SlideShare a Scribd company logo
BIBLIOTECA ACADÉMICA ECUATORIANA
CURSO DE ESTILO Y REDACCIÓN DE LA
LENGUA KICHWA
YACHACHIK:
DR. LUIS MONTALUISA
YACHAKUK:
SEGUNDO H. CHIMBORAZO ZHAU
YACHAYWA:
“CAGUANAPAMBA AYLLULLAKTA”
SHUKNIKI RURAY:
EABORACIÓN DE UN ENSAYO EN KICHWA.
DICIEMBRE 2023
CAÑAR - ECUADOR
UCHILLAYACHISHKA YUYAY
RESUMEN
La comunidad de Caguanapamba es una de las comunidades milenarias y autónomas
netamente indígenas que corresponde a la nacionalidad Kichwa del pueblo - Cañari del
Ecuador, pertenece al cantón el Tambo filial a la organización cantonal UCOIT, a la
provincial UPCCC, a la regional ECUARUNARI y posteriormente a la organización
nacional CONAIE. Esta comunidad según la historia ha sido liberada de la invasión, de
los grandes hacendados y terratenientes; data de una escritura desde la época de la colonia
inscrita en el año 1603 en la ciudad de Santa Ana de Cuenca, donde el Gral. Pedro Muñoz
Rico Salto de Avaro vende los terrenos de aproximadamente 2.444,778 hectáreas de estas
comunidades (Caguanapamba y Sisid) a favor de la mujer líderesa indígena María Inga
Gañalsug. Posee una diversidad de encanto en flora, fauna, gastronomía, turismo,
tradición y cultura viva.
PALABRAS CLAVES. Caguanapamba, historia, cultura.
SUMMARY
The community of Caguanapamba is one of the millenary and autonomous indigenous
communities that corresponds to the Kichwa nationality of the Cañari people of Ecuador.
It belongs to the canton of El Tambo, affiliated to the cantonal organization UCOIT, to
the provincial organization UPCCC, to the regional organization ECUARUNARI and
later to the national organization CONAIE. This community according to history has been
liberated from the invasion of large landowners and landowners; dates from a deed from
the time of the colony registered in 1603 in the city of Santa Ana de Cuenca, where Gen.
Pedro Muñoz Rico Salto de Avaro sold the land of approximately 2,444.778 hectares of
these communities (Caguanapamba and Sisid) in favor of the indigenous woman leader
Maria Inga Gañalsug. It has a diversity of charm in flora, fauna, gastronomy, tourism,
tradition and living culture.
KEY WORDS. Caguanapamba, history, culture.
“CAGUANAPAMBA AYLLULLAKTA”
Maypitak kanchik
Caguanapamba ayllullaktaka
Cañar marka, Tambo kitipi
kuskayashkami kan, ñukanchik
llaktaka achka chirimi kan,
shinashpami 10 - 20o
C
chirikunuypachata1
charin; 3.100
msnm aksiypimi2
taririn;
2.444,778 kayllayachiy3
patsaktatkipampatami4
charin.
Caguanapamba shimika kichwa
shimimantami shamun, kawana = mirar, observar, pampa = planicie, llanura.
Saywakuna5
Kay Caguanapamba
ayllullaktaka Sisid
ayllullaktawan
ishkantinchishkami kan.
Chinchaysuyutaka: Chimborazo
markawan. Kullasuyutaka: Cañar
mayuwan. Antisuyutaka:
Ingapirca kitilliwan, shinallatak
(Castillo, Silante Bajo, Turchi
Cochapamba) muyuntin
ayllullaktakunawan. Kuntisuyutaka: Juncal kitilliwan, Mushuk Jalupata, Cuchucorral,
Marcopamba, Coyoctor ayllullaktakunawan.
1
Chirikunuypacha / clima
2
Aksiy / altitud
3
Kayllayachiy / aproximar
4
Patsaktatkipampa / hectárea
5
Saywa / límite. Cartografía GPC. Restitución UPCCC. GPS Campo https://fcaguana-
utpl.blogspot.com/2011/
Wiñaykawsay
Caguanapamba, Sisid
llaktakunaka
ñawpapachamanta hatun
ayllullaktakunami kan.
Shinami Cuencapa Santa Ana
llaktapi kay ayllullaktakunapa
allpa killkaka rurarishka,
Mana alli riksirik, yacharik
usharinchu, killkakamayukpa6
shutitaka, shinapish 1603
watapi 25 wayru killkapimi killkaka rikurin, kay uyanchakkunapa7
ñawpakpi: Sebastian
de la Madrid y Cavío, Juan Tello de la Checa, Andrés Segarra yayapish; shukta
manyamantaka kay ishkay ayllullaktapi kawsak runakunapa yanapawaymantaka Pedro
Mayún taytami shuti aspiktaka rurashka, shinallatak Gral. Pedro Muñoz Rico Salto de
Avaro allpa katukmi shuti aspiktaka rurashka; Chashnami kay allpakunaka mama Maria
Inga Gañalsug warmiman katushka sakirishka, pimi 500 pesos antakullkipi, shinallatak 2
pukchiku8
kuripi payllashka. (Caguanapamba ayllullaktapa killka 1603)
Churarinakuna
Ayllullaktapika tayta mamakunallami ñawpa kikin churarinataka churarinkuna, kipa
wiñay wamrakunaka sapallaku hatun punchakunallapimi mutsuypankuna, ñukanchik
kikin churarinawanka sumaymanami wamrakuna, wawakunaka rikurinchik.
6
Killkakamayuk/ escribano
7
Uyanchak / testigo
8
Pukchiku / onza
Karipa churanakuna
Ñawpa pachakunamantami yurak tullpu millma
muchikuta churarinchik, shinallatak ruwanaka
pacha puchka wiwikapak millmawan “ishkay
kallupi” awanakaspipi awashkami kan; puka,
yana, ankas tullpukunatami mutsuypanchik,
ruwanata urayman kacharishkata
churakushpaka Pachamamawan paktalla
kawsaytami rikuchin, shinallatak rikraman
shitashpa churakushpaka ninan kariyashka (taslla) kashkatami rikuchin; pacha
millmawan awashka yana tullpu kushmatami churarinchik, tallpaka yurak pintupi tullpu
sisakunata chantashkami kan, yurak pintu tullpuka punchalla yuyaywan alli kawsaytami
rikuchin, chikan sumak tullpu chumpikunami tiyan, kaykunaka sumak shuyukunawan
awashkami kan, ñawchipika chumpikuwan sirachishkami kan, kay warapish wiwikapak
millmawan awashka yana tullpumi kan, Caguanapamba runakunaka suni chimpashka
akchatami charinchik, suni akchakata charinaka ñawpa yayakunapa sapi yachaywanmi
riksirinchik, karipa ushutaka (alpargata) yana tullpu karapi manakashpaka shirinkawan
rurashkami kan.
Warmipa churana
Kay ayllullaktapa warmipa muchikuka sisanchishkami
kan, llama millmawan rurashka, hatun ankara yurak
muchikumi kan, muchikuka ishkay uchilla yurak
puyllukunatami warkuchishkata charin, kunanpika
kaytaka kipa wiñay kuytsakunaka raymikunallapimi
churarinkuna. Kaywanka karilla warmi kayta, shinallata
Chimborazo taytapa rasu umatami rikuchinchik,
shinapish, muchikuka mana runakunapa pacha churakuna
kashkachu ninmi, kunanpika ñukanchikpa pacha
tikrachishkami kan. Kay suni paychika, killu mulluwan,
mana kashpaka puka mulluwan, rurashkami kan.
Uraymanyapika kuri chakatata warkushkami kan. Killu suni paychitaka ishkantin rinripi
warkuchishpami churarinkuna, shinapish alli kuri paychitaka hatun raymikunallapimi
churankuna, shinallatak sumaymana kullki suni paychitaka sawarina punchapi, mana
kashpaka willkaypami (adorar) churankuna. Kayta churakushpaka kuyaytami
rikuchinchik. Wallkaka rumimanta puka tullpu mullukunata puchkapi pallashkami kan,
kaytaka kunkapimi aparinchik, shinapish kay puka tullpuwanmi runakunapak unanchata
rikuchinchik. Ñawpa pachapi tantanakuykunata pushak sinchi apuk taytakunapa
hichashka yawartami rikuchin. Sarun pachakunapika, kay wallkaka raku muruwan
rurashkami kashka. Kullkisapa warmikunaka kunka hunta wallkatami churarin kashka.
Kunan pachapika uchilla mullukuta, ashallatami churarinkuna. Kay pachallina pintuka
yana, puka, ankas, maywa tullpupish kayta ushanmi. Kaytaka chirikunapi pillurinkapak,
mana kashpaka kukawita aparinkapakpish mutsuypankuna. Shinapish kunan
pachakunapika tawka tullpukunami rikurin. Wallkarinaka yana, puka, ankas, maywa
kashpapish sunilla pintumi kan. Kaytaka talpapa hawapimi churarinkuna. Shinashpapish
ishkaylayatami churarinkuna, ñawpaman churarishpaka sawarishka warmi kaytami
rikuchin; shinallatak shalakanashpa rikraman watarishpaka kuytsa kaytami rikuchin.
Shinallatak, ñawpa mamakunaka ishkay pachallitami pakta churarin kashka; uku
pachallinaka ima tullpupishmi kan, hawalla pachallinaka yanami kan. Tupuka llikllata
tupullinkapakmi mutsuypanchik, ñawpa pachamanta añañaymi9
kan, 10 cm suni anta
takarpu rumpa umayu, pirurupishmi kan, pirurupa chawpipika sumak kishpi, rumi,
yurakkishpi, tullpukunawanmi warawakunata10
apan, shinallata hutkuyukmi kan,
maypimi waminsi chumpikuwan watachinkuna, mana wallkarinamanta tupu urmachun.
Talpaka yurak chuya pintupi tullpu sisakunata chantashkami kan. Sisakunaka
Pachamamapi sisapampatami rikuchin.Makiwatanaka puka tullpu mulluta puchkapi
pallashkami kan, kaytaka makipimi watarinkuna. Ñukanchik mamakunaka shina
makiwatanata watarishpami sinchi makita charin kashka, imatapish llashaklla, sinchilla
allpallamkaykunata ruray ushankapak, mana maki ankuchun. Shinallata puka tullpuka
runakunapa sinchi samayta ushaytapishmi rikuchin. Ñawpa watakunapika, kay
makiwatanaka kural mullumi kana kashka. Chumpika maykankash tullpu
puchkakunawan rurashkami kan, makipi sunilla awashkami kan. Puka tullpuka
runakunapa sinchi samayta ushaytapishmi rikuchikun. Shinallatak, kay chumpika
warmipa wiksata, wawamamatapishmi wakaychin, sinchi warmi kachun ushaytapishmi
kun. Chaymantami chawpi ukkupi (cuerpo) watarishka kan. Sayaka warmipa
churarinami kan, kay churanaka wiwika millmamanta rurashkami. Kunkuri kamanmi
9
Añañay / joya
10
Warawa / adorno
chayan, wikawpimi watuwan watallirina, sumak sami tullpu puchkakunawan
chantashkami kan, sayakunaka puka, yana, waminsi, kishpu, killu tullpupishmi tiyan;
maykan warmikunaka ishkay sayakamanmi churarinkuna; kitiman, raymiman
llukshinkapaka chay mushuk sumaymana sayatami hawata wikaw watupi mikllashpa
churarinkuna; ukunchi sayaka mawkallami kan. Tikrashpapish sayataka churarinkunami.
Kay sayakunataka churarina katuy wasipimi rantinata ushankuna, kuytsakunaka ura
urallami sayataka churarinkuna, chumpiwampish watallirinkunami. Ushutakunaka
wakrakaramanta, shirinkamanta rurashka yana tullpumi kan, chakipampaka ashtawan
rakullami kan. Akchata watallirinkapakka suni ñañulla waminsi tullpu chumpikutami
mutsuypankuna, manakashpaka chimpata rurashpa sumak warawakunawanpish
watallirinkunami; sarun watakunapika akchataka umamati chawpipi paskashpami
ñakcharikkuna kashka, shinami Cañar runakunapa kawsaypi punchalla yuyayta
(pensamiento claro) rikuyta, munaytapish riksichin kashka.
Kawsak ayllushutikuna
Ñawpa apukkuna
Llaki kawsay
Hatunallpakunapa rantikuna
Yachakuy
Allpallamkay
Wakrakamay
Tantanakuy
Mikuy
Ñawpayachay
Ayllullaktapa Sumakuskakamay
Alliyachak wamrakuna
Llaktamantallukshiriy
“Caguanapamba” Ayllullaktamanta,
Segundo H. Chimborazo Zhau killkashka
2023
KAMUKUNAMANTA
TINKISHKAKUNA
CAGUANAPAMBA AYLLULLAKTA.docx

More Related Content

More from SegundoChimborazo1

EVALUACIÓN Diagnóstica - Formativa - Sumativa 2022-2023.docx
EVALUACIÓN Diagnóstica - Formativa - Sumativa 2022-2023.docxEVALUACIÓN Diagnóstica - Formativa - Sumativa 2022-2023.docx
EVALUACIÓN Diagnóstica - Formativa - Sumativa 2022-2023.docx
SegundoChimborazo1
 
2 EVALUACIÓN SUMATIVA 1ER TRIMESTRE 2023 - 2024.docx
2 EVALUACIÓN SUMATIVA 1ER TRIMESTRE 2023 - 2024.docx2 EVALUACIÓN SUMATIVA 1ER TRIMESTRE 2023 - 2024.docx
2 EVALUACIÓN SUMATIVA 1ER TRIMESTRE 2023 - 2024.docx
SegundoChimborazo1
 
1 EVALUACIÓN DIAGNÓSTICA 2023-2024.docx
1 EVALUACIÓN DIAGNÓSTICA 2023-2024.docx1 EVALUACIÓN DIAGNÓSTICA 2023-2024.docx
1 EVALUACIÓN DIAGNÓSTICA 2023-2024.docx
SegundoChimborazo1
 
MAESTRITO DEL PUEBLO.pptx
MAESTRITO DEL PUEBLO.pptxMAESTRITO DEL PUEBLO.pptx
MAESTRITO DEL PUEBLO.pptx
SegundoChimborazo1
 
FERNANDO DAQUILEMA kichwa SHCHZH.docx
FERNANDO DAQUILEMA kichwa SHCHZH.docxFERNANDO DAQUILEMA kichwa SHCHZH.docx
FERNANDO DAQUILEMA kichwa SHCHZH.docx
SegundoChimborazo1
 
LÁZARO CONDO español SHCHZH.pdf
LÁZARO CONDO español SHCHZH.pdfLÁZARO CONDO español SHCHZH.pdf
LÁZARO CONDO español SHCHZH.pdf
SegundoChimborazo1
 
LÁZARO CONDO kichwa SHCHZH.docx
LÁZARO CONDO kichwa SHCHZH.docxLÁZARO CONDO kichwa SHCHZH.docx
LÁZARO CONDO kichwa SHCHZH.docx
SegundoChimborazo1
 
CHURU PUKLLAY.docx
CHURU PUKLLAY.docxCHURU PUKLLAY.docx
CHURU PUKLLAY.docx
SegundoChimborazo1
 
PCA PUD 1RO BGU FILOSOFÍA.docx
PCA PUD 1RO BGU FILOSOFÍA.docxPCA PUD 1RO BGU FILOSOFÍA.docx
PCA PUD 1RO BGU FILOSOFÍA.docx
SegundoChimborazo1
 
MI MOOC SHCHZH.pdf
MI MOOC SHCHZH.pdfMI MOOC SHCHZH.pdf
MI MOOC SHCHZH.pdf
SegundoChimborazo1
 
POESÍA MAESTRITO DEL PUEBLO SHCHZH.pdf
POESÍA MAESTRITO DEL PUEBLO SHCHZH.pdfPOESÍA MAESTRITO DEL PUEBLO SHCHZH.pdf
POESÍA MAESTRITO DEL PUEBLO SHCHZH.pdf
SegundoChimborazo1
 
TESINA TAPTANAS SHCHZH.docx
TESINA TAPTANAS SHCHZH.docxTESINA TAPTANAS SHCHZH.docx
TESINA TAPTANAS SHCHZH.docx
SegundoChimborazo1
 
TESINA BROILERS VGCHE.docx
TESINA BROILERS VGCHE.docxTESINA BROILERS VGCHE.docx
TESINA BROILERS VGCHE.docx
SegundoChimborazo1
 

More from SegundoChimborazo1 (13)

EVALUACIÓN Diagnóstica - Formativa - Sumativa 2022-2023.docx
EVALUACIÓN Diagnóstica - Formativa - Sumativa 2022-2023.docxEVALUACIÓN Diagnóstica - Formativa - Sumativa 2022-2023.docx
EVALUACIÓN Diagnóstica - Formativa - Sumativa 2022-2023.docx
 
2 EVALUACIÓN SUMATIVA 1ER TRIMESTRE 2023 - 2024.docx
2 EVALUACIÓN SUMATIVA 1ER TRIMESTRE 2023 - 2024.docx2 EVALUACIÓN SUMATIVA 1ER TRIMESTRE 2023 - 2024.docx
2 EVALUACIÓN SUMATIVA 1ER TRIMESTRE 2023 - 2024.docx
 
1 EVALUACIÓN DIAGNÓSTICA 2023-2024.docx
1 EVALUACIÓN DIAGNÓSTICA 2023-2024.docx1 EVALUACIÓN DIAGNÓSTICA 2023-2024.docx
1 EVALUACIÓN DIAGNÓSTICA 2023-2024.docx
 
MAESTRITO DEL PUEBLO.pptx
MAESTRITO DEL PUEBLO.pptxMAESTRITO DEL PUEBLO.pptx
MAESTRITO DEL PUEBLO.pptx
 
FERNANDO DAQUILEMA kichwa SHCHZH.docx
FERNANDO DAQUILEMA kichwa SHCHZH.docxFERNANDO DAQUILEMA kichwa SHCHZH.docx
FERNANDO DAQUILEMA kichwa SHCHZH.docx
 
LÁZARO CONDO español SHCHZH.pdf
LÁZARO CONDO español SHCHZH.pdfLÁZARO CONDO español SHCHZH.pdf
LÁZARO CONDO español SHCHZH.pdf
 
LÁZARO CONDO kichwa SHCHZH.docx
LÁZARO CONDO kichwa SHCHZH.docxLÁZARO CONDO kichwa SHCHZH.docx
LÁZARO CONDO kichwa SHCHZH.docx
 
CHURU PUKLLAY.docx
CHURU PUKLLAY.docxCHURU PUKLLAY.docx
CHURU PUKLLAY.docx
 
PCA PUD 1RO BGU FILOSOFÍA.docx
PCA PUD 1RO BGU FILOSOFÍA.docxPCA PUD 1RO BGU FILOSOFÍA.docx
PCA PUD 1RO BGU FILOSOFÍA.docx
 
MI MOOC SHCHZH.pdf
MI MOOC SHCHZH.pdfMI MOOC SHCHZH.pdf
MI MOOC SHCHZH.pdf
 
POESÍA MAESTRITO DEL PUEBLO SHCHZH.pdf
POESÍA MAESTRITO DEL PUEBLO SHCHZH.pdfPOESÍA MAESTRITO DEL PUEBLO SHCHZH.pdf
POESÍA MAESTRITO DEL PUEBLO SHCHZH.pdf
 
TESINA TAPTANAS SHCHZH.docx
TESINA TAPTANAS SHCHZH.docxTESINA TAPTANAS SHCHZH.docx
TESINA TAPTANAS SHCHZH.docx
 
TESINA BROILERS VGCHE.docx
TESINA BROILERS VGCHE.docxTESINA BROILERS VGCHE.docx
TESINA BROILERS VGCHE.docx
 

Recently uploaded

Nutrition Inc FY 2024, 4 - Hour Training
Nutrition Inc FY 2024, 4 - Hour TrainingNutrition Inc FY 2024, 4 - Hour Training
Nutrition Inc FY 2024, 4 - Hour Training
melliereed
 
RHEOLOGY Physical pharmaceutics-II notes for B.pharm 4th sem students
RHEOLOGY Physical pharmaceutics-II notes for B.pharm 4th sem studentsRHEOLOGY Physical pharmaceutics-II notes for B.pharm 4th sem students
RHEOLOGY Physical pharmaceutics-II notes for B.pharm 4th sem students
Himanshu Rai
 
BIOLOGY NATIONAL EXAMINATION COUNCIL (NECO) 2024 PRACTICAL MANUAL.pptx
BIOLOGY NATIONAL EXAMINATION COUNCIL (NECO) 2024 PRACTICAL MANUAL.pptxBIOLOGY NATIONAL EXAMINATION COUNCIL (NECO) 2024 PRACTICAL MANUAL.pptx
BIOLOGY NATIONAL EXAMINATION COUNCIL (NECO) 2024 PRACTICAL MANUAL.pptx
RidwanHassanYusuf
 
Lifelines of National Economy chapter for Class 10 STUDY MATERIAL PDF
Lifelines of National Economy chapter for Class 10 STUDY MATERIAL PDFLifelines of National Economy chapter for Class 10 STUDY MATERIAL PDF
Lifelines of National Economy chapter for Class 10 STUDY MATERIAL PDF
Vivekanand Anglo Vedic Academy
 
Wound healing PPT
Wound healing PPTWound healing PPT
Wound healing PPT
Jyoti Chand
 
Film vocab for eal 3 students: Australia the movie
Film vocab for eal 3 students: Australia the movieFilm vocab for eal 3 students: Australia the movie
Film vocab for eal 3 students: Australia the movie
Nicholas Montgomery
 
Electric Fetus - Record Store Scavenger Hunt
Electric Fetus - Record Store Scavenger HuntElectric Fetus - Record Store Scavenger Hunt
Electric Fetus - Record Store Scavenger Hunt
RamseyBerglund
 
RESULTS OF THE EVALUATION QUESTIONNAIRE.pptx
RESULTS OF THE EVALUATION QUESTIONNAIRE.pptxRESULTS OF THE EVALUATION QUESTIONNAIRE.pptx
RESULTS OF THE EVALUATION QUESTIONNAIRE.pptx
zuzanka
 
SWOT analysis in the project Keeping the Memory @live.pptx
SWOT analysis in the project Keeping the Memory @live.pptxSWOT analysis in the project Keeping the Memory @live.pptx
SWOT analysis in the project Keeping the Memory @live.pptx
zuzanka
 
Standardized tool for Intelligence test.
Standardized tool for Intelligence test.Standardized tool for Intelligence test.
Standardized tool for Intelligence test.
deepaannamalai16
 
spot a liar (Haiqa 146).pptx Technical writhing and presentation skills
spot a liar (Haiqa 146).pptx Technical writhing and presentation skillsspot a liar (Haiqa 146).pptx Technical writhing and presentation skills
spot a liar (Haiqa 146).pptx Technical writhing and presentation skills
haiqairshad
 
math operations ued in python and all used
math operations ued in python and all usedmath operations ued in python and all used
math operations ued in python and all used
ssuser13ffe4
 
What is Digital Literacy? A guest blog from Andy McLaughlin, University of Ab...
What is Digital Literacy? A guest blog from Andy McLaughlin, University of Ab...What is Digital Literacy? A guest blog from Andy McLaughlin, University of Ab...
What is Digital Literacy? A guest blog from Andy McLaughlin, University of Ab...
GeorgeMilliken2
 
How to Setup Warehouse & Location in Odoo 17 Inventory
How to Setup Warehouse & Location in Odoo 17 InventoryHow to Setup Warehouse & Location in Odoo 17 Inventory
How to Setup Warehouse & Location in Odoo 17 Inventory
Celine George
 
How to Make a Field Mandatory in Odoo 17
How to Make a Field Mandatory in Odoo 17How to Make a Field Mandatory in Odoo 17
How to Make a Field Mandatory in Odoo 17
Celine George
 
Leveraging Generative AI to Drive Nonprofit Innovation
Leveraging Generative AI to Drive Nonprofit InnovationLeveraging Generative AI to Drive Nonprofit Innovation
Leveraging Generative AI to Drive Nonprofit Innovation
TechSoup
 
ISO/IEC 27001, ISO/IEC 42001, and GDPR: Best Practices for Implementation and...
ISO/IEC 27001, ISO/IEC 42001, and GDPR: Best Practices for Implementation and...ISO/IEC 27001, ISO/IEC 42001, and GDPR: Best Practices for Implementation and...
ISO/IEC 27001, ISO/IEC 42001, and GDPR: Best Practices for Implementation and...
PECB
 
Chapter wise All Notes of First year Basic Civil Engineering.pptx
Chapter wise All Notes of First year Basic Civil Engineering.pptxChapter wise All Notes of First year Basic Civil Engineering.pptx
Chapter wise All Notes of First year Basic Civil Engineering.pptx
Denish Jangid
 
NEWSPAPERS - QUESTION 1 - REVISION POWERPOINT.pptx
NEWSPAPERS - QUESTION 1 - REVISION POWERPOINT.pptxNEWSPAPERS - QUESTION 1 - REVISION POWERPOINT.pptx
NEWSPAPERS - QUESTION 1 - REVISION POWERPOINT.pptx
iammrhaywood
 
Traditional Musical Instruments of Arunachal Pradesh and Uttar Pradesh - RAYH...
Traditional Musical Instruments of Arunachal Pradesh and Uttar Pradesh - RAYH...Traditional Musical Instruments of Arunachal Pradesh and Uttar Pradesh - RAYH...
Traditional Musical Instruments of Arunachal Pradesh and Uttar Pradesh - RAYH...
imrankhan141184
 

Recently uploaded (20)

Nutrition Inc FY 2024, 4 - Hour Training
Nutrition Inc FY 2024, 4 - Hour TrainingNutrition Inc FY 2024, 4 - Hour Training
Nutrition Inc FY 2024, 4 - Hour Training
 
RHEOLOGY Physical pharmaceutics-II notes for B.pharm 4th sem students
RHEOLOGY Physical pharmaceutics-II notes for B.pharm 4th sem studentsRHEOLOGY Physical pharmaceutics-II notes for B.pharm 4th sem students
RHEOLOGY Physical pharmaceutics-II notes for B.pharm 4th sem students
 
BIOLOGY NATIONAL EXAMINATION COUNCIL (NECO) 2024 PRACTICAL MANUAL.pptx
BIOLOGY NATIONAL EXAMINATION COUNCIL (NECO) 2024 PRACTICAL MANUAL.pptxBIOLOGY NATIONAL EXAMINATION COUNCIL (NECO) 2024 PRACTICAL MANUAL.pptx
BIOLOGY NATIONAL EXAMINATION COUNCIL (NECO) 2024 PRACTICAL MANUAL.pptx
 
Lifelines of National Economy chapter for Class 10 STUDY MATERIAL PDF
Lifelines of National Economy chapter for Class 10 STUDY MATERIAL PDFLifelines of National Economy chapter for Class 10 STUDY MATERIAL PDF
Lifelines of National Economy chapter for Class 10 STUDY MATERIAL PDF
 
Wound healing PPT
Wound healing PPTWound healing PPT
Wound healing PPT
 
Film vocab for eal 3 students: Australia the movie
Film vocab for eal 3 students: Australia the movieFilm vocab for eal 3 students: Australia the movie
Film vocab for eal 3 students: Australia the movie
 
Electric Fetus - Record Store Scavenger Hunt
Electric Fetus - Record Store Scavenger HuntElectric Fetus - Record Store Scavenger Hunt
Electric Fetus - Record Store Scavenger Hunt
 
RESULTS OF THE EVALUATION QUESTIONNAIRE.pptx
RESULTS OF THE EVALUATION QUESTIONNAIRE.pptxRESULTS OF THE EVALUATION QUESTIONNAIRE.pptx
RESULTS OF THE EVALUATION QUESTIONNAIRE.pptx
 
SWOT analysis in the project Keeping the Memory @live.pptx
SWOT analysis in the project Keeping the Memory @live.pptxSWOT analysis in the project Keeping the Memory @live.pptx
SWOT analysis in the project Keeping the Memory @live.pptx
 
Standardized tool for Intelligence test.
Standardized tool for Intelligence test.Standardized tool for Intelligence test.
Standardized tool for Intelligence test.
 
spot a liar (Haiqa 146).pptx Technical writhing and presentation skills
spot a liar (Haiqa 146).pptx Technical writhing and presentation skillsspot a liar (Haiqa 146).pptx Technical writhing and presentation skills
spot a liar (Haiqa 146).pptx Technical writhing and presentation skills
 
math operations ued in python and all used
math operations ued in python and all usedmath operations ued in python and all used
math operations ued in python and all used
 
What is Digital Literacy? A guest blog from Andy McLaughlin, University of Ab...
What is Digital Literacy? A guest blog from Andy McLaughlin, University of Ab...What is Digital Literacy? A guest blog from Andy McLaughlin, University of Ab...
What is Digital Literacy? A guest blog from Andy McLaughlin, University of Ab...
 
How to Setup Warehouse & Location in Odoo 17 Inventory
How to Setup Warehouse & Location in Odoo 17 InventoryHow to Setup Warehouse & Location in Odoo 17 Inventory
How to Setup Warehouse & Location in Odoo 17 Inventory
 
How to Make a Field Mandatory in Odoo 17
How to Make a Field Mandatory in Odoo 17How to Make a Field Mandatory in Odoo 17
How to Make a Field Mandatory in Odoo 17
 
Leveraging Generative AI to Drive Nonprofit Innovation
Leveraging Generative AI to Drive Nonprofit InnovationLeveraging Generative AI to Drive Nonprofit Innovation
Leveraging Generative AI to Drive Nonprofit Innovation
 
ISO/IEC 27001, ISO/IEC 42001, and GDPR: Best Practices for Implementation and...
ISO/IEC 27001, ISO/IEC 42001, and GDPR: Best Practices for Implementation and...ISO/IEC 27001, ISO/IEC 42001, and GDPR: Best Practices for Implementation and...
ISO/IEC 27001, ISO/IEC 42001, and GDPR: Best Practices for Implementation and...
 
Chapter wise All Notes of First year Basic Civil Engineering.pptx
Chapter wise All Notes of First year Basic Civil Engineering.pptxChapter wise All Notes of First year Basic Civil Engineering.pptx
Chapter wise All Notes of First year Basic Civil Engineering.pptx
 
NEWSPAPERS - QUESTION 1 - REVISION POWERPOINT.pptx
NEWSPAPERS - QUESTION 1 - REVISION POWERPOINT.pptxNEWSPAPERS - QUESTION 1 - REVISION POWERPOINT.pptx
NEWSPAPERS - QUESTION 1 - REVISION POWERPOINT.pptx
 
Traditional Musical Instruments of Arunachal Pradesh and Uttar Pradesh - RAYH...
Traditional Musical Instruments of Arunachal Pradesh and Uttar Pradesh - RAYH...Traditional Musical Instruments of Arunachal Pradesh and Uttar Pradesh - RAYH...
Traditional Musical Instruments of Arunachal Pradesh and Uttar Pradesh - RAYH...
 

CAGUANAPAMBA AYLLULLAKTA.docx

  • 1. BIBLIOTECA ACADÉMICA ECUATORIANA CURSO DE ESTILO Y REDACCIÓN DE LA LENGUA KICHWA YACHACHIK: DR. LUIS MONTALUISA YACHAKUK: SEGUNDO H. CHIMBORAZO ZHAU YACHAYWA: “CAGUANAPAMBA AYLLULLAKTA” SHUKNIKI RURAY: EABORACIÓN DE UN ENSAYO EN KICHWA. DICIEMBRE 2023 CAÑAR - ECUADOR
  • 2. UCHILLAYACHISHKA YUYAY RESUMEN La comunidad de Caguanapamba es una de las comunidades milenarias y autónomas netamente indígenas que corresponde a la nacionalidad Kichwa del pueblo - Cañari del Ecuador, pertenece al cantón el Tambo filial a la organización cantonal UCOIT, a la provincial UPCCC, a la regional ECUARUNARI y posteriormente a la organización nacional CONAIE. Esta comunidad según la historia ha sido liberada de la invasión, de los grandes hacendados y terratenientes; data de una escritura desde la época de la colonia inscrita en el año 1603 en la ciudad de Santa Ana de Cuenca, donde el Gral. Pedro Muñoz Rico Salto de Avaro vende los terrenos de aproximadamente 2.444,778 hectáreas de estas comunidades (Caguanapamba y Sisid) a favor de la mujer líderesa indígena María Inga Gañalsug. Posee una diversidad de encanto en flora, fauna, gastronomía, turismo, tradición y cultura viva. PALABRAS CLAVES. Caguanapamba, historia, cultura. SUMMARY The community of Caguanapamba is one of the millenary and autonomous indigenous communities that corresponds to the Kichwa nationality of the Cañari people of Ecuador. It belongs to the canton of El Tambo, affiliated to the cantonal organization UCOIT, to the provincial organization UPCCC, to the regional organization ECUARUNARI and later to the national organization CONAIE. This community according to history has been liberated from the invasion of large landowners and landowners; dates from a deed from the time of the colony registered in 1603 in the city of Santa Ana de Cuenca, where Gen. Pedro Muñoz Rico Salto de Avaro sold the land of approximately 2,444.778 hectares of these communities (Caguanapamba and Sisid) in favor of the indigenous woman leader Maria Inga Gañalsug. It has a diversity of charm in flora, fauna, gastronomy, tourism, tradition and living culture. KEY WORDS. Caguanapamba, history, culture.
  • 3. “CAGUANAPAMBA AYLLULLAKTA” Maypitak kanchik Caguanapamba ayllullaktaka Cañar marka, Tambo kitipi kuskayashkami kan, ñukanchik llaktaka achka chirimi kan, shinashpami 10 - 20o C chirikunuypachata1 charin; 3.100 msnm aksiypimi2 taririn; 2.444,778 kayllayachiy3 patsaktatkipampatami4 charin. Caguanapamba shimika kichwa shimimantami shamun, kawana = mirar, observar, pampa = planicie, llanura. Saywakuna5 Kay Caguanapamba ayllullaktaka Sisid ayllullaktawan ishkantinchishkami kan. Chinchaysuyutaka: Chimborazo markawan. Kullasuyutaka: Cañar mayuwan. Antisuyutaka: Ingapirca kitilliwan, shinallatak (Castillo, Silante Bajo, Turchi Cochapamba) muyuntin ayllullaktakunawan. Kuntisuyutaka: Juncal kitilliwan, Mushuk Jalupata, Cuchucorral, Marcopamba, Coyoctor ayllullaktakunawan. 1 Chirikunuypacha / clima 2 Aksiy / altitud 3 Kayllayachiy / aproximar 4 Patsaktatkipampa / hectárea 5 Saywa / límite. Cartografía GPC. Restitución UPCCC. GPS Campo https://fcaguana- utpl.blogspot.com/2011/
  • 4. Wiñaykawsay Caguanapamba, Sisid llaktakunaka ñawpapachamanta hatun ayllullaktakunami kan. Shinami Cuencapa Santa Ana llaktapi kay ayllullaktakunapa allpa killkaka rurarishka, Mana alli riksirik, yacharik usharinchu, killkakamayukpa6 shutitaka, shinapish 1603 watapi 25 wayru killkapimi killkaka rikurin, kay uyanchakkunapa7 ñawpakpi: Sebastian de la Madrid y Cavío, Juan Tello de la Checa, Andrés Segarra yayapish; shukta manyamantaka kay ishkay ayllullaktapi kawsak runakunapa yanapawaymantaka Pedro Mayún taytami shuti aspiktaka rurashka, shinallatak Gral. Pedro Muñoz Rico Salto de Avaro allpa katukmi shuti aspiktaka rurashka; Chashnami kay allpakunaka mama Maria Inga Gañalsug warmiman katushka sakirishka, pimi 500 pesos antakullkipi, shinallatak 2 pukchiku8 kuripi payllashka. (Caguanapamba ayllullaktapa killka 1603) Churarinakuna Ayllullaktapika tayta mamakunallami ñawpa kikin churarinataka churarinkuna, kipa wiñay wamrakunaka sapallaku hatun punchakunallapimi mutsuypankuna, ñukanchik kikin churarinawanka sumaymanami wamrakuna, wawakunaka rikurinchik. 6 Killkakamayuk/ escribano 7 Uyanchak / testigo 8 Pukchiku / onza
  • 5. Karipa churanakuna Ñawpa pachakunamantami yurak tullpu millma muchikuta churarinchik, shinallatak ruwanaka pacha puchka wiwikapak millmawan “ishkay kallupi” awanakaspipi awashkami kan; puka, yana, ankas tullpukunatami mutsuypanchik, ruwanata urayman kacharishkata churakushpaka Pachamamawan paktalla kawsaytami rikuchin, shinallatak rikraman shitashpa churakushpaka ninan kariyashka (taslla) kashkatami rikuchin; pacha millmawan awashka yana tullpu kushmatami churarinchik, tallpaka yurak pintupi tullpu sisakunata chantashkami kan, yurak pintu tullpuka punchalla yuyaywan alli kawsaytami rikuchin, chikan sumak tullpu chumpikunami tiyan, kaykunaka sumak shuyukunawan awashkami kan, ñawchipika chumpikuwan sirachishkami kan, kay warapish wiwikapak millmawan awashka yana tullpumi kan, Caguanapamba runakunaka suni chimpashka akchatami charinchik, suni akchakata charinaka ñawpa yayakunapa sapi yachaywanmi riksirinchik, karipa ushutaka (alpargata) yana tullpu karapi manakashpaka shirinkawan rurashkami kan. Warmipa churana Kay ayllullaktapa warmipa muchikuka sisanchishkami kan, llama millmawan rurashka, hatun ankara yurak muchikumi kan, muchikuka ishkay uchilla yurak puyllukunatami warkuchishkata charin, kunanpika kaytaka kipa wiñay kuytsakunaka raymikunallapimi churarinkuna. Kaywanka karilla warmi kayta, shinallata Chimborazo taytapa rasu umatami rikuchinchik, shinapish, muchikuka mana runakunapa pacha churakuna kashkachu ninmi, kunanpika ñukanchikpa pacha tikrachishkami kan. Kay suni paychika, killu mulluwan, mana kashpaka puka mulluwan, rurashkami kan. Uraymanyapika kuri chakatata warkushkami kan. Killu suni paychitaka ishkantin rinripi warkuchishpami churarinkuna, shinapish alli kuri paychitaka hatun raymikunallapimi
  • 6. churankuna, shinallatak sumaymana kullki suni paychitaka sawarina punchapi, mana kashpaka willkaypami (adorar) churankuna. Kayta churakushpaka kuyaytami rikuchinchik. Wallkaka rumimanta puka tullpu mullukunata puchkapi pallashkami kan, kaytaka kunkapimi aparinchik, shinapish kay puka tullpuwanmi runakunapak unanchata rikuchinchik. Ñawpa pachapi tantanakuykunata pushak sinchi apuk taytakunapa hichashka yawartami rikuchin. Sarun pachakunapika, kay wallkaka raku muruwan rurashkami kashka. Kullkisapa warmikunaka kunka hunta wallkatami churarin kashka. Kunan pachapika uchilla mullukuta, ashallatami churarinkuna. Kay pachallina pintuka yana, puka, ankas, maywa tullpupish kayta ushanmi. Kaytaka chirikunapi pillurinkapak, mana kashpaka kukawita aparinkapakpish mutsuypankuna. Shinapish kunan pachakunapika tawka tullpukunami rikurin. Wallkarinaka yana, puka, ankas, maywa kashpapish sunilla pintumi kan. Kaytaka talpapa hawapimi churarinkuna. Shinashpapish ishkaylayatami churarinkuna, ñawpaman churarishpaka sawarishka warmi kaytami rikuchin; shinallatak shalakanashpa rikraman watarishpaka kuytsa kaytami rikuchin. Shinallatak, ñawpa mamakunaka ishkay pachallitami pakta churarin kashka; uku pachallinaka ima tullpupishmi kan, hawalla pachallinaka yanami kan. Tupuka llikllata tupullinkapakmi mutsuypanchik, ñawpa pachamanta añañaymi9 kan, 10 cm suni anta takarpu rumpa umayu, pirurupishmi kan, pirurupa chawpipika sumak kishpi, rumi, yurakkishpi, tullpukunawanmi warawakunata10 apan, shinallata hutkuyukmi kan, maypimi waminsi chumpikuwan watachinkuna, mana wallkarinamanta tupu urmachun. Talpaka yurak chuya pintupi tullpu sisakunata chantashkami kan. Sisakunaka Pachamamapi sisapampatami rikuchin.Makiwatanaka puka tullpu mulluta puchkapi pallashkami kan, kaytaka makipimi watarinkuna. Ñukanchik mamakunaka shina makiwatanata watarishpami sinchi makita charin kashka, imatapish llashaklla, sinchilla allpallamkaykunata ruray ushankapak, mana maki ankuchun. Shinallata puka tullpuka runakunapa sinchi samayta ushaytapishmi rikuchin. Ñawpa watakunapika, kay makiwatanaka kural mullumi kana kashka. Chumpika maykankash tullpu puchkakunawan rurashkami kan, makipi sunilla awashkami kan. Puka tullpuka runakunapa sinchi samayta ushaytapishmi rikuchikun. Shinallatak, kay chumpika warmipa wiksata, wawamamatapishmi wakaychin, sinchi warmi kachun ushaytapishmi kun. Chaymantami chawpi ukkupi (cuerpo) watarishka kan. Sayaka warmipa churarinami kan, kay churanaka wiwika millmamanta rurashkami. Kunkuri kamanmi 9 Añañay / joya 10 Warawa / adorno
  • 7. chayan, wikawpimi watuwan watallirina, sumak sami tullpu puchkakunawan chantashkami kan, sayakunaka puka, yana, waminsi, kishpu, killu tullpupishmi tiyan; maykan warmikunaka ishkay sayakamanmi churarinkuna; kitiman, raymiman llukshinkapaka chay mushuk sumaymana sayatami hawata wikaw watupi mikllashpa churarinkuna; ukunchi sayaka mawkallami kan. Tikrashpapish sayataka churarinkunami. Kay sayakunataka churarina katuy wasipimi rantinata ushankuna, kuytsakunaka ura urallami sayataka churarinkuna, chumpiwampish watallirinkunami. Ushutakunaka wakrakaramanta, shirinkamanta rurashka yana tullpumi kan, chakipampaka ashtawan rakullami kan. Akchata watallirinkapakka suni ñañulla waminsi tullpu chumpikutami mutsuypankuna, manakashpaka chimpata rurashpa sumak warawakunawanpish watallirinkunami; sarun watakunapika akchataka umamati chawpipi paskashpami ñakcharikkuna kashka, shinami Cañar runakunapa kawsaypi punchalla yuyayta (pensamiento claro) rikuyta, munaytapish riksichin kashka. Kawsak ayllushutikuna Ñawpa apukkuna Llaki kawsay Hatunallpakunapa rantikuna Yachakuy Allpallamkay Wakrakamay Tantanakuy Mikuy Ñawpayachay Ayllullaktapa Sumakuskakamay Alliyachak wamrakuna Llaktamantallukshiriy “Caguanapamba” Ayllullaktamanta, Segundo H. Chimborazo Zhau killkashka 2023