Presentation for a student symposium on "French gothics and its protagonists" (Leiden University, 12 February 2010)

1. De omweg van Rome naar Pisa
De Franse gotiek als conditio sine qua non voor de
wedergeboorte van de klassieke beeldhouwkunst in Italië
Martin Lok
12 februari 2010

2. Stelling:
Zonder de opleving van de klassieke
beeldtaal in de gotische kathedralen van
Frankrijk (Chartres, Parijs, Reims) zou de
wedergeboorte van de klassieke
beeldhouwkunst in Italië niet mogelijk
zijn geweest.
Vrij naar:
Erwin Panofsky, Renaissance and
Renascences in Western Art, 1960.

3. Enkele relevante punten van Erwin Panofsky in
relatie tot beeldhouwkunst
• Klassieke beeldhouwers benaderden het
menselijk lichaam als zelfstandig
fenomeen
• Romaanse beeldhouwers mistten deze
essentie van de klassieke
beeldhouwkunst
• De toegenomen axialiteit van de
gotische architectuur en de opkomst van
de statue-colonne gaf het menselijk
lichaam in de beeldhouwkunst zijn
zelfstandigheid terug
• Daardoor kon het ‘oppervlakkige
classicisme’ van de vroege gotiek later
‘intrinsiek’ worden

4. Panofsky: De opleving van de klassieke
beeldhouwkunst begint in Italië in de dertiende
eeuw in Sicilië (aan het hof van Frederick II),
dankzij invloeden van de Franse gotiek.
“Here a new intimacy with the Antique was achieved, not in spite
but because of this influence, and while there is nothing in the
Portail Royal or its derivates that would account for the classical
vocabulary of the Monreale capitals, including nude putti, only the
experience of a style that had revived the concept of axiality could
have enabled their makers to understand classical syntax. It is, I
believe, thanks to the continuance and intensification of this
contact with France … that a classicism compatible to that of
Reims came into being in Italy.”
(Panofsky, 1960, Renaissance and Renascences in Western Art, pagina 65)

5. Kortom, volgens Panofsky zou de klassieke
beeldhouwkunst uit Rome in de dertiende eeuw Toscane
weer bereiken langs een omweg via Reims en Palermo.

6. Hoe verdedigbaar is Panofsky’s stelling?
een verkenning langs vier Toscaanse kansels

7. Centrale vragen voor mijn
werkstuk en referaat
• Wat zijn in termen van techniek, stijl, iconografie en
toepassing de klassieke en gotische ingrediënten van de
kansels?
• Wat kan je zeggen over herkomst en ontwikkeling
hiervan?
• Is de gotische invloed uit Frankrijk een conditio sine qua
non geweest voor de de ontwikkeling van de
beeldhouwkunst van de kansels?

8. Intermezzo I: kansels in Italië
• Kansels waren al vroeg
belangrijke kerkelijke
meubelstukken
• In Toscane meestal rechthoekig,
met eenvoudige sculpturale
reliëfs (elders wel rond/
meerhoekig, maar dan minder
sculpturaal)
• Voorbeeld van Guido da Como
(1250, San Bartolome, Pistoia)

9. Intermezzo II: vader & zoon Pisano
• Nicola Pisano • Giovanni Pisano
1220/25-1284 1248-1319
• De Apulia • De Pisa
• Zuidelijke invloeden (hof • Opleiding bij zijn vader
van Frederick II) (met Arnolfo di Cambio)
• Vasari: Nicola Pisano was • Zou op reis zijn geweest
onder de indruk van naar Frankrijk (met zijn
klassieke sculptuur vader?)
(Meleager-sarcofaag)
• Veel gotische dan zijn vader

10. Inspiratie voor Nicola: Sarcofaag Meleager en de jacht op
het wild zwijn (derde eeuw nChr, Pisa, Campo Santo)

11. Inspiratie voor Giovanni: ivoren diptych’s

12. Erwin Panofsky:
“The style of Nicolo Pisano is rooted … in the “proto-
Renaissance of the twelfth century” as modified by the
developments in the Ile-de-France and Champagne.
And unlike Cimabue neither Arnolfo nor Nicolo had, if
one may say, his Giotto. … The influence of Nicolo
Pisano was neutralized … by that of his own son,
Giovanni, who, while foreshadowing Donatello and
Michelangelo in the spirit, was certainly more “Gothic”
than his father in the flesh.”
Renaissance and Renascences in Western art, 1960, pagina 117

13. Terug naar de kansels
• Wat zijn in termen van techniek, stijl, iconografie en toepassing de klassieke
en gotische ingrediënten van de kansels?
• Wat kan je zeggen over herkomst en ontwikkeling hiervan?
• Is de gotische invloed uit Frankrijk een conditio sine qua non geweest voor
de de ontwikkeling van de beeldhouwkunst van de kansels?

14. Belangrijkste geraadpleegde
(nog te raadplegen) literatuur
• Eloise M. Angiola, “Nicola Pisano, Federigo Visconti, and the Classical Style in Pisa”,
The Art Bulletin, vol. 59, no. 1 (March 1977), pp. 1-27
• Enzo Carli, 1943, Il Pulpito di Siena, Bergamo
• G.H. Crichton, 1938, Nicola Pisano and the revival of sculpture in Italy, Cambridge
• Anita Fiderer Moskowitz, 2001, Italian Gothic Sculpture c.1250-c.1400, Cambridge
• Antje Middeldorf-Kosegarten, “Nicola und Giovanni Pisano 1268-1278”, Jahrbuch
der Berliner Museen, Bd. 11 (1969), pp. 36-80
• John Pope-Hennessy, 1952, Italian Gothic Sculpture in the V&A Museum, London
• John Pope-Hennessy, 1996, An introduction to Italian sculpture,Volume I, Italian
sculpture, London
• Giorgio Vasari, Leven van Nicola en Giovanni Pisano

15. Pisa - Baptistero
Nicola Pisano, 1260
• Vernieuwend: vrijstaande zeshoekige vorm
(vanwege plaatsing in een rond Baptistero?)
• Hij verlaat het pad van de gestileerde
reliëfs van zijn voorgangers en zoekt zijn
inspiratie bij de klassieken en de gotiek
• Architecturale kader heeft gotische trekjes
(onderbouw en drievoudige zuiltjes)
• Reliëfs doen denken aan sarcofagen, maar
het narratief heeft een Franse tongval
• Nicola ontpopt zich als een echte
verhalenverteller (“Het woord is steen
geworden”)

21. Angiola: “bewuste terugkeer
naar de klassieken?”
• Opdrachtgever van de kansel was
waarschijnlijk aartsbisschop
Federigo Visconti (1254-1277)
• Context van de contemporaine
monumenten (en de kansel): de
identiteit van de zelfbewuste
Commune van Pisa
• Daarbij keek men terug naar ‘Rome’
en niet vooruit naar de Renaissance
• Terugkeer naar klassieken: geen
kwestie van persoonlijke smaak,
maar opdracht

22. Siena - Duomo
Nicola Pisano c.s., 1265-1268
• Opdracht is bewaard gebleven; benoemd
Arnolfo di Cambio en Giovanni als
medewerkers
• Qua vorm voortbordurend op Pisa; nu
achthoekig; de beeldhouwkunst bedekt
een groter deel van de architectuur
• De relatief zware klassieke stijl in de reliëfs
wordt vervangen door meer elegantie en
zachtere plooival (het gotische ideaal)
• Emotionaliteit en naturalisme neemt
verder toe

27. Pistoia - Sant’Andrea
Giovanni Pisano, 1301
• Giovanni was bijna 50 toen hij de
opdracht kreeg
• Rivaliteit met zijn vader: Giovanni
zet zichzelf in een inscriptie neer als
grootste beeldhouwer ooit
• Vergelijkbare vorm als Pisa, enige
echt nieuwe is de gotische spitsboog
(gevoel van verheffing)
• Ook hier verovert het
beeldhouwwerk het geheel
• Nieuw is de communicatie tussen de
figuren

30. Pisa - Duomo
Giovanni Pisano c.s., 1301-1312
• Vaak als de mindere van de kansels gezien;
veel ‘assistentenwerk’
• Ook hier is veel gesjouwd; zelfs langere tijd in
opslag geweest (goed gereconstrueerd?)
• Introductie van het vrouwelijk naakt (Venus
Pudica)
• Meest figuratieve van de kansels, vooral ook
aan de onderzijde
• Met name bij de dragers zien we dat Giovanni
weer wat afstand neemt van de gotiek en
vooral bij de klassieken zijn inspiratie zoekt

33. Terug naar het begin:
“Zonder Frankrijk geen opleving
van de klassieken in Italië?”
• Baptistero Pisa: nee, het klassieke was intentioneel en vaak direct
geciteerd
• Maar, de gotiek was drager van de klassieke opleving: zowel letterlijk
(onderbouw) als figuurlijk (beeldhouwkunst als ‘grote verteller’)
• Siena - Pistoia - Duomo Pisa: de gotische invloed neemt verder toe.
Zowel in stijl als iconografie. Net als bij de kathedralen neemt de
beeldhouwkunst de hoofdrol van de architectuur over
• Tegelijkertijd is duidelijk te zien dat de gotische reikwijdte in Italië
geen lang leven beschoren was: een halve eeuw na de eerste kansel
dringt de ‘eigen’ klassieke beeldhouwkunst weer naar voren; zoals
blijkt uit de Venus Pudica

34. Gotiek als conditio sine qua non voor de opleving
van de klassieke beeldhouwkunst?
• Nee, in termen van imitatio en emulatio (de directe citaten waren ‘van om
de hoek’)
• Ja, in termen van het belang van beeldhouwkunst als grote verteller
• Ja, in termen van emotionaliteit, als drager van de boodschap