1. Батлав. Сургалтын менежер С. Батхүрэл
Ээлжит хичээл
Сэдэв Энергийн хэлбэр ба энергийн хувирал
Зорилго
Байгаль дээрх энергийн хэлбэрүүдийг нэрлэж, энерги
хувирах процессыг ойлгох
Зорилт
К1–Физикт энерги гэж юу байдгийг мэдэж авах
К2–Энерги хувирч өөрчлөгдөж байдгийгмэдэж, түүний
хэлбэрүүдийг нэрлэх
К3–Энергийн хувирал өөрчлөлтийг загварчлан зурж
тэмдэглэх
К4– Амьдралд тохиолдох энергийн хувиралуудыг
тайлбарлаж, ярилцах
Сургалтын
хэрэглэгдэхүүн
Сурах бичиг, ээлжит хичээлийн хөтөлбөр, чүдэнз, тараах
материл
Аргазүй
Асуудал дэвшүүлэн шийдвэрлэх арга, харилцан ярилцах,
мэдээлэлтэй ажиллах
Үнэлгээ Стандарт бус
Гэрийн даалгавар
5 энерги хувиргагчийг нэрлэж, тэдгээр нь юуны энергийг
ямар энергид хувиргаж байгааг тайлбарлан бичиж ирэх
Жишээ нь: индүү - цахилгааны энергийг дулааны энергид
хувиргана.
Хичээлийн үйл явц
Үе
шат
Башийн үйл ажиллагаа Сурагчийн үйл ажиллага
t
Мэндэлнэ. Мэндэлнэ 1’
Баримжааг ялгах
/сэдэлжүүлэх/
Сонин сэтгүүл, зар
сурталчилгаа, зурагт хуудсан
дээр “энерги”, “эрчим хүч”
гэсэн үг олон тохиолддог.
1. Энерги, эрчим хүч гэж юуг
хэлж байна вэ?
Энэ нь ямар ач тустай юунд
хэрэгтэй вэ?
Тухайн системийн ажил хийх нөөц
боломжийг энерги гэдэг. Энергийг
механик энерги, цахилгаан энерги,
дулааны энерги химийн энерги гэх мэт
ангилдаг.
Амьдрал оршин тогтнох зайлшгүй
нөхцөл нь энерги юм. Өөрөөр хэлбэл
бид энергийг ус, агаар мэт хэрэглэдэг.
Жишээ нь: нарнаас дулааны энергийг
байнга авч байдаг
10’

2. Баримжааг эзэмшүүлэх /мэдлэг
бүтээх/
Уншиж судлах материал өгнө
/хавсралт1/
энерги хувирч өөрчлөгдөх үү?
Мэдээллийгуншиж багшийн тавьсан
асуултад хариулна.
Нэг биеэс нөгөө биед энерги шилжих
үед энерги “нүүр царайгаа” өөрчилдөг.
Үүнийг физикт олон хэлбэрийн буюу
олон төрлийн энерги гэж нэрлэдэг.
Энерги нэг биеэс нөгөө биед дамжиж
байгааг энерги зөөгдөж байна гэдэг.
Энерги нь янз бүрийн замаар зөөгддөг
12’
Баримжааг нэгтгэх /дүгнэх/
Энерги хувирах дарааллыг
хэлнэ үү? Жишээ гаргаж
тайлбарлана
Энергийн хэлбэрүүдийг хэрхэн
таних вэ?
Биеийн
хөдөлгөөнтэй
Механик
энерги
Гүйдэл,
цахилгаантай
Цахилгаан
энерги
Халуун, хүйтэн,
температуртай
Дулааны энерги
Химийн
хувиралтай
Химийн энерги
15’
Энергийн өөр
нэг хэлбэр
Энерги
хувиргагч
Энерги
хувиргагч
хэлбэр

3. Энергийг зөөж болох уу?
Шөнө нарны зайг ашиглаж
болох уу?
Гэрийн
даалгавар
Энерги хувиргагч10-ыг нэрлэж
тэр нь юуны энергийг ямар
энергид хувиргаж байгааг
тайлбарлан бичих. Жишээ нь:
индүү – цахилгаан энергийг
дулааны энергид хувиргадаг
Хавсралт1.
1. Энерги хувирч өөрчлөгдөх нь
Энерги нь янз бүрийн замаар зөөгддөг
үүнд:
 Өөртөө энерги агуулсан нүүрс,
түлээ, бензин зэрэг “энерги
тээгчийн хөдөлгөөнөөр”
 Гэрлийн цацарлаар
 Цахилгаан цэнэг ,хий, шингэний
урсгалаар
 Бөөмсийн эмх замбараагүй
хөдөлгөөнөөр зөөгдөж болдог.
Шөнөд нарнаас энерги ирэхгүй тул
ашиглаж болохгүй
Даалгавараа тэмдэглэж авна 2’
Нэг биеэс нөгөө биед энерги шилжих үед энерги “нүүр царайгаа” өөрчилдөг. Үүнийг
физикт олон хэлбэрийн буюу олон төрлийн энерги гэж нэрлэдэг. энергийн
хэлбэрүүдэд химийн, механикийн, цахилгааны, дулааны, цөмийн, гэрлийн энергүүд
багтдаг. Аль ч хэлбэрийн энерги нь дурын хэлбэрт хувирч болдог. Энерги нэг
хэлбэрээс нөгөө хэлбэрт хувирахад энерги хувиргагч шаардлагатай байдаг.
Цахилгааны энерги дулааны энергид хувирахад чийдэнгийн нарийхан утас энерги
хувиргагч нь болдог.
2. Энерги зөөгдөх нь:
Энерги нэг биеэс нөгөө биед дамжиж байгааг энерги зөөгдөж байна гэдэг. Энерги нь
янз бүрийн замаар зөөгддөг үүнд:
 Өөртөө энерги агуулсан нүүрс, түлээ, бензин зэрэг “энерги тээгчийн
хөдөлгөөнөөр”
 Гэрлийн цацарлаар
 Цахилгаан цэнэг ,хий, шингэний урсгалаар
 Бөөмсийн эмх замбараагүй хөдөлгөөнөөр зөөгдөж болдог.

4. Батлав. Сургалтын менежер С. Батхүрэл
Ээлжит хичээл
Сэдэв Энергийн нөөцлөлт ба энерги үнэ цэнээ алдах
Зорилго
Энерги тээгч болон түүнд хадгалагдах энергийн хэлбэрийг
таньж, энергийн үнэ цэнэ алдагдахыг тооцоолох
Зорилт
К1 – энерги тээгчдэд нөөцлөгдөж буй энергийн хэлбэрийг
тодорхойлох
К2 – Энерги хувирах явцдаа үнэ цэнээ алддагийг тайлбарлах
К3 – Энерги хувиргагчийн AYK-ийг тодорхойлох
К4 –Энергийн алдагдлыг бууруулах хүчийг ярилцах
Сургалтын
хэрэглэгдэхүүн
Сурах бичиг, ээлжит хичээлийн хөтөлбөр, чүдэнз, шохой,
самбар, бугуйн цаг
Аргазүй
Хялбар туршилт асуудал дэвшүүлэн шийдвэрлэх, харилцан
ярилцах
Үнэлгээ Стандарт бус
Цаашид анхаарах зүйлс:......................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
Хичээлийн үйл явц

5. Үе
шат
Башийн үйл ажиллагаа Сурагчийн үйл ажиллага
t
Мэндэлнэ. Мэндэлнэ 1’
Баримжааг ялгах
/сэдэлжүүлэх/
 Нэр дуудаж даалгаврыг
асууна
Дулааны энерги халуун биеэс
хүйтэн бие рүү хий, шингэний
урсгал, бөөмсийн
хөдөлгөөнөөр зөөгдөнө.
Цахилгаан энерги нь энерги
үүсгэгчээс дамжуулагчаар
цахилгаан багаж руу зөөгдөнө.
 Тухайн сурагч даалгавраа
ангийхандаа тайлбарлаж өгнө.
Ангийн сурагчид зөв хийсэн, үгүйд
хяналт тавина.
5’

6. Баримжааг эзэмшүүлэх /мэдлэг бүтээх/
Туршилт1. Сурагчдаа 2
гарынхаа алгыг хооронд нь
үрээрэй юу ажиглагдаж байна.
Ямар энерги ямар энергид
хувирсан бэ?
Энерги нь механик, дулааны
ба химйин энерги зэрэг
хэлбэртэйгээр нөөцлөгдөн
хадгалагдана.
Энерги алга болох уу? Жишээ
нь данхтай халуун цайг зуухан
дээрээс авч тавиур дээр
тавихад хэсэг хугацааны дараа
цай хөрж хүйтэн болдог.
Данхтай цай орчиндоо алдсан
дулаанаа эргүүлэн авч халуун
болж чадах уу?
Хөдөлгөөний буюу механик энерги
дулааны энергид хувирч байна.
Энергийг удаан хугацаанд өөртөө
хадгалдаг биеийг энерги агуулагч буюу
тээгч гэдэг. Байгалийн шатдаг хий,
нүүрс, мод зэрэг нь химийн энерги
агуулж байдаг.
Хөдөлөж байгаа бие бүхэн
хөдөлгөөний энергитэй. Хадгалагдаж
буй энерги нь түүний хурд массаас
хамаарна. Байрлалын буюу
потенциаль, уян наримхайн,
хөдөлгөөний энерги нь механик
энергийн хэлбэрүүд юм.
Дулааны энерги – температураас
хамаарна
Химийн энерги – гар чийдэн, зай, хий
нүүрс, мод зэрэгт агуулагдаж байпаг.
Данхтай цай хөрөхдөө алдагдсан
энергээ эргүүлэн авч данхтай цай халж
чадахгүй. Ингэж энерги ашиглах
боломжгүй хэлбэрт хувирахыг энерги
үнэ цэнээ алдах гэдэг.
Энергийн үнэ цэнэ нь:
 Тухайн энергийг ашиглах
боломж
 Хуримтлуулах боломж
 Зөөх боломжоос хамаардаг
Энергийг нэг хэлбэрээс нөгөө хэлбэрт
хувиргаж ашигладаг. Анхны энергийн
аль зэрэг сайн ашиглагдах нь энерги
хувиргагч хэр ашигтай ажилласнаас
хамаарна. Үүнийг ашигт үйлийн
коэффициент гэж нэрлэдэг.
17’
Баримжааг нэгтгэх
/дүгнэх/
Үнэ цэнэтэй энерги гэж байдаг
юм уу?
Цахилгаан энергийг дулааны энергид
хувиргахад АҮК бараг 100% байдаг.
Мөн механик энерги цахилгаан
энергид хувирахад 90% байдаг. Иймд
энэ 2 энергийг үнэ цэнэтэй энергүүд
юм.
5’
Автомашины түлш (бензин, тос) шатах үед ялгарсан энергийн 36% нь
яндангаар хаягдсанаар, 33% нь хөргөх системд дамжсанаас, 7% нь
хөдөлгүүрийн халалтад алдагддаг. Суудлын автосашины моторын АҮК-
ийг ол. Үр дүнг диаграмаар, процентоор илэрхийлнэ үү?
10'

8. Батлав. Сургалтын менежер С. Батхүрэл
Ээлжит хичээл
Сэдэв Энерги хадгалагдах хууль
Хэлбэр Шинэ мэдлэг олгох
Зорилго Энерги хадгалагдах хуулийг мэдэх
Зорилт
К1 – Энерги хадгалагдах хуулийг мэдэх
К2 – Энерги хадгалагдах хуулийг ашиглан бодлого бодно
К3 – өөрийн мэддэг энерги хадгалагдах хуулийн жишээ олж
тайлбарлах
К4 – Амьдралд тохиолдох энерги хадгалагдах хуулийн жишээ
ярилцана
Сургалтын
хэрэглэгдэхүүн
Сурах бичиг, ээлжит хичээлийн хөтөлбөр
Аргазүй
Асуудал дэвшүүлэн шийдвэрлэх арга, харилцан ярилцах,
хамтран ажиллах
Үнэлгээ Стандарт бус
Цаашид анхаарах зүйлс:......................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
Хичээлийн үйл явц
Үе
шат
Башийн үйл ажиллагаа Сурагчийн үйл ажиллага t
Баримжааг ялгах /сэдэлжүүлэх/
Мэндэлнэ. Мэндэлнэ 1’
Энерги хувиргагч гэж юу вэ?
Мэддэг энерги хувиргагчуудаа
нэрлэнэ үү? Тэнд ямар энеги
ямар энергит хувирч байдаг
вэ?
Асуудал:энерги хувирахдаа
анхны хэмжээ нь өөрчлөгддөг
болов уу?
Энергийг нэг хэлбэрээс өөр нэг
хэлбэрт хувиргах биетийг энерги
хувиргагч гэдэг. Тухайлбал: хүний бие
энд химийн энерги дулааны болон
хөдөлгөөний энергид хувирч байдаг
гэх мэт
Санаа бодлоо ээлж дараагаар
чөлөөтэй илэрхийлж мэтгэлцэнэ
7’

9. Баримжааг эзэмшүүлэх
/мэдлэг бүтээх/
Зөв хариултыг
хэлжбичүүлнэ.тайлбарлана
Бүхий л процессын үед энерги шинээр
бий болохгүй, мөн устаж үгүй
болохгүй. Энерги нэг хэлбэрээс нөгөө
хэрбэрт хувирах үед энергийн хэмжээ
нь хадгалагдана. Үүнийг физикт энерги
хадгалагдах хууль гэнэ
5’
Баримжааг
хөгжүүлэх /бататгах/
 Даалгаварт өгсөн бодлогыг
самбарт бодуулна
 Номын хуудас 15-ын
бодлого дасгалыг бичүүлж
шаардлагатай зарим
томьёог сануулж,
тайлбарлана
 Нэг сурагч бодно бусад нь түүнд
үнэлгээ өгнө
 Бодлогыг бодож үнэлэлт дүгнэлт
хийнэ
15’
Гэрийн
даалгавар
Даалгавар өгч ирц бүртгэнэ.
Үзсэн хичээлээ уншиж шалгалт
өгөхөд бэлтгэж ир Даалгавараа тэмдэглэж авна 2’

10. Хяналтын ажил /хугацаа 15 минут/
1. Энерги гэж юу вэ?
А. Хурд Б. Ажил хийх чадвар В. Хөдөлгөөн хийх чадвар Г. Чадал
2.Мэддэг энергийн хэлбэрүүдээсээ 5-ыг бичнэ үү.
А......................................... Б.......................................
В.................................... Г....................................... Д.................................
3. Энергийг нэг хэлбэрээс нөгөө хэлбэрт хувиргаж байгаа биеийг ................................ гэдэг.
А. Энерги хувиргагч Б. Энерги зөөгч В. Энерги нөөцлөгч
Г. Бүгд зөв Д. Бүгд буруу
4. Нүүрс шатаахад ................ энерги .................... энергид хувирч байдаг.
А. химийнмеханик Б. цөмийндулааны В.
химийндулааны
5. Энерги нэг биеэс нөгөө биед дамжиж байгааг .......................... гэнэ.
А. Энерги хувирах Б. Энерги зөөгдөх В. Энерги нөөцлөх
Г. Бүгд зөв Д. Бүгд буруу
6. Өөртөө энерги агуулсан биетийг “энерги тээгч” гэдэг. 60 кг масстай Ганбаяр, 100 кг
масстай Лхамсүрэн хоёрын аль нь их энерги тээх вэ?
А. Ганбаяр Б. Лхамсүрэн В. Хоёулаа ижил энерги тээнэ
Г. Асуулт буруу байна Д. Зөв хариулт алга
7. Энерги зөөгдөх замуудаас бурууг нь сонгоно уу.
А. “энерги тээгч”-ийн хөдөлгөөнөөр Б. Цацарлаар В. Урсгалаар
Г. Хөдөлгөөнөөр Д. Халалтаар
8. Утас цэнэглэх үед ямар энерги ямар энергид хувирч байдаг вэ?
А. Гэрлийн энерги химийн энергид Б. Цахилгаан энерги дулааны энергид
В. Цахилгаан энерги химийн энергид Г. Гэрлийн энерги дулааны энергид
9. Энерги үнэ цэнээ алдах гэдэг нь
А. Системийн энерги өөр энергид хувирч алдагдах
Б. Системийн энерги өөр системд дамжиж алдагдах
В. Системд нөөцлөгдсөн энергийг ашиглахгүй байх
Г. Алдагдсан энергийг өөр системд ашиглах
Д. Алдагдсан энергийг дахин ашиглах боломжгүй болох
10. Энерги хадгалагдах хуулийг өөрийн үгээр бич.

11. Амжилт хүсье.
Багахан хариуцлагын ард их хэмжээний итгэл найдвар, аз жаргал хүлээж байдаг.

12. Хяналтын ажил /хугацаа 15 минут/
1. Энерги гэж юу вэ?
А. Хурд Б. Ажил хийх чадвар В. Хөдөлгөөн хийх чадвар Г. Чадал
2. Мэддэг энергийн хэлбэрүүдээсээ 5-ыг бичнэ үү.
А......................................... Б.......................................
В.................................... Г....................................... Д.................................
3. Энергийг нэг хэлбэрээс нөгөө хэлбэрт хувиргаж байгаа биеийг ................................ гэдэг.
А. Энерги хувиргагч Б. Энерги зөөгч В. Энерги нөөцлөгч
Г. Бүгд зөв Д. Бүгд буруу
4. Нүүрс шатаахад ................ энерги .................... энергид хувирч байдаг.
А. химийнмеханик Б. цөмийндулааны В. химийндулааны
5. Энерги нэг биеэс нөгөө биед дамжиж байгааг .......................... гэнэ.
А. Энерги хувирах Б. Энерги зөөгдөх В. Энерги нөөцлөх
Г. Бүгд зөв Д. Бүгд буруу
6. Өөртөө энерги агуулсан биетийг “энерги тээгч” гэдэг. 60 кг масстай Ганбаяр,
100 кг масстай Лхамсүрэн хоёрын аль нь их энерги тээх вэ?
А. Ганбаяр Б. Лхамсүрэн В. Хоёулаа ижил энерги тээнэ
Г. Асуулт буруу байна Д. Зөв хариулт алга
7. Энерги зөөгдөх замуудаас бурууг нь сонгоно уу.
А. “энерги тээгч”-ийн хөдөлгөөнөөр Б. Цацарлаар В. Урсгалаар Г.
Хөдөлгөөнөөр Д. Халалтаар
8. Утас цэнэглэх үед ямар энерги ямар энергид хувирч байдаг вэ?
А. Гэрлийн энерги химийн энергид Б. Цахилгаан энерги дулааны энергид
В. Цахилгаан энерги химийн энергид Г. Гэрлийн энерги дулааны энергид
9. Энерги үнэ цэнээ алдах гэдэг нь
А. Системийн энерги өөр энергид хувирч алдагдах
Б. Системийн энерги өөр системд дамжиж алдагдах
В. Системд нөөцлөгдсөн энергийг ашиглахгүй байх
Г. Алдагдсан энергийг өөр системд ашиглах
Д. Алдагдсан энергийг дахин ашиглах боломжгүй болох
10. Энерги хадгалагдах хуулийг өөрийн үгээр бич.
Амжилт хүсье.
Багахан хариуцлагын ард их хэмжээний итгэл найдвар хүлээж байдаг.
Хяналтын ажил /хугацаа 15 минут/
1. Энерги гэж юу вэ?
А. Хурд Б. Ажил хийх чадвар В. Хөдөлгөөн хийх чадвар Г. Чадал
2. Мэддэг энергийн хэлбэрүүдээсээ 5-ыг бичнэ үү.
А......................................... Б.......................................
В.................................... Г....................................... Д.................................
3. Энергийг нэг хэлбэрээс нөгөө хэлбэрт хувиргаж байгаа биеийг ................................ гэдэг.
А. Энерги хувиргагч Б. Энерги зөөгч В. Энерги нөөцлөгч
Г. Бүгд зөв Д. Бүгд буруу
4. Нүүрс шатаахад ................ энерги .................... энергид хувирч байдаг.
А. химийнмеханик Б. цөмийндулааны В. химийндулааны
5. Энерги нэг биеэс нөгөө биед дамжиж байгааг .......................... гэнэ.
А. Энерги хувирах Б. Энерги зөөгдөх В. Энерги нөөцлөх
Г. Бүгд зөв Д. Бүгд буруу
6. Өөртөө энерги агуулсан биетийг “энерги тээгч” гэдэг. 60 кг масстай Ганбаяр,
100 кг масстай Лхамсүрэн хоёрын аль нь их энерги тээх вэ?
А. Ганбаяр Б. Лхамсүрэн В. Хоёулаа ижил энерги тээнэ
Г. Асуулт буруу байна Д. Зөв хариулт алга

13. 7. Энерги зөөгдөх замуудаас бурууг нь сонгоно уу.
А. “энерги тээгч”-ийн хөдөлгөөнөөр Б. Цацарлаар В. Урсгалаар Г.
Хөдөлгөөнөөр Д. Халалтаар
8. Утас цэнэглэх үед ямар энерги ямар энергид хувирч байдаг вэ?
А. Гэрлийн энерги химийн энергид Б. Цахилгаан энерги дулааны энергид
В. Цахилгаан энерги химийн энергид Г. Гэрлийн энерги дулааны энергид
9. Энерги үнэ цэнээ алдах гэдэг нь
А. Системийн энерги өөр энергид хувирч алдагдах
Б. Системийн энерги өөр системд дамжиж алдагдах
В. Системд нөөцлөгдсөн энергийг ашиглахгүй байх
Г. Алдагдсан энергийг өөр системд ашиглах
Д. Алдагдсан энергийг дахин ашиглах боломжгүй болох
10. Энерги хадгалагдах хуулийг өөрийн үгээр бич.
Амжилт хүсье.
Багахан хариуцлагын ард их хэмжээний итгэл найдвар хүлээж байдаг.