1. Crisisbeheersing
belicht

2. Inhoud
Voorwoord 5
Veiligheidszorg en terrorismebestrijding: 7 De moderne crisis en de Europese Unie 63
kansen voor veranderingen Dr. Arjen Boin en drs. Martijn Groenleer
Prof. mr. dr. E.R. Muller
Resultaatgerichtheid rampenbestrijding: lessons to learn? 71
Tussen moed en overmoed - de risicomaatschappij 15 Ing. S.G.J. van der Doorn
Prof. dr. B.J.M. Ale
Is Nederland voldoende voorbereid op grootschalige 77
Van klassieke rampen naar moderne crises 21 overstromingen?
J. Don Berghuijs Ir. Bas Jonkman, Prof. drs. ir. Han Vrijling en
Prof. dr. ir. Marcel Stive
Polderen en crisisbeheersing: een recept voor een ramp 29
Prof. dr. Rob de Wijk CBRN-terrorisme: niet een kwestie van of, maar van wanneer 85
Dr. E. Bakker
Risico- en crisiscommunicatie: oude valkuilen, 39
nieuwe dilemma’s Zelfredzaamheid van burgers bij rampen en zware ongevallen 93
Dr. P.L.M. Vasterman Dr. I. Helsloot
Crisis, communicatie en crisis-communicatie in Amerika: 47 De relevantie van de tsunami voor de Nederlandse 103
theorie en praktijk crisisbeheersing: zeven lessen en parallellen
Eelco H. Dykstra MD Prof. dr. ir. Georg Frerks
Crisiswetgeving doorgelicht 55 Op zoek naar een passend antwoord op virale dreigingen 113
Mr. dr. Ernst T. Brainich Prof. dr. A.D.M.E. Osterhaus

3. Voorwoord
“Crisisbeheersing en crisiscommunicatie meer dan ooit in de overstromingen, ook in het machtigste land ter wereld. De uitbraak
belangstelling.” Aldus de kop van het openingsartikel in de eerste van vogelgriep wordt door sommigen gezien als een voorbode
Nieuwsbrief Crisisbeheersing die het licht zag tijdens het 25-jarig van een pandemische virale dreiging met misschien wel tientallen
jubileumcongres van het Nationaal Coördinatiecentrum op miljoenen slachtoffers. Om maar wat te noemen.
28 november 2002. Nu, drie jaar later, staan beide onderwerpen
onverminderd hoog op de publieke en politieke agenda. De hedendaagse dreigingen zijn complexer en grootschaliger en
In dezelfde periode is de Nieuwsbrief uitgegroeid van een twee- treffen meerdere sectoren dan voorheen. Daarmee groeit ook het
maandelijkse folder tot een maandelijks magazine, uitgegeven door aantal professionals dat betrokken is bij crisisbeheersing. De crisis-
de directie Crisisbeheersing van het ministerie van Binnenlandse arena is al lang niet meer het exclusieve domein van de ‘klassieke’
Zaken en Koninkrijksrelaties. De Nieuwsbrief biedt een platform rampbestrijders en het openbaar bestuur. In het kader van het
voor de uitwisseling van kennis, ervaring, inzichten en meningen programma Bescherming Vitale Infrastructuur zijn bijvoorbeeld
ten behoeve van alle professionals die betrokken zijn bij de 12 sectoren en 33 producten en diensten geïdentificeerd, waarvan
beleidsontwikkeling, uitvoering en evaluatie van crisisbeheersing. het overgrote deel door het bedrijfsleven wordt beheerd.
Veel aandacht gaat dezer dagen – terecht - uit naar terrorisme- ‘Crisisbeheersing belicht’ bevat een selectie uit eerder in de
bestrijding: ‘9/11’ maakte duidelijk dat onze westerse samenleving Nieuwsbrief verschenen artikelen die de variëteit aan thema’s onder
een doelwit is voor terroristische aanslagen. De dreiging voor de brede paraplu van crisisbeheersing illustreren. De betrokken
West-Europa werd zichtbaar met de aanslagen in Madrid en auteurs hebben hun oorspronkelijke bijdrage bewerkt c.q. aangevuld
Londen. Nederland zelf werd geconfronteerd met de moord op aan de hand van actuele ontwikkelingen en/of nieuwe inzichten.
Theo van Gogh, de gebeurtenissen in het Laakkwartier en beleefde Het openingsessay is speciaal voor deze gelegenheid geschreven.
de introductie van een alerteringssysteem.
Ik beveel de bundel van harte bij u aan en wens u veel lees- en
Maar er is meer. Voorheen onvoorstelbare gebeurtenissen zijn kijkplezier.
potentiële risico’s geworden. Op Tweede Kerstdag 2004 werd
Zuid-Azië getroffen door één van de grootste natuurrampen uit de De Minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties,
geschiedenis. De dijkdoorbraak als gevolg van de orkaan Katrina
illustreert de kwetsbaarheid van de vitale infrastructuur voor J.W. Remkes

4. Veiligheidszorg en terrorismebestrijding: kansen voor veranderingen
Prof. mr. dr. E.R. Muller
Directeur COT Instituut voor Veiligheids- en Crisismanagement
Hoogleraar Veiligheid en recht Universiteit Leiden
Veiligheid
Veiligheid en terrorisme vormen hedentendage cruciale concepten Veiligheid is een serieus probleem. De cijfers tonen dat. De
in een steeds veranderende wereld. In een kort essay probeer ik gevoelens van de burgers onderschrijven dat. Crises en incidenten
de kernpunten van beide ontwikkelingen te duiden. De vorm van zoals Enschede, Volendam, 11-9 en de moord op Fortuyn versterken
een kort essay is alleen geschikt om enkele punten aan te geven, de gevoelens van onveiligheid. De overheid is kennelijk niet in
waarbij onrecht wordt gedaan aan de noodzaak van detaillering staat om de burgers het gevoel te geven dat zij voldoende doet
en nuancering. In verschillende publicaties ben ik met anderen om de onveiligheid te reduceren. Ook als burgers niet zelf
1
meer uitgebreid ingegaan op deze problematiek. De huidige geconfronteerd worden met onveiligheid kunnen zij zich onveilig
situatie biedt vele kansen voor veranderingen. voelen. Het gaat niet meer aan om deze gevoelens weg te zetten
als irreële beelden van mensen die de verkeerde krant lezen en
elkaar te veel napraten.
1 E.R. Muller, R.F.J. Spaaij en A.G.W. Ruitenberg, Trends in terrorisme, Kluwer, 2003; balans: Politie en bestel in de knel, Zeist 2004; E.R. Muller (red.), Veiligheid: Studies
E.R. Muller, Modern terrorisme en moderne terrorismebestrijding, Kluwer 2004; over inhoud, organisatie en maatregelen, Kluwer, 2004. U. Rosenthal, E.R. Muller en
Commissie Havermans, De AIVD in verandering, Den Haag, 2004; E.R. Muller, D. A.G.W. Ruitenberg, Het terroristische kwaad, Boom, 2005. Zie tevens de adviezen van
Starink, J.M.J. Bosch en I.M. de Jong (red.), Krijgsmacht: Studies over de organisaties de Raad voor het Openbaar Bestuur over de veiligheidsregio’s (2003), de GHOR
en het optreden, Kluwer, 2004; F. Vlek, K. Bangma, K. Loef en E.R,. Muller (red.), Uit (2004) en de balans tussen vrijheidsrechten en veiligheid (2005).
Anti-terreuractie in het Haagse Laakkwartier, 10 november 2004.
Veiligheidszorg en terrorismebestrijding: kansen voor veranderingen 7

5. Aan de andere kant kan echter ook niet worden gesteld dat er de de primaire initiatiefnemer is. De overheid moet duidelijk zijn losse vorm van samenwerking tussen enkele organisaties. Zaak is
afgelopen jaren niets gedaan is aan de verbetering van veiligheid. tegen de burgers: volledige veiligheid is niet te realiseren door de integraliteit nu echt vorm te geven op het niveau van het probleem,
Politie, OM en rechterlijke macht zijn verder uitgebreid en er overheid. Voor de legitimiteit van de overheid en de politiek is de oplossingen en de samenwerking tussen organisaties. De
liggen plannen voor nog verdere uitbreiding. De bevoegdheden niets zo erg als politici die voor de verkiezingen beloften doen sectorale probleemdefinitie en oplossingsuggesties voor veilig-
van politie en andere handhavingsorganisaties worden steeds waarvan nu al duidelijk is dat zij niet kunnen worden gerealiseerd. heidsproblemen sluit niet aan op de noodzaak van integraliteit.
ruimer. De particuliere veiligheidsindustrie groeit als nooit Wij hebben geen behoefte aan loze beloften maar aan een reëel
tevoren. Vele maatregelen – veelal in projecten – zijn genomen beeld hoe overheid en anderen kunnen bijdragen aan de Het bestel
om de veiligheid te versterken. Er zijn niet alleen nieuwe nota’s verbetering van veiligheid.
over veiligheid en criminaliteitsbestrijding verschenen, maar Ten slotte is het nu tijd om het veiligheidsbestel grondig en
zij worden ook echt uitgevoerd. De handhaving in Nederland Normenstelsel fundamenteel te reorganiseren. Lang mocht hier niet over worden
is – mede naar aanleiding van de rampen in Enschede en gesproken over echte wijzigingen van het politiebestel of breder
Volendam – verder versterkt. Vele miljoenen extra zijn In de tweede plaats dient bezien te worden in hoeverre het huidige van het veiligheidsbestel. Dit tot taboe verklaren van het onder-
geïnvesteerd om veiligheid te versterken. normenstelsel in Nederland nog haalbaar en handhaafbaar is. werp doet niet af aan het feit dat de huidige organisatie van het
Kennelijk is dat niet voldoende. De veiligheid verbetert te Er zijn vele wetten en er zijn vele regels met vele normen veiligheidsbestel ineffectief, inefficiënt en ondemocrratisch is.
weinig in de ogen van de burgers, hoewel het harde perspectief waaraan burgers en bedrijven zich moeten houden. We weten dat 2 november 2004: Amsterdam Linnaeusstraat. Het is inderdaad moeilijk zo niet onmogelijk om met vele politie-
van de feiten iets anders toont. In de relatieve rust is het goed verschillende van deze regels elkaar beconcurreren op het terrein regio’s, brandweerregio’s, arrondissementen, GHOR-regio’s en
enkele meer fundamentele veranderingen voor te stellen die de van veiligheid. Normen zijn niet altijd op elkaar afgestemd. gemeenten tot een succesvol veiligheidsbeleid te komen.
veiligheid in Nederland kunnen verbeteren. Burgers worden geconfronteerd met eisen vanuit verschillende Bestaande belangen houden fundamentele veranderingen tegen.
onderdelen van de overheid die elkaar tegenspreken. De wetgever Integraliteit De bestuurlijke drukte in het veiligheidsbestel neemt de laatste
Realistische verwachtingen moet bezien in hoeverre de bestaande normen nog realistisch zijn jaren alleen maar toe. Met marginale verbeteringen probeert men
en in hoeverre zij concurreren met andere normen. Daarnaast In de derde plaats moet de integraliteit van veiligheid nog steeds manhaftig – en soms tegen beter weten in – het huidige systeem
In de eerste plaats is het noodzakelijk dat de overheid realistische vormt de handhaafbaarheid van normen een probleem. Als er benadrukt worden. De afgelopen jaren is er veel aandacht geweest in stand te houden. Er is geen objectieve reden om niet nu het
verwachtingen uitdraagt over de mogelijkheden om onveiligheid geen reëele mogelijkheid tot handhaving is dan is het zeer de voor integrale veiligheid. In sommige sectoren was dat een nieuw veiligheidsbestel fundamenteel ter discussie te stellen.
aan te pakken. De overheid heeft nog wel eens de neiging te doen vraag in hoeverre het zinvol is een dergelijke norm te formuleren. toverwoord. Het is echter vooral een nieuw middel voor nieuw
alsof zij in staat is Nederland daadwerkelijk veilig te maken. Deze Natuurlijk moet de wetgever – zowel op nationaal als ook op geld gebleken waarmee weer nieuwe projecten konden worden Bij dit alles moet in het achterhoofd gehouden worden dat het
illusie moet worden voorkomen. Veiligheid is slechts te realiseren provinciaal en lokaal niveau – bij de vormgeving van nieuwe gefinancierd. Van een gedegen evaluatie van de effecten van deze steeds gaat om een verantwoord evenwicht tussen rechtsstatelijk-
in een nauwe samenwerking tussen overheid, burgers en normen serieus bezien hoe nuttig, realistisch en handhaafbaar projecten was veelal nauwelijks sprake. Van een integrale aanpak heid, effectiviteit, efficiency en legitimiteit van de veiligheidszorg
bedrijven waarbij het niet bij voorbaat gezegd is dat de overheid deze normen zijn. ook nauwelijks. Integraliteit vertaalde zich veelal in een zekere in Nederland.
8 Veiligheidszorg en terrorismebestrijding: kansen voor veranderingen Veiligheidszorg en terrorismebestrijding: kansen voor veranderingen 9

6. Uitgangspunten toekomstige veiligheidszorg Terrorisme en terrorismebestrijding Daarbij gaat het primair om uitingen van het nieuwe terrorisme,
maar tevens dient aandacht te blijven bestaan voor het oude
Op basis van eerdere studies die hiervoor zijn gemeld heb ik 5 Veiligheid wordt te exclusief als verantwoordelijkheid van de A Ontwikkelingen terrorisme. Doordat de aandacht van politie, inlichtingendiensten
enkele uitgangspunten voor toekomstige veiligheidszorg overheid gezien, de overheid doet te weinig aan management en anderen de afgelopen jaren zich vooral gericht heeft op het
geformuleerd. van verwachtingen rond de haalbaarheid van veiligheidszorg. De belangrijkste ontwikkelingen ten aanzien van terrorisme die nieuwe terrorisme hebben oude terroristische groeperingen de
De verantwoordelijkheid van burgers en bedrijven wordt niet kunnen leiden tot maatschappelijke ontwrichting zijn meervoudig. mogelijkheid gekregen zich te hergroeperen. De verwachting
1 Veiligheid is breed en integraal; veiligheidszorg is een samen- ingevuld. De private veiligheidszorg wordt langzaam groter dan In de eerste plaats wordt Nederland en West-Europa geconfron- is tevens dat oude terroristische groeperingen in de toekomst
bundeling van het voorkomen van risico’s die een burger in het de publieke veiligheidszorg. teerd met een nieuwe vorm van terrorisme. Het nieuwe terrorisme methoden van het nieuwe terrorisme zullen overnemen. De
bestaan of functioneren kunnen bedreigen. Het veiligheidsbestel kenmerkt zich door diffuse doelen, het willen creëren van wereld- combinatie van oud en nieuw terrorisme kan vergaande maat-
is breder dan alleen het politiebestel; veiligheid is breder dan 6 Veiligheidszorg moet op alle niveaus kunnen worden uitgevoerd: wijde angst, het doden van zoveel mogelijk willekeurige slachtof- schappelijke ontwrichting tot gevolg hebben.
politiezorg. Het gaat zowel om sociale als om fysieke veiligheid, internationaal, nationaal, regionaal en lokaal. De organisatie van fers, religieus fundamentalisme, internationaal karakter, fluïde
zowel om nationale als internationale veiligheid, zowel om het veiligheidsbestel moet daaraan tegemoet komen. netwerk, fluïde financiering en veel tijd. De afgelopen jaren zijn
terrorisme als om voedselveiligheid. vele voorbeelden van dit nieuwe terrorisme naar voren gekomen.
7 Het beleid en de organisatie ten aanzien van de veiligheidsregio’s, Het nieuwe terrorisme is niet volledig anders dan het oude
2 Het Nederlands veiligheidsbestel is onvolkomen omdat onduidelijk het crisismanagement, de terreurbestrijding, de GHOR, het terrorisme maar een vernieuwing op essentiële punten. Voor
is wie waarvoor verantwoordelijk is. Dat noodzaakt tot te complexe politiebestel, de regionalisering van de brandweer zijn nog niet politie, inlichtingendiensten, bestuur, justitie, politiek en
coördinatie- en samenwerkingsarrangenten die steeds op de optimaal op elkaar afgestemd. Er bestaat de noodzaak van krijgsmacht betekent dit een inhoudelijke en organisatorische
grenzen tot onnodige problemen leiden. fundamentele en vérgaande keuzen. aanpassing van het anti-terreurbeleid. Cruciaal voor het nieuwe
terrorisme is het catastrofale karakter van de aanslagen. De
3 Veiligheidszorg is eerst en vooral zorgen voor goede informatie. 8 In Nederland zou een ministerie van Veiligheid een meerwaarde aanslagen zijn gericht op het realiseren van maximale fysieke maar
Op dit moment is binnen de veiligheidsketen de informatie- kunnen hebben indien politie, brandweer, GHOR, terreur- vooral ook psychologische ontwrichting van een samenleving.
voorziening, de ICT en de informatie-uitwisseling gebrekkig. bestrijding, crisismanagement, OM en gevangeniswezen in een In de tweede plaats is terrorisme een permanent probleem voor
dergelijk ministerie kunnen worden opgenomen. De veiligheids- Nederland en West-Europa. Wij zullen de komende decennia
4 De organisaties in de veiligheidsketen beschikken over voldoende regio’s zouden dan een bredere taak moeten hebben dan alleen geconfronteerd blijven met terrorisme. Terrorisme is geen
bevoegdheden; noodzaak is een betere samenwerking en de voorbereiding op rampenbestrijding. Een ministerie van modeverschijnsel dat vanzelf weg zal gaan. De Nederlandse
samenvoeging van taken, financien, personeel en bevoegdheden. Veiligheid is slechts een van de noodzakelijke oplossingen. samenleving zal zich moeten instellen op een lange termijn.
Madrid, 11 maart 2004.
10 Veiligheidszorg en terrorismebestrijding: kansen voor veranderingen Veiligheidszorg en terrorismebestrijding: kansen voor veranderingen 11

7. In de derde plaats zijn er verontrustende signalen voor aanslagen bij de combinatie steeds wordt aangepast aan de daadwerkelijke en het is zonder meer mogelijk om een breder beeld te geven van
met nucleaire, biologische of chemische wapens door terroristen. reële dreiging in Nederland. Daarbij dient een te zware nadruk op de feitelijke dreiging. Met een dergelijk beeld van de dreiging
Er zijn nog weinig concrete voorbeelden van geslaagde aanslagen uitbreiding van bevoegdheden te worden voorkomen. Er zijn meer kan meer zinvol en verantwoord worden gedebatteerd over de
met deze wapens, maar de informatie dat terroristische groepen en andere maatregelen minstens zo effectief om het terrorisme te mogelijkheden en beperkingen van de terreurbestrijding in een
beschikken over dergelijke wapens wordt steeds sterker. De ont- beheersen. De politiek dient zorg te dragen voor een lange termijn democratische rechtstaat.3 Tevens dient de regering het weten-
wrichting die het gevolg zou zijn van een gerichte aanslag met integraal antiterreurbeleid waarbij alle relevante maatregelen schappelijk onderzoek naar terrorisme en terrorismebestrijding te
nucleaire, biologische of chemische wapens is maximaal. Daarbij geprioriteerd en uitgewerkt worden. Het gaat om een beleid dat stimuleren opdat optimaal gebruik gemaakt kan worden van de
zal het niet alleen gaan om de fysieke schade en het aantal doden minstens twintig jaar zal moeten kunnen worden gecontinueerd. beschikbare wetenschappelijke kennis in Nederland.
en gewonden, maar vooral ook om de psychologische ontwrichting Cruciaal in Nederland is de verdere verbetering van intelligence Politiek – en vooral ook hulpverleningsdiensten – dienen
door de angst die in een samenleving zal ontstaan indien een aangaande terrorisme en van de organisatie en het functioneren zich meer intensief bezig te houden met de voorbereiding op
dergelijke aanslag succesvol zal plaatsvinden. van het Nederlands inlichtingenapparaat. De aanbevelingen van de aanslagen met NBC-wapens. De kennis is slechts in geringe mate
Commissie Havermans en het kabinetsstandpunt hieraangaande beschikbaar en de mogelijkheden om daadwerkelijk op te treden zijn
B Vraagpunten en oplossingen dienen met kracht te worden uitgevoerd. Daarbij gaat het niet om er niet of nauwelijks. De politiek dient meer expliciet aandacht te
de uitbreiding van bevoegdheden maar om het meer effectief en besteden aan de wijze waarop de Nederlandse overheid, burgers en
Om bovenstaande ontwikkelingen te kunnen beïnvloeden zijn efficiënt benutten van de bestaande bevoegdheden en organisatie bedrijven zich moeten voorbereiden op aanslagen met NBC-wapens.
meerdere maatregelen noodzakelijk. Daarbij dient echter als om de intelligence te optimaliseren in combinatie met een stevige Ten slotte zijn niet alleen inhoudelijke maatregelen
uitgangspunt gehanteerd te worden dat terrorisme zal blijven financiële en personele uitbreiding. Tevens dient de informatie die noodzakelijk, maar in de Nederlandse setting vooral ook
bestaan. Het is een illusie te denken dat terrorisme uitgebannen bij burgers, bedrijven en overheid beschikbaar is meer benut organisatorische maatregelen. Er bestaat onduidelijkheid over
Londen, 7 juli 2005. kan worden. De politiek dient de verwachtingen ten aanzien van en ingezet te worden ten behoeve van de terrorismebestrijding. de precieze bevoegdheden en verantwoordelijkheden van vele
het beheersen van terrorisme realistisch te laten zijn. Dat dient De initiatieven in Rotterdam en Amsterdam om met behulp van betrokkenen bij het terrorismebeleid. Deze onduidelijkheid doet
expliciet aan de orde te komen in de communicatie van de alle relevante overheidsinformatie radicaliserende jongeren in zich voor in de verschillende fasen van de terreurbestrijding.
regering naar de burgers. een vroegtijdig stadium te herkennen zijn waardevol. De politiek dient bij voorrang duidelijkheid te creëren ten
Er is een combinatie van maatregelen noodzakelijk. Sociaal- De politiek – en primair de regering – dient een eenduidig aanzien van de bevoegdheden van alle betrokkenen. Daarnaast
preventieve, technisch-fysieke, financiële, bestuurlijke, juridische, beeld te geven van de werkelijke dreiging waarmee Nederland zal het noodzakelijk zijn om de samenwerking binnen de
inlichtingengerelateerde, mediagerelateerde, militaire, organisato- wordt geconfronteerd. Om maximale legitimiteit voor de nood- overheid ten aanzien van terrorismebestrijding te verbeteren.
2
rische en internationale maatregelen zijn nodig. Dé oplossing zakelijke maatregelen te realiseren is meer openheid aangaande Hiervoor zijn door zowel de regering als verschillende commissies
voor het terrorisme bestaat niet. Het is zaak voor de politiek om de dreiging noodzakelijk. Vanzelfsprekend is geheimhouding zinvolle aanzetten gegeven, die nu met kracht moeten worden
een lange termijn combinatie van maatregelen te realiseren waar- noodzakelijk aangaande specifieke personen en groepen. Maar gecontinueerd.
3 Vergelijk M. Ignatieff, Het minste kwaad: Politiek en moraal in het tijdperk van
2 Zie voor voorbeelden hiervan de hiervoor genoemde literatuur. terrorisme, Cosse, 2004.
12 Veiligheidszorg en terrorismebestrijding: kansen voor veranderingen Veiligheidszorg en terrorismebestrijding: kansen voor veranderingen 13

8. Tussen moed en overmoed - de risicomaatschappij
Prof. dr. B.J.M. Ale
Hoogleraar Veiligheid en Rampenbestrijding, TU Delft
Programmamanager Onderzoek Nederlands Instituut voor Brandweer en Rampenbestrijding (NIBRA)
Er lijkt angst in het dagelijks bestaan te zijn geslopen, zorg om de het niveau van 1990 kan worden gehouden, dat voor het uitvoeren
zo uitstekende gezondheid, bijvoorbeeld in de naweeën van ram- van de ambities uit het Nationaal Milieu Beleidsplan 5 onvoldoende
pen in de Bijlmer, Enschede en Volendam, de legionella explosie in geld is, dat de anti-legionella maatregelen en maatregelen rondom
Bovenkarspel en de crises rond de voedselveiligheid. De sociale en de gebruiksvergunning te duur en te tegenstrijdig zijn en de
politieke gevolgen van deze gebeurtenissen heeft de discussie over recente uitspraken van verschillende bewindlieden dat de burgers
risico’s nieuw leven ingeblazen. Het gaat dan om de mogelijkheid hun eigen verantwoordelijkheid moeten nemen, hetgeen lijkt te
ziek te worden of te overlijden en om aantasting van het milieu. betekenen dat ze met de risico’s moeten leren leven – dat alles
Er wordt gevraagd hoe groot de risico’s zijn, of ze wel voldoende verhevigt het debat of de overheid zijn taak als hoeder van de
worden beheerst, of het beleid wel de juiste vorm heeft en de juiste veiligheid wel goed vervult en of gewekte verwachtingen wel
doelstelling. De erkenning dat het risico bij Schiphol toch niet op kunnen worden waargemaakt.
Vuurwerkramp Enschede, 13 mei 2000.
Tussen moed en overmoed - de risicomaatschappij 15

9. De risicomaatschappij Ook in Nederland is de druk hoog om de ruimte te ontwikkelen in adequaat te kunnen optreden om de schade en het aantal slacht-
uiterwaarden, in steeds lager gelegen polders langs verkeersaders, offers nog zoveel mogelijk te beperken uitdrukkelijk worden
We leven in een risico maatschappij dus. nabij chemische installaties en vliegvelden. Ook het zogenaamde meegewogen in een beslissing. Dat geeft de rampenbestrijdings-
Dat lijkt allemaal nieuw, maar dat is het toch niet. In het begin van multifunctionele ruimtegebruik neemt snel toe, waardoor ongevallen organisatie en het ministerie van BZK een uitdrukkelijke rol in de
de 19e eeuw was een grote explosie in Leiden de aanleiding om complexer dreigen te worden en het aantal potentiële slachtoffers pro-actie fase, een rol die zij tot nu toe niet of nauwelijks vervulden.
beleid te formuleren. In 1810 kondigde Napoleon beleid aan om toeneemt. In een land met weinig ruimte en veel activiteit is het
explosies in de binnensteden voorgoed uit te bannen. Zijn decreet moeilijk een veiligheidsbeleid te continueren dat ruimte en tijd
ter voorkoming van Gevaar, Schade en Hinder legde de basis voor kost en waarvan de voordelen alleen op lange termijn zichtbaar Meeste rampen zelfmeldend
de huidige wetgeving. zijn. En dus wordt er aan de rand van de vrijwaringszone rond
Schiphol toch gebouwd, is de nieuwe regelgeving ten aanzien van In dat verband is het goed op te merken dat de mogelijkheden om
De ongelukken met LPG in het midden van de 70’er jaren leidde vluchtdeuren toch soepeler dan de oude en blijven de meeste LPG bij een ramp door rampenbestrijding de schade nog te beperken
in het begrotingsjaar 1979 tot een brief van minister-president stations opnieuw waar ze waren. veel kleiner zijn dan in sommige kringen wel wordt gedacht. Dat
Van Agt waarin hij de term externe veiligheid introduceert. Deze In een poging toch nog iets aan rampen te doen stijgt de aandacht komt in de eerste plaats doordat de meeste rampen zelfmeldend
brief had in hoofdzaak drie elementen: de oprichting van een voor de rampenbestrijding die nog nooit zo hoog geweest is als nu. zijn: dat wil zeggen de verschijnselen die met de ramp gepaard
organisatie die het beleid op het gebied van de externe veiligheid Al is het nog maar zeer de vraag of die aandacht zo lang hoog gaan leiden tot het activeren van de hulpverleningsdiensten. De
vorm moest geven, de benoeming van de minister belast met het was gebleven als niet de aanslag op het WTC in New York het ramp is dan voorbij wanneer deze in actie komen.
milieubeleid tot coördinerend minister voor de gevaarlijke stoffen Milieubeheer van 1986-1990 en later in uitgebreide vorm bij het voorkomen van rampen, het voorbereiden erop en het bestrijden Rampenbestrijding is dan eigenlijk niet veel meer dan het afvoe-
en de aankondiging van wetgeving om de kans op rampen in eerste Nationaal Milieu Beleidsplan werd gepresenteerd. ervan hoog op de internationale politieke agenda had gezet. ren en - voorzover nog mogelijk - behandelen van de slachtoffers
de toekomst te beperken. De explosie in Enschede in 2000 gaf Niettemin bevindt de discussie over de samenwerking van bij de en het opruimen van de puinhopen. Het neerstorten van een
aanleiding tot een brief van het kabinet van 7 maart 2001 met in In het rapport Emerging risks in the 21st Century laat de OECD rampenbestrijding betrokken diensten en overheden zich nog vliegtuig, de ontploffing van een opslagtank zijn voorbeelden van
hoofdzaak dezelfde elementen. Dat was 22 jaar na de brief van zien dat het aantal rampen en de schade die daarvan het gevolg hoofdzakelijk in het stadium van verdedigen van eigen positie en zulke zelfmeldende ongevallen. Maar ook het ongeval bij Bhopal
Van Agt en bijna 200 jaar na het decreet van Napoleon. is van jaar tot jaar toeneemt. Niet alleen neemt het aantal bevechten van dominantie in het proces. Tegelijkertijd ontwikkelt was zelfmelden. Het op straat ineenzakken van mensen was het
Behalve deze – industriële – risico’s zijn er nog vele andere gebeurtenissen toe. Doordat de groeiende wereldbevolking zich zich als gevolg van Europese regelgeving beleid dat tot gevolg teken dat er op de fabriek iets echt mis was. De sirene ging
bronnen van gevaar. Ook voor deze bronnen geldt dat de risico’s steeds meer vestigt in gebieden die steeds minder van nature heeft dat overheden zich steeds meer en meer expliciet moeten weliswaar ook, maar die ging wel vaker, ook als er niets aan de
niet of niet zonder de inzet van zeer veel middelen tot nul geredu- voor bewoning geschikt is, stijgt het aantal slachtoffers. Aan de rij verantwoorden voor de risico’s die zij aanvaarden. Dat beleid, onder hand was. Ook de ontploffing in Enschede was zelfmelden. Nog
ceerd kunnen worden. De discussie over hoe met deze risico’s van rampen worden er dan ook steeds meer toegevoegd. Tsunami andere neergelegd in het Besluit Externe Veiligheid Inrichtingen tot vlak voor de explosie stonden er tientallen mensen in de straat
om te gaan culmineerde in het document Omgaan met Risico’s, in Azië, orkaan en overstroming in New Orleans, aardbeving in (BEVI) en de Nota Risico Normering Vervoer Gevaarlijke Stoffen die niet te bewegen waren de straat te verlaten tot de eerste – voor
dat in voorlopige vorm bij het Indicatief Meerjaren Programma Afghanistan en Pakistan. (RNVGS), vereist dat de mogelijkheden om bij een ramp nog deze mensen gelukkig kleine – ontploffing zich voordeed.
16 Tussen moed en overmoed - de risicomaatschappij Tussen moed en overmoed - de risicomaatschappij 17

10. Ook wat betreft de veiligheid van de inrichtingen zelf is nog veel over zeggenschap en verantwoordelijkheden discussiërend veld. ze hebben verloren, we zouden hun actie als buitengewoon dom
te wensen. Zo blijkt meer dan de helft van de LPG stations niet Er is dus nog heel wat te doen. hebben beschreven. Ook David’s actie tegen Goliath leeft voort als
aan de regels te voldoen en ongeveer een derde zelfs niet aan de heldhaftig omdat de laatste verloor.
kernvoorschriften en dat in een bedrijfstak die wordt beschouwd We leren niet erg van de geschiedenis. Niet op veiligheidsgebied Het opereren van een chemische fabriek op het randje van veilig
haar zaken redelijk op orde te hebben. Het is dus te verwachten maar ook niet op financieel gebied. De tulpengekte uit het begin opereren kan worden beschouwd als een moedige manier om de
dat de risico’s groter zijn dan in de analyserapporten worden van de 17e eeuw heeft de aandelengekte uit de 20e eeuw ook niet productie te maximeren en er zijn veel ondernemingen die dit
vermeld. Daarin immers wordt er van uitgegaan dat regels niet voorkomen. gedrag bevorderen. Niet eens altijd bewust. Maar een bonus
worden overtreden en dat aan de veiligheidsregels wordt voldaan. Zeker niet wanneer de voordelen van een activiteit onmiddellijk gebaseerd op verkopen of productievolume heeft het effect
Daar komt dan nog bij dat nuchter omgaan met risico’s er toe lijkt kunnen worden geplukt en de kans op negatieve effecten klein is. risicovol gedrag te belonen. Na een ongeluk zal dit gedrag zeer
te leiden dat de conclusie uit het ketenonderzoek dat uitfaseren Onze geest staat veel meer open voor informatie die onze huidige waarschijnlijk worden omschreven als roekeloos spelen met de
van LPG als motorbrandstof zowel veiliger als goedkoper is toch opvattingen bevestigt dan voor die welke die tegenspreekt. Mensen levens van personeel en omwonenden.
niet tot daadwerkelijke uitfasering leidt. zijn sterfelijk, maar worden daar ongaarne aan herinnerd. Elke
Die beperkingen steken nog meer af tegen de mogelijke omvang dag dat we opstaan, nemen we als een bevestiging van onze Risico-managers en veiligheidsfunctionarissen hebben als taak
van een overstroming, zoals in het RIVM rapport Risico’s in onsterfelijkheid. Dat ons brein zo werkt is de basis voor de vooruit- feiten en gegevens aan te dragen die conflicteren met de dominante
De tweede reden waarom hulpverlening nog niet veel kan bedijkte termen staat vermeld: tienduizenden doden en 400 miljard gang. Alleen door gevaren te trotseren kunnen we vooruitgang opvatting: er kunnen dingen mis gaan, en alles wat mis kan gaan,
bijdragen aan het verkleinen van de schade en het voorkomen van euro schade. En ook voor die risico’s geldt dat ze groter zijn dan boeken. Moed is daarom een bewonderde eigenschap. Doorzetten gaat vroeg of laat ook mis. In het licht van de overweldigende
slachtoffers is de omvang van haar mogelijkheden in vergelijking wellicht wordt aangenomen, omdat dijken net als installaties voor in tijden van gevaar zit in de menselijke natuur. Columbus zou dominantie van de opvatting “dat het allemaal wel meevalt, dat het
tot de omvang van de ongevallen. Bij risico analyses van chemische een aanzienlijk deel niet aan de “officiële” eisen voldoen. Daardoor zonder moed niet naar het westen zijn gevaren en daardoor wel niet zal gebeuren” of in ieder geval “ het ons niet zal overkomen”
installaties, het transport van gevaarlijke stoffen en het luchtverkeer is ook voor overstromingen de dag dat hulpdiensten Amerika hebben ontdekt noch zou iemand vrijwillig in een space- lijkt het een goed advies voor elke onderneming of organisatie die
gaat het om ongevallen met tientallen tot duizenden slachtoffers. in actie moeten komen misschien dichterbij dan het lijkt. shuttle plaatsnemen. Religies preken dat de mens door de dood op het punt staat iets moedigs te doen om eerst nog maar even
Het officiële externe veiligheidsbeleid begint eigenlijk pas bij zo’n Kortom. Een meer nadrukkelijke betrokkenheid van de hulpdiensten heen moet gaan om eeuwige gelukzaligheid te verkrijgen, - hemel, een morbide pessimist zoals een risico analist te raadplegen.
tien doden, terwijl uit inventarisaties aan de hand van het handboek bij besluiten over risicodragende activiteiten en ruimtelijke nirwana -. Het wordt dus als iets goeds gezien om standvastig door Veiligheidsmensen proberen een tegenwicht te bieden voor
operationele prestaties uit de Leidraad maatramp blijkt dat de ontwikkelingen wordt beleidsmatig gewenst en is om uiteenlopende te gaan in het gezicht van de ondergang. ongebreidelde drang naar moed en het nemen van risico door te
meeste hulpdiensten niet veel verder komen dan een ramp met redenen dringend noodzakelijk. Deze nieuwe taak komt bovenop Helaas is de lijn tussen moed en roekeloosheid dun. Vaak wordt manen tot voorzichtigheid, eerst te denken dan te doen en geen
een omvang van vijf doden. Dat wil zeggen dat de capaciteit van de de taken voortvloeiende uit de voorbereiding op de rampen- het verschil meer bepaald door het resultaat dan door de daad zelf. overbodig risico te nemen. In die rol lijkt een risico-manager een
hulpdiensten over het algemeen volstrekt onvoldoende is voor zelfs bestrijding zelf. Voor die laatste taak is de capaciteit al onvoldoende Alleen omdat ze Troje hebben veroverd herinneren we ons de beetje op de hofnar van weleer. Hij zegt wat bijna niemand wil
de kleinste ramp waarop het BEVI is gericht. terwijl de organisatie op zijn gunstigst in ontwikkeling is, in een Griekse soldaten in het paard van Troje voor hun moed. Zouden horen, maar de koning kan maar beter luisteren.
18 Tussen moed en overmoed - de risicomaatschappij Tussen moed en overmoed - de risicomaatschappij 19

11. Van klassieke rampen naar moderne crises
J. Don Berghuijs
Voorzitter Nederlandse Vereniging voor Brandweer en Rampenbestrijding
Inleiding Waar de afgelopen jaren vooral veel aandacht is geweest voor de
ontwikkeling van management, wat zich kort en bondig laat
Het centrale thema van het NVBR-jaarcongres 2004 was “Van samenvatten als het besturen van een organisatie volgens de
klassieke rampen naar moderne crises". Deze titel vat in een grondslagen van planning en control, komt het de komende
one-liner de maatschappelijke opgave samen waarvoor wij staan jaren vooral aan op leiderschap. Het onderkennen van kansen en
en verbindt ook in een zin de actuele beleidsontwikkelingen, mogelijkheden en sturing geven aan ontwikkelingen. Kortom
verbonden aan de verschillende voornemens van het kabinet ten “vernieuwend leiderschap” zoals door professor Paul ‘t Hart
aanzien van de veiligheidsregio’s, het beleidsplan crisisbeheersing beschreven in zijn boek met de gelijknamige titel. Leiderschap in
en de recente visie met betrekking tot terreur. Tegelijk gaat daar de publieke sector is een vitale, maar tegelijk ook delicate functie.
achter ook een geheel ander thema schuil namelijk dat van In tijden van snelle veranderingen in de omgeving doen zich op
leiderschap. Om deze ontwikkelingen op een goede wijze gestalte veel terreinen situaties voor waar de onzekerheden en spanningen
te kunnen geven, om de organisatie ‘op het spoor van de toekomst binnen de beleidsvoering zichtbaar worden. Het zijn tegelijk ook
te kunnen zetten’ is leiderschap vereist. de momenten die kansen bieden op vernieuwing. Het vermogen
‘Huis van Thorbecke’: toe aan een opknapbeurt?
Van klassieke rampen naar moderne crises 21

12. om die kansen te onderkennen, publiekelijk te benoemen en evenementen, kwetsbaarheden in informatiesystemen en telecom- worden en dat kan afbreuk doen aan slagvaardig gecoördineerd organisatie en inrichting van de overkoepelende organisatie voor
daarover besluitvorming uit te lokken, is een cruciaal aspect van municatieverstoringen in de logistieke keten. Daarnaast wordt het optreden en de kwaliteit van de operationele prestaties. de crisisbeheersing. Het is een misvatting dat in onze complexe
hervormend leiderschap. Hervormende leiders verstaan de kunst steeds duidelijker dat onze open samenleving in het bijzonder Hulpconstructies zoals “de mensen komen er in goede onderlinge samenleving vanuit één invalshoek of één beleidssector moderne
van het oprekken van de smalle marges van het publieke debat. kwetsbaar is voor acties van terroristische aard, die kunnen leiden verhoudingen wel uit”, zullen vaak onvoldoende werken. crises adequaat bestreden kunnen worden, zelfs niet als het
Zij brengen ideeën in de beleidsarena die voorheen ondenkbaar of tot een ernstige verstoring van het maatschappelijke leven en de Redenerend vanuit de dagelijkse praktijk lijkt het beeld veel ogenschijnlijk alleen maar een dierziekte betreft of het afschakelen
ten minste onzegbaar waren. veiligheid. Meer nog dan tot op heden komt de ordening volgens simpeler. Een ramp is een ernstige verstoring van het maatschap- van de energie in verband met schaarste.
het “Huis van Thorbecke” onder druk te staan, omdat de schaal pelijke leven, veelal door een fysieke oorzaak. Rampen zijn tegelijk
waarop dergelijke, vaak ketengerichte, crises om zich heen ook altijd crises. Elke andere ingrijpende verstoring van het
Van klassieke rampen naar moderne crises grijpen en opgelost moeten worden, niet meer congruent is met maatschappelijk leven leidt eveneens tot een crisis. Een aanslag
de schaal waarop het openbaar bestuur is georganiseerd. In de van terreur is een ramp met daders en zal ook altijd leiden tot
Bij de voorbereiding op rampen hebben we ons tot op heden in Haagse beleidspraktijk is de noodzakelijke aanpassing aan een een crisis. Mij dunkt dat het overkoepelende crisisbegrip een
het bijzonder geconcentreerd op verschillende soorten rampen, veranderende omgeving een ingewikkeld vraagstuk. praktisch ordeningsbeginsel zou kunnen en moeten zijn voor een
de zogenoemde ‘klassieke rampen’. Zeker sinds het millennium Als ik de recente visies van het kabinet met betrekking tot eenduidige organisatie van de crisisbeheersing in Nederland. Een
en een aantal crises in de voedselketen komen we meer en meer veiligheidsregio en crisisbeheersing bij elkaar breng is mijn crisisbeheersingsorganisatie die in staat is de verstoring van het
tot het besef dat in de moderne samenleving met een grote waarneming, dat ze ieder een eigen focus hebben. Het standpunt maatschappelijk leven zo veel mogelijk te beperken en weer te
interactieve complexiteit er een veelheid, in oorsprong vaak kleine over de veiligheidsregio richt zich in het bijzonder op het versterken herstellen, ongeacht de aanleiding van die verstoring. Of het nu
aanleidingen zijn, die kunnen leiden tot grote gevolgen voor van het regionale beheer van de brandweer, de voorbereiding op een klassieke ramp is, een verstoring in de voedselketen of een
het maatschappelijke leven. Dat dwingt ons ertoe dat wij meer de rampenbestrijding en het versterken van de GHOR. Het aanslag van terreur. Niet zonder zorg volg ik de ontwikkeling
aandacht moeten besteden aan het voorkomen van en het beleidsplan Crisisbeheersing 2004-2007 beweegt zich op een wat waarbij gekoppeld aan de – overigens terechte markering van
voorbereiden op de zogenoemde ‘moderne crises’. ander niveau en heeft een bredere scope. De visies ten aanzien verantwoordelijkheden – er ook separate ambtelijke instituties
Vanuit de gedachte van de klassieke ramp, houden gemeenten tot van terreur hebben vooral een nationale en justitiële insteek. De ontstaan voor bijvoorbeeld crisisbeheersing en terreur, waar naar
op heden rekening met rampen met giftige stoffen in de open uitdaging voor leiders en hun leiderschap is vooral om deze zaken mijn oordeel eerder bundeling geboden zou zijn. Er lijkt alle
lucht, grote branden, explosies, transportongevallen, wateroverlast op een goede wijze met elkaar te verbinden en de samenhang der aanleiding te komen tot één Nationale Veiligheidscoördinator.
en de uitval van nutsvoorzieningen als maatgevende rampen. dingen te bewaken. Dat is allerminst een eenvoudige zaak, omdat Natuurlijk zijn er ook altijd onderliggende verantwoordelijkheids-
Bij denken vanuit de moderne crises komt veel meer kijken. We wij op veel terreinen te maken hebben met afzonderlijke en mechanismen die betrekking hebben op de specifieke deskundig-
moeten dan ook rekening houden met problemen in de voedsel- gedeelde verantwoordelijkheden, waardoor zeker vanuit de optiek heid of verantwoordelijkheden van een bepaalde sector, maar die
keten, besmettelijke ziekten, psycho-crises, grootschalige van operationele organisatie verantwoordelijkheden diffuus zijn (althans behoren) niet richtinggevend te zijn voor de
22 Van klassieke rampen naar moderne crises Van klassieke rampen naar moderne crises 23

13. Nieuwe crises, wat brengt dat met zich mee? ‘Thorbecke’ en de veranderde veiligheidssituatie Veiligheidsminister en nationale politie openbaar ministerie etc. vervullen mij niet geheel met vreugde.
Een dergelijk beheersministerie is sterk gericht op de repressieve
De verschuiving van klassieke rampen naar moderne crises zal De veranderende veiligheidssituatie en de eisen die aan de De afgelopen maanden hebben de discussies vooral in het teken operationele uitvoering en leidt dus slechts tot veiligheidsbeleid
op een drietal terreinen van grote invloed zijn: overheid worden gesteld bij veiligheidsinbreuken, heeft in onze gestaan van de vorming van één veiligheidsministerie en het tot op de ‘korte termijn’ met een sterk repressieve inslag. De actuele
• er zal een verschuiving moeten plaatsvinden in de thans bestaande complexe moderne samenleving ook gevolgen voor de wijze stand brengen van nationale politie. Het tot stand brengen van één veiligheidsproblemen laten zich slechts duurzaam oplossen
verantwoordelijkheidsverdeling zoals neergelegd in de Wet Rampen waarop wij zaken organiseren. De tijd en ruimte dimensies ten veiligheidsministerie lijkt dicht in de buurt te komen van de door door een sterke verbinding met de integrale benadering van het
en Zware Ongevallen (Wrzo), al was het maar vanwege de breder tijde van de staatkundige ordening van Thorbecke zijn van een mij in het voorgaande geopperde gedachte van een Nationaal openbaar bestuur. Een veiligheidsminister verantwoordelijk voor
geworden scope en de schaal waarop moet worden opgetreden; volstrekt andere orde dan nu in een samenleving die beheerst Veiligheidscoördinator, maar dat is schijn. Mijn suggestie voor een zo’n kleine 100.000 uitvoerders wordt dus een ‘domme minister’
• het zal ook veel vragen van de verschillende organisaties om zich aan wordt door een groeiende interactieve complexiteit. In mijn optiek Nationaal Veiligheidscoördinator strekt er toe om samenhang te die slechts verantwoordelijk kan zijn voor de reactieve uitvoering
te passen aan het functioneren in een andere en bredere context. Dat is er sprake van een gedurige en groeiende staatkundige spanning. brengen in de ambtelijke voorbereiding en afstemming onder van de repressie.
vraagt “vernieuwend leiderschap”. De ordening volgens ‘Thorbecke’ impliceert dat het beleidsprimaat eenhoofdige leiding op nationaal niveau. De Nationaal Gelukkig worden ingrijpende stelselwijzigingen doorgevoerd
• risicocommunicatie en het managen van publiek vertrouwen en over de veiligheidszorg is neergelegd bij de gemeenten, maar in de Veiligheidscoördinator zou in mijn wijze van zien dienstbaar tijdens een formatie en niet tussen twee formaties in en dat
het managen van verwachtingen zal een nadrukkelijker plaats dagelijkse werkelijkheid van beleidsvormers lijkt het er soms op moeten zijn aan een aantal ministers uit het kabinet in een geeft dus nog enige tijde en ruimte om te komen tot een goede
moeten gaan innemen. Van de overheid en de overheidsvertegen- dat gemeenten slechts gehouden zijn tot uitvoering in medebewind. onderraad voor veiligheid onder leiding van de minister-president. doordachte visie die niet alleen wordt beheerst door repressieve
woordigers vraagt dat ook om leiderschap in de zin van het stellen Dat is geen verwijt, maar een constatering die wellicht samen- Uiteraard heeft dit betrekking op de ministers van Binnenlandse dadendrang maar ook door duurzaamheid.
van grenzen. Er zijn grenzen tot waar de overheid in onze open hangt met een onvoldoende aanpassing van het organisatie en Zaken en Justitie, maar ook de minister van Defensie zeker nu de Ook bij het actuele debat over de nationale politie bekruipt mij
samenleving de veiligheid in het publieke domein kan garanderen. sturingsmodel aan zich wijzigende maatschappelijke werkelijk- interne en externe veiligheid van de staat steeds meer met elkaar soms dat gevoel. De ontwikkeling naar regiopolitie heeft ertoe
heden. Begrippen zoals systeemverantwoordelijkheid van het Rijk verknoopt raken. Op onderdelen van de externe veiligheid van de geleid dat zeker bij de gemeenten met gemeentepolitie het gevoel
lossen dat probleem niet op, maar leiden slechts tot een diffuse staat heeft ook de minister van Buitenlandse Zaken daarin een is ontstaan dat de politie op afstand van de gemeenten werd
verdeling van verantwoordelijkheid en financiering. positie. Als we spreken over de externe fysieke veiligheid is georganiseerd. Het is zeer naïef te denken dat een verdere
daarin een plaats voor de minister van VROM (gevaarlijke stoffen) opschaling van het beheer naar het Rijksniveau ertoe zal leiden dat
en de minister van Verkeer en Waterstaat voor wat betreft de de lokale verankering versterkt zal worden, zoals de commissie
“bewegende gevaarlijke stoffen” en de risico’s ten aanzien van Leemhuis suggereert.
overstromingen. Het valt mij ook op dat de commissie vooral te hoop loopt tegen de
De gedachten die thans in omloop zijn om te komen tot een te krachtige positie van een aantal korpsbeheerders. Ik ben het
veiligheidsministerie bestaande uit een minister verantwoordelijk overigens met die constatering eens. Helaas hebben Leemhuis c.s.
voor politie, brandweer, crisisbeheersing, inlichtingendiensten, niet onderzocht hoe het komt dat de regionaal colleges van
24 Van klassieke rampen naar moderne crises Van klassieke rampen naar moderne crises 25

14. burgemeesters hun rol zo hebben laten marginaliseren en er Het korpsbeheer en de regionale politie bestuurder die het vertrouwen geniet van de gezagsdragers in maar bij een kabinetsformatie plaatsvinden, ligt het in de rede
nergens in Nederland gebruik is gemaakt van de medebeheers- de regio en verantwoordelijk is voor het beheer van brandweer, in de volle breedte eens goed in samenhang na te denken over
bevoegdheid die artikel 36 van de Politiewet mogelijk maakt. Hoewel niet zo nadrukkelijk uitgesproken, trachten Leenhuis c.s. politie, geneeskundige hulpverlening bij rampen en rampen- de vormgeving van de toekomst van het veiligheidsbestel in
Het zou wel eens zo zou kunnen zijn dat dankzij de krachtige ook een oplossing te vinden voor de spanning tussen de gekozen bestrijding en crisisbeheersing en in voorkomend geval onder Nederland en te stoppen met geïsoleerde discussies. Vandaag over
en eenduidige positie die sommige korpsbeheerders hebben burgemeester en het korpsbeheerderschap. Het is duidelijk dat bijzondere omstandigheden ook gezagsmatige doorzettingsmacht de veiligheidsregio, morgen over de politie, overmorgen over een
ingenomen, de prestaties van de politie in Nederland een een gekozen burgemeester met een legitimatie van zijn of haar heeft. Voor wat betreft de uitvoering van het beheer, binnen andere overheid etc.
opgaande lijn vertonen. kiezers niet tegelijk ook als korpsbeheerder boven de partijen overigens nationale kaders, legt hij verantwoording af aan de Er liggen veel bouwstenen: Leemhuis, Brinkman, een Andere
Het is evident dat elk kernproces zijn eigen schaal heeft. Op het beheersvraagstukken kan oplossen in het veiligheidsdossier. Dat gezagsdragers in de regio. Overheid etc. Het is goed nu eens de tijd en ruimte te nemen om
gebied van ICT, materieel en uitrusting ligt een landelijke schaal is dus een belangrijk aandachtspunt voor de toekomst. Dat geldt In de wetenschap dat belangrijke stelselwijzigingen niet tussen dat denkwerk vooral te verbinden.
in de rede; zo ook voor grootschalige recherche onderzoeken naar ook voor een ander dossier, namelijk de crisisbeheersing waarbij
georganiseerde misdaad. Het organiseren op een landelijke schaal minister Remkes toe wil naar een slagvaardige oplossing die
impliceert wat mij betreft niet automatisch dat het daarmee ook voldoet aan de eisen van Eenvoud, Eenduidigheid en Eenheid
een uitsluitende Rijksverantwoordelijkheid zou moeten worden. van opvatting. Met andere woorden een twee lagenmodel met
Met de daarbij horende ambtelijke bureaucratie. enerzijds een bestuursautoriteit op het niveau van de veiligheids-
Anders ligt het ten aanzien van de Rijkssturing over de verschillende regio en anderzijds de rijksoverheid. Reeds een aantal jaren
beleidsprioriteiten. Dat gaat over de inhoud. Wat mij betreft is geleden heb ik dit vraagstuk aan de orde gebracht in relatie tot
onvoldoende aangetoond dat het instrument van de prestatie- het ‘huis van Thorbecke’. De schaal waarop wij het openbaar
contracten niet zou werken. Bij een nationale politie zal gelden bestuur hebben georganiseerd is niet meer congruent met de
dat er tussen het regionaal politiebestuur en de korpschefs gewerkt schaal waarop bepaalde problemen moeten worden aangepakt.
zal moeten worden met prestatie-afspaken, Het gepresenteerde Vooralsnog laat zich dat alleen maar oplossen door vormen van
model gaat uit van de impliciete veronderstelling dat prestatie- functioneel bestuur zoals wij die ook in andere sectoren kennen.
contracten tussen de minister en de korpsbeheerder niet In mijn wijze van zien is er voor de veiligheidsregio’s in oprichting
werken, maar tussen de gemeenten en de gemandateerde en dus ook voor de politie ruimte voor een “veiligheidsgraaf”
korpschef kennelijk wel. vergelijkbaar met de dijkgraaf. Een door de Kroon benoemde
26 Van klassieke rampen naar moderne crises Van klassieke rampen naar moderne crises 27

15. Polderen en crisisbeheersing: een recept voor een ramp
Prof. dr. Rob de Wijk
Directeur van het Clingendael Centrum voor Strategische Studies
Bij crisisbeheersing, rampenbestrijding en terrorismebestrijding Het probleem wordt in een oogopslag duidelijk als wordt gekeken
wordt te veel nadruk gelegd op bestuurlijke coördinatie en te naar de hiërarchische structuur die bij crises, rampen en terreur-
weinig op operationele doorzettingsmacht. Dat is een van de aanslagen (kortweg de veiligheidsstructuur) in werking treedt (zie
belangrijkste conclusies uit een rapport van de Clingendael schema op pagina 31). In deze onvolledige en vereenvoudigde
1
Centrum voor Strategische Studies , dat vorig jaar in opdracht van weergave van de werkelijkheid valt een aantal zaken op. De structuur:
het Ministerie van BZK is geschreven. Daardoor is de kans groot • is uitermate complex;
dat de rijksoverheid niet bij machte is adequaat op de gevolgen van • kent tal van ingebouwde ‘checks and balances’;
grootschalige terreuraanslagen en rampen te reageren. • is vooral gericht op coördinatie;
• kent geen duidelijk te herkennen commandostructuur;
• en is gebouwd op de fundamenten van het ‘Huis van Thorbecke’:
er is gestreefd het rijk, de provincies en de gemeenten een
belangrijke rol te laten spelen.
1 Nationale Veiligheid: Aanzet voor een Interdepartementale Beleidsverkenning
(Den Haag, CCSS-04-003). Het rapport is te vinden op www.ccss.nl.
Polderen en crisisbeheersing: een recept voor een ramp 29

16. De hier in kaart gebrachte veiligheidsstructuur is enigszins Federal Emergency Management Board (FEMA), die in het nieuwe
achterhaald door nieuw beleid, zoals vastgesteld in het beleidsplan ministerie werd ondergebracht, bleek zijn taak niet langer naar
Crisisbeheersing 2004 – 2007 en verschillende nota’s over de rol behoren te kunnen uitvoeren waardoor de hulpverlening in en
en inrichting van de veiligheidsregio. Maar ondanks vele aanzetten om New Orleans te traag op gang kwam. Het niet naar behoren
voor nieuw beleid houdt de structuur toch de bovengenoemde functioneren van de FEMA leidde tot het ontslag van directeur
kenmerken. Michael D. Brown. Deze affaire toonde aan dat draconische
bestuurlijke ingrepen niet zonder risico zijn en de effectiviteit
van het beleid kunnen ondermijnen. Zo bleek politieke prioriteit
Politieke cultuur voor terreurbestrijding de overige rampenbestrijding en crisis-
beheersing niet ten goede te komen. Vier jaar na de gebeurtenis-
De verklaring van de complexe structuur voor terrorismebestrijding, sen van 11 september 2001 bleek er nog steeds geen systeem te
rampenbestrijding en crisisbeheersing ligt voor de hand: deze bestaan om het Amerikaanse publiek te informeren in geval van
veiligheidsstructuur is de uitdrukking van onze politieke cultuur, een calamiteit of terreuraanslag. Maar ook blijkt het jaren te duren
net zo als het creëren van een ministerie van binnenlandse veilig- voordat een dergelijk ministerie goed functioneert, terwijl een
heid na 11 september 2001 de uitdrukking is van de Amerikaanse goed functionerende organisatie juist nu nodig is.
politieke cultuur. Historische gebeurtenissen zoals de aanval op
Pearl Harbor en ‘9/11’ mobiliseren in de Verenigde Staten een Ingrepen op zijn Amerikaans zijn in de Nederlandse politieke
ongekende dynamiek waarbij draconische maatregelen worden cultuur niet goed denkbaar. Minder vergaande ingrepen die zich
genomen die haaks staan op onze incrementele aanpak. Overigens vooral richten op taken, bevoegdheden en budgetten van
betekent dit niet dat de Amerikaanse aanpak een voorbeeld voor (top)bestuurders en beperkte organisatorische aanpassingen
ons zou moeten zijn. Het na de aanslagen in New York en zijn bij ons de geprefereerde aanpak. Dat is logisch voor een
Washington gevormde ministerie van Homeland Security is een consensuscultuur als de Nederlandse. Daarmee lijkt onze aanpak
samenvoeging van talrijke organisaties die resulteerde in een de minst risicovolle. Maar in de Nederlandse situatie zijn er enkele
moloch van 22 agentschappen en 180.000 werknemers. Door belangrijke struikelblokken die de effectiviteit van deze aanpak
politieke druk werd prioriteit gegeven aan terrorismebestrijding. toch kunnen ondermijnen. Ten eerste is deze politieke cultuur
Wat de gevolgen daarvan waren, bleek tijdens de ramp die het sterk juridisch georiënteerd. Operationele aspecten zijn per
gevolg was van Orkaan Katrina in begin september 2005. De definitie ondergeschoven kinderen. Terrorismebestrijding heeft
30 Polderen en crisisbeheersing: een recept voor een ramp Polderen en crisisbeheersing: een recept voor een ramp 31

17. bijvoorbeeld een scala aan nieuwe wetsvoorstellen opgeleverd moeilijk als uitgangspunt te nemen. Het systeem van ‘checks and Volgens de ADR blijkt er grote weerstand te zijn om knelpunten
en enkele beleidsvoornemens in de uitvoeringssfeer. Maar de balances’ maakt effectief korte metten met sterke leiders, zodat op te lossen en werkwijzen op elkaar af te stemmen. Dat is ook
implementatie verliep stroef. Daarbij kwam dat het ontwikkeling eenheid van commandovoering en inspanning, behalve voor de mijn ervaring. De discussie over de rol van het Rijk in soort
van een effectieve structuur in 2005 werd vertraagd door politieke krijgsmacht, moeilijk haalbaar is. processen leidt op het niveau van de lagere overheden soms tot
afwachtendheid als gevolg van de herziening van het politiebestel twee soorten reacties. Ten eerste zijn er de achteroverleuners:
(de Commissie Leemhuis) en de mogelijke vorming van een bestuurders en ambtenaren die stellen dat de rijksoverheid met
veiligheidsministerie (Commissie Brinkman). Polderen en crisisbeheersing voorstellen moet komen alvorens men zelf wat gaat doen. Ten
tweede zijn er de afschermers: degenen die micromanagement
De moeizame implementatie kan ook worden verklaard door Keer op keer worden de nadelen van het Nederlandse systeem van het Rijk vrezen en hun zaken zelf proberen te regelen. Het
een tweede kenmerk van de Nederlandse politieke cultuur. Ons aangetoond. Uit de evaluatie van de oefening Bonfire die op resultaat is in beide gevallen hetzelfde: de operationele effectiviteit
incrementalisme is een uitdrukking van onze ‘poldercultuur’ 6 april 2005 plaatsvond bleek dat een ‘grote druk op de wordt ondermijnd.
met zijn complexe coördinatiemechanismen, sterke bestuurlijke leiding ontstond’. Coördinatie, crisiscommunicatie en interne
‘checks and balances’ en consensusvorming voor elk beleidsonder- informatievoorziening vond vooral plaats in overleg met en door
werp. Deze politieke cultuur voldoet uitstekend in een situatie van de bestuurders zelf. Daardoor waren zij nauwelijks in staat Lichtpunten
status quo en geleidelijke beleidsontwikkeling, maar voldoet niet strategische besluiten te nemen. Er was dus geen ‘unity in
als krachtdadige maatregelen en snel handelen zijn vereist. Ten command’, die leidde tot ‘unity in effort’, waardoor de operatie Toch zijn er lichtpunten. Vooral grote gemeenten doen het relatief
tijde van grootschalige rampen, crises of terreuraanvallen is effectief kon worden geleid. Een typisch voorbeeld van de goed. Binnen gemeenten kunnen sterke persoonlijkheden zich
leiderschap cruciaal. Sterker, eenhoofdige leiding is van het moeizaamheid om door middel van polderen en consensuszoeken sneller tot leider ontpoppen dan op provinciaal of rijksniveau.
grootste belang om gevolgen ervan te niet te doen. Hierbij kunnen tot effectieve besluitvorming te komen. Men staat dicht bij de gebeurtenis; het is duidelijk dat er
degenen die zich met binnenlandse veiligheid bezighouden veel gehandeld moet worden; de bestrijdingsorganisaties zijn klein immers bij opschaling; een gegeven dat lokale leiders er toe brengt
leren van de veranderingen die krijgsmachten overal in Europa De recente Algemene Doorlichting Rampenbestrijding (ADR) is en overzichtelijk; en het aantal ‘checks and balances’ is beperkt. om opschaling zo lang mogelijk uit te stellen. Dat kan bijvoorbeeld
na het einde van de Koude Oorlog ondergaan. De operationele een ander voorbeeld. Kritische processen bleken de opschaling van Opmerkelijk is voorts dat mij uit gesprekken blijkt dat men uit angst voor een rijksoverheid die het heft in handen neemt. De
effectiviteit van krijgsmachten draait om begrippen als ‘unity in de (regionale) rampenbestrijdingsorganisatie, het (operationele) tamelijk tevreden met het eigen functioneren is. In veel gevallen oefening Bonfire is hiervan wederom een goed voorbeeld. Een van
command’ en ‘unity in effort’. Na de Koude Oorlog werden talloze informatiemanagement en het leidinggeven aan de organisatie is dat terecht. Het probleem is echter dat het referentiekader is de observaties in het evaluatieverslag van de oefening was dat de
operaties uitgevoerd, hetgeen tot een herwaardering leidde van te zijn. De regio’s die werden doorgelicht bleken onder rampen- gevormd door relatief grootschalige incidenten en ongelukken, rampenstaf van de gemeente Amsterdam tot centralisatie van
deze reeds door Sun Tzu bijna 2500 jaar geleden onderkende omstandigheden niet voorbereid om de kritische processen tijdig maar niet door rampen van grote omvang. Of het systeem dan nog operationele beslissingen neigde en het Landelijk Operationeel
succesfactoren. Voor binnenlandse veiligheid zijn deze begrippen en effectief te laten starten. zo goed functioneert is de vraag. De echte problemen ontstaan Coördinatie Centrum (LOCC) zijn gedachte rol niet kon spelen.
32 Polderen en crisisbeheersing: een recept voor een ramp Polderen en crisisbeheersing: een recept voor een ramp 33

18. Een tweede lichtpunt is dat het rijksniveau mono-disciplinaire CDS werd omgevormd tot Commandant der Strijdkrachten (ook
crises, zoals uitbraken van besmettelijke dierziekten, veel beter CDS). Daarmee werd hij de facto opperbevelhebber, zoals door een
weet te beheersen dan multi-disciplinaire crises. De verklaring Commissie onder leiding van Commissaris der Koningin Franssen
is dezelfde als voor de gemeenten: omdat slechts een of twee in 2002 werd geadviseerd.
ministeries betrokken zijn is de bestuurlijke complexiteit minder;
het aantal ‘checks and balances’ is beperkt; en de noodzaak tot
commandovoering is groot. Met andere woorden, niet alles wat op Omslag gewenst
rijksniveau wordt aangestuurd, gebeurt slecht.
Als de rijksoverheid zijn verantwoordelijkheid op het gebied
Een derde lichtpunt is dat de cultuur van een organisatie wel crisisbeheersing, rampen- en terrorismebestrijding wil waarmaken,
degelijk kan veranderen. Na de Koude Oorlog heeft Defensie de vereist dit een zelfde ommezwaai als bij Defensie. Voor binnen-
ommezwaai gemaakt van een vredesorganisatie die succesvol landse veiligheid vereist dit een onderscheid tussen de preparatie-
was als de krijgsmacht niet werd ingezet (afschrikking), naar een en de responsfase. In de preparatiefase ligt de nadruk op
organisatie waar het succes juist wordt afgemeten aan het wel bestuurlijke voorbereiding door coördinatie; in de responsfase op
inzetten van de krijgsmacht (vredesoperaties). De gevolgen waren operaties en commandovoering. Dit betekent dat het Ministerie
immens: de krijgsmacht zelf werd professioneler en gevuld met van BZK zich meer bewust moet worden van haar invloed op de
beroepsmilitairen; middelen en operaties kwamen centraal te beschikbare middelen (politie, brandweer, GHOR) en de wijze ©Clay Bennett/The Christian Science Monitor 2005. All rights reserved.
staan, Haagse bureaucratische staven werden daarom ontmanteld waarop ze worden ingezet. Cruciaal daarbij is dat het Ministerie
en nieuwe doctrines voor de inzet van de krijgsmacht werden van BZK de toegevoegde waarde van de bovenliggende bestuurs- bestuurlijke randvoorwaarden handelen. De bovenliggende Ook kan de rijksoverheid ervoor zorgen dat informatie door de
ontwikkeld; en gedwongen door de eisen van ‘unity in command’ en commandolagen bij opschaling bepaalt. niveaus spelen vooral een faciliterende rol, in het bijzonder bij het gehele hiërarchische structuur kan ‘stromen’. Daarbij is het tevens
en ‘unity in effort’ kwam de krijgsmacht onder de eenhoofdige Wat dat laatste betreft zijn de ervaringen van Defensie eveneens realloceren van schaarse middelen. Zo kan de veiligheidsregio van belang dat de rijksoverheid zorg draagt voor het ontstaan van
leiding van de Chef van de Defensiestaf (CDS). In 2005 is belangwekkend: politiek en ambtelijk operationeel micromanage- schaarse middelen tussen de gemeenten realloceren, terwijl ‘bewustzijn’ van de waarde van informatie. Uit ons onderzoek
Defensie nog een stap verder gegaan. De bevelhebbers van de ment met de uitvoering van operaties kan letterlijk dodelijk zijn. het rijk datzelfde tussen de veiligheidsregio’s doet. De feitelijke bleek dat velen binnen de hiërarchie van de veiligheidsstructuur
krijgsmachtdelen werden afgeschaft. Daarvoor in de plaats kwamen Detailbemoeienis ondermijnt de effectiviteit op het slagveld. Dat uitvoering van de operatie blijft daardoor op gemeentelijk niveau zich niet of nauwelijks bewust waren van de vraag welke
operationele commandanten die slechts verantwoordelijk zijn voor geldt ook voor binnenlandse operaties. Deze moeten daarom op liggen, behalve als de gemeente daartoe niet bij machte is. Dan informatie wel of niet relevant voor het uitvoeren van operaties
de gereedstelling van hun zee-, land- en luchtstrijdkrachten. De lokaal niveau worden geleid door professionals die binnen politiek- verschuift het commando naar de veiligheidsregio. was. Dit vereist het doorbreken van compartimentalisering binnen
de gehele hiërarchie.
34 Polderen en crisisbeheersing: een recept voor een ramp Polderen en crisisbeheersing: een recept voor een ramp 35

19. Oplossingen
Hoe kan de vereiste verschuiving in de politieke cultuur worden • Tracht niet eerst een oplossing te bedenken voor de bestuurlijke • Experimenteer in dit verband met netwerkcentrisme: knoop om er vervolgens een paars dak op te zetten. Iedereen zal zich dan
bereikt? De eerste ‘oplossing’ is tamelijk cynisch: een flinke ramp inrichting op Rijksniveau, zoals de vorming van een veiligheids- operationele eenheden en organisatie-elementen aan elkaar door met de eigen de kolom bezighouden en het dak wordt er niet
of terreuraanslag helpt. Politici zullen om het hardst roepen dat ministerie. Begin op gemeenteniveau bij de politie, brandweer en middel van geavanceerde Informatie en Communicatie opgezet. Weet wat je voor elkaar kunt betekenen. Creëer als eerste
het een schande is dat er zo weinig is gebeurd, ondanks dat ‘9/11’ GHOR en redeneer ‘bottum-up’ vanuit de effectiviteit van operaties Technologie (ICT). Maak een netwerk waarin de informatie- stap een multidisciplinair oefencentrum.
in 2001 plaatsvond en ‘11/3’ in 2004 en er de afgelopen vijf jaar met deze eenheden; stromen verbeteren, de belangrijkste commandanten en beleids-
mogelijk tussen de 15 en 20 grote aanslagen zijn verijdeld. Dat • Vereenvoudig daartoe de veiligheidsstructuur door vermindering makers een beter overzicht over de lokale situatie krijgen en een Tot slot: een veiligheidsministerie kan er aan bijdragen om dit
kan leiden tot een doorbraak: er komt een veiligheidsministerie en van het aantal actoren. Bouw de structuur rond gemeente, veilig- gemeenschappelijk bewustzijn en daardoor een vorm van alles te bewerkstelligen, mits niet dezelfde fouten als in Amerika
er komen autoriteiten met doorzettingsmacht die leiding geven heidsregio en Rijk. zelfsynchronisatie ontstaat tussen de ingezette eenheden. worden gemaakt.
binnen een sterk vereenvoudigde veiligheidsstructuur. • Maak de effectiviteit van de commandovoering in de responsfase • Plug zo nodig middelen van de krijgsmacht in dit ICT-systeem.
richtinggevend voor de inrichting van de veiligheidsstructuur en Onbemande verkenningsvliegtuigjes van de Koninklijke land-
De tweede oplossing is sympathieker: creëer als Rijk allereerst bepaal de toegevoegde waarde van veiligheidsregio en Rijk: het macht zijn bijvoorbeeld van grote waarde om een beter overzicht
draagvlak voor vérgaande ingrepen door middel van scenario- gaat vooral om de toewijzing van schaarse middelen binnen en van de lokale situatie te krijgen.
analyses en oefeningen zoals Bonfire. De kritiek die in het tussen veiligheidsregio’s nadat gemeenten tot opschaling besluiten. • Doorbreek de verkokerde en te gedetailleerde operationele
genoemde evaluatierapport van het COT werd genoemd, moeten • Bepaal een systematiek van opschaling, met als uitgangspunt dat planning met innovatieve concepten als Capabilities Based
door de politiek en publiek nadrukkelijk als positief worden de uitvoering zo lang mogelijk op lokaal, dus op gemeentelijk Planning: identificeer de taak op basis van de uitdaging en stel
gezien en als een noodzakelijke stap voor verbetering. Voorts niveau moet blijven. Maak duidelijk dat operationeel micro- vervolgens de capaciteiten samen die noodzakelijk zijn.
moet het Rijk een richtinggevende, meer operationele, visie ten management vanuit het Rijk vermeden moet worden. Decentraliseer vervolgens de operationele besluitvorming en aan-
aanzien van de nationale veiligheid en de inrichting van de • Pas de noodzakelijke bestuurlijke structuren voor zowel de vaard dat uitvoerders ter plekke een grotere verantwoordelijkheid
veiligheidsstructuur ontwikkelen om de dialoog met de lagere preparatie- als de responsfase aan op de commandostructuur en krijgen, uiteraard binnen politiek – bestuurlijke randvoorwaarden.
overheden te kunnen aangaan. Daarbij kunnen de volgende niet andersom. Wees innovatief en richt je op dynamische en • Denk op lokaal niveau in termen van ‘joint’ of gezamenlijkheid en
punten richtinggevend zijn: adaptieve planning in plaats van centrale planning. synergie: denk niet vanuit blauwe, groene, witte en rode kolommen
36 Polderen en crisisbeheersing: een recept voor een ramp Polderen en crisisbeheersing: een recept voor een ramp 37

20. Risico- en crisiscommunicatie: oude valkuilen, nieuwe dilemma’s
Dr. P.L.M. Vasterman
Afdeling Mediastudies, Universiteit van Amsterdam
Geen rekening houden met de risicopercepties bij het publiek leidt Stopumts.nl
tot vervreemding, maar de ‘gevoelstemperatuur’ tot uitgangspunt
nemen levert nieuwe dilemma’s op. Op de site StopUMTS.nl vindt de bezoeker “een kritische kijk op
de gezondheidsaspecten van mobiele communicatiemiddelen”. Het
Op het eerste gezicht lijkt de opdracht voor het nieuwe Expertise- ziet er professioneel uit: met artikelen (uit de media), rapporten,
centrum Risico- en Crisiscommunicatie (ERC) simpel: hoe dient discussieforums, links naar wetenschappelijk onderzoek, maar
de overheid te communiceren met het publiek zodat crisissituaties vooral ook veel persoonlijke ervaringen van mensen die
in goede banen kunnen worden geleid? Bij nader inzien verraadt (onvrijwillig!) zijn blootgesteld aan straling. Er is sprake van een
die vraagstelling al het klassieke communicatieparadigma van de scala aan gezondheidsklachten bij mensen die op het dak van
zender, de boodschap en de ontvanger uit het tijdperk van Zijne hun flat een zendmast hebben staan, variërend van hoofdpijnen
Excellentie, Philip Bloemendaal en Bescherming Bevolking. In die tot depressie. Er zijn oproepen tot actie en vorige week was er
tijd zat iedereen nog te wachten op het officiële nieuws van het nog een demonstratie van verontruste ‘slachtoffers’ van de straling
bevoegd gezag. Hoe ziet dat er tegenwoordig uit? Een voorbeeld. van zendmasten.
Risico- en crisiscommunicatie: oude valkuilen, nieuwe dilemma’s 39