SlideShare a Scribd company logo
1 of 32
// श्री //
// नमस्ते //
// द्विविध उपक्रम //
// श्री //
Under Guidance of
Vd. Mrs Shital Rasne
By
Vd. Saurabh B. Kadam
// श्री //
DEPARTMENT OF
AYURVED
SAMHITA & SIDDHANTA
DR D.Y PATIL COLLEGE OF AYURVED
AND RESEARCH CENTRE ,
PIMPRI –PUNE 18
// द्विविध उपक्रम //
// श्री //
Under Guidance of
Vd. Mrs Shital Rasne
By
Vd. Saurabh B. Kadam
// श्री //
चिकित्सा...?
याभि: क्रियाभिजायन्ते शरीरे धातव: समा: I
सा चिक्रित्सा वविाराणाम िमं तत भिषजाां
स्मृतम II
ि सु.
16/34
// श्री //
चिक्रित्सा शब्द पयााय :-
भेषज- औषध- भैषज्य-अगद-व्याधीहर-
पथ्य-साधन-प्रायश्चित-प्रशम-प्रिृ तीस्थापन –
उपाय-उपिम-उपिार-कक्रया-िमम-
िैद्यिमम इत्यादद
चिकित्सेिे अनेिविध प्रिार :-
अनंत व्याधी ...!
त्यािरील चिकित्साही अनंत प्रिारे...!!
ननदानपरीिजमन –पथ्यसेिन-रोगघ्न-उजामस्िर-
रसायनं-िाजीिरन-रोगप्राशमन –अपुनभमि-
संशोधन-संशमन-लंघन-बृहण-द्रव्यभूत –
अद्रव्यभूत-दैिव्यपाश्रय-युश्ततव्यपाश्रय-
सत्िािजय-आसुरी-मानुषी-दैिी-शस्रप्रननधान-
प्रिृ तीविघाति इत्यादद.
// श्री //
// श्री //
मूलत: दोन प्रिार –
संतपमण (बृहण)
&
अपतपमन (लंघन)
एि: सांतपाणस्त्तत्र द्ववतीयश्िापतपाण I
बृहणो लांघनश्िेती तत्पयाया: II
// श्री //
सांतपाण-
तृप्तीिरम ् I विणनम ् I -सु. सू. 46/34
सांतपाणापरपयााय: बृहण: I - िाग्भट
// श्री //
बृहण
बृहणम् यद् बृहत्वाय I - वाग्िट
बृहणां यद्देहस्य बृहत्वात िवतत I िाय: बृहणां द्रव्यां
िूम्युदिात्मिम् II अ.सां. सू.24/4 , 17/8
बृहत्वम् यच्छरीरस्य जनयेत् तच्ि बृहणम् I - िरि
धातुपुष्ठििरम् शरीरवृवििरां देहोपियिरां वा I – सु.सू.४५
// श्री //
अपतपान –
लांघनम् , अनशनादद I -ि. वव.2/13
िषाणम् I
अपतपाणद्रव्यां नाम लांघनद्रव्यां तच्ि
अष्ग्नवाय्वािाशात्मिम् I
यथा िु लत्थादीतन I – अ.ह्र.सू.14/3
व्रणस्य षठ्युपिमेषू एि: - सु. चि. 1/8
// श्री //
लांघन
लांघनां लाघवाय यत् I - वाग्िट
यष्त्िां चित लाघविरां देहे तत् लांघनां स्मृतम् I
- िरि
// श्री //

सांदिा :-

अठटाांगह्रदय सू. १४ द्ववववधोपिमणीय
अध्यायम ्

अठटाांगसांग्रह सू.२४

िरि सू. २२ लांघनबृहनीमध्यायम ्
( योजना
ितुष्ि )
// श्री //
सांतपाण (बृहण) अपतपान (लांघन)
पृथ्िी - जल आश्ग्न – िायु -
आिाश
महािूताचधक्य...,
// श्री //
संतपमण (बृहण) अपतपमन (लंघन
पृथ्वी - जल वायु - आिाश
आष्ग्न
िामुमततता :-
सवादा सवािावनाम ् सामान्यम ् वृिीिरणां I
ह्रासहेतू: ववशेषश्ि, िवृष्त्त: उियस्य तु II
ि. सू. 1 / 44
सामान्य ववशेष भसिाांत
// श्री //
// श्री //
सांतपाण (बृहण) अपतपान (लांघन)
स्नेहन स्िेदन
स्तंभन रूक्षण
अांतिााव...,
// श्री //
बृहण स्नेहन स्तांिन लांघन रूक्षण स्वेदन
गुरु गुरु - लघु लघु लघु
शीत शीत शीत उष्ण उष्ण उष्ण
मृदु मृदु मृदु तीक्ष्ण तीक्ष्ण तीक्ष्ण
वपश्छिल
वपश्छिल - विशद विशद -
श्स्नग्ध श्स्नग्ध - रुक्ष - रुक्ष
मंद मंद मंद सूक्ष्म - सूक्ष्म
स्थूल - - सर - सर
चलक्ष्ण - चलक्ष्ण िठीण िठीण -
श्स्थर - श्स्थर
सांतपाण अपतपान
// श्री //
लांघन ििार – वाग्िटोक्त
शोधण शमन
वमन पिन
ववरेिन दीपन
तनरूह बस्ती क्षुधा
नस्य ( भशरोववरेिन) तृठणा
आतपसेवन
रक्तमोक्षण मारुतसेवन
व्यायाम
// श्री //
लांघन ििार – िरिोक्त
 दशववध –
ितु: शुद्धी – िमन, विरेिन, ननरूह, नस्य
वपपासा उपिास
मारुतसेिन आतपसेिन
पािन व्यायाम
-
ि.सू. 22/18
 अपतपाणमवप ि त्रत्रववधम् –
लंघनम्,लंघनपिनम्,दोषािसेिनं िेनत I
-
ि.वि. 3/43
// श्री //
 लांघन योग्य (वाग्िटािाया) –
 मेह, आमदोष, स्नेहाचधतय, ज्िर,उरूस्तभ,
िु ष्ठ, विसपम, विद्रचध, प्लीहा, शशरोरोग,
िं ठरोग, नेररोग, स्थूल,
 भशभशर ऋतु सिाांसाठी, त्यासम हेमंतात
 बृहणाहम – लंघनसाध्या व्याधी – अल्प लंघन
द्यािे
// श्री //
लंघन योग्य (िरिािायम) –
लांघन ििार योग्य
ितु: शुिी – (वमन, ववरेिन,
तनरूह, नस्य)
शरीरबल उत्तम, िफ-वपत्त-रक्त-मल
अचधि मात्रेत असून वायु युक्त.
पािन व्याधीबल मध्यम, िफ-वपत्त याांनी
उत्पन्न
वमन,अततसार,ह्रदरोग,ववसूचििा,अलसि
,ज्वर,ववबांध,गौरव,उद्गार,ह्रल्हास,अरोि
ि इत्यादी व्याधीमध्ये
वपपासा
उपवास
उपरोक्त व्याधी असून रोगी अल्पबल
मारुतसेवन
आतपसेवन
व्यायाम
बलवान / मध्यमबल व्यष्क्त, अल्पबल
व्याधी
// श्री //
लांघन सम्यि योग :-
- वात-मूत्र-पुरीषाणाम् ववसगे
- गात्र लाघवे
- ह्रदयोद्गारिां िस्य शुवि
- तांद्रा क्लम गते
- स्वेदे जाते रुिौ
- क्षुध वपपासा असहोदये
- तनव्याथे ि अांतरात्मतन I
// श्री //
लांघन िमा :-
अनवष्स्थत दोषणाम् पािनम् I
दीपनम ् I ज्वरस्य नाशनम ् I आहारेच्छािरम ्
I रूचििरम ् I लाघविरां ि I सु उ. 39/103
स्वास्थमोजस्य जायते I अ.सं.चि.1
// श्री //
लांघन अयोग्य –
ऊध्वामारुततृठणाक्षुन्मुखशोषश्रमाष्न्वत
गभिाणीवृिबालिीरवश्र्िैत: अपतपाणे तनवषिा:
I
- सु.चि. 1/12
II श्री II
लांघन अततयोग :-
पिमभेदो- अंगमदम-िास-शोषो मुखस्य-क्षुत्प्रणाशो-
अरुचि-तृष्णा-दौबमल्या श्रोरनेरयो-मनस: संभ्रमो
अशभक्ष्णं-ऊध्िमिात-तमो ह्रदी- देहाग्नी बल
नाशचि I .
- ि.सू. 22/37
अपतवपातस्य रूपाणण-
शूलम ्,अरनत,आध्मानम ्,गुदप्रिोप,ज्िर,
अंगदाह, श्रम:,मोह:,तृष्णा,शय्यासन,
स्रीविषयेष्िभश्तत: I – िा. भोजनिल्प 17/18
 बृहण योग्य (वाग्िटािाया) –
व्याधी,औषधी,मद्य,स्रीसेिन,शोि यांनी िृ श
भाराध्िारेक्षतक्षीण यांनी रुक्ष अशतत
िातप्रिृ ती,गशभमणी, सूनतिा, बाल, िृद्ध
ग्रीष्म ऋतुत सिाांना
(same as charakacharya)
लंघनाहम – बृहनसाध्य व्याधी - बृहण देऊ नये.
// श्री //
// श्री //
बृहण सम्यि योग:-
बलम ् – पुष्टय(धातू पुष्टी) –
िाचयमदोषवििजमनम I
धातुपुश्ष्ठिरम ् शरीरिृवद्धिरं देहोपियिरं िा
I – सु.सू.४५
// श्री //
बृहण द्रव्य:-
मांस-क्षीर-शसता-सवपम, मधुर ि श्स्नग्ध
औषधी शसद्ध बस्ती, ननद्रा, शैय्या सुख,
अभ्यंगस्नान,ननिृत्तीहषमण
सामान्येन मधुरो रस: बृहण: I –ि.सू.२६
// श्री //
बृहण आततयोग:-
स्थौल्यमतत I
अततस्थौल्या- आपिी –मेह-ज्वर- उदर-
िगांदर-िास-सांन्यास-मूत्रिू च्छ-आमदोष-
िु ठिादीनततदारूणान् I अ.ह्र.सू. 14/20
// श्री //
सांतपाणजन्य व्याधी अपतपाणजन्य व्याधी
िमेह-वपडिा देहाष्ग्न, बल, वणा, ओज, शुि, माांस क्षय
िां डू-िोि-पाांडू ज्वर-िास अनुबांध
ज्वर पाश्वाशूल
अनेि िु ठि अरोिि
आमिदोषज व्याधी-मूत्रिृ च्छ श्रोत्र दौबाल्य
अरोिि-तांद्रा क्लैब्या उन्माद-िलाप-हृद व्यथा
आततस्थौल्या-आलस्य
गुरुगात्रात
ववण्मूत्र सांग्रह
इांदद्रय स्रोतसाां लेपो बुिेमोह:
िभमलि:
शूल जांघा-ऊरु-त्रत्रि िदेश
शोफा: ि पवाष्स्थ सांचध िेदश्ि
वातजा गदा
ऊध्वा वाताद्या
// श्री //
Thank You …!

More Related Content

What's hot

Shastika shali pinda sweda.pptx
Shastika shali pinda sweda.pptxShastika shali pinda sweda.pptx
Shastika shali pinda sweda.pptxAkshay Shetty
 
ARSHA - Dravya Prayoga.pptx
ARSHA - Dravya Prayoga.pptxARSHA - Dravya Prayoga.pptx
ARSHA - Dravya Prayoga.pptxAditi Gandhi
 
cva case presentation
cva case presentation cva case presentation
cva case presentation Kamal Sharma
 
Viswachi PPT
Viswachi  PPTViswachi  PPT
Viswachi PPTRazia Sk
 
A presentation on vata rakta chikitsa ppt
A presentation on vata rakta chikitsa pptA presentation on vata rakta chikitsa ppt
A presentation on vata rakta chikitsa pptJyothi P
 
Imprtance of deepana and pachana.pptx
Imprtance of deepana and pachana.pptxImprtance of deepana and pachana.pptx
Imprtance of deepana and pachana.pptxe-MAP
 
1.importance of rogi roga pareeksha in panchakarma
1.importance of rogi roga pareeksha in panchakarma1.importance of rogi roga pareeksha in panchakarma
1.importance of rogi roga pareeksha in panchakarmaDr.Sudeesh Shetty
 
Shotha presentation.pptx
Shotha presentation.pptxShotha presentation.pptx
Shotha presentation.pptxshruthipanambur
 
ANALYSIS OF PANCHAKARMA RESEARCHES DONE IN THE MANAGEMENT OF GRIDHRASI
ANALYSIS OF PANCHAKARMA RESEARCHES DONE IN THE MANAGEMENT OF GRIDHRASIANALYSIS OF PANCHAKARMA RESEARCHES DONE IN THE MANAGEMENT OF GRIDHRASI
ANALYSIS OF PANCHAKARMA RESEARCHES DONE IN THE MANAGEMENT OF GRIDHRASIPanchakarma Sdmcahhassan
 
CLINICAL ASPECTS OF VIRECHANA AND ITS MODE OF ACTION
CLINICAL ASPECTS OF VIRECHANA AND ITS MODE OF ACTIONCLINICAL ASPECTS OF VIRECHANA AND ITS MODE OF ACTION
CLINICAL ASPECTS OF VIRECHANA AND ITS MODE OF ACTIONPanchakarma Sdmcahhassan
 
Karsya & Mamsasosha
Karsya & MamsasoshaKarsya & Mamsasosha
Karsya & Mamsasoshavdsriram
 
Salakya tantra netra roga classification as in different texts in ayurveda
Salakya tantra netra roga classification as in different texts in ayurvedaSalakya tantra netra roga classification as in different texts in ayurveda
Salakya tantra netra roga classification as in different texts in ayurvedaTania Anvar Sadath
 

What's hot (20)

Shastika shali pinda sweda.pptx
Shastika shali pinda sweda.pptxShastika shali pinda sweda.pptx
Shastika shali pinda sweda.pptx
 
Prameha (Rogavastha)
Prameha (Rogavastha)Prameha (Rogavastha)
Prameha (Rogavastha)
 
ARSHA - Dravya Prayoga.pptx
ARSHA - Dravya Prayoga.pptxARSHA - Dravya Prayoga.pptx
ARSHA - Dravya Prayoga.pptx
 
cva case presentation
cva case presentation cva case presentation
cva case presentation
 
Kriyakala
Kriyakala  Kriyakala
Kriyakala
 
Viswachi PPT
Viswachi  PPTViswachi  PPT
Viswachi PPT
 
A presentation on vata rakta chikitsa ppt
A presentation on vata rakta chikitsa pptA presentation on vata rakta chikitsa ppt
A presentation on vata rakta chikitsa ppt
 
Imprtance of deepana and pachana.pptx
Imprtance of deepana and pachana.pptxImprtance of deepana and pachana.pptx
Imprtance of deepana and pachana.pptx
 
1.importance of rogi roga pareeksha in panchakarma
1.importance of rogi roga pareeksha in panchakarma1.importance of rogi roga pareeksha in panchakarma
1.importance of rogi roga pareeksha in panchakarma
 
Amavata : Case Study
Amavata : Case StudyAmavata : Case Study
Amavata : Case Study
 
Kustha
KusthaKustha
Kustha
 
Amavata
AmavataAmavata
Amavata
 
Shwitra
Shwitra Shwitra
Shwitra
 
Shotha presentation.pptx
Shotha presentation.pptxShotha presentation.pptx
Shotha presentation.pptx
 
Jvara ppt
Jvara pptJvara ppt
Jvara ppt
 
ANALYSIS OF PANCHAKARMA RESEARCHES DONE IN THE MANAGEMENT OF GRIDHRASI
ANALYSIS OF PANCHAKARMA RESEARCHES DONE IN THE MANAGEMENT OF GRIDHRASIANALYSIS OF PANCHAKARMA RESEARCHES DONE IN THE MANAGEMENT OF GRIDHRASI
ANALYSIS OF PANCHAKARMA RESEARCHES DONE IN THE MANAGEMENT OF GRIDHRASI
 
CLINICAL ASPECTS OF VIRECHANA AND ITS MODE OF ACTION
CLINICAL ASPECTS OF VIRECHANA AND ITS MODE OF ACTIONCLINICAL ASPECTS OF VIRECHANA AND ITS MODE OF ACTION
CLINICAL ASPECTS OF VIRECHANA AND ITS MODE OF ACTION
 
Pakshaghate virechanam
Pakshaghate virechanamPakshaghate virechanam
Pakshaghate virechanam
 
Karsya & Mamsasosha
Karsya & MamsasoshaKarsya & Mamsasosha
Karsya & Mamsasosha
 
Salakya tantra netra roga classification as in different texts in ayurveda
Salakya tantra netra roga classification as in different texts in ayurvedaSalakya tantra netra roga classification as in different texts in ayurveda
Salakya tantra netra roga classification as in different texts in ayurveda
 

Similar to Dwividha Upakrama Ayurved treatment (7)

Rajayakshma chikitsa - Charak Samhita
Rajayakshma chikitsa - Charak SamhitaRajayakshma chikitsa - Charak Samhita
Rajayakshma chikitsa - Charak Samhita
 
Purish (Stool) Exam According To Ayurveda
Purish (Stool) Exam According To AyurvedaPurish (Stool) Exam According To Ayurveda
Purish (Stool) Exam According To Ayurveda
 
Qualitative utility of ghrat tail vasa majja
Qualitative utility of ghrat tail vasa majjaQualitative utility of ghrat tail vasa majja
Qualitative utility of ghrat tail vasa majja
 
Qualitative utility of ghrat tail vasa majja
Qualitative utility of ghrat tail vasa majjaQualitative utility of ghrat tail vasa majja
Qualitative utility of ghrat tail vasa majja
 
Pathya Kalpana in Samsarjana Krama
Pathya Kalpana in Samsarjana KramaPathya Kalpana in Samsarjana Krama
Pathya Kalpana in Samsarjana Krama
 
Rajayakshma Nidan - Charak samhita
Rajayakshma Nidan - Charak samhitaRajayakshma Nidan - Charak samhita
Rajayakshma Nidan - Charak samhita
 
Sodhana in swasa kasa.pptx
Sodhana in swasa kasa.pptxSodhana in swasa kasa.pptx
Sodhana in swasa kasa.pptx
 

More from Aaptashri Ayurved & Panchakarma Clinic,Pune

More from Aaptashri Ayurved & Panchakarma Clinic,Pune (20)

Hybridization & mahapralaya
Hybridization & mahapralayaHybridization & mahapralaya
Hybridization & mahapralaya
 
Chavanprash Nirman - Dr saurabh kadam)
Chavanprash Nirman - Dr saurabh kadam)Chavanprash Nirman - Dr saurabh kadam)
Chavanprash Nirman - Dr saurabh kadam)
 
MCQ POINT - 1 PG CET Ayurveda
MCQ POINT - 1 PG CET AyurvedaMCQ POINT - 1 PG CET Ayurveda
MCQ POINT - 1 PG CET Ayurveda
 
Sushruta Sharir Sthansa - PG CET Ayurveda
Sushruta Sharir Sthansa - PG CET AyurvedaSushruta Sharir Sthansa - PG CET Ayurveda
Sushruta Sharir Sthansa - PG CET Ayurveda
 
Sharangdhar Samhita - PG CET Ayurveda
Sharangdhar Samhita - PG CET AyurvedaSharangdhar Samhita - PG CET Ayurveda
Sharangdhar Samhita - PG CET Ayurveda
 
Kashyap Samhita -PG CET Ayurveda
Kashyap Samhita -PG CET AyurvedaKashyap Samhita -PG CET Ayurveda
Kashyap Samhita -PG CET Ayurveda
 
Charak Samhita - Shariir,Nidan,Indriya,Viman - PG CET Ayurveda
Charak Samhita - Shariir,Nidan,Indriya,Viman - PG CET AyurvedaCharak Samhita - Shariir,Nidan,Indriya,Viman - PG CET Ayurveda
Charak Samhita - Shariir,Nidan,Indriya,Viman - PG CET Ayurveda
 
Strirog prasuti Tantra 2 PG CET Ayurveda
Strirog prasuti Tantra 2 PG CET AyurvedaStrirog prasuti Tantra 2 PG CET Ayurveda
Strirog prasuti Tantra 2 PG CET Ayurveda
 
Strirog prasuti Tantra 1 PG CET Ayurveda
Strirog prasuti Tantra 1 PG CET AyurvedaStrirog prasuti Tantra 1 PG CET Ayurveda
Strirog prasuti Tantra 1 PG CET Ayurveda
 
Stanya Balgraha - PG CET Ayurveda
Stanya  Balgraha - PG CET AyurvedaStanya  Balgraha - PG CET Ayurveda
Stanya Balgraha - PG CET Ayurveda
 
Shalakya MukhaRoga - PG CET Ayurveda
Shalakya MukhaRoga - PG CET AyurvedaShalakya MukhaRoga - PG CET Ayurveda
Shalakya MukhaRoga - PG CET Ayurveda
 
KC Vatvyadhi -2 PG CET Ayurveda
KC Vatvyadhi -2 PG CET AyurvedaKC Vatvyadhi -2 PG CET Ayurveda
KC Vatvyadhi -2 PG CET Ayurveda
 
KC Vatavyadhi 1 - PG CET Ayurveda
KC Vatavyadhi 1 - PG CET AyurvedaKC Vatavyadhi 1 - PG CET Ayurveda
KC Vatavyadhi 1 - PG CET Ayurveda
 
Kayachikitsa Panchkarma - PG CET Ayurveda
Kayachikitsa Panchkarma - PG CET AyurvedaKayachikitsa Panchkarma - PG CET Ayurveda
Kayachikitsa Panchkarma - PG CET Ayurveda
 
Balrog - 1 PG CET Ayurveda
Balrog - 1 PG CET AyurvedaBalrog - 1 PG CET Ayurveda
Balrog - 1 PG CET Ayurveda
 
Swasthavritta -2 PG CET Ayurveda
Swasthavritta -2 PG CET AyurvedaSwasthavritta -2 PG CET Ayurveda
Swasthavritta -2 PG CET Ayurveda
 
Rognidan - PG CET Ayurveda
Rognidan - PG CET AyurvedaRognidan - PG CET Ayurveda
Rognidan - PG CET Ayurveda
 
Rasa shastra - PG CET Ayurveda
Rasa shastra - PG CET AyurvedaRasa shastra - PG CET Ayurveda
Rasa shastra - PG CET Ayurveda
 
Guidelines for insurance coverage to ayurvedic treatment
Guidelines for insurance coverage to ayurvedic treatmentGuidelines for insurance coverage to ayurvedic treatment
Guidelines for insurance coverage to ayurvedic treatment
 
Swasthavrutta Psm PG CET Ayurveda
Swasthavrutta Psm PG CET AyurvedaSwasthavrutta Psm PG CET Ayurveda
Swasthavrutta Psm PG CET Ayurveda
 

Dwividha Upakrama Ayurved treatment

  • 1. // श्री // // नमस्ते //
  • 2. // द्विविध उपक्रम // // श्री // Under Guidance of Vd. Mrs Shital Rasne By Vd. Saurabh B. Kadam
  • 3. // श्री // DEPARTMENT OF AYURVED SAMHITA & SIDDHANTA DR D.Y PATIL COLLEGE OF AYURVED AND RESEARCH CENTRE , PIMPRI –PUNE 18
  • 4. // द्विविध उपक्रम // // श्री // Under Guidance of Vd. Mrs Shital Rasne By Vd. Saurabh B. Kadam
  • 5. // श्री // चिकित्सा...? याभि: क्रियाभिजायन्ते शरीरे धातव: समा: I सा चिक्रित्सा वविाराणाम िमं तत भिषजाां स्मृतम II ि सु. 16/34
  • 6. // श्री // चिक्रित्सा शब्द पयााय :- भेषज- औषध- भैषज्य-अगद-व्याधीहर- पथ्य-साधन-प्रायश्चित-प्रशम-प्रिृ तीस्थापन – उपाय-उपिम-उपिार-कक्रया-िमम- िैद्यिमम इत्यादद
  • 7. चिकित्सेिे अनेिविध प्रिार :- अनंत व्याधी ...! त्यािरील चिकित्साही अनंत प्रिारे...!! ननदानपरीिजमन –पथ्यसेिन-रोगघ्न-उजामस्िर- रसायनं-िाजीिरन-रोगप्राशमन –अपुनभमि- संशोधन-संशमन-लंघन-बृहण-द्रव्यभूत – अद्रव्यभूत-दैिव्यपाश्रय-युश्ततव्यपाश्रय- सत्िािजय-आसुरी-मानुषी-दैिी-शस्रप्रननधान- प्रिृ तीविघाति इत्यादद. // श्री //
  • 8. // श्री // मूलत: दोन प्रिार – संतपमण (बृहण) & अपतपमन (लंघन) एि: सांतपाणस्त्तत्र द्ववतीयश्िापतपाण I बृहणो लांघनश्िेती तत्पयाया: II
  • 9. // श्री // सांतपाण- तृप्तीिरम ् I विणनम ् I -सु. सू. 46/34 सांतपाणापरपयााय: बृहण: I - िाग्भट
  • 10. // श्री // बृहण बृहणम् यद् बृहत्वाय I - वाग्िट बृहणां यद्देहस्य बृहत्वात िवतत I िाय: बृहणां द्रव्यां िूम्युदिात्मिम् II अ.सां. सू.24/4 , 17/8 बृहत्वम् यच्छरीरस्य जनयेत् तच्ि बृहणम् I - िरि धातुपुष्ठििरम् शरीरवृवििरां देहोपियिरां वा I – सु.सू.४५
  • 11. // श्री // अपतपान – लांघनम् , अनशनादद I -ि. वव.2/13 िषाणम् I अपतपाणद्रव्यां नाम लांघनद्रव्यां तच्ि अष्ग्नवाय्वािाशात्मिम् I यथा िु लत्थादीतन I – अ.ह्र.सू.14/3 व्रणस्य षठ्युपिमेषू एि: - सु. चि. 1/8
  • 12. // श्री // लांघन लांघनां लाघवाय यत् I - वाग्िट यष्त्िां चित लाघविरां देहे तत् लांघनां स्मृतम् I - िरि
  • 13. // श्री //  सांदिा :-  अठटाांगह्रदय सू. १४ द्ववववधोपिमणीय अध्यायम ्  अठटाांगसांग्रह सू.२४  िरि सू. २२ लांघनबृहनीमध्यायम ् ( योजना ितुष्ि )
  • 14. // श्री // सांतपाण (बृहण) अपतपान (लांघन) पृथ्िी - जल आश्ग्न – िायु - आिाश महािूताचधक्य...,
  • 15. // श्री // संतपमण (बृहण) अपतपमन (लंघन पृथ्वी - जल वायु - आिाश आष्ग्न
  • 16. िामुमततता :- सवादा सवािावनाम ् सामान्यम ् वृिीिरणां I ह्रासहेतू: ववशेषश्ि, िवृष्त्त: उियस्य तु II ि. सू. 1 / 44 सामान्य ववशेष भसिाांत // श्री //
  • 17. // श्री // सांतपाण (बृहण) अपतपान (लांघन) स्नेहन स्िेदन स्तंभन रूक्षण अांतिााव...,
  • 18. // श्री // बृहण स्नेहन स्तांिन लांघन रूक्षण स्वेदन गुरु गुरु - लघु लघु लघु शीत शीत शीत उष्ण उष्ण उष्ण मृदु मृदु मृदु तीक्ष्ण तीक्ष्ण तीक्ष्ण वपश्छिल वपश्छिल - विशद विशद - श्स्नग्ध श्स्नग्ध - रुक्ष - रुक्ष मंद मंद मंद सूक्ष्म - सूक्ष्म स्थूल - - सर - सर चलक्ष्ण - चलक्ष्ण िठीण िठीण - श्स्थर - श्स्थर सांतपाण अपतपान
  • 19. // श्री // लांघन ििार – वाग्िटोक्त शोधण शमन वमन पिन ववरेिन दीपन तनरूह बस्ती क्षुधा नस्य ( भशरोववरेिन) तृठणा आतपसेवन रक्तमोक्षण मारुतसेवन व्यायाम
  • 20. // श्री // लांघन ििार – िरिोक्त  दशववध – ितु: शुद्धी – िमन, विरेिन, ननरूह, नस्य वपपासा उपिास मारुतसेिन आतपसेिन पािन व्यायाम - ि.सू. 22/18  अपतपाणमवप ि त्रत्रववधम् – लंघनम्,लंघनपिनम्,दोषािसेिनं िेनत I - ि.वि. 3/43
  • 21. // श्री //  लांघन योग्य (वाग्िटािाया) –  मेह, आमदोष, स्नेहाचधतय, ज्िर,उरूस्तभ, िु ष्ठ, विसपम, विद्रचध, प्लीहा, शशरोरोग, िं ठरोग, नेररोग, स्थूल,  भशभशर ऋतु सिाांसाठी, त्यासम हेमंतात  बृहणाहम – लंघनसाध्या व्याधी – अल्प लंघन द्यािे
  • 22. // श्री // लंघन योग्य (िरिािायम) – लांघन ििार योग्य ितु: शुिी – (वमन, ववरेिन, तनरूह, नस्य) शरीरबल उत्तम, िफ-वपत्त-रक्त-मल अचधि मात्रेत असून वायु युक्त. पािन व्याधीबल मध्यम, िफ-वपत्त याांनी उत्पन्न वमन,अततसार,ह्रदरोग,ववसूचििा,अलसि ,ज्वर,ववबांध,गौरव,उद्गार,ह्रल्हास,अरोि ि इत्यादी व्याधीमध्ये वपपासा उपवास उपरोक्त व्याधी असून रोगी अल्पबल मारुतसेवन आतपसेवन व्यायाम बलवान / मध्यमबल व्यष्क्त, अल्पबल व्याधी
  • 23. // श्री // लांघन सम्यि योग :- - वात-मूत्र-पुरीषाणाम् ववसगे - गात्र लाघवे - ह्रदयोद्गारिां िस्य शुवि - तांद्रा क्लम गते - स्वेदे जाते रुिौ - क्षुध वपपासा असहोदये - तनव्याथे ि अांतरात्मतन I
  • 24. // श्री // लांघन िमा :- अनवष्स्थत दोषणाम् पािनम् I दीपनम ् I ज्वरस्य नाशनम ् I आहारेच्छािरम ् I रूचििरम ् I लाघविरां ि I सु उ. 39/103 स्वास्थमोजस्य जायते I अ.सं.चि.1
  • 25. // श्री // लांघन अयोग्य – ऊध्वामारुततृठणाक्षुन्मुखशोषश्रमाष्न्वत गभिाणीवृिबालिीरवश्र्िैत: अपतपाणे तनवषिा: I - सु.चि. 1/12
  • 26. II श्री II लांघन अततयोग :- पिमभेदो- अंगमदम-िास-शोषो मुखस्य-क्षुत्प्रणाशो- अरुचि-तृष्णा-दौबमल्या श्रोरनेरयो-मनस: संभ्रमो अशभक्ष्णं-ऊध्िमिात-तमो ह्रदी- देहाग्नी बल नाशचि I . - ि.सू. 22/37 अपतवपातस्य रूपाणण- शूलम ्,अरनत,आध्मानम ्,गुदप्रिोप,ज्िर, अंगदाह, श्रम:,मोह:,तृष्णा,शय्यासन, स्रीविषयेष्िभश्तत: I – िा. भोजनिल्प 17/18
  • 27.  बृहण योग्य (वाग्िटािाया) – व्याधी,औषधी,मद्य,स्रीसेिन,शोि यांनी िृ श भाराध्िारेक्षतक्षीण यांनी रुक्ष अशतत िातप्रिृ ती,गशभमणी, सूनतिा, बाल, िृद्ध ग्रीष्म ऋतुत सिाांना (same as charakacharya) लंघनाहम – बृहनसाध्य व्याधी - बृहण देऊ नये. // श्री //
  • 28. // श्री // बृहण सम्यि योग:- बलम ् – पुष्टय(धातू पुष्टी) – िाचयमदोषवििजमनम I धातुपुश्ष्ठिरम ् शरीरिृवद्धिरं देहोपियिरं िा I – सु.सू.४५
  • 29. // श्री // बृहण द्रव्य:- मांस-क्षीर-शसता-सवपम, मधुर ि श्स्नग्ध औषधी शसद्ध बस्ती, ननद्रा, शैय्या सुख, अभ्यंगस्नान,ननिृत्तीहषमण सामान्येन मधुरो रस: बृहण: I –ि.सू.२६
  • 30. // श्री // बृहण आततयोग:- स्थौल्यमतत I अततस्थौल्या- आपिी –मेह-ज्वर- उदर- िगांदर-िास-सांन्यास-मूत्रिू च्छ-आमदोष- िु ठिादीनततदारूणान् I अ.ह्र.सू. 14/20
  • 31. // श्री // सांतपाणजन्य व्याधी अपतपाणजन्य व्याधी िमेह-वपडिा देहाष्ग्न, बल, वणा, ओज, शुि, माांस क्षय िां डू-िोि-पाांडू ज्वर-िास अनुबांध ज्वर पाश्वाशूल अनेि िु ठि अरोिि आमिदोषज व्याधी-मूत्रिृ च्छ श्रोत्र दौबाल्य अरोिि-तांद्रा क्लैब्या उन्माद-िलाप-हृद व्यथा आततस्थौल्या-आलस्य गुरुगात्रात ववण्मूत्र सांग्रह इांदद्रय स्रोतसाां लेपो बुिेमोह: िभमलि: शूल जांघा-ऊरु-त्रत्रि िदेश शोफा: ि पवाष्स्थ सांचध िेदश्ि वातजा गदा ऊध्वा वाताद्या