Biografía Fernando Daquilema

1. UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL BILINGÜE
“SHIÑA”
1
FERNANDO DAQUILEMA, GARCÍA MORENO PUSHAK APUKWAN,
RUNAKUNAPA HAYÑIKUNAMANTA WAKTANAKUY
Fernando Daquilema runaka Ecuador mamallaktapi
XIX patsakwatapi kichwa runakunapa
makanakuykunata pushashkamanta hatun apuk
shutichishkami karka.
1869 watapimi García Moreno Ecuador
mamallaktapa pushak, llaktakunapa shutichishka
“Yana Mamallakta Kamachikta” rurarka, maypimi
catolico runakunalla Ecuadorpa llaktayukkuna
karka.
Chimborazo markapa makanakuyka, kapak killkapi
1871 watapishi kashka, Fernado Daquilemapa
pushaywan, kichwa runakunapa tantaywan. Kimsa
kapaktukuk ruraykunamantami makanakuyka
kallarishka: (1) mamallaktapa llamkaykunapi
runakuna yankamanta mana payllashka llamkana (2)
pukushka chakrakunapi, wiwakunapi, chunkakri paylla (3) imata chaskinkapakpish
kullkipi payllana.
Chay watakunapika mana kishpikay tiyashkachu, ashtawankari runa llaktakunapa
llakichiyllami tiyashka, wichkaywasikunapika runakunata yallita ukku waktanakuykuna,
wañuchinakuykuna, llaktamanta katishkachanakuykunami tiyashka, maykanpish
kapakapukta hatarichinata yuyarikta, shinakashpapish runa llaktakunapaka, mana
sinchirimanakuna, kutinmañanakuna tukurishkachu.
Mamallaktapa kapakapuk mana kamachikunata sumaychashpa pushakpimi, Fernando
Daquilemapa pushanawan runa llaktakuna hatarikunata kallarishka, Yaruquíes
(Chimborazo) runakuna mana antawañanta llamkayta munashkamantami, 18 puncha,
kapak killa, 1871 watapi hatarinakuy kallarishka, ñapish Punín, Cajabamba, Sicalpa,
Licio runakuna hatariman tantarishkakuna, kunakaman chunkakrita tantachikkuna tukuy
sami saruchikunata rurakkashkakuna punchanta chayukyashpa. Kay hatarika waranka
yalli runakunatami tantachishka, hatun chakrarunapa awkanakuy tukunkakama.
Hatarika Cacha ayllullaktapimi wiñarishka, Cajabamba, Sicalpa, Punín llaktakama
mastankakama. García Moreno kapakapukka llaktakunapa kuchulla, shinallatak
karumanta awkakanchatami kuyuchirka, shinami hatun chimpapurayka kallarishka.
Daquilemaka hatarikunata alli tantachikmi kashka, shinapish; waktanakuyta pushak
runakunata wañuchik hapik kallarikpimi. 200 patsak yalli hatarik runakunami Cajabamba
llaktakama wañuchinkapak apashka kashkakuna. Ama ashtawan runakunapa wañunakuy

2. UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL BILINGÜE
“SHIÑA”
2
tiyachun nishpami, Daquilemaka shinallatak paypa kuchulla katik runakunapish
awkakanchaman chaskichirkakuna; maykan llushpirishka runakunaka urkukunata,
sachakunata, wañuchinkapa hapinkakamanmi katishka kashkakuna.
HATUN APUK DAQUILEMA imashinami runakuna payta kayak karkakuna, Riobamba
wichkaywasipimi huchayukshina wichkashka kashka, 23 puncha pawkar killa 1872
watapimi Awkakunapa pushakakllay Daquilemapa wañuchita yuyarirkakuna. Shinapish
Daquilemaka umata hatarishpami wañuna kuskakaman purishka; alli sinchi runakunapak
apukkashkata rikuchishpa, tukuymashna runakunapak allipachapi yuyarishpa paypa
kawsayta kunkapa. 8 puncha ayriwa killa 1872 watapimi, Yaruquíes hatunpampa paypa
wiñashka llaktapimi, Serafín Ipo, Manuela Leónwan pakta wañuchishka kashkakuna,
kaykunami paypa puchukay rimaykuna kashka: “WAWKIKUNA KAYACHARI
ÑUKANCHIKPA LLAKTAKANKA” Hermanos, mañana será para nosotros ¡nuestro
tiempo!
Chashna hatun wananay llakikuna tiyashkakpipish, runakunapak waktanakuyka mana
tukurishkachu, Ecuadorpa wiñaykawsaypika Daquilema runaka hatun yuyaykunatami
sakishka, rikuchishkami runakuna alli pushaywan tantarishpaka, kapakapukkunapa
makanakuykunata chimpapurariy usharinmi.
Kunanlla 1960 watamantami Daquilemaka tukuy runakunapa riksirishka kallarin, paypa
wiñaykawsayka shuyukuyukpi, aranwapi, haranapi, tullpuykunapi, tukuy
rikuchikunapimi, runakunapa yuyaypak kutinchariymi kan.
Daquilema wamrapata kamankapakka wañunalla chinikukuna kayllayachikpimi kay
rikchakka surkushka kashka, chay pachakunapika rikchakka kunanlla kallarillapimi
kashka; shinashpami kapakapukkuna, hatun chayukkuna, runawañuchikkunallamami
rikchakka wakaychishka kashka; Daquilemaka runakunapak allipachallatami mashkarka.
Shimikuna (ALKI shimiyukkamu):
Pushak apuk = presidente Hatariy = levantamiento Shuyukuyuk = cine
Waktanakuy = lucha Ñapish = enseguida Aranwa = teatro
Llaktayuk = ciudadano Saruchi = abuso Harana = danza
Tantay = grupo Awkanakuy = guerra Kutincharina = recuperar
Kapaktukuk = político Mastay = extenderse Kamana = conservar
Payllana = pagar Chimpapuray = enfrentamiento Kayllayachina = acercar
Chunkakri = décimo Hatarik = rebelde Rikchak = fotografía
Kishpikay = libertad Chaskichina = entregar Kutinmañana = reclamar
Llakichiy = explotación Llushpirina = escapar Sumaychana = respetar
Wichkaywasi = cárcel Huchayuk = delincuente Kunanlla = reciente
Kapakapuk = gobierno Pushakakllay = tribunal Wakaychina = reservar
Hatarichina = alzar Wananay = represión Allipacha = justicia
Sinchirimana = protestar Wiñaykawsay = historia
Shimitikrachishka MSc. Segundo H. Chimborazo Zhau.