1. 1
Wanneer
inspireert
archeologisch
erfgoed tot
ruimtelijke
kwaliteit?
door Marc Kocken

2. 2

3. 3
Wanneer inspireert archeologisch erfgoed
tot ruimtelijke kwaliteit?
Een essay over kansen pakken met resultaten uit het verleden1
door Marc Kocken

4. 4

5. 5
Archeologie heeft inmiddels een vaste plek
verworven in het ruimtelijk domein. Vooral de
onderzoeksverplichtingbijvergunningverlening
springt daarbij in het oog. Maar hoe zit het
met de bijdrage van het archeologisch erfgoed
aan de inrichting van de openbare ruimte?
Vanuit de gedachte dat historisch besef van de
eigen leefomgeving een belangrijke kwaliteit
is en bijdraagt aan de betekenis, beleving en
gebruik van een plek, probeer ik in dit essay
een antwoord te vinden op de kernvraag:
Wanneer inspireert archeologisch
erfgoed tot ruimtelijke kwaliteit? 2

6. 6
afbeelding 1
Museale inrichting in parkeergarage Castellum

7. 7
In de aanloop naar de nota Belvedere,
verscheen ‘Een inspirerend boek over
archeologie en ruimtelijke ordening, met
ideeën, schetsen en praktijkvoorbeelden
voor planvorming, vormgeving en ontwerp
in bouwlocaties’.3
Projectleider Van
Hunnik vroeg zich in het voorwoord
af, of het niet “anders, beter, creatiever”
kan wanneer archeologie bij een nieuwe
gebiedsontwikkeling om de hoek komt
kijken. “Door in voorkomende gevallen
archeologie niet te zien als een belemmering,
maar als een inspiratiebron, als een belangrijk
uitgangspunt voor het ontwerp, als een goede
mogelijkheid om een locatie of object een eigen
identiteit te geven. […] Maar helaas zie je
nog al te vaak dat het verleden onnodig wordt
gebruuskeerd en potenties niet worden benut.” 4
De notaperiode van Belvedere (1999-
2009) heeft vervolgens tot een stroom aan
projecten, publicaties en aanbevelingen
geleid, waarbij echter de oogst op het gebied
van het archeologisch erfgoed beperkt is
gebleven. Ook de Raad voor Cultuur laat
zich in haar advies op de evaluatie van de
Wet op de archeologische monumentenzorg
(Wamz) kritisch uit: “De vraag die de
Raad anno 2011 wil stellen, is of de wet
er daadwerkelijk toe heeft bijgedragen dat
archeologische waarden in voldoende mate
medebepalend zijn geweest voor de ruimtelijke
kwaliteit en de culturele identiteit van een
plek. Daarvan zijn weliswaar enkele goede
voorbeelden te noemen, zoals de parkeergarage
Castellum in Woerden, maar tot op heden
ontbreekt een samenhangend overzicht. Er
kan daarom niet zonder meer vanuit worden
gegaan dat de nieuwe positie van archeologie
in ruimtelijke ontwikkelingsprocessen er
ook toe heeft bijgedragen dat archeologische
waarden die gewenste rol in voldoende mate
hebben gespeeld.” 5
Ik deel deze visie, want in mijn werkpraktijk
zie ik dat er veel kansen worden gemist om
het archeologisch erfgoed als kwaliteitsfactor
in te zetten bij ruimtelijke ontwikkelingen
in onze leefomgeving. Waar komt dit door?
Zijn hier oorzaken voor aan te wijzen? Hoe
kan hier mee worden omgegaan?
In de navolgende paragrafen analyseer
ik twee mogelijke oorzaken en bied ik
handreikingen die zich bewezen hebben.
Eén van de uitgangspunten van het
Archeologie, een bijzondere
ontwerpopgave

8. 8
Verdrag van Valletta (Malta) is het
van meet af aan laten meewegen
van archeologie in plannen voor de
ruimtelijke ontwikkeling. Door de wijze
van inbedden van de archeologie in het
ruimtelijk beleid (bestemmingsplan) is
de nadruk meer komen te liggen op het
moment van vergunningverlening en de
bijbehorende onderzoeksverplichting(en)
dan op de afweging vooraf over de
inbreng die de archeologie in een project
kan hebben. Goed rentmeesterschap
dat het Verdrag verlangt en dat via de
systematiek van de Wamz en de Wro bij
gemeenten is belegd, vraagt om meer dan
een zorgplicht via het bestemmingsplan.
Gemeenten moeten een integrale visie op
erfgoed ontwikkelen en deze beleidsmatig
integreren in andere thema’s zoals natuur,
duurzaamheid, wonen & werken,
toerisme & recreatie, citymarketing en
krimp. Deze beleidsmatige borging is
noodzakelijk om zowel organisatorisch
als maatschappelijk een langjarige
basis te leggen van waaruit inwoners,
ondernemers en maatschappelijke
organisaties kansen kunnen benutten
die de combinatie van erfgoed - in het
bijzonder archeologie - en ruimtelijke
ontwikkeling op tal van thema’s met zich
meebrengt.
In dit verband haal ik de definitie van
erfgoed aan van Frijhoff die tijdens de
Leergang de revue is gepasseerd: “erfgoed
is datgene wat we vanuit het verleden
hebben aangereikt gekregen met de
opdracht er iets mee te doen en het door te
geven” 6
.
Erfgoed brengt dus een morele
opdracht tot goed beheer, gevoel van
verantwoordelijkheid en tot continuïteit
met zich mee. Ook fungeert het als
reservoir voor historisch besef en
zingeving alsmede voor overdracht ervan
aan wie na je komen. Dit past bij uitstek
in de voorwaardenscheppende rol die de
lokale overheid hoort in te nemen.
Brede borging erfgoed

9. 9
In zijn essay over het bespreekbaar maken
van ‘ruimtelijke kwaliteit’ waagt Sijmons,
voormalig rijksadviseur voor het landschap,
zich niet aan een harde definitie, omdat
het begrip in zijn ogen te ‘glibberig’ is.7
Hij concludeert dat kwaliteit mensenwerk
is en dat de inzet van kwaliteitsadvisering8
tot goede resultaten heeft geleid. Door
het werken met kwaliteitsteams in
gebiedsontwikkeling wordt gedurende het
hele proces rekening gehouden “met de
weerbarstige praktijk waarin het scherp aan de
wind zeilen is om kwaliteit te bevechten”.
Ik ondersteun deze aanpak maar mis in het
rijtje van deskundigen die Sijmons noemt,
de erfgoedspecialist.9
Deze kan het ‘verhaal’
achter de cultuurhistorische informatie
vertellen en meedenken in de vertaalslag van
het nu en het verleden naar de toekomst.
Kwaliteitsadvisering

10. 10
Voor het archeologisch erfgoed moet er zelfs
nog een schepje bovenop worden gedaan.
In het Belvedereproject Ontwerpen aan
een Vreemd Land10
zijn zeven dilemma’s
onderscheiden die een cruciale rol spelen
bij het ontwerpen met archeologie:
behoud versus ontwikkeling, selectie
versus uitsluiten, authenticiteit versus
reconstructie, archeoloog versus ontwerper,
willen versus kunnen, beleid versus realiteit
en politiek versus macht.
Vragen die hierbij werden gesteld, waren
(niet uitputtend):
Waar leg je het zwaartepunt, bij het behoud
van archeologische waarden of bij de
ontwikkeling van een plek? Welk verleden
Dilemma’s bespreekbaar maken
afbeelding 2 Het ‘nieuwe’ Huis Moerenburg

11. 11
wil je presenteren? Aan wiens belang wordt
rechtgedaan en in welke mate? Hoeveel
authenticiteit mag verloren gaan? Welke rol
kan erfgoedplanning spelen?
Geconcludeerd werd dat deze dilemma’s aan
het begin van een project besproken moeten
worden om uiteindelijk tot een gedragen
ontwerp te komen dat bijdraagt aan de
ruimtelijke kwaliteit van een plek.
Een project dat in dit perspectief als
geslaagd mag worden beschouwd en
waar kwaliteitsaspecten als betekenis,
beleving en gebruik zowel materieel als
overdrachtelijk aanwezig zijn, is de evocatie
van Huis Moerenburg, een verdwenen
historische buitenplaats op het terrein van
de Rioolwaterzuivering-Oost in Tilburg.11
Wat dit project heeft doen slagen, is het
samenwerken van een multidisciplinair
ontwerpteam, waarin zowel (landschaps)
architecten, kunstenaars en cultuurhistorici
zitting hadden. Zij wilden elkaars taal
spreken en bleven gedurende het project
samen op trekken. Cruciaal was
bovendien een opdrachtgever met gevoel
voor historische sensatie, die geen genoegen
nam met een gemakzuchtig eerste ontwerp.
Discussie blijft tijdens het proces nodig
om de gedachten aan te scherpen en het
ontwerp kracht bij te zetten. Vooraf moeten
de uitgangspunten en randvoorwaarden
helder en toetsbaar zijn, het budget
moet zijn afgestemd op de ambitie en de
dilemma’s moeten bespreekbaar worden
gemaakt.
afbeelding 3 Het verhaal van de vondsten

12. 12
Een laatste, nog niet genoemde succesfactor
is de ‘pauzestand’12
waarin een project af en
toe moet worden gezet om te toetsen of alle
informatie, zienswijzen en inzichten van alle
betrokkenen en belanghebbenden adequaat
zijn meegenomen. Dit betekent niet dat
iedereen zijn opmerkingen terug
moet zien, maar dat de keuzes door het
ontwerpteam helder worden verantwoord.
Dit was ook aan de orde in het project
Moerenburg. Vooral in de discussies met
de Monumentencommissie werd het
ontwerpteam uitgedaagd om te reflecteren
op de eigen werkgang en gemaakte keuzes.
Uiteindelijk heeft dit geleid tot een
ontwerp met ‘poëtische kwaliteit’, aldus de
commissie.
Druk vanuit gemeenteraad en samenleving
hebben in de casus Venlo geleid tot
reflectie op de gebiedsontwikkeling van
het Kazernekwartier. Vanuit het principe
van cradle-to-cradle is een gedragen
visie ontwikkeld met volledige inpassing
en visualisatie van Fort Sint Michiel,
dat ruimtelijke en programmatische
verbindingen legt en het gebied identiteit
verleent.13
De noodzaak tot reflectie op je eigen
(werk)praktijk is tijdens de leergang
Erfgoedfilosofie meermalen aan de orde
geweest. Even zelf in ‘pauzestand’ gaan in
je denken, een stap terug doen en overzien
waarmee je bezig bent, de samenhang der
dingen ordenen…. Hier kom ik in mijn
dagelijkse werk nauwelijks of niet aan toe.
Eigenlijk is dat jammer, want daarmee
halen we onvoldoende rendement uit
eerder opgebouwde kennis en dreigt het
vakmanschap van de erfgoedspecialist te
verworden tot kunstje. Eenvoudig waren
deze momenten van reflectie tijdens
de leergang zeker niet. Je bent volledig
geprogrammeerd op instrumenteel denken,
gefocust op het zo snel mogelijk vinden
van (bij voorkeur snelle en goedkope)
oplossingen binnen een politiek-bestuurlijk
krachtenveld dat wordt geleefd door de
waan van de dag en het gaan voor de korte
termijn. Duurzame antwoorden staan
meestal niet hoog in het vaandel. Nee,
dan substantieel denken; waar doe ik het
eigenlijk voor, wat is mijn rol en hoe kan ik
een verrijkende bijdrage leveren…. dat bleek
niet eenvoudig. Toeval of niet, Koningin
Elisabeth II van Engeland stelde in haar
Reflectie verplicht

13. 13
afbeelding 4 Een ontmoeting tussen de 17e en 20e eeuw in het Kazernekwartier

14. 14
afbeelding 5 Een wandeling op -1 langs het opgegraven zuidwestelijke bastion
kersttoespraak van 2013 ‘reflectie’ centraal.
Ze benadrukte dat het belangrijk is om van
tijd tot tijd even stil te staan en de balans
op te maken. Het is nodig om de balans te
vinden tussen handelen en reflectie.14
Deze boodschap wil ik iedereen meegeven,
in het bijzonder de lokale overheid die
daarmee een kwaliteitsslag kan maken in
haar denken en doen.

15. 15
Samengevat spelen bij de beantwoording
van de kernvraag ‘Wanneer inspireert
archeologisch erfgoed tot ruimtelijke
kwaliteit?’ de volgende aspecten een rol:
1. brede, beleidsmatige borging van erfgoed
door gemeenten,
2. kwaliteitsadvisering door erfgoed-
specialisten,
3. vooraf bespreken van dilemma’s en
samenwerken in multidisciplinaire teams
en
4. reflectiemomenten inbouwen tijdens
het proces.
Als aan deze ‘voorwaarden’ wordt voldaan,
zijn de omstandigheden gunstig om tot
een geïnspireerd ontwerp te komen dat
het archeologisch erfgoed zowel fysiek als
mentaal beleefbaar maakt en bijdraagt
aan de identiteit, sociale betekenis en het
hedendaags gebruik van de plek.
Marc Kocken
Regionaal archeoloog bij de Omgevingsdienst
Achterhoek en zelfstandig erfgoedadviseur bij
M A R C
Bemmel, 17 januari 2014
Conclusie

16. 16
1
Dit essay vormt de afsluiting, de ‘meesterproef’, van
de leergang Erfgoedfilosofie 2013 (Erfgoed Academie).
Ik wil alle masters, begeleiders en medecursisten
danken voor de inspirerende en boeiende
bijeenkomsten.
2
Voor mij is er sprake van ruimtelijke kwaliteit als
op een plek de historische gelaagdheid zowel fysiek
als mentaal beleefbaar is en deze bijdraagt aan de
identiteit, sociale betekenis en het hedendaags
gebruik.
3
D. van Marrewijk, A. Haytsma, W. de Visser &
J. Wychers (samenstelling en red.), Ruimtelijk
ontwerpen en Archeologie, Den Haag 1998
4
Ibid., pag. 5
5
Raad voor Cultuur, Advies evaluatie Wet op de
archeologische monumentenzorg (Wamz) en Besluit
archeologische monumentenzorg (Bamz), Den Haag
2011, pag. 5
6
Vrij naar W. Frijhoff, Dynamisch erfgoed, Amsterdam
2007
7
D. Sijmons, Bespreekbaar maken van ruimtelijke
kwaliteit, ongedateerd essay. Gepubliceerd op
http://www.nlbw.net/nlbwikipedia-
methodiekdeskundigenoordeel
8
Kwaliteitsadvisering is een vorm van intercollegiale
toetsing op basis van een vrij gesprek dat voorafgaand
aan vergunningverlening plaatsvindt met als doel het
optimaliseren van een plan binnen de mogelijkheden.
Het gesprek leidt tot een advies aan de initiatiefnemers
en aan het bevoegd gezag.
9
Sijmons noemt vooral (landschaps)architecten,
sociologen, ecologen, economen, rivierkundigen en
fysisch-geografen. Alleen in het kwaliteitsteam van de
NHW zit een architectuurhistoricus.
10
P. van der Heijden, C. Matla, S. Mudde, A. Cruysheer
& E. Ennen, Ontwerpen aan een Vreemd Land.
Een Belvedere kennisproject over ontwerpen met
archeologie, ADC Heritage, Amersfoort 2006
11
Informatie over dit project zie de publicatie:
G. Van den Eynde & L. Toorians (red.), Moerenburg
in veelvoud. Een historische buitenplaats in Tilburg
herleeft, Tilburgse Historische Reeks 17, Tilburg 2012
12
Oud-cursist Bart van der Vossen gebruikte deze term
treffend in zijn artikel in Vitruvius, jrg. 6, nummer
22, januari 2013
13
M. Kocken, K. van den Berg & C. Visser, C2C visie
archeologie en cultuurhistorie Kazerneterrein Venlo,
M A R C erfgoed adviseurs, Bemmel 2013
14
http://bigstory.ap.org/article/queens-christmas-
message-time-reflect
Eindnoten

17. 17
1. Museale inrichting in parkeergarage Castellum
2. Het ‘nieuwe’ Huis Moerenburg
3. Het verhaal van de vondsten
4. Een ontmoeting tussen de 17e
en 20e
eeuw in het
Kazernekwartier
5. Een wandeling op -1 langs het opgegraven
zuidwestelijke bastion
Afbeeldingen (foto’s auteur)

18. 18
Wanneer inspireert archeologisch erfgoed tot ruimtelijke kwaliteit?
Een essay over kansen pakken met resultaten uit het verleden
datum 17.01.2014
auteur en foto’s Marc Kocken
opmaak Paulien Varkevisser | fotografie & vormgeving, Nijmegen

19. 19

20. 20