Dhorbarahi

1. प्रशिद्ध धाशमिक स्थल “ढोर बाराही”
भुशमकााः
गण्डकी प्रदेि अन्तरगत विशभन्न जिल्लाहरुमध्ये तनहुुँ जिल्लाको िुक्लागण्डकी नगरपाशलका िडा नं ९ मा पने
िािस्थला गाउुँदेखि कररि १ ककलो शमटर दक्षिणतर्ि र कर्दी र्ाुँट िराहा िोलादेखि कररि २.५ ककलोशमटर
उत्तरतर्ि घना िंगलको विचमा ढोरिाराहीको मजन्दर अिजस्थत छ । गण्डकी प्रदेिको रािधानी पोिरादेखि २४
कक.शम. पूिि पृथ्िीरािमागिको ककनारामा रहेको गाछेपानी र दुलेगौंडा ििारको हेल्थपोष्ट चोकबाट ढोरिाराही
मजन्दर िानको लागग प्रिेि गने मुख्य विन्दु हुन । कररि १०० रोपनी भन्दा िढी िेत्रर्ल रहेको ढोरबाराहीको
िरपर नागिेली, पानीसरो, िेत,कदम , गचलाउने, कटुस, दपदपे, िस्ता ठु ला–ठु ला रुि र लहराहरुले सजिएको
सदािहार घना िंगल छ ।
िुक्लागण्डकी नगरपाशलका को िडा नं ८,९,र १० का भागहरुमा पने कर्दी, राईपुर र कर्रकर्रे लामागाउुँ शमलेर
ढोर राज्य िनेको र बाराही पनन यसै िेत्र शभत्र पने भएको हुुँदा ठाउुँको नाम समेत िोडेर ढोरबाराही नामाकरण
गररएको हुन सक्दछ । दुलेगौंडाबाट सेती नदीमा रहेको पुल पार गररसके पनछ नतव्िनतयन क्याम्प ,गणपनतििार
र कर्दीर्ाुँटको मनोरम दृष्यािलोकन गदै िाुँदा ५ कक.शम. दुरी पार गरेको थाहै हुदैन । दुलेगौंडाबाट पैदल यात्रा
गरर िान पनन सककने र टयाक्सी तथा िीप लगायत अन्य सिारी साधनको प्रयोग गरेर पनन िान सककन्छ ।
ढोरबाराही मजन्दरमा िानकोलागग शिरचढाउनेबाट पैदल मागिको प्रयोग गरेर पनन िान सककन्छ । मजन्दरमा
आउने श्रद्धालु भक्तिनहरुको सुविधालाई ध्यानमा राखि सोही स्थानमा ढोरकर्दीका युिाहरुको वििेष अगुिाईमा
ढोरकर्दी र िरपरका युिाहरु िैदेशिक रोिगारीको क्रममा विशभन्न देिमा कायिरत रहुँदा संकलन गरेको रकम र
िुक्लागण्डकी नगरपाशलकाको थप आगथिक सहयोगको आधारमा यात्रुले िाना िनाउन साथै मनोरञ्िनका साथ
समय विताउनको लागग सुविधायुक्त पाकि को ननमािण कायि संचालनमा रहेकोेे छ । िसलाई चमेलीपाकि
नामाकरण गररएको छ । यसरी ढोरबाराही मजन्दरदेखि कर्दीर्ाुँटको उत्तरतर्ि को अजन्तम शसमानासम्म ठाउुँ –
ठाउुँमा साना ठु ला पाकि हरु ननमािण गनि स्थाननय तहबाट योिना अगाडड बढेको छ ।
ढोरबाराहीको उत्पवत्त र वििेषता ेाः
ढोरबाराहीको उत्पवत्त यनतनै सालमा भएको हो भनेर ककटानका साथ भन्न सककने शलखित आधार हालसम्म कुँ ही
भेटटुँदैन । के िल ककं िदजन्त र त्यहाुँ उत्िनन गदाि भेटटएका सामग्रीको आधारनै अनुमान गने प्रमुि आधार
िनेको छ । ढोरबाराहीको उत्पवत्त र वििेषता िारेमा हालसम्म पनन कु नै ननकायबाट विस्तृत अध्ययन गने कायि
भएको छैन । संम्भिताः संसारमा विरलै मात्रामा देखिने ककशसमको वििेषता भएको ढोरबाराहीको िारेमा विषयगत
विज्ञहरुबाट विस्तृत अध्ययन गरर प्रचार प्रसारमा ल्याउनु पने आिश्यकता देखिन्छ । प्रमुि जिम्मेिारी स्थाननय
तहको हुन्छ ।
विद्यमान भौगोशलक िनािटको आधारमा प्रागचनकालमा िैरेनीटार,दुलेगौंडा, गणपनतििार र कर्दीर्ाुँट एउटा
वििाल तालको रुपमा गथयो भन्न सककन्छ । शभम्बाुँध िोशलए पश्चात विस्तारै तालमा पानीको मात्र क्रमिाः
घट्न गएकोले िशमनको तह–तह िनेको कु रा हालको अिस्थाबाट छलिङ्ग अनुमान गनि सककन्छ । यसरी तालको
विचमा रहेको सानो थुम्का ( पहाड ) साउनडाुँडाको चुचुरोबाट दक्षिणतर्ि को भागमा बाराही रहेको र स्थाननय
बाशसन्दाले बाराही िोला र साउनडाुँडाको र्े दीबाट कटान गरर नाका िोली टदएपनछ साउनडाडा देखि उत्तरतर्ि को

2. ताल सुेुके पनछ बाराही त्यहाुँबाट अन्यत्र स्थानान्तरण हुनु भएको भन्ने भनाई रहेको छ । साउनडाडामा बाराही
नदेखिए पश्चात स्थाननय िाशसन्दाले लामा गुरु कहाुँ हेराउुँदा साउनडाुँडाबाट उत्तरतर्ि घना िंगलमा ठु लो पहराको
र्े दीमा गई िसेकी छन ् िोि तलास गरे भेट्न सककन्छ भनन टदएकोले स्थाननय िाशसन्दाहरुले ननकै िोिी
गरेका गथए भन्ने भनाई पनन छ । बािस्थला गाउुँबाट गाई भैंसी चराउन आउनेहरु हाल बाराही रहेको स्थानको
नजिक िशस रहुँदा गुड् गुड् गरर ठू लो आिाि सुनेको र िोज्दै हदै िाुँदा ठु लो पहराको वपंधबाट ठु लो पानीको
मुस्लो आएको र एकै नछनमा पानी बन्द भएकोदेखि वििरण िानकारी गराई लामागुरुसंग हेराउुँदा बाराही हुन
भनेकोले स्थाननय बाशसन्दाले पहराको िरपर परिाला लगाएर सुरक्षित िनाएको साथै पहराको दायाुँतर्ि सानो
मजन्दर र तल पानीको पोिरी ननमािण गरर २ िटा शिलाहरु स्थापना गरेको भन्ने भनाई छ । मजन्दर शभत्र
शििशलङ्ग र गणेिको मुनत ि स्थापना गररएको छ । ढोर बाराहीको िारेमा यस्तै ककशसमका अन्य भनाईहरु पनन
पाइन्छ ।
पुरानो मुल मजन्दरको ठाउुँमा हाल प्यागोडा िैलीमा तामाको छाना भएको नयाुँ मजन्दर ननमािण भएको छ,
मजन्दरको िरपर ठाउुँ ठाउुँमा पौिाहरु ननमािण भएका छन ् । यसरी पटहला गुड गुड गरर आिाि आउने तत ्
पश्चात पहराको कु नाबाट ४÷५ शमनटसम्म ठु लो पानीको छाल आउनुलाई बाराही लहरी भननएको साथै लहरी
छु टेको भन्ने भनाई छ । यस ककशसमको लहरी कररि ३०÷४० शमनटको र्रकमा पटक पटक आई रहन्छ र लहरी
चलेको समयमा स्नान गदाि िढी पुण्य प्राप्त हुने , ढोरबाराहीको पुिाआिा र दििन गनािले मनले गचताएको सिै
कु रा पुरा हुन्छ भन्ने भनाई पनन छ । निोल्ने लाटो माननस पनन लहरी चलेको समयमा कु ण्डमा नुहाउुँदा बोल्न
सुरु गरेको साथै विशभन्न रोग लागेका माननसहरुको पनन रोग ननको भएको भन्ने प्रिस्त उदाहरणहरु छन ् ।
त्यतीमात्र नभएर लामो समयसम्म िडेरी परेर िेतीपाती लगाउन समस्या हुुँदा स्थाननय बाशसन्दाले बािागािा
सटहत ढोरबाराहीमा आई पुिा गरेर पानी माग्दा के ही समय पश्चात शभषण िषाि हुने गरेको भनाई िजक्तको
प्रमाणको रुपमा स्थाननय बुढापाकाहरु अझै िताउनु हुन्छ । अटहलेसम्म पनन ढोरबाराही िरपरका बाशसन्दाहरुले
मौषम समय सापेि भई टदयोस , सहकाल शभत्रत्रयोस भन्ने कामना सटहत ढोरबाराहीमा समुह–समुह र टोल–
टोलको आयोिनामा हरेक िषि ३ पटक सशमिा पुिा गने चलन छ । यस्तो अपार िजक्तको रुपमा रहेको
देिीलाई भगिान विष्णुको तेश्रो अितार िराहा भन्ने गररन्छ । ढोरबाराहीको मजन्दरमा रहेको यस ककशसमको
आश्चयििनक वििेषताको िारेमा मेची देखि महाकालीसम्म नामक पुस्तकमा चचाि गररएको भेटटन्छ । उक्त
पुस्तकको पंजक्तमा बाराहा भगिान समुद्रबाट पृथ्िीलाई बाटहर ननकाल्न समुद्रममा हामर्ाल्दा आएको छाल नै
बाराही लहरी हो भनन लेखिएको िाहेक अन्यत्र कही उल्लेि छैन । देि भररका टहन्दूधमाििलम्िी िाहेक अन्य
धमि मान्नेहरुपनन बाराहीको दििन तथा पुिाआिा गनि आउुँछन ् ।
मजन्दर पररसरमा भक्तालुहरुले चढाएका घण्टाहरु मजन्दरको मुलगेट देखि दायाुँ िायाुँ िाटोमा शमलाएर राखिएको
छ । मजन्दर िरपर उत्िनन ् साथै ननमािणको क्रममा भेटटएका घण्टामा नेपाल सम्ित ९११ , साके १७६५ र १८०८
लेखिनुले पनन बाराही मजन्दर कनत पुरानो रहेछ भनेर अनुमान गने आधार प्राप्त भएको छ । वि.सं १९९० भन्दा
अगाडड बाराहीको मजन्दरमा भाकल स्िरुप पाठीको मात्र िशल टदने चलन गथयो तर पोिराबाट आउनु भएका
िनेल धन िम्सेरले आर्ु ले स्त्री पिु ( पाठी ) को प्रसाद निाने भएकोले पुिाको लागग िोका ल्याएकोले पुिा
टदन हुन्छ भनेपनछ त्यहाुँदेखि पाठाको पनन िशल टदन सुरु गररएको भन्ने भनाई छ ।
पुिा व्यिस्था र अन्य कक्रयाकलाप ेाः

3. ढोरबाराही मजन्दरको दैननक पुिा संचालन व्यिस्थापन गनि िराहािोलामा ६० रोपनी िेत र बराहामा पािो
िग्गा गुठीको रुपमा राखिएको गथयो । नेपाल सरकारको पररिनत ित ननयमानुसार के ही रकम शलएर रैकरमा
पररणत गररयो । पुिा संचालनको ननशमत्त अन्य श्रोत रहेन । मजन्दरमा दैननक पुिा संचालन गने पुिारीको पनन
माशसक पाररश्रमीक हुनु पने ,दैननक प्राप्त हुने जिजन्स तथा नगद आम्दानी िनाइृ ि टहसाि ककताि राख्नु पनेमा
पुिारीले पाउने दैननक पुिा भेटीबाट प्राप्त हुने चामल र नगद रुवपया हो । पुिा गनि ल्याईएका पाठा पाठीको
िली टदई सके पनछ टाउकोको मुल्य नतनुि पने व्यिस्था भएकोले यसकोेे लागग बावषिक रुपमा ठेक्का प्रकृ याबाट
विकक्र गने व्यिस्था हालसम्म पनन कायमै छ । पटहला स्थाननय स्तरमा व्यिस्थापन सशमनत गठन गरर
सशमनतबाट ठेक्का लगाई प्राप्त आम्दानी रकम िाराही िेत्रको विकासको लागग विशभन्न योिना संचालन गने
गररन्थ्यो भने झण्डै ५÷७ िषि अगाडडबाट स्थाननय स्तरमा गटठत सशमनत भङ्ग गरर िुक्लागण्डकी
नगरपाशलकाबाटै संचालन भएको छ । बाराहा िेत्रको आम्दानीलाई िाराही िेत्रको विकास कक्रयाकलापमा लगाउने
नननत िमोजिम नगरपाशलकाबाट िाराही िेत्रको विकास ननमािण कायिहरु न.पा.बाट संचालन भएको छ ।
हरेक टदन विहान पुिारीबाट ननत्य पुिा संचालन हुन्छ । त्यस पनछ विहान ८ ििेदेखि टदनको २
बिेसम्म ननत्य पुिा चालु हुन्छ । एकादिी ,औ ंिी,सोह्र श्राद्य,नतिको पञ्चमी,र श्रािण मटहनाको १ देखि २४
गतेसम्म दोरबाराही मजन्दरमा पुिा हुुँदैन । एकाहा, सप्ताहा,रुद्री सामुटहक व्रतिन्ध ,वििाह,सत्यनारायण पुिा
,पञ्चिली टदने िस्ता कायिहरु ननरन्तर यहाुँ भई रहन्छ । देिका धेरै स्थानहरुबाट यहाुँ पुिा तथा दििन गनिको
लागग भक्तालुहरु आउने गदिछन ् । चैते दिै र नयाुँ िषिको अिसरमा दििनाथीहरुको ननकै ठू लो शभड लाग्ने
गदिछ ।
सयौं िषि विनतसक्दा पनन सुधार गनुि पने पिहरु अझै धेरै छन ् । दुलेगौंडादेखि ढोरबाराही मजन्दरसम्म पक्की
मोटर बाटो,विद्युत आपुनत ि,िुद्ध वपउने पानी ,िाना तथा बास िस्नको राम्रो व्यिस्था हुन आिश्यक छ ।
ढोरबाराहीको मटहमा, वििेषताको सम्िन्धमा लेि तयार गरर माशसक िा पाक्षिक रुपमा प्रकािन गने साथै नेपाल
टेशलशभिन लगायतका के ही च्यानलमा साप्ताटहक रुपमा प्रिारण गने व्यिस्था भएमा अझै यात्रुहरुको संख्यामा
िृद्गध हुन िाने र विश्ि संपदा सुचीमा समेत समािेि गनि सककएमा यस िेत्रको मात्र नभएर राष्रकै धमि र
संस्कृ नतको िगेना हुन सक्ने बशलयो संभािना देखिएको छ ।
श्रोत ेाः मेची देखि महाकालीसम्म नामक पुस्तक साथै ढोरबाराही देखि मागथको िािस्थला गाउुँ , गुदुिम गाउुँमा
िसोिास गने धेरै पटहलाका बाशसन्दाहरुबाट प्राप्त िानकारी ।
लेि तयार गने ेाः शिििंकर बाननयाुँ
िुक्लागण्डकी नपा ८ ढोरकर्दी
समाप्त