذبا‬‫۽‬َ‫ء‬‫پيري‬‫جون‬‫يادون‬“‫سندس‬‫نظماڻي‬ ‫نثر‬‫جو‬‫مجموعو‬‫آهي‬. ‫ته‬ ‫ٿو‬ ‫سگهجي‬ ‫لڳائي‬ ‫به‬ ‫مان‬ ‫ڳالهه‬ ‫ان‬ ‫اندازو‬ ‫جو‬ َ‫ء‬‫دلچسپي‬ ‫جي‬ ‫هن‬ ‫سان‬ ‫ادب‬‫وقت‬ ‫ورهاڱي‬ ‫جڏهن‬ ‫هو‬ ‫پر‬ ،‫هو‬ ‫نه‬ ‫فڪر‬ ‫جو‬ ‫شي‬ ‫ٻي‬ ‫ڪنهن‬ ‫يا‬ ‫ملڪيت‬ ،‫گهر‬ ‫پنهنجي‬ ‫کي‬ ‫هن‬ ‫ته‬ ‫هئا‬ ‫پورا‬ ‫۾‬ ‫بچائڻ‬ ‫جان‬ ‫ماڻهو‬ ، ‫هو‬ ‫جو‬ ‫هئا‬ ‫عزيز‬ ‫ته‬ ‫ايترا‬ ‫ڪتاب‬ ‫کي‬ ‫هن‬ .‫هو‬ ‫فڪرمند‬ ِ‫الء‬ ‫حفاظت‬ ‫جي‬ ‫پورهئي‬ ‫ادبي‬ ‫۽‬ ‫ڪتابن‬ ‫پنهنجي‬ .‫ويو‬ ‫کڻي‬ ‫هندستان‬ ‫ڀرائي‬ ‫ڳوڻيون‬ ‫۽‬ ‫هدايتڪاري‬ ،‫اداڪاري‬ ،‫نويسي‬ ‫ناٽڪ‬‫سرپرستي‬ ‫جي‬ ‫منڊلين‬ ‫ناٽڪ‬: ‫جي‬ ‫انهن‬ ،‫هئا‬ ‫ويندا‬ ‫رچايا‬ ِ‫الء‬ ‫مقصدن‬ ‫اصالحي‬ ‫۽‬ ‫تعليمي‬ ‫پر‬ ‫نه‬ ِ‫الء‬ ‫تفريح‬ ‫رڳو‬ ‫ناٽڪ‬ ‫۾‬ ‫سنڌ‬ ‫جي‬ ‫ڊي‬ ‫جڏهن‬ .‫هئا‬ ‫ڪندا‬ ‫واپاري‬ ‫۽‬ ‫استاد‬ ،‫جج‬ ،‫پروفيسر‬ ،‫ڊاڪٽر‬ ،‫اديب‬ ،‫عالم‬ ‫وڏا‬ ‫تڏهوڪا‬ ‫سرپرستي‬ ‫ته‬ ‫ٿي‬ ‫محسوس‬ ‫ضرورت‬ ‫جي‬ ‫هاسٽل‬ ِ‫الء‬ ‫شاگردن‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫ڪراچي‬ ‫ڪاليج‬‫تڏهن‬‫وارو‬ ‫ڏيڻ‬ ‫ٺهرائي‬ ‫هاسٽل‬ ِ‫الء‬ ‫مقصد‬ ‫ان‬ ‫جيڪڏهن‬ ‫ته‬ ‫رٿي‬ ‫رٿ‬ ‫اها‬ ‫گڏجي‬ ‫شاگردن‬ ‫۽‬ ‫استادن‬ ‫جي‬ ‫ڪاليج‬ ‫جي‬ ‫ڊي‬ ِ‫پوء‬ .‫هو‬ ‫نه‬ ‫به‬ ‫ڪير‬ ‫جمع‬ ‫چندو‬ ‫موچارو‬ ‫چڱو‬ ِ‫الء‬ ‫هاسٽل‬ ‫سان‬ ‫ان‬ ‫ته‬ ‫وڃي‬ ‫ڪئي‬ ‫ڪٺي‬ ‫رقم‬ ‫کان‬ ‫وارن‬ َ‫ء‬‫سرندي‬ ‫ڏيکاري‬ ‫ناٽڪ‬ ‫هيٺ‬ ‫رٿا‬ ‫ان‬ .‫ٿو‬ ‫سگهي‬ ‫ٿي‬0712‫۾‬ ‫ع‬”‫ڪاليج‬ ‫سنڌ‬ ‫ڄيٺمل‬ ‫رام‬ ‫ڏيا‬‫منڊلي‬ ‫ناٽڪ‬“‫جنهن‬ .‫وئي‬ ‫ڪئي‬ ‫قائم‬ ‫تنهن‬ ‫سرپرستي‬ ‫جي‬‫وقت‬‫جي‬‫پرنسپال‬‫ڊاڪٽر‬‫جئڪسن‬‫۽‬‫پارسي‬‫وائ‬‫ي‬‫س‬‫پرنسپال‬‫بادشاهه‬‫جي‬‫دم‬ُ‫ا‬.‫ڪئي‬ ‫۾‬ ‫بعد‬ ‫منڊلي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫اها‬”َ‫ء‬‫منڊلي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ڪاليج‬ ‫سنڌ‬ ‫جي‬ ‫ڊي‬“‫ملڪاڻي‬ ‫ٿي.تڏهن‬ ‫مشهو‬ ‫سان‬ ‫نالي‬ ‫جي‬ .‫هئي‬ ‫مس‬ ‫سال‬ ‫ٻه‬ ‫اڃا‬ ‫عمر‬ ‫جي‬ ‫صاحب‬ 2 .‫ص‬ ،‫0014ع‬ ‫مارچ‬ 41 ،‫حيدرآباد‬ ‫ڪاوش‬ ‫روزاني‬ ،‫حسين‬ ‫شوڪت‬ ‫شورو‬ 11
  • 8. 8 ‫ناٽ‬ َ‫ء‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫تنهن‬ .‫ڪئي‬ ‫حيدرآبادمان‬ ‫سان‬ ‫حيثيت‬ ‫جي‬ ‫اداڪار‬ ‫شوقيه‬ ‫شروعات‬ ‫جي‬ ‫ڪن‬ ‫ڏيئو‬ ،‫مل‬ ‫وطڻ‬ ‫سنگهه‬ ‫رام‬ ‫ليال‬ ،‫مل‬ ‫چندن‬ ‫مل‬ ‫ڪوڙو‬،‫ڀريائي‬ ‫کلڻداس‬ ‫ڄيٺانند‬ ‫ماستر‬،‫بيگ‬ ‫قليچ‬ ‫مرزا‬ ‫۾‬ ‫دؤر‬ ‫ڪشنچند‬ ،‫گدواڻي‬ ‫مل‬ ‫موٽو‬ ،‫مل‬ ‫ڏنو‬ ‫امر‬ ‫چند‬ ‫لعل‬ ،‫داس‬ ‫ٺاڪر‬ ‫ديوان‬ ،‫آڏواڻي‬ ‫گاگنداس‬ ،‫مل‬ ‫گاگن‬ ‫مل‬ ‫مل‬ ‫جهمٽ‬ ،‫بيوس‬‫ڌرمداس‬ ‫نانڪرام‬ ،‫ماکيجاڻي‬ ‫رام‬ ‫ليال‬ ،‫کتري‬ ‫مل‬ ‫چانڊو‬ ،‫آڏواڻي‬ ‫مهرچند‬ ‫مل‬ ‫ڀيرو‬ ،‫ٿڌاڻي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫وڏي‬ ‫ٻيا‬ ‫۽‬(Full length drama)‫زمانو‬ ‫اهو‬ ،‫هئا‬ ‫ناال‬ ‫وڏا‬ ‫جا‬0771‫کان‬ ‫ع‬0111.‫هو‬ ‫جو‬ ‫تائين‬ ‫ع‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫پهريون‬ ‫سندس‬ .‫رکي‬ ‫بيگ‬ ‫قليچ‬ ‫مرزا‬ ‫به‬ ‫پيڙهه‬ ‫جي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ننڍي‬”‫ٺوڳي‬ ‫۽‬ ‫لوڀي‬“،‫هو‬ ‫جيڪو‬0711‫۾‬ ‫ع‬”‫منڊلي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ڪاليج‬ ‫سنڌ‬ ‫جي‬ ‫ڊي‬“‫ناٽڪ‬ ‫ٻين‬ ‫ڪجهه‬ ‫بعد‬ ‫ان‬ .‫هو‬ ‫ويو‬ ‫رچايو‬ ‫پاران‬ ‫مشهور‬ ‫جا‬ َ‫ء‬‫درياڻي‬ ‫شامداس‬ ‫خانچند‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ننڍا‬ ‫وڌيڪ‬ ‫کان‬ ‫سڀ‬ ‫پر‬ .‫لکيا‬ )‫(ايڪانڪي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ننڍا‬ ‫نويسن‬ ‫هن‬ .‫ٿيا‬0101‫ناٽڪ‬ ‫پهريون‬ ‫۾‬ ‫ع‬”‫گل‬ ‫جو‬ ‫گالب‬“‫نا‬ ‫سندس‬ .‫هو‬ ‫خالف‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫ليتي‬ ‫ڏيتي‬ ‫جيڪو‬ .‫لکيو‬‫ٽڪن‬ ‫منگهارام‬ ‫هو‬ .‫هئا‬ ‫سماجي‬ ‫موضوع‬ ‫جا‬‫سان‬‫گڏ‬‫ڪاليج‬‫۾‬‫پڙهيو‬‫گهڻن‬ ‫جي‬ ‫صاحب‬ ‫درياڻي‬ .‫هو‬‫ناٽڪن‬‫۾‬ ‫منگهارام‬‫هيرو‬‫جا‬‫ڪردار‬‫ادا‬‫ڪيا‬‫هئا‬. ‫خانچند‬‫۽‬،‫منگهارام‬‫بزرگ‬‫اديبن‬‫لعلچند‬،‫امرڏنومل‬‫ڄيٺمل‬‫پرسرام‬‫۽‬‫هيرانند‬َ‫ء‬‫آڏواڻي‬‫جي‬‫ساٿ‬‫۽‬ ‫سهڪار‬‫سان‬0149‫ع‬‫۾‬”‫رابندر‬‫ناٿ‬‫لٽرري‬‫۽‬‫ڊرئمٽڪ‬‫ڪلب‬“‫۾‬ ‫حيدرآباد‬‫برپا‬‫ڪئي‬.‫جنهن‬‫جو‬‫مهورت‬ ‫ناٿ‬ ‫رابندر‬‫ٽئگور‬‫پاڻ‬‫پنهنجن‬‫هٿن‬‫سان‬‫ڪيو‬.‫منگهارام‬‫ملڪاڻي‬‫ان‬‫تقريب‬‫کي‬‫ڪامياب‬‫بنائڻ‬‫جي‬ِ‫الء‬ ‫ڏاڍي‬‫محنت‬‫ڪئي‬.‫ٽئگور‬‫جي‬‫شاعري‬‫۽‬‫سندس‬‫ناٽڪ‬”‫چترا‬“‫مان‬َ‫ء‬‫انگريزي‬‫۾‬‫هڪ‬‫ڏيک‬‫سان‬،‫گڏ‬ ‫سنڌي‬َ‫ء‬‫ٻولي‬‫جو‬‫سواد‬‫وٺائڻ‬ِ‫الء‬‫هڪ‬‫مذاقي‬‫چهچٽو‬)‫ايڪانڪي‬ ‫(مزاحيه‬‫به‬‫شامل‬‫ڪيو‬‫ويو‬.‫رابندر‬‫ناٿ‬ ‫لٽرري‬‫۽‬‫ڊرئمٽڪ‬‫اهو‬ ،‫ڪلب‬‫پروگرام‬‫اڪيڊمي‬‫اسڪول‬‫جي‬‫جيڪب‬‫هال‬‫حيدرآباد‬‫۾‬‫ٽئگور‬‫جي‬‫آڏو‬‫پيش‬ ‫ڪيو‬.”‫منگهارام‬َ‫ء‬‫ملڪاڻي‬‫جي‬‫چوڻ‬‫موجب‬‫ٽئگور‬‫جهڙي‬‫اعلي‬َ‫ء‬‫هستي‬‫جي‬‫اڳيان‬‫ڪلچرل‬‫پروگرام‬ ‫ڏيکارڻ‬ِ‫الء‬‫جگر‬‫کپندو‬‫هو‬.‫پردو‬‫مٿي‬‫کڄ‬‫و‬‫ته‬ِ‫پوء‬‫ڇا‬،‫ٿيو‬‫ان‬‫جي‬‫منگهارام‬‫کي‬‫ڪا‬‫خبر‬‫نه‬‫پئي‬.‫اسم‬‫پٺيان‬ ‫اسم‬‫ٿيندو‬‫رهيو‬‫۽‬‫هال‬‫۾‬‫تاڙين‬‫جو‬‫ڦهڪو‬‫پوندو‬‫رهيو‬.‫ٻئي‬‫ڏينهن‬‫ڄيٺمل‬،‫پرسرام‬‫منگهارام‬‫کي‬‫نياپو‬ ‫موڪليو‬‫ته‬‫ٽئگور‬‫توسان‬‫۽‬‫ٽهلرام‬َ‫ء‬‫آڏواڻي‬‫سان‬‫ملڻ‬‫چاهي‬‫ٿو‬.‫ٽهلرام‬‫ناٽڪ‬‫۾‬‫زنانو‬‫ادا‬ ‫ڪردار‬‫ڪيو‬‫هو‬. ‫ٽئگور‬‫ٻنهي‬‫جي‬‫ڪم‬‫جي‬‫ساراهه‬‫ڪئي‬‫۽‬‫کين‬‫پاڻ‬‫سان‬‫گڏ‬‫نيرن‬‫به‬‫ڪرائي‬.‫ڪچهري‬‫ڪندي‬‫گرديو‬‫کين‬ ،‫ته‬ ‫چيو‬’‫اوهان‬‫جو‬َ‫ء‬‫سنڌي‬‫۾‬‫کالئيندڙ‬‫نقل‬‫به‬‫پسند‬‫پيم‬.َ‫ء‬‫ٻولي‬‫سمجهڻ‬ِ‫کانسواء‬‫به‬‫مطلب‬‫سمجهي‬‫ويس‬‫۽‬ ‫خوب‬‫کليم‬‘.‫کيس‬ ‫تي‬ ‫جنهن‬‫ڄيٺمل‬‫پرسرام‬‫ٻڌايو‬‫ته؛‬’‫اهو‬ُ‫ٽ‬‫ڪر‬‫و‬‫اسان‬‫جي‬‫برک‬‫ليکڪ‬‫مرزا‬‫قليچ‬‫بيگ‬ ‫جي‬‫ناٽڪ‬’‫نيڪي‬‫۽‬‫بدي‬‘‫مان‬‫ورتل‬‫هو‬‘.‫نيرن‬‫ختم‬‫ٿيڻ‬‫کان‬ِ‫پوء‬‫ٽئگور‬‫هنن‬‫ڏئي‬ ‫۾‬ ‫هٿ‬ ‫هٿ‬ ‫سان‬‫ٻاهر‬ ‫کان‬ ‫ماڻهن‬ ‫جي‬ ‫حيدرآباد‬ ‫۽‬ ،‫آيو‬ ‫ڇڏڻ‬ ‫تائين‬‫موڪالڻي‬‫ڪندي‬‫چيائين؛‬’‫شال‬‫ناٽڪ‬‫منڊلي‬‫وڌي‬،‫ويجهي‬ ‫منهنجي‬‫آسيس‬َ‫اٿو‬“.12‫فن‬ ‫اعلي‬ ‫جي‬ ‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫يقينن‬ ‫لفظ‬ ‫اهي‬ ‫چيل‬ ‫واتان‬ ‫جي‬ ‫مفڪر‬ ‫عظيم‬ ‫جي‬ ‫دنيا‬ .‫ٿا‬ ‫رکن‬ ‫درجو‬ ‫جو‬ ‫سند‬ ِ‫الء‬ ‫ٽئگور‬‫جي‬‫هٿن‬‫سان‬‫مهورت‬‫ڪيل‬َ‫ء‬‫هي‬‫ناٽڪ‬،‫منڊلي‬‫۾‬ ‫دؤر‬ ‫تنهن‬‫سنڌ‬‫جي‬‫ادبي‬‫۽‬‫ثقافتي‬‫تاريخ‬‫۾‬ ‫وڏي‬‫اهميت‬‫رک‬‫هئي‬ ‫ندي‬.‫جنهن‬01‫سالن‬‫جي‬‫عرصي‬‫۾‬‫ٽيهارو‬‫کن‬‫جديد‬‫حقيقت‬َ‫ء‬‫نگاري‬‫وارا‬‫ناٽڪ‬‫پيش‬ ‫ڪيا‬.‫منگهارام‬‫ملڪاڻي‬‫انهن‬‫مان‬‫ڪيترن‬‫۾‬‫اداڪاري‬‫به‬‫ڪئي‬‫ته‬‫ڪن‬‫جي‬‫هدايتڪاري‬‫به‬.‫خانچند‬ َ‫ء‬‫درياڻي‬‫جي‬‫ناٽڪن‬‫جهڙوڪ‬”‫ملڪ‬‫جا‬‫مدبر‬“،”‫بک‬‫جو‬‫شڪار‬“‫۽‬”‫زماني‬‫جي‬‫لهر‬“‫۾‬‫هن‬‫يادگار‬ ‫ساڳيو‬ 12
  • 9. 9 ‫ڪردار‬‫ادا‬‫ڪيا‬.”َ‫ء‬‫درياڻي‬‫جي‬‫اصلوڪي‬‫۽‬‫اهم‬‫ناٽڪ‬’‫زمينداري‬‫ظلم‬‘(0147‫ع‬‫۾‬ )‫منگهارام‬‫هڪ‬‫پير‬ ‫مرد‬‫مظلوم‬،َ‫ء‬‫هاري‬‫دلمراد‬‫جو‬‫ڪردار‬‫ڪماليت‬‫سان‬‫ادا‬‫ڪيو‬.‫خانچند‬،‫درياڻي‬‫بعد‬‫۾‬‫سنڌ‬‫ڇڏي‬‫بمبئي‬‫۾‬ ‫وڃي‬‫فلمي‬‫دنيا‬‫۾‬‫گهڙيو‬.‫خانچند‬‫درياڻي‬‫جي‬‫بمبئي‬‫وڃڻ‬‫سبب‬‫رابندر‬‫ناٿ‬‫ناٽڪ‬‫منڊلي‬‫کي‬‫وڏو‬‫نقصان‬ ‫رسيو‬.‫البته‬‫منگهارام‬‫کي‬‫فلمي‬‫دنيا‬‫پسند‬‫نه‬،‫آئي‬‫ان‬‫ڪري‬‫موٽي‬‫آيو‬“.13 ‫منگهارام‬َ‫ء‬‫ملڪاڻي‬‫هلي‬ ‫اڳتي‬ ،‫وڌي‬ ‫۾‬ ‫صحبت‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫درياڻي‬ ‫خانچند‬ ‫دلچسپي‬ ‫سان‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ننڍي‬ ‫کي‬ ‫هن‬‫سنڌي‬‫ننڍي‬‫ناٽڪ‬‫کي‬‫حقيقت‬‫نگاري‬‫وارو‬‫ايڪانڪي‬ ‫جديد‬(One Act Play)‫بڻايو‬.‫پهريون‬ ‫هن‬ ‫ناٽڪ‬”‫قسمت‬“0148‫نابالڪ‬ ‫جيڪو‬ ،‫لکيو‬ ‫۾‬ ‫ع‬‫جي‬‫ناٽڪ‬‫ترجمو‬ ‫جو‬‫رابندر‬ ‫ناٽڪ‬ ‫اهو‬ .‫هو‬‫ناٿ‬ ‫لٽرري‬‫۽‬‫ڊرئميٽڪ‬،‫ڪلب‬‫بعد‬ ‫ان‬ .‫ويو‬ ‫ڏيکاريو‬ ‫پاران‬ ‫ڪراچي‬0141‫ناٽڪ‬ ‫جي‬ ‫زئنگول‬ ‫هن‬ ‫۾‬ ‫ع‬ ’Melting Pot‘‫الٿو‬ ‫جو‬’‫ايڪتا‬‫جو‬‫آالپ‬‘‫اصلوڪو‬ ‫پهريون‬ ‫صاحب‬ ‫ملڪاڻي‬ .‫ڪيو‬ ‫سان‬ ‫نالي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫سماجي‬’‫خطا‬ ‫جي‬ ‫کن‬‘0191.‫لکيو‬ ‫۾‬ ‫ع‬‫هن‬2‫۽‬ ‫وڏا‬92،‫لکيا‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ننڍا‬‫سنڌي‬ ‫کيس‬ ‫ڪري‬ ‫جنهن‬ ‫ناٽ‬ ‫ننڍي‬‫بي‬َ‫ا‬ ‫يا‬ ‫باني‬ ‫جي‬ ‫ڪ‬The Grand Old Man of Sindhi Plays’‘‫سندس‬ .‫مليو‬ ‫اعزاز‬ ‫جو‬ .‫آهي‬ ‫ريت‬ ‫هن‬ ‫تفصيل‬ ‫جو‬ ‫ناٽڪن‬ ‫سال‬‫ناٽڪ‬‫نويس‬ ‫ناٽڪ‬‫جائزو‬ ‫مختصر‬‫ڇپائيندڙ‬ ‫يا‬ ‫رچائيندڙ‬ 0148‫قسمت‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ورتل‬ ‫تان‬ ‫ناٽڪ‬ ‫جي‬ ‫نابالڪ‬،‫ڪلب‬ ‫ڊرئميٽڪ‬ ‫۽‬ ‫لٽرري‬ ‫ناٿ‬ ‫رابندر‬ ،‫ڪراچي‬ 0141‫ايڪتا‬‫آالپ‬ ‫جو‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫جو‬ ‫زئنگول‬Melting Pot،‫ڪلب‬ ‫ڊرئميٽڪ‬ ‫۽‬ ‫لٽرري‬ ‫ناٿ‬ ‫رابندر‬ ،‫حيدرآباد‬ 0191‫خطا‬ ‫جي‬ ‫کن‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫سماجي‬ ‫اصلوڪو‬،‫ڪلب‬ ‫ڊرئميٽڪ‬ ‫۽‬ ‫لٽرري‬ ‫ناٿ‬ ‫رابندر‬ ،‫ڪراچي‬ 0191‫ڪيتو‬ ‫جو‬ ‫پاپ‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫اصلوڪو‬.‫حيدرآباد‬ ،‫مخزن‬ ‫لواڙي‬ُ‫ڦ‬ 0190‫ناخلف‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫اصلوڪو‬.‫ڪراچي‬ ،‫مخزن‬ ‫مسلني‬ ‫ڪاليج‬ ‫سنڌ‬ 0190‫پڃ‬ ‫ڪي‬ ‫پاپ‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫اصلوڪو‬.‫ڪراچي‬ ،‫مخزن‬ ‫مسلني‬ ‫ڪاليج‬ ‫سنڌ‬ 0194‫اوالد‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫گهريلو‬ ‫اصلوڪو‬،‫ڪلب‬ ‫ڊرئميٽڪ‬ ‫۽‬ ‫لٽرري‬ ‫ناٿ‬ ‫رابندر‬ ،‫ڪراچي‬ 0194‫ٻه‬‫باهيون‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫گهريلو‬ ‫اصلوڪو‬‫ڪراچي‬ ،‫مخزن‬ ‫مسلني‬ ‫ڪاليج‬ ‫سنڌ‬ 0199‫گجڪار‬ ‫جي‬ ‫سمنڊ‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫گهريلو‬ ‫اصلوڪو‬‫ڪراچي‬ ،‫مخزن‬ ‫مسلني‬ ‫سنڌڪاليج‬ 0192‫ميالپ‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫سماجي‬ ‫اصلوڪو‬،‫سنسٿا‬ ‫ڊرئميٽڪ‬ ‫ايميچوئرس‬ ‫شنڪر‬ .‫سکر‬ 0192‫انسان‬ ‫ضعيف‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫سماجي‬ ‫اصلوڪو‬.‫شڪارپور‬ ،‫مخزن‬ ‫سنڌو‬ 0191‫پارٽي‬ ‫ٽي‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫سماجي‬ ‫اصلوڪو‬،‫منڊلي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫اسڪول‬ ‫شاهاڻي‬ .‫ڪراچي‬ 0191‫دماغ‬ ‫۽‬ ‫دل‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫سماجي‬ ‫اصلوڪو‬،‫شڪارپور‬ ،‫مخزن‬ ‫سنڌو‬ 0198‫انارڪلي‬‫منگهارام‬‫ملڪاڻي‬‫ناٽڪ‬ ‫تاريخي‬،‫ڪلب‬ ‫ڊرئميٽڪ‬ ‫۽‬ ‫لٽرري‬ ‫ناٿ‬ ‫رابندر‬ .‫ڪراچي‬ 0198‫ريت‬ ‫جي‬ ‫پريت‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫سماجي‬ ‫اصلوڪو‬،‫مخزن‬ ‫اسڪول‬ ِ‫ء‬‫ها‬ ‫وي‬ ‫جي‬ ‫اي‬ .‫ڪراچي‬ 0198‫بٽئي‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫سماجي‬ ‫اصلوڪو‬.‫شڪارپور‬ ،‫مخزن‬ ‫سنڌو‬ 0197‫دل‬ ‫اڪيلي‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫اصلوڪو‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫سماجي‬’‫پردا‬ ‫پنگتي‬‘‫ساهتيه‬ ‫رتن‬ .‫مجموعو‬ .‫ڪراچي‬ ،‫منڊل‬ 0197‫دل‬ ‫ٻي‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫سماجي‬ ‫اصلوڪو‬’‫پردا‬ ‫پنگتي‬‘‫ساهتيه‬ ‫رتن‬ .‫مجموعو‬ ‫ساڳيو‬ 13
  • 10. 10 .‫ڪراچي‬ ،‫منڊل‬ 0197‫ڀينر‬ ‫ٻه‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫سماجي‬ ‫اصلوڪو‬’‫پردا‬ ‫پنگتي‬‘‫ساهتيه‬ ‫رتن‬ .‫مجموعو‬ .‫ڪراچي‬ ،‫منڊل‬ 0197‫مامتا‬ ‫جي‬ ‫ماتا‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫سماجي‬ ‫اصلوڪو‬.‫شڪارپور‬ ،‫مخزن‬ ‫سنڌو‬ 0191‫داستان‬ ‫دلسوز‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫جو‬ ‫شيڪسپيئر‬Midsummer Night’s Dream‫ترجمو‬ .‫ڪراچي‬ ،‫منڊلي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ڪاليج‬ ‫سنڌ‬ 0191‫ڪلب‬ ‫ليڊيز‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫مزاحيه‬ ‫سماجي‬ ‫اصلوڪو‬‫ناٿ‬ ‫رابندر‬‫ڊرئميٽڪ‬ ‫۽‬ ‫لٽرري‬ .‫ڪلب،حيدرآباد‬ 0191‫پاپ‬ ‫جو‬ ‫پتا‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫پيار‬ ‫جو‬ ُ‫ء‬‫ڀا‬ ‫ڀيڻ‬ ‫سبب‬ ‫پاپ‬ ‫جي‬ ُ‫ء‬‫پي‬.‫شڪارپور‬ ،‫مخزن‬ ‫سنڌو‬ 0121‫ڪلنڪ‬ ‫ڪوڙي‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫سماجي‬ ‫اصلوڪو‬.‫ڪراچي‬ ،‫مخزن‬ ‫مسلني‬ ‫ڪاليج‬ ‫سنڌ‬ 0121‫بئراج‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫سماجي‬ ‫اصلوڪو‬‫سنڌو‬.‫شڪارپور‬ ،‫مخزن‬ 0129‫شانتا‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫جو‬ ‫مئٽرلنڪ‬Pelleas and Milesande.‫ڪراچي‬ ،‫منڊل‬ ‫ساهتيه‬ ‫رتن‬ 0118‫سيجا‬ ‫جي‬ ‫پريم‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫سماجي‬’‫ٽمڪن‬ ‫پيا‬ ‫کٻيتا‬ ‫کڙ‬‘‫ساهت‬ ،‫مجموعو‬ .‫دهلي‬ ‫ڌارا‬ 0118‫ڦول‬ ‫۾‬ ‫چڪڻ‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ايڪانڪي‬ ‫سماجي‬’‫پيا‬ ‫کٻيتا‬ ‫کڙ‬‫ٽمڪن‬‘‫ساهت‬ ،‫مجموعو‬ .‫دهلي‬ ‫ڌارا‬ 0118ُ‫ء‬‫نما‬ ‫جو‬ ‫سونهن‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ريڊيو‬ ‫ننڍو‬’‫ٽمڪن‬ ‫پيا‬ ‫کٻيتا‬ ‫کڙ‬‘‫ساهت‬ ،‫مجموعو‬ .‫دهلي‬ ‫ڌارا‬ 0118‫ٽمڪن‬ ‫پيا‬ ‫ٻيتا‬ُ‫ک‬‫ڙ‬ُ‫ک‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫سماجي‬’‫ٽمڪن‬ ‫پيا‬ ‫کٻيتا‬ ‫کڙ‬‘‫ساهت‬ ،‫مجموعو‬ .‫دهلي‬ ‫ڌارا‬ 0181‫پاڙون‬ ‫جون‬ ‫پاپ‬‫منگهارام‬‫ملڪاڻي‬‫ايڪانڪي‬ ‫ٻڏل‬ ‫تي‬ ‫وڇوٽي‬ ‫نسلي‬’‫ڀيٽا‬ ‫آخرين‬‘‫مجموعو‬-،‫پبليڪيشن‬ ‫شوڀا‬ .‫بمبئي‬ 0181ُ‫ء‬‫ڌي‬ ‫۽‬ ُ‫ء‬‫پي‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ريڊيو‬ ‫ننڍو‬ ‫سماجي‬’‫ڀيٽا‬ ‫آخرين‬‘‫مجموعو‬،،‫پبليڪيشن‬ ‫شوڀا‬ .‫بمبئي‬ 0181‫پئسو‬ ‫ڪو‬ ‫پيار‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ريڊيو‬ ‫ٻڌل‬ ‫تي‬ ‫وڇوٽي‬ ‫نسلي‬’‫ڀيٽا‬ ‫آخرين‬‘‫مجموعو‬-،‫پبليڪيشن‬ ‫شوڀا‬ .‫بمبئي‬ 0181‫ڪال‬ ‫۽‬ ‫روپ‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ريڊيو‬ ‫ٻڌل‬ ‫تي‬ ‫قدرن‬ ‫جي‬ ‫فن‬’‫ڀيٽا‬ ‫آخرين‬‘‫مجموعو‬-،‫پبليڪيشن‬ ‫شوڀا‬ .‫بمبئي‬ 0181‫جي‬ َ‫ء‬‫گلي‬ ‫هو‬ ‫ڪناري‬ ‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫سماجي‬’‫ڀيٽا‬ ‫آخرين‬‘‫مجموعو‬-،‫پبليڪيشن‬ ‫شوڀا‬ .‫بمبئي‬ 0181‫ناس‬ ‫جيون‬‫منگهارام‬‫ملڪاڻي‬‫ناٽڪ‬ ‫ننڍو‬ ‫سماجي‬’‫سمنڊ‬‫گجڪار‬ ‫جي‬‘‫مجم‬‫وعو‬-‫ڪونج‬ ‫پ‬.‫بمبئي‬ ، ‫بليڪيشن‬ ،‫لکيا‬ ‫۾‬ ‫سنڌ‬ ‫ناٽڪ‬ ‫گهڻا‬ ‫۾‬ ‫گهڻي‬ ‫هن‬‫مان‬ ‫جن‬ .‫ٿيا‬ ‫شايع‬ ‫مجموعا‬ ‫ٻه‬ ‫جا‬ ‫ناٽڪن‬ ‫سندس‬ ‫هتي‬0198‫۾‬ ‫ع‬ ‫مجموعي‬ ‫پهرين‬ ‫ٿيل‬ ‫شايع‬”‫ناٽڪ‬ ‫ننڍا‬ ‫پنج‬“‫ناٽڪ‬ ‫پنج‬ ‫سندس‬ ‫۾‬’‫پڃ‬ ‫ڪين‬ ‫پاپ‬‘،’‫باهيون‬ ‫ٻه‬‘،’‫ٽي‬ ‫پارٽي‬‘،’‫ريت‬ ‫جي‬ ‫پريت‬‘‫۽‬’‫بٽئي‬‘.‫هئا‬ ‫شامل‬0197‫مجموعي‬ ‫سندس‬ ‫ٿيل‬ ‫شايع‬ ‫۾‬ ‫ع‬”‫پردا‬ ‫پنگتي‬“‫هن‬ ‫۾‬ ‫ناٽڪ‬ ‫چار‬ ‫جا‬’‫ڪلب‬ ‫ليڊيز‬‘،’‫دل‬ ‫اڪيلي‬‘،’‫زال‬ ‫ٻي‬‘‫۽‬’‫ڀينر‬ ‫ٻه‬‘.‫هئا‬ ‫شامل‬ِ‫کانپوء‬ ‫ورهاڱي‬ ‫ته‬ ‫جڏهن‬ ( .‫آهن‬ ‫ريت‬ ‫هن‬ ‫جيڪي‬ .‫ٿيا‬ ‫شاعي‬ ‫مجموعا‬ ‫پنج‬ ‫جا‬ ‫ناٽڪن‬ ‫سندس‬0‫چهچٽا‬ ‫جيون‬ .)’0118‫ع‬‘( ،4‫پاپ‬ .) ‫پڃ‬ ‫ڪين‬’0111‫ع‬( ‘9‫ٽمڪن‬ ‫پيا‬ ‫کٻيتا‬ ‫کڙ‬ .)’0118‫ع‬‘( ،2‫ڀيٽ‬ ‫آخرين‬ .)’0181‫ع‬‘( ‫۽‬1‫جي‬ ‫سمنڊ‬ .) ‫گجڪار‬’0181‫ع‬. ‘0191‫کان‬ ‫ع‬0129‫۾‬ ‫سنڌ‬ ‫تائين‬ ‫ع‬‫سندس‬42‫ته‬ ‫جڏهن‬ .‫ٿيا‬ ‫شايع‬ ‫ناٽڪ‬‫اڪثر‬ ‫سندس‬ .‫ويا‬ ‫ايندا‬ ‫تي‬ ‫منچ‬ ‫ناٽڪ‬ :‫جائزو‬ ‫جو‬ ‫ناٽڪن‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫ملڪاڻي‬ ‫رام‬ ‫منگها‬
  • 11. 11 ‫ته‬ ‫هو‬ ‫حامي‬ ‫جو‬ ‫قول‬ ‫ان‬ ‫جي‬ ‫شيڪسپيئر‬ ‫ملڪاڻي‬ ‫رام‬ ‫منگها‬’‫آهي‬ ‫آرسي‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫زندگي‬ ‫ناٽڪ‬‘. ‫جي‬ ‫يارن‬ ‫دوستن‬ ‫۽‬ ‫مائٽن‬ ‫مٽن‬ ،‫ڀاتين‬ ‫گهر‬ ،‫شخصيت‬ ‫سندس‬ ‫رڳو‬ ‫نه‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ننڍا‬ ‫وارا‬ َ‫ء‬‫نگاري‬ ‫حقيقت‬ ‫سندس‬ ‫معاملي‬ ‫تخليقي‬ ‫هن‬ .‫ڪيو‬ ‫پيش‬ ‫آڏو‬ ‫ڏسندڙن‬ ‫سان‬ َ‫ء‬‫دليري‬ ‫وڏي‬ ‫هن‬ ‫کي‬ ‫جن‬ .‫هئا‬ ‫مشتمل‬ ‫تي‬ ‫ڪهاڻين‬ ‫ذاتي‬‫۾‬ .‫ڪئي‬ ‫نه‬ ‫رعايت‬ ‫ڪابه‬ ‫سان‬ ‫ڪنهن‬‫حقيقي‬ ‫ڪري‬‫هئڻ‬ ‫سڃاتل‬ ‫ڄاتل‬ ‫سندس‬ ‫موضوع‬ ‫گهڻا‬ ‫جا‬ ‫ناٽڪن‬ ‫سندس‬ .‫ڪيو‬ ‫وائکو‬ ‫کي‬ ‫اوڻاين‬ ‫قومي‬ ‫۽‬ ‫سماجي‬ ،‫گهريلو‬ ،‫ذاتي‬ ‫هن‬ .‫ٿا‬ ‫اچن‬ ‫نظر‬”‫ڦول‬ ‫۾‬ ‫چڪڻ‬ ‫ناٽڪ‬ ‫جو‬ ‫هن‬ (0118‫جي‬ َ‫ء‬‫ٿڌاڻي‬ ‫مل‬ ‫آئل‬ ‫دوست‬ ‫۽‬ ‫استاد‬ ‫جهوني‬ ‫پنهنجي‬ ‫هن‬ ‫جيڪو‬ .‫آهي‬ ‫تي‬ ‫موضوع‬ ‫جي‬ ‫وئشيا‬‫هڪ‬ )‫ع‬ ‫آهي‬ ‫لکيو‬ ‫ٿي‬ ‫متاثر‬ ‫کان‬ ‫باب‬ ‫هڪ‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫زندگي‬.“14 ‫ناٽڪ‬ ‫سندس‬’‫دل‬ ‫اڪيلي‬( ‘0197‫جيوت‬ ‫جي‬ ‫مل‬ ‫گدو‬ ‫رام‬ ‫ڏيا‬ ‫رشي‬ ‫ماڻهو‬ ‫ڏاهي‬ ‫هڪ‬ ‫جي‬ ‫سنڌ‬ )‫ع‬ ‫پنهنجي‬ ‫گناهه‬ ‫جو‬ ‫ٻئي‬ ِ‫الء‬ ‫لڪائڻ‬ ‫پاپ‬ ‫جو‬ َ‫ء‬‫ڇوڪري‬ ‫نوجوان‬ ‫هڪ‬ ‫مل‬ ‫گدو‬ ‫رام‬ ‫ڏيا‬ ‫رشي‬ .‫آهي‬ ‫طنز‬ ‫تي‬ ‫نالي‬ ‫رمال‬ُ‫ا‬ .‫تو‬َ‫م‬ ‫ممڙ‬ ‫وڏو‬ ‫۾‬ ‫سنڌ‬ ‫تي‬ ‫جنهن‬ .‫ويو‬ ‫هليو‬ ‫هندستان‬ ‫رچائي‬ ‫شادي‬ ‫ساڻس‬ ‫۾‬ َ‫ء‬‫پيري‬ ‫۽‬ ‫وڌو‬ ‫۾‬ َ‫ء‬‫ڳچي‬ ‫ن‬ ‫ان‬‫منگهارام‬ .‫هئا‬ ‫ڪاوڙ‬ ‫سخت‬ ‫تي‬ ‫پرش‬ ‫مها‬ ‫هن‬ ‫ماڻهو‬ ‫جا‬ ‫سنڌ‬ ‫تي‬ ‫ڪرڻ‬ ‫شادي‬ ‫سان‬ َ‫ء‬‫ڇوڪري‬ ‫نيٽي‬ ‫نڍي‬ .‫لکيو‬ ‫ناٽڪ‬ ‫تي‬ ‫موضوع‬ ‫ان‬ ‫ملڪاڻي‬ ‫سچو‬ ‫ڪيترو‬ ‫سان‬ ‫قلم‬ ‫پنهنجي‬ ‫هو‬‫هو‬‫هن‬ ‫ته‬ ‫ٿو‬ ‫سگهجي‬ ‫لڳائي‬ ‫مان‬ ‫ڳالهه‬ ‫ان‬ ‫اندازو‬ ‫جو‬ ‫ان‬’‫بٽئي‬‘ ‫ڌا‬ُ‫ا‬ ُ‫ء‬‫پي‬ ‫پنهنجي‬ ‫ناٽڪ‬‫گڏ‬ ‫سان‬ ‫والد‬ ‫هو‬ ‫جڏهن‬ ،‫لکيو‬ ‫تڏهن‬ ‫ناٽڪ‬ ‫اهو‬ .‫لکيو‬ ‫تي‬ ‫جيون‬ ‫جي‬ ‫رام‬ ‫شيوڪ‬ ‫رام‬ .‫هو‬ ‫ڪندو‬ ‫زمينداري‬،‫اصالح‬ ،‫جاڳرتا‬ ‫سماجي‬ ‫مقصد‬ ‫اصل‬ ‫پويان‬ ‫لکڻ‬ ‫ناٽڪ‬ ‫تي‬ ‫موضوعن‬ ‫حقيقي‬ ‫اهڙن‬ .‫هو‬ ‫وڙهڻ‬ ‫خالف‬ َ‫ء‬‫بدي‬ ‫۽‬ ‫پرچار‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫نيڪي‬‫ويا‬ ‫چٽيا‬ ‫نقشا‬ ‫جا‬ ‫جيوت‬ ‫گهرو‬ ‫۽‬ ‫سماجي‬ ‫رڳو‬ ‫نه‬ ‫۾‬ ‫ناٽڪ‬ ‫هن‬ ‫جي‬ ‫سنڌ‬ ‫پر‬.‫ويو‬ ‫آندو‬ ‫هيٺ‬ ‫بحث‬ ‫به‬ ‫کي‬ ‫جيوت‬ ‫اقتصادي‬‫سان‬ ‫حوالي‬ ‫جي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ان‬‫پروفيسر‬‫نارائڻداس‬ ‫ڀمڀ‬َ‫ء‬‫اڻي‬‫سنڌي‬‫نثر‬‫جي‬‫تاليف‬‫ڪيل‬‫ڪتاب‬’‫ادبي‬‫گلشن‬‘(‫ڀاڱو‬9‫شايع‬0121‫۾‬ )‫لکيو‬‫هو‬” :‫بٽئي‬‫ناٽڪ‬ ‫جو‬‫هن‬‫انتخاب‬‫۾‬‫وڌو‬‫ويو‬‫آهي‬‫سو‬‫هڪ‬‫مکيه‬‫مسئلي‬‫ڏانهن‬‫ڌيان‬‫ڇڪائي‬‫ٿو‬.‫زميندار‬‫۽‬‫هارين‬‫جو‬‫هڪ‬ ‫ٻئي‬‫ڏانهن‬‫ڪهڙو‬‫رخ‬‫ٿيڻ‬‫گهرجي؟‬‫هارين‬‫۾‬‫اڄ‬‫ڪلهه‬‫سمجهه‬‫آئي‬‫آهي‬‫۽‬‫هو‬‫پنهنجا‬‫حق‬‫ڇڪين‬،‫ٿا‬‫۽‬‫هي‬ُ‫ا‬ ‫زميندار‬‫جي‬‫اڳ‬‫هارين‬‫جي‬َ‫ء‬‫اڻڄاڻائي‬‫جو‬‫فائدو‬‫وٺي‬‫هنن‬‫کي‬‫تنگ‬‫ڪندا‬،‫هئا‬‫تن‬‫کي‬‫هارين‬‫اڳيان‬‫سر‬ ‫جهڪائڻو‬‫ٿو‬‫پوي‬.‫اها‬‫بلڪل‬‫سچي‬‫تصوير‬‫ان‬‫ننڍي‬‫ناٽڪ‬‫۾‬‫پيش‬‫ڪئي‬‫وئي‬‫آهي‬“.15 ‫ته‬ ‫ٿو‬ ‫لکي‬ ‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬ ‫سان‬ ‫حوالي‬ ‫جي‬ ‫ناٽڪن‬ ‫پنهنجي‬”0121‫ع‬‫تائين‬‫پنجويهه‬ ،‫ويهه‬ ‫مون‬ ‫ڳنڀير‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ننڍا‬‫جي‬ َ‫ء‬‫نگاري‬ ‫حقيقت‬ ‫تي‬ ‫مسئلن‬ ‫قومي‬ ‫۽‬ ‫پنگتي‬ ،‫گهرو‬ ،‫قاعدن‬‫انساني‬ ‫۾‬ ‫جن‬ ،‫لکيا‬ ‫موجب‬ ‫گڏ‬ ‫سان‬ ‫وندر‬ ‫کي‬ ‫ساهت‬ ‫ته‬ ‫آهي‬ ‫متو‬ ‫منهنجو‬ .‫ڪيم‬ ‫ڪوشش‬ ِ‫الء‬ ‫بڻائڻ‬ ‫بهتر‬ ‫کي‬ ‫ن‬ُ‫ا‬ ‫۽‬ ‫ڪرڻ‬‫پيش‬ ‫کي‬ ‫جيوت‬ ‫ته‬ ‫آهي‬ ‫عقيدو‬ ‫منهنجو‬ ‫۽‬ ‫آهي‬ ‫ڏيڻي‬ ‫پڻ‬ ‫سکيا‬‫خوشحال‬ ‫کي‬ ‫ذات‬ ‫انسان‬ ‫۽‬ ‫ڪڍجن‬ ‫تڙي‬ ‫خاميون‬ ‫جون‬ َ‫ء‬‫زندگي‬ ‫ڪونه‬ ‫واهڻ‬ ‫ڪارائتو‬ ‫ڪو‬ ‫ٻيو‬ ‫جهڙو‬ ‫ڏيکارڻ‬ ‫ڪري‬ ‫ناٽڪ‬ ِ‫الء‬ ‫ڪرڻ‬‫اسٽيج‬ ‫منظر‬ ‫جا‬ َ‫ء‬‫زندگي‬ ‫جو‬ ‫ڇو‬ .‫ي‬ ‫سگهندو‬ ‫ڪين‬ ‫ٿي‬ ‫سان‬ ‫پڙهڻ‬ ‫ڪتاب‬ ‫۾‬ ‫خاني‬ ‫ڪتب‬ ‫سو‬ ،‫ٿو‬ ‫ٿئي‬ ‫پيدا‬ ‫تاثر‬ ‫جو‬ ‫سان‬ ‫ڏسڻ‬ ‫اکئين‬ ‫تي‬.“16 ‫ناٽڪ‬ ‫سندس‬ ‫ته‬ ‫آهي‬ ‫حاصل‬ ‫اعزاز‬ ‫به‬ ‫اهو‬ ‫کي‬ َ‫ء‬‫ملڪاڻي‬ ‫رام‬ ‫منگها‬ ‫پروفيسر‬”‫پارٽي‬ ‫ٽي‬“َ‫ء‬‫اردو‬ ‫تان‬ ‫ريڊيو‬ ‫انڊيا‬ ‫آل‬ ‫۾‬ ‫صورت‬ ‫جي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ريڊيو‬ ‫ڪري‬ ‫ترجمو‬ ‫۾‬1943.‫ويو‬ ‫ڪيو‬ ‫نشر‬ ‫۾‬ ‫ع‬ 011 .‫ص‬ .‫1114ع‬ .‫ڪڇ‬ ‫آديپور‬ ‫ملير‬ ،1 ‫ادب‬ ‫جو‬ ‫اسان‬ ،2 ‫ياترا‬ ‫رچنا‬ ،‫لکمي‬ ‫کالڻي‬ 14 081 .‫ص‬ ،‫8114ع‬ ،‫حيدرآباد‬ ‫گهر‬ ‫ساهت‬ ‫سنڌي‬ ،‫تاريخ‬ ‫جي‬ ‫نثر‬ ‫سنڌي‬ ،‫رام‬ ‫منگها‬ ‫ملڪاڻي‬ 15 .‫2114ع‬ ،‫آباد‬ ‫احمد‬ ‫ورڪشاپ‬ ‫ڊراما‬ ‫سنڌي‬ ،)‫سمالوچنا‬ ‫۽‬ ‫اؤسر‬ ،‫چڪاس‬ ‫جي‬ ‫منچ‬ ‫رنگ‬ ‫۽‬ ‫ناٽڪ‬ ‫سنڌي‬ ‫بعد‬ ‫(ورهاڱي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫سنڌي‬ ،‫پريم‬ ‫پرڪاش‬ 911 .‫ص‬16
  • 12. 12 ‫ناٽڪ‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫ملڪاڻي‬ ‫رام‬ ‫منگها‬”ِ‫پ‬ ‫ڪين‬ ‫پاپ‬َ‫ڃ‬“‫چتر‬ ‫ڪماري‬ ‫پڦي‬ ‫سڳي‬ ‫سندس‬ ‫ڪردار‬ ‫مکيه‬ ‫جو‬ ‫ساڌو‬ .‫ويٺي‬ ‫وڃائي‬ ‫نور‬ ‫جو‬ ‫اکين‬ ‫سبب‬ َ‫ء‬‫بيماري‬ ‫ڪنهن‬ ‫ته‬ ‫هئي‬ ‫جي‬ ‫ورهين‬ ‫ٽن‬ ‫ٻن‬ ‫اڃا‬ ‫جيڪا‬ .‫هئي‬ ‫ٻائي‬ ‫گهر‬ ‫کيس‬ ‫هيرانند‬.‫هو‬ ‫ايندو‬ ‫ڏيڻ‬ ‫تعليم‬”ُ‫س‬ ‫کيس‬ ‫۾‬ ‫دؤر‬ ‫تنهن‬‫تن‬ ،‫ڪانهي‬ ‫نرت‬ ‫کي‬ ‫جن‬ ‫ته‬ ‫هئي‬ ‫ڌ‬‫کي‬‫وديا‬ ‫ٿ‬ ‫سگهجي‬ ‫ڏئي‬‫ي‬.‫مان‬ ‫شهرن‬ ‫جدا‬ ‫جدا‬ ‫جي‬ ‫هندستان‬ ِ‫الء‬ ‫ڏيڻ‬ ‫تعليم‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫انگريزي‬ ‫کي‬ ‫ٻائي‬ ‫چتر‬ ‫ڪماري‬ ‫هو‬ ‫پاڻ‬ ،‫وڃي‬(Brillie).‫آيو‬ ‫سکي‬‫سان‬ ‫جنهن‬‫جي‬ ‫هيرانند‬ ‫ساڌو‬ .‫هئي‬ ‫وئي‬ ‫سکي‬ ‫انگريزي‬ ‫قدر‬ ‫گهڻي‬ َ‫ء‬‫هو‬ ‫هن‬ ‫بعد‬ ‫چاالڻي‬’‫سسٽم‬ ‫برل‬‘‫هن‬ .‫سکي‬ ‫به‬ ‫سنسڪرت‬ ‫وسيلي‬‫۽‬ ‫سنسڪرت‬ ،‫انگريزي‬ ‫ڪتاب‬ ‫ڪيترائي‬ ‫۾‬ َ‫ء‬‫سنڌي‬’‫سسٽم‬ ‫برل‬‘‫لکيا‬ ‫پاڻ‬ ‫تحت‬.“17 ،‫ڪيو‬ ‫وائکو‬ ‫کي‬ ‫خرابين‬ ‫سماجي‬ ‫سان‬ َ‫ء‬‫بهادري‬ ‫وڏي‬ ‫ته‬ ‫جيئن‬ ‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬ ‫۾‬ ‫زماني‬ ‫تنهن‬ ‫تنقيد‬ ‫سخت‬ ‫مٿس‬ ‫ڪري‬ ‫تنهن‬‫ب‬ ‫خالف‬ ‫سندس‬ ‫اخبارن‬ ‫تڏهوڪين‬ ،‫وئي‬ ‫ڪئي‬‫ک‬ ‫هن‬ ،‫ڏني‬ ‫ٻاري‬ ‫اهه‬‫همٿائڻ‬ ‫ي‬ .‫ڦهالئي‬ ‫پيو‬ ‫فحاشي‬ ‫۾‬ ‫معاشري‬ ‫هو‬ ‫ته‬ ‫ويو‬ ‫مڙهيو‬ ‫الزام‬ ‫مٿس‬ ‫بدران‬‫مرزا‬ ‫ته‬ ‫هو‬ ‫به‬ ‫اهو‬ ‫سبب‬ ‫هڪ‬ ‫جو‬ ‫ان‬ ِ‫الء‬ ‫مقصدن‬ ‫اصالحي‬ ‫نج‬ ‫ڪڍي‬ ‫ٻاهر‬ ‫مان‬ ‫اثر‬ ‫ڌرمي‬ ‫کي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫سنڌي‬ ‫جنهن‬ ، ‫هو‬ ‫ماڻهو‬ ‫پهريون‬ ‫بيگ‬ ‫قليچ‬ ‫معاشر‬ ‫پر‬ ،‫ڪئي‬ ‫به‬ َ‫ء‬‫درياڻي‬ ‫خانچند‬ ‫۽‬ ‫بيوس‬ ‫ڪشنچند‬ ‫پوئواري‬ ‫سندس‬ .‫آندو‬ ‫ڪتب‬‫جنهن‬ ‫کي‬ ‫اوڻاين‬ ‫تي‬ ‫جي‬ ‫اصالح‬ ‫۽‬ ‫تنقيد‬ ‫هن‬ ‫پر‬ .‫هو‬ ‫ئي‬ ‫اچڻو‬ ‫ته‬ ‫عمل‬ ِ‫رد‬ ‫جو‬ ‫ان‬ ،‫ڪيو‬ ‫ننگو‬ ‫منگهارام‬ ‫پروفيسر‬ ‫سان‬ ‫طريقي‬ ‫قصن‬ ‫جي‬ ‫عشق‬ ‫جي‬ ‫مجنون‬ ‫ليلي‬ ‫يا‬ ‫داستان‬ ‫ليلوي‬ ‫الف‬ ‫۾‬ ‫ناٽڪن‬ ‫سندس‬ .‫ڪئي‬ ‫کان‬ ‫گهر‬ ‫پنهنجي‬ ‫شروعات‬ .‫هئا‬ ‫موضوع‬ ‫جا‬ ‫ناٽڪن‬ ‫سندس‬ ‫ڪردار‬ ‫جاڳندا‬ ‫جيئر‬ ‫جا‬ ‫سماج‬ ‫سنڌي‬ ‫بدران‬‫ا‬‫ڪندي‬ ُ‫ء‬‫بچا‬ ‫پنهنجو‬ ‫تي‬ ‫تنقيد‬ ‫ن‬ ‫هن‬”‫پردا‬ ‫پنگتي‬“‫ته‬ ‫هو‬ ‫لکيو‬ ‫۾‬ ‫مهاڳ‬ ‫جي‬”‫ڪرامتون‬ ‫جون‬ ‫پرين‬ ،‫ديون‬ ‫۾‬ ‫جن‬ ،‫افسانا‬ ‫جا‬ ‫زماني‬ ‫جهوني‬ ‫بازار‬ ‫جي‬ ‫جنگ‬ ‫۽‬ ‫عشق‬ ‫يا‬ ،‫هئا‬ ‫هوندا‬ ‫ڪارناما‬ ‫جا‬ ‫راڻين‬ ‫راجا‬ ‫۽‬‫صورت‬ ‫ناٽڪي‬ ‫اڄ‬ ‫سي‬ ،‫هئي‬ ‫هوندي‬ ‫گرم‬ ‫آڻجن‬ ‫۾‬‫وڌي‬ ‫قدر‬ ‫ايتري‬ ‫ڪشمڪش‬ ‫جي‬ ‫ماڻهو‬ ‫عام‬ ‫۾‬ ‫زماني‬ ‫اڄوڪي‬ .‫لڳن‬ ‫پيا‬ ‫ناممڪن‬ ‫يا‬ ‫عجيب‬ ‫جيڪر‬ ‫ته‬ ‫زندگي‬ ‫قومي‬ ‫۽‬ ‫پنگتي‬ ،‫گهرو‬ ‫جي‬ ‫اسان‬ .‫آهي‬ ‫رهي‬ ‫وڃي‬ ‫ڪا‬ ‫خير‬ ‫سهڻائي‬ ‫سٺائي‬ ‫۾‬ ‫جيوت‬ ‫جو‬ ‫آهي‬ ‫وئي‬ ‫جيڪڏهن‬ ،‫موجب‬ ‫گفتي‬ ‫جي‬ ‫شيڪسپيئر‬ .‫آهي‬ ‫ٽمٽار‬ ‫سان‬ ‫اوڻاين‬’‫آهي‬ ‫آرسي‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫زندگي‬ ‫ناٽڪ‬‘‫ته‬ ‫ناٽڪ‬ ‫اڄوڪن‬‫سگهجي‬ ‫نٿو‬ ‫رهي‬ ِ‫کانسواء‬ ‫آڻڻ‬ ‫کي‬ ‫اوناين‬ ‫نهن‬ُ‫ا‬ ‫۾‬ ‫ن‬.“18 ‫ناٽڪ‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫ملڪاڻي‬ ‫پروفيسر‬’‫ناخلف‬‘‫مکيه‬ ‫جو‬‫۽‬ ‫ڌارام‬ُ‫ا‬ ُ‫ء‬‫پي‬ ‫جو‬ ‫صاحب‬ ‫ملڪاڻي‬ ‫ڪردار‬ .‫آهن‬ ‫عالمچند‬ ُ‫ء‬‫ڀا‬ ‫ننڍو‬ ‫سندس‬”،‫چاهيو‬ ‫ٿي‬ ‫لڳائڻ‬ ‫۾‬ ‫ڪم‬ ‫زمينداري‬ ‫پنهنجي‬ ‫بيهي‬ ‫ريهي‬ ‫کي‬ ‫عالمچند‬ ،‫ڌارام‬ُ‫ا‬ ‫ئي‬ ‫کان‬ ‫ننڍپڻ‬ ‫دل‬ ‫جي‬ ‫عالمچند‬ ‫پر‬.‫هئي‬ ‫مائل‬ ‫طرف‬ ‫سنگيت‬‫جي‬ ‫ٺيڪن‬ ‫جي‬ ُ‫ء‬‫پي‬ ‫نوجوان‬ ‫اهو‬ ‫جو‬ ‫ناٽڪ‬ ‫چاهي‬ ‫ٿو‬ ‫سکڻ‬ ‫فن‬ ‫جو‬ ‫سئنيما‬ ‫وڃي‬ َ‫ء‬‫بمبئي‬ ِ‫بجاء‬ ‫وڃڻ‬ ‫۾‬ ‫ڪمن‬.“19 ‫ڳالهه‬ ‫سندن‬ ،‫ڪرڻ‬ ‫رهنمائي‬ ‫جي‬ ‫انهن‬ ‫بدران‬ ‫ڪرڻ‬ ‫زبردستي‬ ‫زور‬ ‫تي‬ ‫اوالد‬ ‫مطلب‬ ‫جو‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ان‬ ‫سنڌي‬ ‫جي‬ ‫ووڊ‬ ‫بالي‬ ‫مشتمل‬ ‫تي‬ ‫ڪهاڻي‬ ‫ئي‬ ‫اهڙي‬ .‫آهي‬ ‫ڪرڻ‬ ‫چونڊ‬ ‫جي‬ ‫مستقبل‬ ‫موجب‬ ‫ڌيان‬‫پنهنجي‬ ‫۽‬ ‫ٻڌڻ‬ ‫هدايتڪار‬‫فلم‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫هيراڻي‬ ‫راجڪمار‬”‫اڊيٽس‬ ‫ٿري‬“‫جو‬ ‫مستقبل‬ ‫پنهنجي‬ ‫کي‬ ‫نوجوانن‬ ‫۾‬ ‫جنهن‬ .‫آهي‬ ‫فيص‬.‫آهي‬ ‫ڏنل‬ ‫زور‬ ‫تي‬ ‫ڳالهه‬ ‫جي‬ ‫ڪرڻ‬ ‫آهر‬ ‫ذهن‬ ‫پنهنجي‬ ‫لو‬ ‫ناٽڪن‬ ‫ٻن‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫ملڪاڻي‬ ‫پروفيسر‬’‫زال‬ ‫ٻي‬‘‫۽‬’‫باهيون‬ ‫ٻه‬‘‫گذاري‬ ‫جي‬ ‫زال‬ ‫پهرين‬ ‫ڪهاڻي‬ ‫جي‬ ‫سندس‬ .‫آهي‬ ‫جي‬ ‫گهر‬ ‫جي‬ ‫صاحب‬ ‫ملڪاڻي‬ ‫۽‬ ‫حقيقي‬ ‫به‬ ‫ڪهاڻي‬ ‫اها‬ .‫آهي‬ ‫مشتمل‬ ‫تي‬ َ‫ء‬‫شادي‬ ‫ٻي‬ ‫بعد‬ ‫وڃڻ‬ 291 .‫ص‬ .‫1114ع‬ ،‫ڪنڊيارو‬ ‫پبليڪيشن‬ ‫روشني‬ ،‫تاريخ‬ ‫جي‬ ‫هندن‬ ‫جي‬ ‫سنڌ‬ ،‫چند‬ ‫مهر‬ ‫مل‬ ‫ڀيرو‬ ‫آڏواڻي‬ 17 081 .‫ص‬ ،‫8114ع‬ ،‫حيدرآباد‬ ‫گهر‬ ‫ساهت‬ ‫سنڌي‬ ،‫تاريخ‬ ‫جي‬ ‫نثر‬ ‫سنڌي‬ ،‫رام‬ ‫منگها‬ ‫ملڪاڻي‬ 18 010 .‫ص‬ .‫1114ع‬ .‫ڪڇ‬ ‫آديپور‬ ‫ملير‬ ،1 ‫ادب‬ ‫جو‬ ‫اسان‬ ،2 ‫ياترا‬ ‫رچنا‬ ،‫لکمي‬ ‫کالڻي‬ 19
  • 13. 13 ‫ٻ‬ ‫بعد‬ ‫وڃڻ‬ ‫گذاري‬ ‫جي‬ ‫زال‬ ‫پهرين‬ ‫ڌارام‬ُ‫ا‬ ‫والد‬‫عالمچند‬ ُ‫ء‬‫ڀا‬ ‫سندس‬ ‫۽‬ ‫رام‬ ‫منگها‬ ‫سبب‬ ‫جنهن‬ .‫ڪئي‬ ‫شادي‬ ‫ي‬ .‫ويا‬ ‫آندا‬ ‫سامهون‬ ‫اثر‬ ‫ناڪاري‬ ‫جا‬ َ‫ء‬‫شادي‬ ‫ٻي‬ ‫وسيلي‬ ‫ناٽڪن‬ ‫هنن‬ .‫پيا‬ ‫سهڻا‬ ‫عذاب‬ ‫جا‬ ُ‫ء‬‫ما‬ ‫ماٽيلي‬ ‫کي‬‫جڏهن‬ .‫آهي‬ ‫ويو‬ ‫ڏيکاريو‬ ‫به‬ ‫کي‬ ‫نقصانن‬ ‫جي‬ ‫ڪرڻ‬ ‫شادي‬ ‫سان‬ َ‫ء‬‫ڇوڪري‬ ‫جوان‬ ‫۾‬ ‫عمر‬ ‫وڏي‬ ‫۾‬ ‫ناٽڪن‬ ‫انهن‬ ‫ته‬ ‫درياڻي‬ ‫خانچند‬ ‫دوست‬ ‫دلي‬ ‫سندس‬ ‫ناٽڪ‬ ‫جو‬ ‫قسم‬ ‫اهڙي‬”‫جيئري‬ ‫تي‬ ‫جيئري‬“.‫هو‬ ‫لکيو‬ ”‫رام‬ ‫منگها‬،‫پرائي‬ ‫سبق‬ ‫اهو‬ ،‫وڃي‬ ‫ٿو‬ ‫جڙي‬ُ‫ا‬ ‫گهر‬ ‫اهو‬ ‫سان‬ ‫اچڻ‬ ُ‫ء‬‫ما‬ ‫ماٽيلي‬ ‫۾‬ ‫گهر‬‫۾‬ َ‫ء‬‫وهي‬ ‫وچولي‬ ‫عمر‬ ‫باقي‬ ‫ائين‬ ‫۽‬ ‫ڪئي‬ ‫نه‬ ‫شادي‬ ‫ٻي‬ ‫پاڻ‬ .‫خاطر‬ ‫سک‬ ‫جي‬ ‫ٻارن‬ ،‫بعد‬ ‫وڃڻ‬ ‫گذاري‬ ‫جي‬ ‫زال‬ ‫پنهنجي‬ ‫زن‬ ‫جي‬ ‫اڪيالئپ‬‫ڪاٽيائين‬ ‫دگي‬.“20‫ناٽڪن‬ ‫ٻين‬ ‫سندس‬ ‫کي‬ ‫اسان‬ ‫احساس‬ ‫جو‬ ‫اڪيالئي‬ ‫سندس‬’‫۽‬ ‫دل‬ ‫دماغ‬‘،’‫دل‬ ‫اڪيلي‬‘‫۽‬’‫ڀينر‬ ‫ٻه‬‘.‫ٿو‬ ‫اچي‬ ‫نظر‬ ‫به‬ ‫۾‬ ‫ناٽڪ‬ ‫سندس‬’‫ڀينر‬ ‫ٻه‬‘‫۽‬’‫دماغ‬ ‫۽‬ ‫دل‬‘‫تي‬ ‫عشق‬ ‫جي‬ ‫استاد‬ ‫سندس‬ ‫۽‬ ‫نارين‬ ‫ٻه‬ ‫پڙهندڙ‬ ‫ٽيوشن‬ ‫۾‬ ‫کان‬ ‫گهر‬ ‫شروعات‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫نيڪي‬ ‫مطلب‬ .‫هو‬ ‫صاحب‬ ‫ملڪاڻي‬ ‫خود‬ ‫پر‬ ‫نه‬ ‫ٻيو‬ ‫ڪو‬ ‫استاد‬ ‫اهو‬ .‫آهي‬ ‫لکيل‬ .‫آهي‬ ‫ڪئي‬ ‫تي‬ ‫خاندان‬ ‫پنهنجي‬ ‫۽‬ ‫پاڻ‬ ‫به‬ ‫شروعات‬ ‫جي‬ ‫تنقيد‬ ‫هن‬ ‫مصداق‬ ‫جي‬ ،‫ڪجي‬‫نويس‬ ‫ناٽڪ‬ ‫اهڙو‬ .‫اچي‬ ‫نظر‬ ‫ٿو‬ ‫ورلي‬‫ِنهن‬‫ا‬ ‫پنهنجي‬ ‫۾‬ ‫ناٽڪن‬ ‫انهن‬‫ته‬ ‫ٿو‬ ‫چوي‬ ‫هو‬ ‫ڪندي‬ ‫طرفداري‬ ‫جي‬ ‫ڪردارن‬ ‫ماستر‬” ‫عجب‬ ‫ته‬ ‫ويون‬ ‫اٽڪي‬ ‫دليون‬ ‫جي‬ ،‫پاڙهيندي‬ ‫پاڙهيندي‬ ‫۽‬ ‫آهي‬ ‫دل‬ ‫۾‬ ‫اندر‬ ‫جي‬ ‫جن‬ ،‫آهن‬ ‫انسان‬ ‫به‬ ‫اهي‬ ‫آهي‬ ‫گناهه‬ ‫۾‬ ‫ن‬ُ‫ا‬ ‫ڪو‬ ‫نڪو‬ ،‫ڪونهي‬“.21‫ناٽڪ‬ ‫جو‬ ‫ملڪاڻي‬ ‫پروفيسر‬’‫پارٽي‬ ‫ٽي‬‘‫۽‬ ‫ويو‬ ‫مقبول‬ ‫گهڻو‬ ‫تمام‬ .‫اچي‬ ‫پيو‬ ‫ٿيندو‬ ‫اسٽيج‬ ‫تائين‬ ‫اڄ‬‫ناٽڪ‬ ‫اهم‬ ‫ٻيو‬ ‫سندس‬’‫ڪلب‬ ‫ليڊيز‬‘.‫آهي‬‫سماجي‬ ‫موضوع‬ ‫جو‬ ‫ناٽڪ‬ ‫هن‬ ‫ال‬ ‫الڳاپن‬‫۾‬ ‫ڪلبن‬ ‫ليڊيز‬ ‫ته‬ ‫آهي‬ ‫ويو‬ ‫ٻڌايو‬ ‫۾‬ ‫جنهن‬ ،‫آهي‬ ‫عورتون‬ ‫ويندڙ‬ ‫ڪلب‬ ِ‫ء‬‫ڪيئن‬ ‫خراب‬ ‫عورتون‬‫ٿين‬ ‫موضوع‬ ‫اهو‬ ،‫ٿيون‬‫به‬.‫لڳي‬ ‫ٿو‬ ‫جو‬ ‫اڄ‬‫ناٽڪ‬’‫گجڪار‬ ‫جي‬ ‫سمنڊ‬‘،’‫ڪلنڪ‬ ‫ڪوڙو‬‘‫۽‬’‫ناس‬ ‫جيون‬‘ ‫لکيا‬ ‫۾‬ ‫سنڌ‬ ‫هن‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ٽئي‬ ‫اهي‬ .‫ٿو‬ ‫ڪري‬ ‫اعتراف‬ ‫جو‬ ‫ان‬ ‫به‬ ‫پاڻ‬ ‫هو‬ .‫آهي‬ ‫منحصر‬ ‫تي‬ ‫عشقن‬ ‫جي‬ ‫سندس‬ .‫هئا‬ ‫داستان‬ ‫جا‬ ‫عشقن‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫جواني‬ ‫جي‬ ‫هن‬ ‫۾‬ ‫جنهن‬ ،‫هئا‬‫ٿيندي‬ ‫ڌار‬ ‫ڪري‬ ‫ان‬ ‫کي‬ ‫پريمين‬ ‫ٻن‬ ‫۾‬ ‫ناٽڪن‬ ‫هن‬ .‫ڪونهي‬ ‫پسند‬ ‫کي‬ ‫مائٽن‬ ‫ميالپ‬ ‫سندن‬ ‫جو‬ ،‫آهي‬ ‫ويو‬ ‫ڏيکاريو‬ ‫ڪٽنبي‬ ‫هن‬ ‫ته‬ ‫ٿو‬ ‫سگهجي‬ ‫مان‬ ‫ڳالهه‬ ‫ان‬ ‫اندازو‬ ‫جو‬ ‫ان‬ ،‫هو‬ ‫انديش‬ ‫دور‬ ‫نه‬ ‫ڪيترو‬ ‫صاحب‬ ‫ملڪاڻي‬ ‫ڳالهه‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫رٿابندي‬0194‫ناٽڪ‬ ‫۾‬ ‫ع‬’‫اوالد‬‘.‫هئي‬ ‫ڪئي‬ ‫۾‬‫ته‬ ‫هو‬ ‫ڏنو‬ ‫پيغام‬ ‫اهو‬ ‫وسيلي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ِن‬‫ا‬ ، ‫هن‬ .‫ناهي‬ ‫عقلمندي‬ ‫ڄڻن‬ ‫اوالد‬ ِ‫کانسواء‬ َ‫ء‬‫رٿابندي‬.‫آهي‬ ‫اثرائتو‬ ‫نه‬ ‫ڪيترو‬ ‫مڪالمو‬ ‫هڪ‬ ‫جو‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ان‬”‫اهو‬ ‫سمي‬ ‫ڪٺن‬ ‫هن‬ ‫پر‬ .‫هو‬ ‫وٺبو‬ ‫ني‬ِ‫پ‬ ‫کان‬ ‫پيرن‬ ‫۽‬ ‫هو‬ ‫ويندو‬ ‫سمجهيو‬ ‫نعمت‬ ‫هڪ‬ ‫اوالد‬ ‫جڏهن‬ ،‫هو‬ ‫زمانو‬ ‫جهونو‬ ‫۾‬‫پيدا‬ ‫ٻار‬ ‫بکايل‬ ‫اڌ‬ ،‫گهاڙا‬ُ‫ا‬ ‫اڌ‬ ‫ٿي‬ ‫خيالو‬ ‫بي‬ ‫جي‬ ‫هوند‬ ‫بنا‬ ‫تڏهن‬ ،‫آهي‬ ‫پئي‬ ‫لڳي‬ ‫لٺ‬ ِ‫الء‬ ‫ويلي‬ ‫ويلي‬ ‫جڏهن‬ ‫آهي‬ ‫گناهه‬ ‫ڀاري‬ ‫ڪرڻ‬.“22 ‫طنز‬ ‫تي‬ ‫عاملن‬ ‫طبقي‬ ‫مٿئين‬ ‫تي‬ ‫طور‬ ‫خاص‬ ‫هندن‬ ‫تڏهوڪين‬ ‫هن‬’‫ميالپ‬‘‫ناٽڪ‬ ‫اهو‬ .‫آهي‬ ‫ڪئي‬ ‫۾‬ ‫ٿو‬ ‫نه‬ ‫سڪ‬ ‫به‬ ‫۾‬ ‫ساهرن‬ ‫کي‬ ‫جنهن‬ ،‫آهي‬ ‫تي‬ ‫شادي‬ ‫خالف‬ َ‫ء‬‫مرضي‬ ‫جي‬ ‫مائٽن‬ ‫جي‬ ‫ڇوڪري‬ ‫عامل‬ ‫هڪ‬ ‫ڇپايو‬ ‫به‬ ‫۾‬ ‫هند‬ ‫ڪري‬ ‫ڦار‬ ‫ڦير‬ ‫ڪجهه‬ ‫جي‬ ‫ڪردارن‬ ‫۾‬ ‫ان‬ ‫۾‬ ‫بعد‬ ‫پر‬ ،‫هو‬ ‫لکيو‬ ‫۾‬ ‫سنڌ‬ ‫ناٽڪ‬ ‫اهو‬ ‫هن‬ .‫ملي‬ ‫جي‬ ،‫هو‬.‫آيو‬ ‫به‬ ‫تي‬ ‫منچ‬ ‫اتي‬ ‫ڪو‬‫ناٽڪ‬ ‫سندس‬’‫ريت‬ ‫جي‬ ‫پريت‬‘.‫آهن‬ ‫جهيڙا‬ ‫جا‬ ‫ننهن‬ ‫سس‬ ‫موضوع‬ ‫جو‬ 014 .‫ص‬ .‫ساڳيو‬ 20 411 .‫ص‬ ،‫ساڳيو‬ 21 011 .‫ص‬ .‫ساڳيو‬ 22
  • 14. 14 ‫ناٽڪ‬ ‫سندس‬’‫سيجا‬ ‫جي‬ ‫پريم‬‘.‫هو‬ ‫مليو‬ ‫به‬ ‫ايوارڊ‬ ‫جو‬ َ‫ء‬‫ايڪانڪي‬ ‫بهترين‬ ‫جي‬ ‫هندستان‬ ‫سڄي‬ ‫کي‬ ‫ڪهڙو‬ ‫۾‬ ‫ڪرڻ‬ ‫خراب‬ ‫مرد‬ ‫کي‬ ‫عورت‬ ‫۾‬ ‫ناٽڪ‬ ‫هن‬ .‫آهي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫مشتمل‬ ‫تي‬ ‫الڳاپن‬ ‫جي‬ ‫مڙس‬ ‫زال‬ ‫جيڪو‬ .‫آهي‬ ‫ڏيکاريل‬ ‫اهو‬ ، ‫ٿو‬ ‫ڪري‬ ‫ادا‬ ‫ڪردار‬‫ناٽڪ‬ ‫جي‬ ‫صاحب‬ ‫ملڪاڻي‬’‫پاڙون‬ ‫جون‬ ‫پاپ‬‘‫موضوع‬ ‫جو‬ ‫پاران‬ ‫پيرسن‬ ‫هڪ‬01.‫آهي‬ ‫ڪوشش‬ ‫جي‬ ‫ڪرڻ‬ ‫زبردستي‬ ‫سان‬ َ‫ء‬‫جوانڙي‬ ‫جي‬ ‫سالن‬‫نفسياتي‬ ‫هڪ‬ ‫اهو‬ ‫جي‬ ‫هن‬ .‫آهي‬ ‫ناٽڪ‬‫ناٽڪ‬’‫توشو‬ ‫جو‬ َ‫ء‬‫پيري‬‘‫هڪ‬ ‫نه‬ ‫ڪيئن‬ ‫ته‬ ‫آهي‬ ‫دلچسپ‬ ‫تمام‬ ‫به‬ ‫ڪهاڻي‬ ‫جي‬ ‫ٿو‬ ‫کارائي‬ ‫کي‬ ‫ڀاتين‬ ‫گهر‬ ‫۽‬ ‫ٿو‬ ‫کائي‬ ‫ڪمائي‬ ‫جي‬ ‫رشوت‬ ‫عمر‬ ‫سڄي‬ ‫انجنيئر‬‫ڀاتي‬ ‫گهر‬ ‫بعد‬ ‫رٽائرمينٽ‬ . ‫اچي‬ ‫تي‬ ‫پاٿ‬ ‫فوٽ‬ ‫ڇڏي‬ ‫گهر‬ ‫هو‬ ‫نيٺ‬ .‫آهي‬ ‫ويو‬ ‫ڏيکاريو‬ ‫۾‬ ‫ڊرامي‬ ‫هن‬ ‫اهو‬ ‫ٿا‬ ‫ڪن‬ ‫ڪجهه‬ ‫جيڪي‬ ‫ساڻس‬ ‫صاحب‬ ‫ملڪاڻي‬ .‫ٿو‬ ‫ويهي‬‫شادي‬ ‫ٻي‬ ‫هن‬ ِ‫پوء‬ ،‫هئي‬ ‫وئي‬ ‫ڪري‬ ‫چاالڻو‬ ‫ئي‬ ‫۾‬ َ‫ء‬‫جواني‬ ‫سندس‬ ‫واري‬ ‫گهر‬ ‫جي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫پنهنجي‬ ‫هن‬ ‫کي‬ َ‫ء‬‫ڪهاڻي‬ ‫ان‬ .‫ڪئي‬ ‫نه‬’‫پيري‬‘‫نه‬ ‫ساٿي‬ ‫جيون‬ ِ‫الء‬ ‫مرد‬ ‫ته‬ ‫آهي‬ ‫ٺاهيو‬ ‫موضوع‬ ‫به‬ ‫جو‬ .‫آهن‬ ‫نفسياتي‬ ‫۽‬ ‫سماجي‬ ‫مسئال‬ ‫اهي‬ .‫ٿا‬ ‫ٿين‬ ‫پيدا‬ ‫مسئال‬ ‫ڪهڙا‬ ‫سبب‬ ‫هئڻ‬ ’ُ‫ء‬‫نما‬ ‫جو‬ ‫سونهن‬‘‫جيڪي‬ ،‫آهي‬ ‫ويو‬ ‫آندو‬ ‫هيٺ‬ ‫بحث‬ ‫کي‬ ‫ڇوڪرين‬ ‫اهڙين‬ ‫ڪندڙ‬ ‫ڪم‬ ‫۾‬ ‫آفيسن‬ ‫۾‬ ‫ٽائين‬ ‫اوور‬ ‫اهي‬ .‫ٿيون‬ ‫هرکائين‬ ‫کي‬ ‫آفيسرن‬ ‫اعلي‬ ‫سان‬ َ‫ء‬‫نما‬ ‫جي‬ ‫جسم‬ ‫۽‬ ‫سونهن‬ ‫پنهنجي‬ ‫بدران‬ ‫ڪرڻ‬ ‫ڪم‬ ‫بداخ‬ ‫۾‬ ‫معاشري‬ ‫سنا‬ ‫جنهن‬ .‫ٿيون‬ ‫وندرائين‬ ‫دل‬ ‫جي‬ ‫عملدارن‬ ‫باال‬ ،‫ويهي‬ ‫۾‬ ‫آفيسن‬ ‫تائين‬ ‫دير‬ ‫بهاني‬ ‫جي‬‫۽‬ ‫القي‬ .‫ٿيون‬ ‫ڪن‬ ‫گهاتي‬ ‫ويساهه‬ ‫به‬ ‫سان‬ ‫مائٽن‬ ‫ڇوڪريون‬ ‫اهڙيون‬ .‫ٿي‬ ‫وڌي‬ ‫حيائي‬ ‫بي‬‫ناٽڪ‬’‫پيا‬ ‫کٻيتا‬ ‫کڙ‬ ‫ٽمڪن‬‘.‫آهي‬ ‫تي‬ ‫ميالپ‬ ‫اڳ‬ ‫کان‬ َ‫ء‬‫شادي‬ ‫جي‬ ‫ڇوڪرين‬ ‫۽‬ ‫ڇوڪرن‬ ‫موضوع‬ ‫جو‬’‫ڪال‬ ‫۽‬ ‫روپ‬‘‫۾‬ ‫ناٽڪ‬ ‫ن‬ ‫سندس‬ ‫رچيل‬ ‫۾‬ ‫ڀارت‬ .‫آهي‬ ‫ويو‬‫چٽيو‬ ‫کي‬ ‫مسئلن‬ ‫جي‬ ‫هدايتڪارن‬ ‫۽‬ ‫اداڪارن‬ ‫ڪندڙ‬ ‫ڪم‬ ‫تي‬ ‫اسٽيج‬‫اٽڪ‬’ ‫ڪناري‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫گلي‬ ‫هو‬‘‫زال‬ ‫جي‬ ‫مرد‬ ‫هڪ‬ ‫۾‬ ‫جنهن‬ .‫آهي‬ ‫ڪهاڻي‬ ‫منحصر‬ ‫تي‬ ‫آزمودي‬ ‫شخصي‬ ‫جي‬ ‫هن‬ ‫به‬ .‫آهن‬ ‫ويا‬ ‫آندا‬ ‫۾‬ ‫بحث‬ ‫الڳاپا‬ ‫سان‬ َ‫ء‬‫نوڪرياڻي‬ ‫پنهنجي‬ ‫جا‬ ‫مرد‬ ‫ان‬ ‫۽‬ ‫وڃڻ‬ ‫ٺهي‬ ‫سان‬ ‫مرد‬ ‫ٻئي‬ ‫جو‬ ‫۽‬ ‫وارا‬ ‫ڪرڻ‬ ‫وائکو‬ ‫کي‬ ‫اوڻاين‬ ‫سماجي‬ ‫تڻو‬ ‫گهڻو‬ ‫ناٽڪ‬ ‫لکيل‬ ‫اڳ‬ ‫کان‬ ‫ورهاڱي‬ ‫جا‬ ‫صاحب‬ ‫ملڪاڻي‬ ‫وره‬‫صاحب‬ ‫ملڪاڻي‬ .‫آهن‬ ‫تي‬ ‫موضوع‬ ‫جي‬ ‫پيچيدگين‬ ‫نفسياتي‬ ‫جي‬ ‫اندر‬ ‫جي‬ ‫انسان‬ ‫ناٽڪ‬ ‫وارا‬ ِ‫کانپوء‬ ‫اڱي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫پنهنجو‬ ‫کي‬’‫پارٽي‬ ‫ٽي‬‘‫سبب‬ ‫هئڻ‬ ‫حقيقي‬ ‫گهڻا‬ ‫تمام‬ ‫موضوع‬ ‫جا‬ ‫ناٽڪن‬ ‫جي‬ ‫هن‬ .‫هو‬ ‫وڻندو‬ ‫گهڻو‬ ‫پنهن‬ .‫رهيو‬ ‫ڏيندو‬ ‫جواب‬ ‫هميشه‬ ‫هو‬ ‫جو‬ ‫جنهن‬ .‫وئي‬ ‫ڪئي‬ ‫به‬ ‫تنقيد‬ ‫سخت‬ ‫سڏي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫گرا‬ُ‫ا‬ ‫کي‬ ‫انهن‬‫ساٿي‬ ‫جي‬ ‫هن‬ ‫جواب‬ ‫جو‬ ‫تنقيد‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫مالهي‬ ‫گوبند‬’‫ٽمڪن‬ ‫پيا‬ ‫کٻيتا‬ ‫کڙ‬‘.‫آهي‬ ‫ڏنو‬ ‫ريت‬ ‫هن‬ ‫۾‬ ‫مهاڳ‬ ‫جي‬ ‫مجموعي‬” ‫پر‬ ،‫آهن‬ ‫باڪ‬ ‫بي‬ ‫۽‬ ‫نوان‬ ‫بيشڪ‬ ‫موضوع‬ ‫جا‬ ‫ناٽڪن‬ ‫منهنجي‬ ‫ته‬ ‫آهي‬ ‫رايو‬ ‫جو‬ ‫نقادن‬ ‫ڪن‬ ‫کان‬ ‫وقت‬ ‫ڪجهه‬ ‫ڪشمڪش‬ ‫منجهن‬(Conflict)‫انتظار‬ ،(Suspense)‫عروج‬ ‫۽‬(Climax)‫خاصيتون‬ ‫ناٽڪي‬ ‫جون‬ ‫ڌڌڪو‬ ِ‫الء‬ ‫مون‬ ‫شڪايت‬ ‫اها‬ .‫آهن‬ ‫گهٽ‬،‫سنڌي‬ )‫(سوين‬ ‫سيڪڙو‬ ‫وٺي‬ ‫کان‬ ‫هوندي‬ ‫ننڍي‬ ‫مون‬ .‫آهي‬ ‫ڏيندڙ‬ ‫تائين‬ )‫(پيري‬ ‫اوسٿا‬ ‫برد‬ ‫کان‬ َ‫ء‬‫جواني‬ .‫آهن‬ ‫ڏٺا‬ ‫سان‬ ‫شوق‬ ‫ناٽڪ‬ ‫انگريزي‬ ‫۽‬ ‫بنگالي‬ ،‫مرهٽي‬ ،‫گجراتي‬ ،‫اردو‬ ‫ڏيکاريا‬ ‫ڪري‬ ‫سان‬ َ‫ء‬‫ڪاميابي‬ ‫۽‬ ‫لکيا‬ ‫ناٽڪ‬ ِ‫الء‬ ‫ريڊيو‬ ‫۽‬ ‫اسٽيج‬.‫اٿم‬ ‫ڪيا‬ ‫ادا‬ ‫به‬ ‫پارٽ‬ ‫منجهن‬ ‫۽‬ ‫اٿم‬‫مان‬ ‫گويا‬ ‫ئي‬ ‫نپنو‬ ‫پليو‬‫نه‬ ‫گرهڻ‬ ‫مون‬ ‫خاصيتون‬ ‫ناٽڪي‬ ‫بنيادي‬ ‫به‬ ‫هوندي‬ ‫تنهن‬ .‫آهيان‬ ‫۾‬ ‫مانڊاڻ‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫ڀومي‬ ‫رنگ‬ ‫آهي‬ ‫ڳالهه‬ ‫جي‬ ‫حيرت‬ ِ‫الء‬ ‫مون‬ ،‫هجن‬ ‫ڪيون‬.“23 ‫وارا‬ ‫اهميت‬ ‫وڏي‬ ‫سان‬ ‫حوالي‬ ‫جي‬ ‫ڪرڻ‬ ‫وائکو‬ ‫کي‬ ‫خرابين‬ ‫سماجي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫جا‬ َ‫ء‬‫ملڪاڻي‬ ‫منگهارام‬ ‫آ‬‫ناٽڪ‬ ‫سندس‬ ‫سنڌ‬ ‫پر‬ ،‫ٿا‬ ‫رهن‬ ‫ٿيندا‬ ‫پيش‬ ‫ٻيڪڙ‬ ‫ايڪڙ‬ ‫ته‬ ‫۾‬ ‫هندستان‬ ‫جيڪي‬ ،‫هن‬’‫پارٽي‬ ‫ٽي‬‘0171‫۾‬ ‫ع‬ 404،409 .‫ص‬ ،‫ساڳيو‬ 23
  • 15. 15 ‫اسٽيج‬ ‫سبب‬ ‫مقبوليت‬ ‫جي‬ ‫ناٽڪن‬ ‫ويزن‬ ‫ٽيلي‬ ‫۾‬ ‫سنڌ‬ .‫هو‬ ‫ويو‬ ‫ڏيکاريو‬ ‫تي‬ ‫موقعي‬ ‫جي‬ َ‫ء‬‫صدي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫سنڌي‬ ‫نه‬ ‫پهلو‬ ‫ڪو‬ ‫جو‬ َ‫ء‬‫سنجيدگي‬ ‫۾‬ ‫انهن‬ ،‫ٿا‬ ‫ٿين‬ ‫به‬ ‫پيش‬ ‫ناٽڪ‬ ‫جيڪي‬ .‫آهي‬ ‫ويو‬ ‫ٽٽي‬ ‫زور‬ ‫جو‬ ‫ناٽڪن‬‫هوندو‬ ‫دل‬ ‫جي‬ ‫ڏسندڙن‬ ‫پر‬ ‫نه‬ ‫ڏيڻ‬ ‫پيغام‬ ‫اصالحي‬ ‫ڪو‬ ‫مقصد‬ ‫جو‬ ‫جن‬ ،‫آهن‬ ‫هوندا‬ ‫چهچٽا‬ ‫مزاحيه‬ ‫اهي‬ ‫پر‬ ،‫آهي‬ ‫پاران‬ ‫ڪائونسل‬ ‫آرٽس‬ ‫۾‬ َ‫ء‬‫ڪراچي‬ ‫آهي.تازو‬ ‫هوندو‬ ‫وجهڻ‬ ‫سور‬ ‫۾‬ ‫پيٽ‬ ‫کالئي‬ ‫کالئي‬ ‫کين‬ ِ‫الء‬ ‫وندرائڻ‬ ‫ت‬ ‫ٻيو‬ .‫گهرجي‬ ‫وڌڻ‬ ‫اڳتي‬ ‫سلسو‬ ‫اهو‬ ،‫آهي‬ ‫وئي‬ ‫ڪئي‬ ‫ڪوشش‬ ‫جي‬ ‫جيئارڻ‬ ‫ٻيهر‬ ‫کي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫سنڌي‬‫ه‬‫ملڪاڻي‬ ‫ڏيڻ‬ ‫ڌيان‬ ‫ضرور‬ ‫طرف‬ ‫ان‬ .‫ٿا‬ ‫رکن‬ ‫به‬ ‫صالحيت‬ ‫پوري‬ ‫جي‬ ‫ڏيکارڻ‬ ‫تي‬ ‫ويزن‬ ‫ٽيلي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫جا‬ ‫صاحب‬ ‫به‬ ‫مان‬ ‫ڊرامن‬ ‫ويزن‬ ‫ٽيلي‬ ‫ريت‬ ‫ساڳئي‬ ،‫آهي‬ ‫چڪو‬ ‫ٿي‬ ‫پورو‬ ‫فن‬ ‫جو‬ ‫ناٽڪن‬ ‫اسٽيج‬ ‫۾‬ ‫سنڌ‬ ‫گهرجي.جيئن‬ .‫آهن‬ ‫چڪا‬ ‫ٿي‬ ‫مقصد‬ ‫بي‬ ‫۽‬ ‫ڪمرشل‬ ‫طور‬ ‫مڪمل‬ ‫ڊراما‬ ‫هاڻي‬ ،‫آهي‬ ‫ويو‬ ‫ٿي‬ ‫ختم‬ ‫ڪڏهوڪو‬ ‫پهلو‬ ‫اصالحي‬ ‫ت‬‫خرابين‬ ‫سماجي‬ ‫بدران‬ ‫وندر‬ ‫کي‬ ‫ڊرامن‬ ‫ته‬ ‫آهي‬ ‫جي‬ ‫ڳالهه‬ ‫ان‬ ‫ضررت‬ ‫نهنڪري‬‫اصالح‬ ‫جي‬‫بڻايو‬ ‫واهڻ‬ ‫جو‬ .‫آهي‬ ‫مقصد‬ ‫اصل‬ ‫جو‬ ‫ڊرامي‬ ‫جيڪو‬ ،‫وڃي‬ :‫حواال‬ 0.،‫پبليڪيشن‬ ‫ويڻا‬ ،‫پرک‬ ‫جي‬ ‫ساهتيه‬ ،‫جڳديش‬ ‫لڇاڻي‬0117.‫ص‬ ،‫ع‬001 4..‫ص‬ ،‫ساڳيو‬040 9.‫پري‬ ‫پرڪاش‬‫م‬‫جي‬ ‫منچ‬ ‫رنگ‬ ‫۽‬ ‫ناٽڪ‬ ‫سنڌي‬ ‫بعد‬ ‫(ورهاڱي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫سنڌي‬ ،‫سمالوچنا‬ ‫۽‬ ‫اؤسر‬ ،‫چڪاس‬)‫سنڌي‬ ، ،‫آباد‬ ‫احمد‬ ‫ورڪشاپ‬ ‫ڊراما‬4112.‫ص‬ .‫ع‬917 2.،‫تاريخ‬ ‫جي‬ ‫هندن‬ ‫جي‬ ‫سنڌ‬ ،‫مهرچند‬ ‫مل‬ ‫ڀيرو‬ ‫آڏواڻي‬،‫ڪنڊيارو‬ ،‫پبليڪيشن‬ ‫روشني‬4111.‫ص‬291 1..‫ص‬ .‫ساڳيو‬291 1..‫ص‬ .‫ساڳيو‬291 8..‫ص‬ .‫ساڳيو‬291 7.‫شوڪت‬ ‫شورو‬‫حسين‬،‫حيدرآباد‬ ‫ڪاوش‬ ‫روزاني‬ ،41‫مارچ‬4100،‫ع‬.‫ص‬2 1..‫ساڳيو‬ 01.،‫حيدرآباد‬ ‫گهر‬ ‫ساهت‬ ‫تاريخ،سنڌي‬ ‫جي‬ ‫نثر‬ ‫سنڌي‬ ،‫رام‬ ‫منگها‬ ‫ملڪاڻي‬4118.‫ص‬ ،‫ع‬02 00.‫شوڪت‬ ‫شورو‬‫حسين‬،‫حيدرآباد‬ ‫ڪاوش‬ ‫روزاني‬ ،41‫مارچ‬4100،‫ع‬.‫ص‬2 04.‫ساڳيو‬ 09.‫ساڳيو‬ 02.‫ياترا‬ ‫رچنا‬ ،‫لکمي‬ ‫کالڻي‬2‫اسان‬ ،‫ادب‬ ‫جو‬1.‫ڪڇ‬ ‫آديپور‬ ‫ملير‬ ،4111.‫ص‬ .‫ع‬011 01.‫جي‬ ‫نثر‬ ‫سنڌي‬ ،‫رام‬ ‫منگها‬ ‫ملڪاڻي‬،‫حيدرآباد‬ ‫گهر‬ ‫ساهت‬ ‫سنڌي‬ ،‫تاريخ‬4118.‫ص‬ ،‫ع‬081 01.‫پري‬ ‫پرڪاش‬‫م‬‫سمالوچنا‬ ‫۽‬ ‫اؤسر‬ ،‫چڪاس‬ ‫جي‬ ‫منچ‬ ‫رنگ‬ ‫۽‬ ‫ناٽڪ‬ ‫سنڌي‬ ‫بعد‬ ‫(ورهاڱي‬ ‫ناٽڪ‬ ‫سنڌي‬ ،)‫سنڌي‬ ، ،‫آباد‬ ‫احمد‬ ‫ورڪشاپ‬ ‫ڊراما‬4112.‫ص‬ .‫ع‬911 08.،‫ڪنڊيارو‬ ‫پبليڪيشن‬ ‫روشني‬ ،‫تاريخ‬ ‫جي‬ ‫هندن‬ ‫جي‬ ‫سنڌ‬ ،‫چند‬ ‫مهر‬ ‫مل‬ ‫ڀيرو‬ ‫آڏواڻي‬4111.‫ص‬ .‫ع‬291 07.‫ملڪ‬،‫حيدرآباد‬ ‫گهر‬ ‫ساهت‬ ‫سنڌي‬ ،‫تاريخ‬ ‫جي‬ ‫نثر‬ ‫سنڌي‬ ،‫رام‬ ‫منگها‬ ‫اڻي‬4118.‫ص‬ ،‫ع‬081 01.‫ياترا‬ ‫رچنا‬ ،‫لکمي‬ ‫کالڻي‬2‫اسان‬ ،‫ادب‬ ‫جو‬1.‫ڪڇ‬ ‫آديپور‬ ‫ملير‬ ،4111.‫ص‬ .‫ع‬010 41..‫ص‬ .‫ساڳيو‬014 40..‫ص‬ ،‫ساڳيو‬411 44..‫ص‬ .‫ساڳيو‬011 49.،‫ساڳيو‬.‫ص‬404،409