2. iii
ÖN SÖZ
Winston Groom tarafından 1986 yılında yazılan Forrest Gump adlı roman,
1994 yılında aynı adla filme çekildi ve tüm dünyada tanınan, beğenilen bir film
haline geldi. Filmde Forrest’ın annesi, diğer çocuklardan farklı olan Forrest’a
“Normal olmak zorunda değilsin. Dışarı çık ve hayallerini gerçekleştir!” di-
yordu ve yaşamı boyunca Forrest’ı her açıdan destekledi.
Herhangi bir nedenle toplumun genelinden farklı olan bireylerin toplum ta-
rafından kabul görmesi ve içerilmesi tarihin hiçbir döneminde kolay olmamıştır.
Engelli bireyler açısından da toplum yaşamına katılmak her daim zorluklar ve
meydan okumalarla dolu uzun bir yol olmuştur. Engelli bireylerin toplumdan
tamamen izole edildiği, onlardan korkulduğu dönemler geride kalmış olsa da
günümüzde dünyanın farklı yerlerinde engelli bireylere ilişkin olumsuz tutumlar
yalnızca kişisel davranışlar olmanın dışında toplumsal söylemler ve politikalar
olarak da uygulamada devam edebilmektedir.
Sosyal hizmet mesleği, ilk ortaya çıktığı dönemlerden bu yana Prof. Dr.
Sema Kut’un da belirttiği gibi “Yalnızca topluma uygun olanın yaşaması dokt-
rinini reddetmiştir.” Her ne kadar yoksul bireylere yardım edebilmek amacıyla
başlasa da mesleğin bugün geldiği nokta herhangi bir nedenle toplumda var olan
hizmetler ve kaynakların dışında kalmış her bireyin ve grubun toplum yaşamın-
dan hakkı olan hizmetleri alabilmesini sağlamak için çalışmak olmuştur. Bu
bağlamda sosyal hizmet uzmanları dünyanın her yerinde engelli bireyler ve
aileleri ile birlikte çalışmakta, onların ayrımcılıkla mücadele edebilmeleri için
savunuculuk yapmakta, bireysel, ailesel ve topluluk düzeyinde seslerini duyur-
maları, görünür olmaları için mücadele etmelerinde onlara destek olmaktadır.
Sosyal hizmet mesleğinde mücadele etmenin farklı yolları bulunmaktadır.
Bilimsel bilgi üretimi de bu yollardan birisi olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu
kitap, engellilik alanında sosyal hizmetin nerede durduğunu göstermesi açısın-
dan önemlidir. Kitapta engellik konusu geniş bir bakış açısı ile ele alınmaktadır.
Kitap, dört bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde engellilik konusuna ilişkin bir
çerçeve çizilmiştir. Yaşam boyunca gelişim sürecine engelliliğin etkisi, engelli-
liğin tanımı, türleri, engelliği açıklayan modeller, toplumda engelli bireylere
3. iv
ilişkin algılamalar ve damgalama, engelli bireylere yönelik bakım modelleri gibi
temel konular üzerinde durulmuştur. İkinci bölüm ise engelli bireylere yönelik
sosyal hizmet uygulamalarına ayrılmıştır. Bu bölümde çocuk, kadın, LGBTİ+
gibi farklı nüfus gruplarında olan engelli bireylere ilişkin sosyal hizmet uygu-
lamalarının nasıl olabileceği açıklanmaya çalışılmıştır. Üçüncü bölüm, engelli-
lik ve sosyal politika arasındaki ilişkiyi irdelemeyi amaçlamıştır. Dördüncü ve
son bölüm ise engellilik alanında güncel tartışmalara ayrılmıştır. Bölümler kap-
samında ele alınan konular değerlendirildiğinde kitabın, engellik konusunu ge-
niş bir perspektifte ele aldığı görülmektedir.
Kitabın, sosyal hizmet ve engellilikle ilgili diğer alanlarda eğitim gören
öğrencilere, alanda çalışan sosyal hizmet uzmanlarına ve diğer profesyonellere,
akademisyenlere, engelli bireyler ve ailelerine yararlı olabileceği umulmaktadır.
Kitabın ortaya çıkma sürecinde çalışmaları ile katkı veren tüm yazarlara ve
kitabın editörlüğünü üstlenen Doç. Dr. Seda Attepe Özden ve Doç. Dr. Melike
Tekindal’a teşekkür eder, okuyucu açısından eserin faydalı olmasını dilerim.
Saygılarımla
Prof. Dr. Arzu İçağasıoğlu Çoban
Haziran 2020, Ankara
4. v
EDİTÖR’DEN
Engellilik alanı, sosyal hizmet mesleğinin ve disiplininin temel uygulama
alanlarından birini oluşturmaktadır. Bu uygulama alanının bireylerin sahip ol-
dukları özel gereksinimleri ve gelişimleri nedeni ile toplumsal, ekonomik, kül-
türel vd. gibi sistemler içerisinde “engellenmişlik” yaşamakta ve kendilerini
gerçekleştirememektedirler. Bu kapsamda engelli birey, ailelerine ve topluma
yönelik sosyal hizmet uygulamaları sistemlerin sosyal işlevselliklerini güçlen-
dirmeyi, ihtiyaç duydukları hizmet-politikaları geliştirmeyi ve değiştirmeyi,
toplumsal hayata aktif bir şekilde katılmalarını sağlamayı ve bu katılımın önün-
deki engelleri görünür kılarak gidermeyi amaçlamaktadır.
Engelli bireylere ve ailelerine yönelik olumsuz tutumlar tarih boyunca ne-
redeyse tüm toplumlarda var olmuştur. Günümüzde bu konuda ilerlemeler kay-
dedilmiş olsa da engellilik olgusunu sadece bireyin suçu olarak gören tıbbi mo-
delin etkileri devam etmektedir. 1970’li yıllardan itibaren dünya genelinde baş-
lamış olan engelli hakları hareketi ile birlikte engelli bireylerin kendi hayatları
ile ilgili kararları kendilerinin vermesi gerektiği anlayışı yaygınlaşmıştır. Ancak
ülkemizde özellikle engelli bireylerin toplumsal hayata katılımı ve hizmetlerin
geliştirilmesi noktasında birtakım eksiklikler bulunmaktadır. Sosyal hizmet
mesleği de hak savunuculuğu rolü ile bu eksikliklerin giderilmesi konusunda
oldukça önemli bir konumdadır. Bu bağlamda bu çalışma hem bu role vurgu
yapma hem de lisans ve lisansüstü düzeyde bulunan öğrencilere ve bu mesleğe
kendini adamış sosyal hizmet uzmanlarına kaynak yaratma amacını taşımakta-
dır. Kitabın yararlı bir kaynak olmasını ümit ederken aynı zamanda kendi için-
deki eksikliklerinin ileriki çalışmalarda giderilebileceği inancını taşımaktayız.
Çalışma, dört bölüm üzerine inşa edilmiştir. Birinci bölümde engellilik
alanı ile ilgili kuramsal çerçeveye yer verilmiştir. Engellilik kavramsallaştırma-
sı, engellilik ile ilgili modeller, engellilere yönelik damgalanma ve engelli ba-
kım modelleri ele alınmıştır. İkinci bölümde engellilere yönelik sosyal hizmet
uygulamaları farklı nüfus grupları özelinde tartışılmıştır. Üçüncü bölümde en-
gellilere yönelik sosyal hizmet uygulamalarına daha çok sosyal politika açısın-
dan yaklaşılmıştır. Dördüncü ve son bölüm ise bu alandaki güncel tartışmalara
ayrılmıştır.
5. vi
Bu çalışma, pek çok insanın değerli katkılarıyla gerçekleştirilmiştir. Önce-
likle bizi kırmayarak kitabın önsözünü yazan Prof. Dr. Arzu İçağasıoğlu Ço-
ban’a ve çalışmanın ortaya çıkmasında desteklerini esirgemeyen tüm yazarlara
teşekkürü bir borç biliriz. Aynı zamanda bu eserin yayınını üstlenen Nobel Ya-
yıncılık ve tüm çalışanlarına da teşekkür ederiz. Kitabın ortaya çıkmasında özel-
likle bölümlerin oluşturulmasındaki katkılarından ötürü sevgili arkadaşımız
Emre Özcan’a da ayrıca teşekkür etmek istiyoruz. Son olarak, ailelerimize de bu
zorlu süreçteki sabırlarından dolayı minnettarız.
Doç. Dr. Melike Tekindal
Doç. Dr. Seda Attepe Özden
Nisan, 2020
6. vii
BÖLÜM YAZARLARI
ENGELLİLİK DURUMUNDA YAŞAM BOYUNCA GELİŞİM
Arzu İçağasıoğlu Çoban
Prof. Dr. Başkent Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Fakültesi, Sosyal Hizmet Bölümü
ENGELLİLİK KAVRAMI
Özlem Altındağ Kumaş
Arş. Gör. Dr., Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi, Özel Eğitim Bölümü
ENGELLİLİK İLE İLGİLİ MODELLER
Seda Attepe Özden
Doç. Dr., Başkent Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Fakültesi, Sosyal Hizmet Bölümü
SAKATLIK HAREKETİ ÜZERİNDEN DAMGALAMANIN ETKİLEŞİMLİLİĞİNİN ELEŞTİRİSİ
Ayşe Burcu Tunca
Arş. Gör., Kırıkkale Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Sosyoloji Bölümü
ENGELLİ BAKIM MODELLERİ
Seval Bekiroğlu
Öğr. Gör. Dr., Başkent Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi, Sosyal Hizmet Bölümü
ENGELLİLİK SORUNLARI VE ÇÖZÜMLER
Mustafa BülentUtku
Sosyal Hizmet Uzmanı
ENGELLİ ÇOCUK VE GENÇLERLE SOSYAL HİZMET
Gülsüm Ege
Sosyal Hizmet Uzmanı, İzmir Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler İl Müdürlüğü
ENGELLİ KADINLAR VE SOSYAL HİZMET
Zülal Eroğlu
Öğr. Gör., Yalova Üniversitesi, Çınarcık Meslek Yüksekokulu
ENGELLİ LGBTİ+’LAR VE SOSYAL HİZMET
Yunus Kara
Arş.Gör., AltınbaşÜniversitesi İktisadi,İdarive Sosyal BilimlerFakültesi,Sosyal Hizmet Bölümü
YAŞLI HAKLARI PENCERESİNDEN HUZUREVİ YAŞLISININ İHMAL VE İSTİSMARI
Şevket Perçin
Sosyal Hizmet Uzmanı, TYSD Dr. Kemal Tarım Dinlenme Evi Vakfı - İZMİR
7. viii
ENGELLİ
LİĞİN YASAL VE POLİ
Tİ
K BOYUTU
Özgür Altı
ndağ
Dr. Dicle Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Sosyal Hizmet Bölümü
DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE ENGELLİ BAKIM MODELLERİ
Hüsnünur Aslantürk
Dr. Öğr. Üyesi, Kocaeli Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Fakültesi, Sosyal Hizmet Bölümü
YEREL YÖNETİMLERİN ENGELLİ BİREYLERE YÖNELİK SOSYAL HİZMET UYGULAMALARI:
Yerel Yönetimlerde Çalışan Sosyal Çalışmacıların Engellilik Alanındaki Rol ve Sorumlulukları
Umut Yanardağ
Dr. Öğr. Üyesi, Sosyal ÇalışmacıT.C. Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi, İİBF,Sosyal
Hizmet Bölümü
ENGELLİLİK, SİVİLTOPLUM VE SOSYAL HİZMET
Mehmet Can Aktan
Öğr. Gör., Başkent Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi, Sosyal Hizmet Bölümü
ENGELLİBİ
REYLERLE ETKİ
Lİİ
LETİ
Ş
İ
M
Ahmet Ege
Dr. Öğr.Üyesi, İzmirKâtipÇelebi Üniversitesi, SağlıkBilimleriFakültesi, Sosyal Hizmet Bölümü
KAYNAŞTIRMA EĞİTİMİNDEKARŞILAŞILAN SORUNLAR VE SOSYAL HİZMET
UYGULAMALARININ ÖNEMİ
Hakan Taşdemir
Uzman Sosyal ÇalışmacıT.C. Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı
Cengiz Özbesler
Prof. Dr., Ankara YıldırımBeyazıt Üniversitesi, SağlıkBilimleri Fakültesi, Sosyal Hizmet Bölümü
ENGELLİ BİREY VE AİLELERLE GRUP ÇALIŞMALARI ÖRNEKLERİ
Melike Tekindal
Doç. Dr., İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi, SağlıkBilimleri Fakültesi, Sosyal Hizmet Bölümü
SAVAŞLARIN VE ÇATIŞMALARIN GÖRÜNEN VE GÖRÜNMEYEN İZLERİ:ENGELLİLİK VE
GAZİLİK
Dr., Zafer Uzun
ENGELLİLİK ALANINDA YARDIMCI TEKNOLOJİLERİN KULLANIMI VE SOSYAL HİZMETİN
ROLÜ
Merve Deniz Pak Güre
Öğr. Gör., Başkent Üniversitesi, SağlıkBilimleri Fakültesi, Sosyal Hizmet Bölümü
SOSYAL HİZMET PERSPEKTİFİNDEN ENGELLİ İHMAL VE İSTİSMARIODAĞINDA
GÜNCEL Bİ
R TARTIŞMA
Buğra Yı
ldı
rı
m
Dr. Öğr.Üyesi, Manisa CelalBayar ÜniversitesiSağlıkBilimleriFakültesi, Sosyal Hizmet Bölümü
8. ix
İÇİNDEKİLER
ÖN SÖZ.................................................................................................................................
iii
EDİTÖR’DEN...........................................................................................................................
v
Birinci Bölüm
ENGELLİLİK ALANININ DAYANAKLARI
ENGELLİLİK DURUMUNDA YAŞAM BOYUNCA GELİŞİM.................................................... 3
Arzu İçağasıoğlu Çoban
Giriş .........................................................................................................................................
3
Sosyal Hizmet Uzmanı Neden İnsan Gelişimini Bilmelidir? .................................................... 4
İnsan Gelişimi.......................................................................................................................... 5
Gelişim Dönemleri Kapsamında Engelli Bireylerin Gelişim Süreçleri ....................................... 7
Bebeklik Dönemi (0-2 yaş)........................................................................................... 10
Çocukluk Dönemi (2-12 yaş) ....................................................................................... 11
Ergenlik Dönemi (12-21 yaş)........................................................................................ 12
Genç Yetişkinlik Dönemi.............................................................................................. 13
Yetişkinlik Dönemi....................................................................................................... 14
Yaşlılık Dönemi ............................................................................................................ 15
Sonuç Yerine ......................................................................................................................... 17
Kaynakça ...............................................................................................................................
18
ENGELLİLİK KAVRAMI..........................................................................................................
19
Ö zlem Altındağ Kumaş
GİRİŞ .....................................................................................................................................
19
Engellilik Sebepleri ve Türleri................................................................................................. 20
Otizm ....................................................................................................................................
21
İşitme Engeli ..........................................................................................................................
22
Görme Engeli.........................................................................................................................
23
Gelişimsel Gecikme............................................................................................................... 23
Duygusal Bozukluklular ......................................................................................................... 24
Zihinsel Engellilik................................................................................................................... 25
Çoklu Engellilik...................................................................................................................... 25
Fiziksel Yetersizliği ve Süreğen Hastalığı Olan Bireyler........................................................... 27
9. x
Fiziksel Yetersizlik ve Süreğen Hastalıkların Nedenleri ......................................................... 28
Doğum Öncesi Nedenler............................................................................................. 28
Doğum Sırasındaki Nedenler ....................................................................................... 29
Doğum Sonrası Nedenler............................................................................................. 29
Öğrenme Güçlükleri.............................................................................................................. 29
Sonuç Yerine ......................................................................................................................... 30
Kaynakça ...............................................................................................................................
31
ENGELLİLİK İLE İLGİLİ MODELLER......................................................................................
33
Seda Attepe Ö zden
Giriş .......................................................................................................................................
33
Ahlaki Model .........................................................................................................................
33
Medikal Model ......................................................................................................................
34
Sosyal Model .........................................................................................................................
35
İnsan Hakları Modeli ............................................................................................................. 39
Sonuç Yerine .........................................................................................................................
40
Kaynakça ...............................................................................................................................
41
SAKATLIK HAREKETİ ÜZERİNDEN DAMGALAMANIN
ETKİLEŞİMLİLİĞİNİN ELEŞTİRİSİ.........................................................................................
43
Ayşe Burcu Tunca
Giriş .......................................................................................................................................
43
Sakatlık Çalışmaları ve Tıbbi Paradigma İlişkisine Genel Bir Bakış ......................................... 44
Goffman’ın Damgalama Teorisi Ekseninde Sakatlığın Görünümleri....................................... 50
Sonuç Yerine .........................................................................................................................
52
Kaynakça ...............................................................................................................................
53
ENGELLİ BAKIM MODELLERİ..............................................................................................
55
Seval Bekiroğlu
Giriş .......................................................................................................................................
55
Kurum Bakımı Hizmetleri.................................................................................................... 56
Yatılı bakım hizmetleri ................................................................................................. 57
Gündüzlü bakım hizmetleri ......................................................................................... 59
Evde Bakım Hizmetleri.......................................................................................................... 61
Evde Bakım Hizmetlerinin Avantajları ve Dezavantajları.............................................. 64
Sonuç Yerine .........................................................................................................................
67
Kaynakça ...............................................................................................................................
10. xi
Sosyal Destekler ve Yardım.................................................................................................... 76
İş ve İstihdam.........................................................................................................................
77
Erişilebilirlik ........................................................................................................................... 78
Sonuç Yerine .........................................................................................................................
81
Kaynakça ...............................................................................................................................
82
İkinci Bölüm
ENGELİLİKALANINDASOSYAL HİZMET UYGULAMALARI
ENGELLİ ÇOCUK VE GENÇLERLE SOSYAL HİZMET.......................................................... 87
Gülsüm Ege
Giriş .......................................................................................................................................
87
Engelli Çocuk ve Gençlerle Sosyal Hizmet Uygulamasında Bilgi, Beceri ve Değer Temeli..... 89
Türkiye’de Engelli Çocuk ve Gençlere Yönelik Hizmetler...................................................... 90
Engelli Kimlik Kartları............................................................................................................. 91
Kurumsal Bakım Hizmetleri................................................................................................... 91
Sosyal Yardımlar ....................................................................................................................
92
Özel Eğitim Hizmetleri .......................................................................................................... 92
Diğer Hizmetler.....................................................................................................................
93
EngelliÇocuk ve Gençlerle Farklı Düzeylerde Yürütülen SosyalHizmet Uygulamaları ................ 93
Engelli Çocuk ve Gençlerle Mikro Düzey Sosyal Hizmet Uygulamaları ................................. 94
Engelli Çocuk ve Gençlerle Mezzo Düzey Sosyal Hizmet Uygulamaları............................... 96
Engelli Çocuk ve Gençlerle Makro Düzey Sosyal Hizmet Uygulamaları ................................ 98
Sonuç Yerine .......................................................................................................................
101
Kaynakça .............................................................................................................................
101
ENGELLİ KADINLAR VE SOSYAL HİZMET.........................................................................
103
Zülal Eroğlu
Giriş .....................................................................................................................................
103
Engelli Kadın Olmak ............................................................................................................ 104
Engelli Kadınlarla Feminist Sosyal Hizmet Uygulaması......................................................... 109
Sosyal Hizmet Uzmanının Rolü........................................................................................... 113
Sonuç Yerine .......................................................................................................................
114
Kaynakça .............................................................................................................................
115
ENGELLİ LGBTİ+’LAR VE SOSYAL HİZMET.....................................................................
117
Yunus Kara
11. xii
YAŞLI HAKLARI PENCERESİNDENHUZUREVİ YAŞLISININ İHMAL VE İSTİSMARI........ 129
Şevket Perçin
Giriş .....................................................................................................................................
129
Huzurevi Yaşlısı Kimdir? ...................................................................................................... 131
Huzurevi Yaşlısının Hakları Nelerdir?................................................................................... 135
Huzurevinde Ne Tür İhmal ve İstismar Örnekleri Görülmektedir?...................................... 138
Huzurevi Yaşlısının Hakları, Nasıl Bir Kurumsal Düzenleme Gerektirir? .............................. 140
Sonuç Yerine .......................................................................................................................
145
Kaynakça .............................................................................................................................
145
Üçüncü Bölüm
ENGELLİLİK ALANINDA SOSYAL POLİTİKA
ENGELLİLİĞİN YASAL VE POLİTİK BOYUTU....................................................................
149
Ö zgürAltındağ
Giriş .....................................................................................................................................
149 Engellilik ile İlgili Uluslararası Mevzuat ................................................................................
150
Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşme (2008)............................................................ 150
İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi................................................................................. 151
Çocuk Haklarına Dair Sözleşme................................................................................. 151
Engellilik İle İlgili Ulusal Mevzuat ve Engellilere Yönelik Hizmetler...................................... 152
Anayasa (1982) ..........................................................................................................
152
Engelliler Hakkında Kanun (2005).............................................................................. 153
Engelli Kamu Personel Seçme Sınavı ve Engellilerin Devlet Memurluğuna
Alınmaları Hakkında Yönetmelik (2014) .................................................................... 155
Devlet Memurları Kanunu (1965).............................................................................. 155
Başarılı Sporculara Aylık Bağlanması ile Devlet Sporcusu Unvanı Verilmesi
Hakkında Kanun (2008)............................................................................................. 156
Belediye Kanunu (2005) ............................................................................................ 156
Ceza Muhakemesi Kanunu (2004)............................................................................. 157
Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Kanun............................................. 157
Gelir Vergisi Kanunu .................................................................................................. 158
İş Kanunu (2003)........................................................................................................158
Özel Tüketim Vergisi Kanunu (2002) ve Motorlu Taşıtlar Vergisi Kanunu (1963)....... 159
Seçimlerin Temel Hükümleri ve Seçmen Kütükleri Hakkında Kanun........................ 160
Sosyal Hizmetler Kanunu (1983)................................................................................ 160
Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu ..................................................... 161
Terörle Mücadele Kanunu (1991).............................................................................. 162
Özel Öğretim Kurumları Kanunu (2007).................................................................... 163
Millî Eğitim Bakanlığı Özel Eğitim Kurumları Yönetmeliği (2012) ............................... 163
Diğer İlgili Mevzuat .................................................................................................... 167
Sonuç Yerine .......................................................................................................................
170
Kaynakça .............................................................................................................................
173
12. DÜNYADA VETÜRKİYE’DE ENGELLİBAKIM MODELLERİ............................................... 175
HüsnünurAslantürk
Giriş .....................................................................................................................................
175
İngiltere’de Engelli Bakımı ................................................................................................... 178
Almanya’da Engelli Bakım Modelleri ................................................................................... 182
İsveç’te Engelli Bakımı ......................................................................................................... 185
Türkiye’de Engelli Bakımı .................................................................................................... 189
Sonuç Yerine .......................................................................................................................
194
Kaynakça .............................................................................................................................
195
YERELYÖNETİMLERİN ENGELLİ BİREYLERE YÖNELİK SOSYAL HİZMET
UYGULAMALARI: Yerel Yönetimlerde Çalışan Sosyal Çalışmacıların
Engellilik Alanındaki Rol ve Sorumlulukları......................................................................
199
Umut Yanardağ
Giriş .....................................................................................................................................
199
Yerel Yönetimlerde Engelli Bireylere Yönelik Sosyal Hizmet Uygulamalarının
Yasal Dayanağı.....................................................................................................................
200
Yerel Yönetimlerin Engelli Bireylere Yönelik Hizmetleri....................................................... 202
Yerel Yönetimlerde Engellilere Yönelik Sosyal Hizmet Uygulamaları ................................... 205
Yöntem...................................................................................................................... 206
Bulgular...................................................................................................................... 206
Yerel Yönetimlerle Çalışmak....................................................................................... 207
Sosyal Çalışmacıların Rol ve İşlevleri .......................................................................... 207
İhtiyacın Değerlendirilmesi.................................................................................... 208
Danışmanlık ve Yönlendirme ................................................................................ 208
Organizasyonların Gerçekleştirilmesi..................................................................... 209
Eğitim ve Bilgilendirme Çalışmaları........................................................................ 210
Savunucu Rolü ...................................................................................................... 210
Yönetici Rolü......................................................................................................... 211
Proje Hazırlama ve Yürütme ................................................................................. 211
Toplum Katılımını Sağlamak.................................................................................. 212
Sonuç Yerine .......................................................................................................................
212
Kaynakça ............................................................................................................................. 214
ENGELLİLİK, SİVİL TOPLUM VE SOSYAL HİZMET...........................................................
217
Mehmet Can Aktan
Giriş .....................................................................................................................................
217
Gönüllülük Kavramı............................................................................................................. 218
Sivil Toplum.........................................................................................................................
219
Sivil Toplum Örgütlerinin İşlev ve Fonksiyonları.................................................................. 221
Sivil Toplumun Birey, Grup ve Toplum Düzeyinde İşlevselliği............................................. 222
Sosyal Hizmet, Sivil Toplum ve Gönüllülük İlişkisi.............................................................. 224
xiii
13. xiv
Dördüncü Bölüm
ENGELİLİK ALANINDA GÜNCELTARTIŞMALAR
ENGELLİ BİREYLERLE ETKİLİ İLETİŞİM ..............................................................................
235
Ahmet Ege
Giriş .....................................................................................................................................
235
Engelli Bireylerin Etkili İletişime Yönelik İhtiyacı.................................................................. 236
Engelli Bireylerle Etkili İletişim ve Sosyal Hizmete İlişkin Başlama Noktaları ....................... 239
Engelli Bireylerle Yapılacak Uygulamalar İçin Etkili İletişim.................................................. 244
Sonuç Yerine .......................................................................................................................
251
Kaynakça .............................................................................................................................
253
KAYNAŞTIRMAEĞİTİMİNDEKARŞILAŞILANSORUNLAR VE SOSYAL HİZMET
UYGULAMALARININ ÖNEMİ............................................................................................
255
Hakan Taşdemir - Cengiz Ö zbesler
Giriş .....................................................................................................................................
255
Kaynaştırma Eğitiminin Türkiye’deki Gelişim Süreci ........................................................... 259
Kaynaştırma Eğitimi ............................................................................................................. 262
Tanım......................................................................................................................... 262
Kaynaştırmanın Temel Unsurları ................................................................................ 263
Sosyal Hizmet Uygulamaları................................................................................................ 267
Sonuç Yerine ....................................................................................................................... 270
Kaynakça ............................................................................................................................. 271
ENGELLİ BİREYVE AİLELERLE GRUP ÇALIŞMALARI ÖRNEKLERİ.................................... 275
Melike Tekindal
Giriş .....................................................................................................................................
275
Mikro Düzey Uygulama....................................................................................................... 277
Mezzo Düzey Uygulama ..................................................................................................... 277
Makro Düzey Uygulama...................................................................................................... 278
Zihinsel Engelli Bireyler ile Grup Çalışmaları ....................................................................... 279
Görme Engelli Bireyler ile Grup Çalışmaları......................................................................... 279
Engelli Bireylerin Kardeşleri ile Grup Çalışmaları ................................................................. 280
Engelli Bireylerin Aileleri ile Grup Çalışmaları...................................................................... 281
Sonuç Yerine .......................................................................................................................
283
Kaynakça .............................................................................................................................
283
SAVAŞLARIN VE ÇATIŞMALARINGÖRÜNEN VE GÖRÜNMEYEN İZLERİ:
ENGELLİLİK VE GAZİLİK.....................................................................................................
285
Zafer Uzun
14. xv
Savaşların ve Çatışmaların Görünen İzleri: Uzuv Kayıpları ve Fizyolojik Engeller................. 294
Sonuç Yerine .......................................................................................................................
297
Kaynakça .............................................................................................................................
300
ENGELLİLİK ALANINDA YARDIMCI TEKNOLOJİLERİN KULLANIMIVE
SOSYAL HİZMETİN ROLÜ .................................................................................................
303
Merve Deniz Pak Güre
Giriş .....................................................................................................................................
303
Teknoloji ve Yardımcı Teknolojinin Tanımı ile Kapsamı ...................................................... 304
Teknolojinin Evrimi ve Engellilik Alanına Etkisi..................................................................... 306
Milenyum ile Başlayan Teknoloji Yolculuğu Engellilik Alanına Neler Getirdi?...................... 308
Yardımcı Teknolojilerde Madalyonun İki Yüzü: Faydalı Teknolojiye Erişememek ............... 310
Engelli Bireylerin Yardımcı Teknolojiye Ulaşmasında Yasal Düzenlemeler .......................... 312
Yardımcı Teknoloji Kullanımında Sosyal Hizmet Uzmanlarına Düşen Roller ....................... 313
Sonuç Yerine .......................................................................................................................
316
Kaynakça .............................................................................................................................
316
SOSYAL HİZMET PERSPEKTİFİNDEN ENGELLİ İHMAL VE İSTİSMARI ODAĞINDA
GÜNCEL BİR TARTIŞMA ....................................................................................................
319
Buğra Yıldırım
Giriş .....................................................................................................................................
319
Engelli İstirmarının Türleri.................................................................................................... 320
Fiziksel İstismar .......................................................................................................... 321
Cinsel İstismar ............................................................................................................ 322
Duygusal ve Sosyal İstismar........................................................................................ 323
Sonuç Yerine ....................................................................................................................... 324
Kaynakça ............................................................................................................................. 326
15. 19
ENGELLİLİK KAVRAMI
Özlem Altındağ Kumaş
GİRİŞ
Engelli, yaralanma ya da fiziksel veya zihinsel bir rahatsızlık nedeniyle
bazı hareketleri, duyuları veya işlevleri kısıtlanan kişi olarak tanımlanmaktadır.
Engeller doğuştan gelebilir veya sonradan geçirilen hastalıklar, kazalar sonucu
ortaya çıkabilir. Devlet Memurları Kanunu’nda çıkarılan bir yönetmelikte en-
gelli tanımı yapılmıştır. Bu yönetmelikte engelli; “bedensel, zihinsel, ruhsal,
duygusal ve sosyal yeteneklerinden en az %40 oranında yoksun olduğu, resmî
sağlık kurulu raporu ile belgelenenler” olarak tanımlanmıştır. 2828 sayılı Sosyal
Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kanunu’nda; “doğuştan veya sonradan herhangi
bir hastalık veya kaza sonucu bedensel, zihinsel, ruhsal, duygusal ve sosyal
yeteneklerini çeşitli derecelerde kaybetmesi nedeniyle normal yaşamın gerekle-
rine uyamama durumunda olup korunma, bakım, rehabilitasyon, danışmanlık ve
destek hizmetlerine ihtiyacı olan kişi” engelli olarak tanımlanmıştır (Başbakan-
lık Özürlüler İdaresi Başkanlığı, 1999).
Engellilik, günlük yaşam becerilerini kısıtlayan sürekli bir durumdur. En-
gellilik Hizmetleri Yasası (1993) “engelliliği” şu şekilde tanımlamaktadır:
Psikiyatrik, bilişsel, nörolojik, duyusal veya fiziksel bozulma ya da bu
bozulmaların bir birleşimi sonucu oluşan,
Kalıcı veya kalıcı olması olası olan,
Kronik veya epizodik bir yapıya sahip olan veya olmayan,
Kişinin iletişim, sosyal etkileşim, öğrenme veya hareketlilik kapasitele-
rinin önemli ölçüde azalmasına ve sürekli destek hizmetlerine ihtiyaç
duyulmasına neden olan bir durumdur.
16. EngellilikAlanında Sosyal Hizmet Kuram ve Uygulamaları
Dolayısıyla, engellilik sadece bir sağlık sorunu değildir. İnsan vücudunun
özellikleri ile yaşadığı toplumun özellikleri arasındaki etkileşimi yansıtan kar-
maşık bir olgudur. Yukarıda bahsettiğimiz tanım ana hatlarıyla birlikte özetle-
necek olursa engelliliğin, kişinin hayatının başlangıcında ya da herhangi bir
aşamasında doğal sebepler veya hastalık, kaza vb. durumlar nedeniyle ortaya
çıkabilen; kişinin fizyolojisini, psikolojisini ve/veya duyusal yeteneklerini nor-
mal hayata uyum sağlamayı imkânsız hâle getirecek şekilde etkileyen bir durum
olduğu sonucuna varılır.
Engelliliği ele almak için çeşitli engellilik modelleri de geliştirilmiştir. Bu
modeller, engelli insanların yaşamlarını etkileyen programlar ve hizmetler, ya-
salar, düzenlemeler ve yapılar geliştirmek için önemlidir. Kullanılan temel mo-
deller; tıbbi model, işlevsel model ve sosyal modeldir.
Tıbbi Model: Tıbbi model, bir kişinin sağlık durumunu, hastalığını veya iş-
leyişini fizyolojik ve bilişsel bir işlevini bozabilecek bir travma sonucu ortaya
çıkan engellilik olarak tanımlanmaktadır. Bu model engelliliği yaratan koşulla-
rın önlenmesi, tedavisi veya iyileştirilmesi üzerinde durur ve odaklanır.
İşlevsel Model: Bu modelde engellilik fiziksel, tıbbi veya bilişsel neden-
lerden kaynaklanır ve engellilik, bireyin işlevsel faaliyetler gerçekleştirme yete-
neğini sınırlar.
Sosyal Model: Bu model, engelli kişilerin yetersizliklerine odaklanmak ye-
rine, engelli kişilerin karşı karşıya kaldığı engellere odaklanmaktadır. Bu mo-
delde engeller çevreden kaynaklanmaktadır.
ENGELLİLİKSEBEPLERİVETÜRLERİ
Engelliliğin nedenleri dikkatle incelendiğinde, bunların önemli bir bölü-
münün kaçınılabilir, önlenebilir nedenler olduğu görülmektedir. Engellilik ge-
nelde kaynağına ve sebeplerine göre değişik şekillerde sınıflandırılmaktadır.
Kaynağına göre sınıflandırıldığında doğuştan gelen engellilik nedenleri arasında
birtakım genetik nedenler, akraba evliliği, gebelik sırasında annenin karşılaştığı
travmalar, hastalıklar, ilaç kullanımı, ışına maruz kalmak, annenin alkol ve
madde bağımlısı olması ve kötü beslenmesi gibi nedenler görülmektedir. Sayı-
lan tüm bu nedenler kaçınılmaz ve önlenemez durumlar değildir. Tıp bilimince
gerçekleştirilen araştırmalarla genetik nedenlerin bile en azından bir kısmı ön-
ceden bilinebilmektedir. Doğum sırasında ve sonrasında “kazanılan" engelliliğe
gelince kötü ve yetersiz koşullarda gerçekleştirilen doğumlar, travmalar, yanlış
20
17. EngellilikKavramı
uygulamalar vb. akla gelmektedir. Doğum sonrasında karşılaşılan olaylar ara-
sında ise; iş kazaları, ev kazaları, trafik kazaları, savaşlar, terör olayları, endüst-
riyel kazalar, deprem ve benzeri yıkım olayları, büyük sanayi kazaları v.b du-
rumlar bulunmaktadır. Bunların büyük çoğunluğunun da önlenebilir nitelikte
nedenler olduğu anlaşılmaktadır. Farklı nedenlere bağlı olarak oluşan engellilik
“Individuals with Disabilities Education Act (IDEA)” kapsamında ele alınan
başlıklar aşağıda sırasıyla anlatılacaktır.
OTİZM
Otizm genellikle ilk 3 yaşta başlayan ve hayat boyu devam eden, kişinin
etrafıyla sözel ve sözel olmayan şekilde uygun iletişim kuramaması şeklinde
ifade edebileceğimiz gelişimsel bir bozukluktur. Günümüzde testler ile otizm
tanısı erken konulabilmektedir. Erken tanı ve uygun rehabilitasyon programı,
otizmli bireylerin hayata kazandırılmasında büyük rol oynamaktadır. Bir bireye
otizm tanısı konulabilmesi için aşağıda sayılan belirtilerden en az 6 tanesini
taşıyor olması gereklidir. Bu belirtiler:
Sosyal etkileşimde yetersizlik (göz teması kuramama, yaşıtlarıyla ilgi-
lenmeme ve oyun oynamama, normal mimik ve duygusal ifadeleri gös-
termeme, etkileşim başlatma ve sürdürmede zorluk).
İletişim bozukluğu (konuşamama, aynı kelimenin sürekli tekrarı (ekola-
li), konuşan çocuklarla iletişim kurmaya çalışmama).
Hayalî veya sembolik oyunlar oynamama (hayalî oyunlar kurmama,
tekrarlayan basit aktiviteler, sürekli aynı rutin hareketleri tekrar etmek,
bir nesnenin bir parçasına aşırı takıntılı olmak, duygusal olarak uyarı-
lamama veya aşırı tepki).
Ayrıca otizmli bireyler aşağıda sıraladığımız belirtilerin çoğunu gösterirler:
Göz teması ya yoktur ya da kısıtlıdır.
Adı ile seslenince tepki vermezler.
Aşırı hareketli veya hareketsiz olabilirler.
Çevreleri ile ilgilenmezler.
Sarılma ve öpme gibi fiziksel temastan hoşlanmazlar.
Konuşmada gecikme vardır.
İnsanlarla iletişim yerine cansız varlıklarla ilgilenirler.
21
18. EngellilikAlanında Sosyal Hizmet Kuram ve Uygulamaları
Topluluk içinde yaşıtları ile diyalog kurmazlar, oyunlara katılmazlar,
kendilerini izole ederler.
Konuşmayı öğrenseler bile hep aynı kelimeyi tekrar ederler.
Konuşmayı iletişim aracı olarak kullanmazlar.
Uygun olmayan cümleler kurar, kalıp gibi konuşurlar.
Konuşma şekilleri ve ses tonları tekdüzedir.
İlgisiz şekilde her şeye gülebilir ve kıkırdayabilirler.
Bir cismin bir parçasına takıntı yapabilirler. (örneğin sürekli arabanın
tekerleği ile oynamak)
Bazı objelere aşırı bağlanabilirler.
Düzen takıntıları vardır. Rutinleri bozulduğunda hırçınlaşabilirler.
Tekrarlayan bir hareketi (örneğin el çırpma, zıplama, kendi etrafında
dönme, öne arkaya sallanma, kanat çırpma gibi) sürekli yaparlar.
Normal çocuklar gibi hayal kurarak oyun oynamazlar, arabaları dizer
sürekli tekerini çevirirler.
Sürekli aynı oyunları oynarlar.
Bazıları çok inatçı ve hırçın olabilir.
Sosyal ortama girdiklerinde aşırı korkup tepki verebilirler.
Sıklıkla yemek yeme bozukluğu gösterirler.
Yapılan espriyi veya imayı anlamazlar.
İŞİTME ENGELİ
Doğumdan önce veya sonra meydana gelen nedenlerle, kulağın ses duyma
özelliğini tamamen veya kısmen kaybetme durumuna, işitme engeli ya da işitme
kaybı denir. İşitme kaybında kulak, işlevini çok az gerçekleştirebilir ya da hiç
gerçekleştiremez. Bu işitme kaybı, odyogram denilen bir test aracılığıyla ölçül-
mektedir.
Kulak kirlerinin kulak kanalını tıkaması sonucu ses dalgalarının taşınması
engellenir. Bu ise duymada problemlerin yaşanmasına neden olur. Birçok işitme
kaybı genellikle iç kulakta oluşan hasardan kaynaklanmaktadır. Yaşın ilerlemesi
ve uzun zaman yüksek sese maruz kalmak kulak salyangozunda bulunan tüy-
cüklerin veya ses sinyallerinin beyne ulaşmasını sağlayan sinir hücrelerinin
22
19. EngellilikKavramı
kullanılmaktan eskimesi bu tür bir durumun ortaya çıkmasına neden olabilir. Bu
nedenlerin yanında kalıtsal faktörler de işitme kaybının olmasında etkili olmak-
tadır. Kulakta iltihap, orta veya dış kulakta kemik büyümesi ya da tümörler de
işitme kaybının nedeni olabilmektedir. İşitme engelli bireyler bilişsel süreçlerde
ve akademik alanlarda akranları ile benzer fakat daha yavaş bir işleyiş sürecine
sahiptirler (Kumaş ve Sümer, 2017; Sümer ve Turna, 2018).
GÖRMEENGELİ
Doğumsal veya sonradan olan sebeplerden dolayı tıbbi olarak düzeltileme-
yecek şekilde görme keskinliğinde anlamlı azalma olan ve bu nedenle yaşamını
desteksiz sürdüremeyen kişiler “görme engelli” olarak tanımlanır. Kalıtım, an-
nenin yaşı, annenin hamilelikte kızamık veya kızamıkçık hastalığı geçirmesi,
annenin beslenmesi, annenin radyasyona maruz kalması, süreğen hastalıkları,
ateşli hastalıklar, suçiçeği çıkarması, anne baba arasındaki psikolojik nedenler,
doğumun geç ve güç oluşu görme engelliliğinin başlıca nedenleri arasındadır.
Görme yetersizliğinin yaygınlığı benimsenen tanımlara ve yaşlara göre farklılık
göstermektedir.
Genel itibariyle tüm görme yetersizliğinden etkilenenlerin oranının, top-
lumun %0.15 ile %0.56 arasında olduğu tahmin edilmektedir (Özsoy, Özyürek
ve Eripek, 2002). Görme engelliler; körler ve az görenler olmak üzere ikiye
ayrılmaktadır. Az gören, normal görme yetisine sahip bir kişinin 200 ayaklık
uzaklıktan görebildiği bir şeyi, gerekli tedavilerden sonra 70 ayakla 20 ayak
arasındaki uzaklıktan görebilmesi durumudur. Kör ise, normal bir kişinin yakla-
şık olarak 6 metreden görebildiği bir şeyi 60 santimetreden ya da daha yakın bir
mesafeden görebilmesi ya da hiçbir mesafeden görememesi durumudur (Özsoy
vd., 2002). Kısacası az gören kişinin bir şeyleri kısmen görebilmesi, kör kişinin
ise bu yetisini kaybetmiş olması söz konusudur.
GELİŞİMSELGECİKME
Gelişimsel gecikme, sadece “gelişmesi yavaş” veya “biraz geride” olmak-
tan daha fazlasıdır. Bu, bir çocuğun belli bir yaşta beklenen becerileri kazanma-
da sürekli olarak geride kaldığı anlamına gelmektedir. Gelişimsel gecikme bir
veya birkaç gelişimsel alanda gerçekleşebilir.
Birçok ebeveyn ve bakıcı, çocuklarının gecikmelerinin bir şekilde onların
suçu olduğu konusunda endişelenmektedir. Ancak gelişimsel gecikmeler, bu
23
20. EngellilikAlanında Sosyal Hizmet Kuram ve Uygulamaları
şekilde ortaya çıkmamaktadırlar. Örneğin, bir çocuğa birden fazla dil öğretmek,
konuşma veya dil sorunlarına yol açmaz. Konuşmada gecikme, bebeklerde ve
küçük çocuklarda nadir görülür ve birden fazla geçirilen kulak enfeksiyonundan
kaynaklanan geçici işitme kaybından kaynaklanabilir. Gelişimsel gecikmelerin
bir nedeni yoktur ancak dikkate alınması gereken bazı risk faktörleri vardır.
Bunlar aşağıda başlıklar hâlinde sunulmuştur:
Doğumdaki komplikasyonlar: Çok erken doğum (prematüre), düşük
doğum ağırlığı, doğumda yeterince oksijen alamamak.
Çevre sorunları: Kurşun zehirlenmesi, zayıf beslenme, doğumdan önce
alkol veya ilaçlara maruz kalma, travma.
Diğer tıbbi durumlar: Kronik kulak enfeksiyonları, görüş problemleri,
bir çocuğun günlük aktiviteleri üzerinde uzun süreli ve önemli bir etkisi
olan hastalıklar, durumlar veya yaralanmalar
DUYGUSAL BOZUKLUKLULAR
Duygusal ve davranışsal bozukluklar; yaş, kültür ve etnik normlardan fark-
lılık gösteren bireylerin akademik, sosyal, mesleki ve kişisel becerilerini olum-
suz etkileyen duygusal ve davranışsal tepkiler olarak tanımlanmaktadır. Duygu-
sal ve davranışlar bozukluğu olan bireyler genel olarak aşağıdaki sorunları ya-
şamaktadırlar:
Entelektüel, duyusal veya sağlık faktörleriyle açıklanamayan öğrene-
meme,
Arkadaşları ile tatmin edici kişiler arası ilişkiler kuramama veya sürdü-
rememe,
Normal şartlar altında uygun olmayan davranış veya duygu tipleri,
Genel yaygın mutsuzluk veya depresyon havası,
Kişisel veya iş problemleriyle ilgili fiziksel semptom veya korku geliş-
tirme eğilimi.
Duygusal ve davranışsal bozukluklar; genetik, nörolojik ya da biyokimya-
sal etmenlerle ilişkili olabilmektedir. Örneğin, ailesinde bazı psikolojik rahatsız-
lıklar görülen kişilerin, bu rahatsızlıklara yakalanma olasılıkları daha yüksektir.
Anne karnında uyuşturucu ya da alkol gibi belli maddelere maruz kalmak da
çocukta duygu ve davranış bozukluğu görülme riskini arttırmaktadır. Ayrıca,
merkezi sinir sisteminin zedelenmesi de bu tür sorunlara yol açabilmektedir.
24
21. EngellilikKavramı
ZİHİNSEL ENGELLİLİK
Zihinsel engellilik; doğum öncesi, doğum sırası ve doğum sonrasında çe-
şitli nedenlere bağlı olarak, genel zihinsel işlevlerde normal gelişim gösteren-
lerden önemli derecede gerilik ve bunun yanı sıra uyumsal davranışlarda da
yetersizlik gösterme durumu olarak tanımlanmaktadır.
Zihinsel engellilikte üç temel özellik vardır:
16 yaşından önce ortaya çıkması ve genel zekâ işlevinin belirgin dere-
cede ortalamanın altında olması,
Yaşadığı toplumda kendi yaş grubu ile kıyaslandığında; toplumsal bece-
riler, sorumluluk, iletişim kurma, günlük beceriler ve kendi kendine ye-
terlilik gibi alanlarda geriliği olması,
Konuşma, dikkat, bellek, düşünme gibi zihinsel işlevlerde belirgin bo-
zukluk olmasıdır.
Zihinsel engellilikte, zihinsel işlevlerdeki bozukluğa eşlik eden başka bir
durum ise uyumsal davranışlardaki yetersizliktir. Uyumsal davranışlardaki ye-
tersizlik, bireyin kendi yaşından ve kültür grubundan beklenen kişisel bağımsız-
lığı ve sosyal sorumluluklarını yerine getirememesi olarak ele alınmaktadır.
Uyumsal davranışlara örnek olarak insanlarla iletişim kurabilme (dili anlamak),
günlük yaşam aktivitelerini yapabilme (yemek yiyebilme, banyo yapabilme vb),
akademik becerilerde bulunma (okuma, yazma ve aritmetik işlemleri yapabil-
me) ve bir iş bulup çalışabilme örnek olarak verilebilir.
ÇOKLU ENGELLİLİK
Zihinsel fonksiyonlarla bağlantılı çevrenin günlük isteklerine uyum sağla-
mada önemli derecede geriliği olanlar: “Fiziksel, zihinsel ya da duygusal prob-
lemlerinin yoğunluğundan dolayı, toplumsal, psikolojik, tıbbi ve eğitsel özel des-
tek hizmetlerine gereksinimi bulunan bireylerdir” şeklinde tanımlanmaktadır.
Çoklu yetersizlik terimi, ağır düzeyde zihinsel yetersizliği ve en az bir ye-
tersizliği daha olan bireyleri tanımlamaktadır (Çuhadar, 2007). Bu yetersizlik
duyusal bozuklukları (görme ve işitme yetersizliği, otizm, epilepsi, fiziksel ye-
tersizlik, süreğen hastalıklar gibi) içerebilir. Çoklu yetersizliği olan bireyler
genellikle ağır zihinsel yetersizliğe sahiptir. Bunun yanında en az bir yetersiz-
likleri daha bulunmaktadır ve bu yetersizlik genellikle fiziksel yetersizlik olarak
kendini göstermektedir. Çoklu yetersizliği olan bireylerde yüksek tansiyon,
25
22. EngellilikAlanında Sosyal Hizmet Kuram ve Uygulamaları
obezite, kemik hastalıkları, depresyon ve genel yorgunluk hâlleri gibi ciddi sağ-
lık problemleri de görülmektedir. Çoklu yetersizliği olan bireylerin diğer sağlık
sorunları adı altında listelenebilecek; kalp hastalıkları, solunum rahatsızlıkları,
yeme bozukluları ve büyüme yetersizlikleri gibi ek yetersizlikleri de olabilmek-
tedir (Bombard ve ark., 2011).
Çoklu yetersizliğin bütün koşullarını kapsayabilecek tek bir tanımlama
yoktur. Bu anlamda çoklu yetersizlik terimine alternatif pek çok terim kulla-
nılmaktadır. Bu terimler şu şekilde sıralanabilir:
Ağır düzeyde yetersizliği olanlar,
Ağır düzeyde zihinsel yetersizliği olanlar,
Ağır düzeyde çoklu yetersizlik,
Ağır ve çoklu yetersizliği olanlar,
Çoklu yetersizlik.
Amerika Birleşik Devletleri’nde kullanılan Engelli Çocukların Eğitimi Ya-
sası’na göre çoklu yetersizlik, ciddi eğitsel uyarlamalar ve birden fazla yetersiz-
liğe hitap edebilecek bir eğitim planı gerektiren pek çok yetersizliğin eş zamanlı
olarak görüldüğü yetersizlik türüdür (Akçamete, 1992). Çoklu yetersizlik zihin-
sel yetersizlik- işitme yetersizliği, bedensel yetersizlik- işitme yetersizliği, be-
densel yetersizlik- görme yetersizliği gibi birden fazla yetersizliğin eş zamanlı
olarak görülmesi şeklinde tanımlanmaktadır. Diğer bir deyişle bu bireylerde
birden fazla engel durumu aynı anda görülmektedir.
Bir diğer tanımda çoklu yetersizliği olan bireyler, toplumsal ortamlara ka-
tılmak ve bu etkinliklerden normal gelişim gösteren bireyler gibi yararlanabil-
mek için birden fazla alanda sürekli ve yoğun desteğe gereksinim duyan birey-
ler olarak ifade edilmiştir. Çoklu yetersizliği olan bireylerin gereksinimleri ve
özelliklerinin farklılaşmasından dolayı özel eğitim grubu içinde en az ele alınan
gruplardandır. Genel olarak bu yetersizlikler arasında ele alınan yetersizlikler
şunlardır:
Otizm,
İletişim yetersizlikleri,
Ağır düzeyde zihinsel yetersizlik,
Bedensel yetersizlik,
Travmatik beyin zedelenmesi,
Süreğen hastalık.
26
23. EngellilikKavramı
MEB Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği’nde çok ağır düzeyde zihinsel
yetersizliği olan birey “zihinsel yetersizliği yanında başka yetersizlikleri bulun-
ması nedeniyle öz bakım, günlük yaşam ve temel akademik becerileri kazana-
maması nedeniyle yaşam boyu bakım ve gözetime ihtiyacı olan birey” şeklinde
tanımlanmaktadır.
Çoklu yetersizlik ile ilgili tanımların ortak özelliklerine bakıldığında, çoklu
yetersizliği olan bireylerin iki ya da daha fazla yetersizliği olan bireyler olduğu
ve bireyin var olan yetersizliğinin yanında en az bir yetersizliğin daha olduğu
görülmektedir (Porter, 2008).
FİZİKSEL YETERSİZLİĞİ VE SÜREĞEN HASTALIĞI
OLAN BİREYLER
Doğum öncesi, doğum sırası ve doğum sonrası dönemde çeşitli nedenlerle
iskelet (kemik), kas, eklem ve sinir sistemindeki bozukluklar sonucu, bedensel
yeteneklerini çeşitli derecelerde kaybeden, toplumsal yaşama uyum sağlama ve
günlük yaşamdaki gereksinimlerini karşılamada güçlükleri olan, bu nedenlerle
korunma, bakım, rehabilitasyon, danışmanlık ve destek hizmetlerine ihtiyaç
duyan kişiye fiziksel engelli; buna yol açan durumlara ise fiziksel yetersizlik
denilmektedir. Fiziksel yetersizlikleri olan bu bireylerde bilişsel, psikososyal ve
duyusal gereksinimlerin yanı sıra motor becerilerin geliştirilmesi de büyük
önem taşımaktadır (Heward, 1996).
Süreğen hastalığı olanlar ise; gelişim dönemi içerisinde bireyin sürekli ba-
kım ve tedavi gerektiren hastalığı nedeniyle eğitim performansının ve sosyal
uyumunun olumsuz yönde etkilenmesi durumu olarak ifade edilmektedir.
Fiziksel yetersizliği ve süreğen hastalığı olan bireyler; ortopedik yeter-
sizlikler ve süreğen yetersizlikler olmak üzere iki başlık altına ele alınmak-
tadır.
Ortopedik Yetersizlikler
Ortopedik yetersizlik, doğuştan veya sonradan geçirilen bir hastalık nede-
niyle veya bilinmeyen nedenlerden ortaya çıkabilmektedir. Kişilerin sahip oldu-
ğu engel derecesi hareket becerilerini etkilemekte, kişiler yaşından beklenen
performansı gösterememektedir. Ortopedik yetersizlik doğuştan veya sonradan,
kaza ya da bir hastalık sonucunda kas ve iskelet sisteminde yetersizliğin olması
27
24. EngellilikAlanında Sosyal Hizmet Kuram ve Uygulamaları
ve buna bağlı olarak kişilerin normal yaşam etkinliklerini gerçekleştiremeyecek
derecede fiziksel yetersizliğe ve işlev kaybına uğramasıdır (T.C. Başbakanlık
Özürlüler İdaresi Başkanlığı, 2006).
El, kol, bacak, ayak, parmak ve omurgalarında; kısalık, eksiklik, fazlalık,
yokluk, hareket kısıtlılığı, şekil bozukluğu, kas güçsüzlüğü, kemik hastalığı
olanlar, felçliler, Serebral Palsi ve Spina Bifida olanlar da ortopedik engelli
grubuna girmektedirler.
Süreğen Hastalıklar
Bireyin sağlık sorunları nedeniyle günlük yaşamını sürdürmede güçlükler-
le karşılaşması ve sürekli tedavi ve bakıma gereksinimi olmasıdır (Heward,
1996). Süreğen hastalıklar doğuştan veya sonradan herhangi bir nedenle oluşan,
bireyin sürekli bakım ve tedavisini gerektiren ve hastalığı nedeniyle eğitim,
mesleki ve sosyal uyumunun olumsuz etkilendiği durumlardır.
FİZİKSEL YETERSİZLİK VE SÜREĞEN
HASTALIKLARIN NEDENLERİ
Fiziksel yetersizliğin ve süreğen hastalıkların nedenleri; doğum öncesi ne-
denler, doğum sırasındaki nedenler ve doğum sonrasındaki nedenler olmak
üzere üç başlık altında incelenmektedir (T.C. Başbakanlık Özürlüler İdaresi
Başkanlığı, 1999).
Doğum Öncesi Nedenler
Doğum öncesi nedenler aşağıda sıralanmıştır:
Anne ve babadaki kalıtsal hastalıklar,
Anne ve babanın kan uyuşmazlığı,
Annenin hamileliğinin ilk üç ayında geçirdiği kızamık,
Suçiçeği gibi bulaşıcı hastalıklar,
Bu dönemde röntgen ışınına maruz kalması,
Hamilelik esnasında bulaşıcı hastalık geçirme veya annede bulaşıcı bir
hastalığın bulunması,
Plasentanın ana rahminden erken ayrılması, plesenta yetersizliği.
28
25. EngellilikKavramı
Doğum Sırasındaki Nedenler
Doğum sırasındaki nedenler aşağıda sıralanmıştır:
Doğumun bir hastane de ya da sağlık elemanlarınca yapılmaması,
Doğumun erken veya geç gerçekleşmesi,
Doğum sırasında bebeğin oksijensiz kalması veya bebeğin kanala gir-
memesi, bebeğin ters gelmesi, bebeğin doğum esnasında travmaya ma-
ruz kalması,
Bebeğin düşük kilo ile doğması, sezaryenle doğum, kordon dolanması,
Annenin pelvis kemiğinin dar olması, forseps ve vakum gibi araçlarla
yapılan doğumlar.
Doğum Sonrası Nedenler
Doğum sonrasındaki nedenler aşağıda sıralanmıştır:
Çocuğun doğumdan sonra geçirdiği ateşli hastalıklar,
Menenjit, tüberküloz, zatürre ve havale gibi durumlar,
Zehirlenmeler; çocuğun kimyasal ilaçlara maruz kalması, tarım ilaçları
veya soba zehirlenmeleri,
Çocuğun yetersiz beslenmesi,
Doğumdan sonra oluşan sarılığa bağlı bilürubin miktarının artması ve
beynin hasar görmesi,
Baş bölgesine gelen darbeler,
Bulaşıcı hastalıklar.
ÖĞRENMEGÜÇLÜKLERİ
Öğrenme güçlükleri okul çağında, çocukların yaşadıkları en yaygın sorun-
ların başında gelmektedir (Lyon ve ark., 2007). Özel gereksinimli çocukların
yarısından fazlasının öğrenme güçlükleri yaşadıkları belirtilmiştir (Donavon
ve Cross, 2002). Öğrenme güçlüğü; yazılı ve sözlü dili anlama ve
kullanmada temel olan bir veya daha fazla psikolojik sürecin etkilenmesiyle
ortaya çıkan dinleme, düşünme, konuşma, okuma, yazma ve matematiksel he-
saplamalar yapmadaki güçlükler olarak tanımlanmaktadır (IDEA, 2004). Ta-
nımda ayrıca öğrenme güçlüğünün; görsel, işitsel ve motor bozukluklardan,
29
26. EngellilikAlanında Sosyal Hizmet Kuram ve Uygulamaları
zihinsel yetersizlikten, duygusal bozukluklardan, çevresel, kültürel ve ekonomik
olumsuzluklardan kaynaklanmadığı belirtilmektedir. Öğrenme güçlüğü daha
çok akademik alanlarda yaşanan başarısızlık olarak kendini göstermektedir.
Öğrenme güçlüğü yaşayan bireylerin akademik başarıları ve bilişsel yetenekleri
arasında önemli bir fark vardır ve bu fark çocuğun herhangi bir yetersizliği ol-
mamasına ve uygun öğrenme deneyimleri sağlanmasına rağmen devam etmek-
tedir. Bu çocukların okuma, yazma ve matematik gibi akademik alanlardaki
başarısızlıklarının nedeni; onların görsel ve işitsel algı, dikkat, dil gelişimleri,
öğrenme için gerekli bilişsel stratejileri kullanma ve bilgi işlemleme süreçlerin-
de yaşamış oldukları problemlere bağlanmaktadır (Lerner, 2000). Öğrenme
güçlüğün derecesi ve türü kişiden kişiye değişmektedir (Donovan ve Cross,
2002). Bazı çocuklar sadece okuma yazma alanında, bazıları sadece
matematikte bazıları ise her iki alanda da sorunlar yaşayabilmektedirler. Sonuç
olarak, öğrenme güçlüğü olan bireyler heterojen bir grup olduğu için bireyleri
tanımlayabilecek tek bir profil türü bu- lunmamaktadır. Ayrıca bu bireyler
erken yaşta müdahale almadıklarında gele- cekte işe girme, bağımsız bir hayat
sürme gibi becerilerde başarısız olmaktadırlar.
SONUÇ YERİNE
Günümüzde engellilikle ilgili politikalar, teknolojinin gelişmesiyle birlikte
büyük bir değişim yaşamıştır. Bu politikalar engelli bireyi topluma dâhil etme,
onu toplumun bir parçası hâline getirme, onun da engelli olmayan bireylerle
aynı haklara sahip olmasını sağlamayı amaçlamaktadır. Ancak bu politikalara
rağmen engelli bireyler hâlen istedikleri yaşam koşullarına sahip değillerdir ve
toplumda engellilik oranı da azalmamaktadır. Bu koşullar göz önüne alındığında
aşağıdaki önerilerin uygulanması önemli görülmektedir.
Birincil korumada yapılabilecekler:
Aşılamaya, çevre sağlığına, bulaşıcı hastalıklarla savaşmaya önem ver-
me,
Anne ve çocukların yeterli beslenmesini sağlama,
Uygun koşullarda doğum,
Kazaları önleme çalışmaları, iş ve işçi sağlığı, ilk ve acil yardım konu-
sunda bilgilendirme,
Alkolizm ve ilaç alışkanlıklarına karşı savaş,
30
27. EngellilikKavramı
Kronik hastalıkların önlenmesi için diyet ve egzersiz yapmak, yaşam
biçimini değiştirmek.
İkincil olarak yapılabilecekler:
Yenidoğan döneminde rastlanılan metabolik sorunların (hipokalsemi,
hipoglisemi, hipotermi ve benzeri durumlar) doğum sonrası en az 24
saat sürede tedavi edilebilmesi,
Gebelik öncesi anne ve babanın kan grubunun bilinmesi, yeni doğan
döneminde sarılık gelişme olasılığı olan bebeklerin belirlenmesi ve er-
ken girişim yapılması,
Kronik hastalıkların erken tanı ve tedavisi,
Cinsel yolla bulaşan hastalıkların erken tanı ve tedavisi,
Gerekli ortopedik ve cerrahi hizmetlerin bulunması, kolay ulaşılabilir
olması,
Gerekli ilaçların hazır bulundurulması (epilepsi, hipertansiyon, diyabet),
Psikolojik destek.
Üçüncül olarak yapılabilecekler rehabilitasyon hizmetlerini kapsamaktadır.
Bunlar:
Tıbbi rehabilitasyon: Amaç, engelli bireylerin fiziksel kapasitesini arttı-
rarak günlük yaşama daha bağımsız olarak katılabilmelerinin sağlanma-
sıdır.
Sosyal rehabilitasyon: Amaç, engelli bireylerin sosyal ve kültürel etkin-
liklere katılmasını sağlamaktır.
Mesleki rehabilitasyon: Amaç, özürlü kişinin mesleğini sürdürebilmesi-
ni sağlamak ya da yeni bir işe yönlendirmektir.
Yukarıda sıralanan bu önlemlerin alınması ile birlikte engelli bireylerin,
toplumda daha bağımsız ve engelli olmayan bireyler ile aynı koşullara sahip
olmalarının önü açılabilecektir.
KAYNAKÇA
Akçamete, G. (1992). Çok engelli çocuklar. A.Ü. Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 14(1), 145-150.
Bombard, A.T., Akolekar, R., Farkas, D.H., VanAgtmael, A. L.,Aquino, F., Oeth, P.,& Nicolaides, K.
H. (2011). Fetal RHD genotype detection from circulating cell-free fetal DNA in maternal plas-
ma in non-sensitized RhD negative women. Prenatal Diagnosis. 31(8), 802-808.
31
28. EngellilikAlanında Sosyal Hizmet Kuram ve Uygulamaları
Çuhadar, S. (2007). 0-6 yaş arasındaki down sendromlu çocukların özellikleri. Ö. Diken (Ed.),
Gelişimsel desteğe gereksinimi olan okul öncesi çocuklar (0-6 yaş) ve özellikleri içinde (s.
72-96). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
Devlet Bakanlığı ve Millî Eğitim Bakanlığı (2006). Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği.
Donovan, M. S., & Cross, C. T. (Eds.). (2002). Minority students in special and gifted education.
Washington, DC: National Academy Press
Heward, W. L. (1996). Exceptional children, an introduction to special education. Fifth Edition,
Prentice-Hall .Inc.
Kumaş, Ö. A., & Sümer, H. M. (2017). İşitme engelli olan ve olmayan öğrencilerin toplama ve
çıkarmadaki işlem hataları. Uluslararası Eğitim Bilim ve Teknoloji Dergisi, 3(1), 1-12.
Lerner, J. W. (2000). Learning Disabilities: Theories, diagnosis and teaching strategies (8th ed.).
Boston: Hougton & Mifflin Company.
Lyon, G.R., Shaywitz, S., & Shaywitz, B. (2007). Dyslexia and specific reading disabilities. In R.
Kliegman, R. Behrman, H. Jenson, & B. Stanton (Eds.), Nelson testbook of pediatrics (18th
edition) (pp. 125- 127). New York: Saunders.
Özsoy, Y., Özyürek, M., & Eripek, S. (2002). Özel eğitime muhtaç çocuklar:" özel eğitime giriş".
Karatepe Yayınları.
Porter, R. S. (Ed.). (2008). The Merck manual online. Whitehouse Station, NJ: Merck Research
Laboratories.
Sümer, H. M., & Turna, C. (2018). İşiten ve işitme yetersizliği olan öğrencilerin özetleme beceri-
lerinin karşılaştırmalı olarak incelenmesi. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi
Özel Eğitim Dergisi, 19(3), 531-551.
T.C. Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı. (1999). I. özürlüler şurası ön komisyon raporları.
Ankara.
T.C. Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı (2006). Aile eğitim rehberi, “ortopedik özürlüler”.
Ankara: Mattek Matbaacılık.
U.S Department of Education (2006). The seven annual report to congress on the implementation
of the individuals with disabilities education. Washington, D. C.: Author.
32
