аивадиахиах ьхахаь ат аиаьиихиbuten.docx

БАТЛАВ
СУРГАЛТЫН МЕНЕЖЕР Д. НАЙРАМДАЛ
Ээлжит бүрт үнэлгээний зорилтын Г5.Аливаа асуудалд шинжлэх ухаанчаар хандах/ ” төлөвшлийг үнэлж байх
2019-2020 хичээлийн жилийн 11-р ангийн физикийн хичээлийн 1-р улирлын төлөвлөлт
Бүлэг
сэдэв
Нэгж
сэдэв
Цаг
Суралцахуйн зорилт Суралцахуйн үйл ажиллагаа
Шалгуур
Хэрэглэгдэхүүн
Үнэлгээний
шалгуур
Гүйцэтгэл
Нөхцөл
Шалгуур
Механик
Ххөдөлгөөн
ба
хүч
1
11.1а. Шилжилт,
хоромхон (вектор)
хурд, хурдатгалыг
тодорхойлох,
шугаман ба вектор
хурдны ялгааг
жишээгээр харуулах
Биеийн байрлалын
өөрчлөлтийг “вектор”
шилжилтээр, түргэн удааныг
“вектор” хурдаар илэрхийлэх
аргад суралцана.
“Вектор” шилжилт, “вектор”
хурд, “вектор” хурдатгалын
хоромхон утга л бусад аргын
харгалзах хэмжигдэхүүнүүдтэй
тэгшитгэлээр холбогдох, нэг
аргаас нөгөөд шилжих өргөн
боломж гардаг.
Хэмжигдэхүүний дундажийн
тухай ойлголтоос гадна
Шилжилт,
хоромхон
(вектор)
хурд,
хурдатгалыг
шугаман
ба
вектор
хурдны
ялгааг
харуулах
жишээгээр
- Үзүүлэн таниулах
материал
|Δ𝑟⃗ |≠Δ𝑠 |𝑑𝑟⃗ |=𝑑𝑠
- Сургалтын модуль III
(вектор
хэмжигдэхүүнтэй
ажиллахад анхаарах
зүйл, физик
Б5. Шилжилт,
хоромхон
(вектор) хурд,
хурдатгал,
шугаман ба
вектор хурдны
ялгааг
координатын
системүүдэд
харуулах Муруй
шугаман, Декарт,
туйлын
координатын
систем

1
11.1б. Хоромхон
хурд-хугацааны
хамаарлын
графикаар хашигдсан
талбайгаар шилжилт,
графикийн налалтаар
хурдатгалыг олох
хоромхон утгын талаар
жишээгээр ойлгуулна.
Хурд ба хурдатгалын векторыг
проекцлох үйлдлийн дасгал
ажиллуулна.
- Хүндийн хүчний оронд өнцөг
үүсгэн шидэгдсэн биеийн
хөдөлгөөнийг хэвтээ ба босоо
чиглэлийн дагуух хоёр
хөдөлгөөний нийлбэр болгон
задлах дасгал ажиллуулна.
шилжилт,
хурдатгалыг
олох
Хоромхон
хурд-
хугацааны
хамаарлын
графикаар
хашигдсан
талбайгаар
графикийн
налалтаар
хэмжигдэхүүний
өөрчлөлт, хоромхон ба
дундаж хурд)
8-26-р тал
Б4. Хөдөлгөөний
хурд, хугацааны
графикаас
хурдатгал,
шилжилтийг
олох, хамаарлын
график
байгуулах
1
11.1в. Шилжилт -
хугацааны хамаарлын
графикийн налалтаар
хурдыг олох
хурдыг
олох
Шилжилт
-
хугацаа
графикийн
налалтаар
Жигд хөдөлгөөний S(t)-
хамаарсан график
Б5.Шилжилт
хугацааны
графикаас хурд-
хугацааны
хамаарлыг олох,
график
байгуулах
1
11.1г. Тойргоор жигд
эргэх хөдөлгөөнийг
шугаман хурд, өнцөг
хурд, эргэлтийн үе,
тойрог давтамжаар
илэрхийлэх
Радиустай тэнцүү урттай
нумыг тулах төв өнцгийг нэг
радиан гэдгийг ойлгуулна.
- Хурдны тухай ойлголтоо
өргөжүүлж, өнцөг хурдны
ойлголт оруулж ирнэ.
Тойргоор жигд эргэх
хөдөлгөөний хувьд шугаман
хурд ба өнцөг хурдны холбоог
гаргуулна.
Тойргоор
жигд
эргэх
хөдөлгөөнийг
шугаман
хурд,
өнцөг
хурд,
эргэлтийн
үе,
тойрог
давтамж
Circular Motion
Linear (tangential)
Speed
Rotational (angular)
Speed
Non-Linear Motion
Angular Acceleration
Radial and Normal
Acceleration
Б7. Тойргоор
жигд эргэх
хөдөлгөөний
өнцөг ба
шугаман хурдны
холбоо, тойргоор
нэг бүтэн эргэх
ба давталттай
эргэх үеийн
хугацаа,
давтамжийг олох
1
11.1д. Төвд тэмүүлэх
хурдатгал хурдны
чиглэл өөрчилдгийг
илэрхийлэх, 𝑎=𝜐2
/𝑟⃗
томьёог хэрэглэх
Жигд хувьсах (хурдсах ба
удаашрах) эргэх хөдөлгөөний
өнцөг шилжилт, өнцөг хурдны
тэгшитгэлийг шулуун жигд
хувьсах хөдөлгөөнтэй аналог
байдлаар гаргана, гаргасан
зүй тогтлыг эзэмшүүлэх
дасгал бодлого ажиллуулна.
Шугаман (тангенциал)
хурдатгал ба өнцөг
хурдатгалын холбоог гаргана.
хурдны
чиглэл
өөрчилдгийг
илэрхийлэх,
𝑎=𝜐2/𝑟⃗
томьёог
хэрэглэх
Төвд
тэмүүлэх
хурдатгал
Бодлогын хураамжууд Б5.Тойргоор
жигд эргэх
хөдөлгөөний атт-г
өнцөг ба
шугаман хурдаар

Багшийн анхаарах зүйл: - 𝑎>0 бол хурдсах, 𝑎<0 бол удаашрах гэсэн өрөөсгөл ойлголт элбэг байдаг. Хурдсах уу, удаашрах уу гэдгийг
ерөнхий хурдатгал ч биш, түүний тэнхлэг дээрх проекц ч биш, харин хурдатгалын траекторт тангенциал байгуулагч хурдны чиглэлтэй
ижил үү, эсрэг үү гэдгээр тодорхойлдог. Жигд хурдсах, жигд удаашрах гэдэг нь ерөнхий хурдатгал тогтмолтой холбоотой бус, тангенциал
хурдатгал тогтмолтой холбоотой. Өөрөөр Sectorial and Tangential Acceleration 5 хэлбэл, тангенциал хурдатгал хурдны хэмжээг өөрчилнө,
нормал хурдатгал хурдны чигийг өөрчилдөг гэдгийг санах хэрэгтэй.
1
11.1е. Онцлог
хүчнүүдийн (Бүх
ертөнцийн таталцлын
хууль, харимхай хүч,
үрэлтийн хүч,
Архимедийн хүч) зүй
тогтлыг шинжлэх, жин
ба хүндийн хүчийг
ялгаж ойлгох
- Онцлог хүчнүүдийг сэргээн
сануулж, олон хүчний үйлчлэл
доорх хөдөлгөөний тэгшитгэл
бичиж тооцоолох аргад сургах
жишээ дасгалууд ажиллуулна.
Холбоост биесийн
хөдөлгөөнийг судлах
даалгавар гүйцэтгэнэ. -
Хөдөлгөөний тэгшитгэл
бичихээс өмнө зураг
дүрслэлийг зөв харьцаатай
дүрслэхэд анхаарлыг
хандуулан тайлбарлана.
Гулсахын ба тайвны үрэлтийг
халтирах, автомашины
хөдөлгөөний янз бүрийн
(тоормозлох, хөдөлж эхлэх,
шаварт суух гэх мэт)
тохиолдолд хэрэглэж
амьдралтай холбуулна. -
Налуу болон тэгш гадаргаар
биеийн гулсах хөдөлгөөнийг
судлах, хүчний тэнцвэрийн
туршилт хийлгэнэ.
Онцлог
хүчнүүдийн
зүй
тогтлыг
шинжлэх,
жин
ба
хүндийн
хүчийг
ялгаж
ойлгох
Бүх
ертөнцийн
таталцлын
хууль,
харимхай
хүч,
үрэлтийн
хүч,
Архимедийн
хүч
- Налуу хавтгай
- янз бүрийн
өнгөлгөөтэй гадарга
- өнцөг хэмжигч (гар
утасны өнцөг хэмжигч)
-ийг ашиглаж болно.
- Хүч хэмжигч
- хурдатгал хэмжигч
- шугам
- ачаа
- тэргэнцэр
- Механикийн
лабораторын иж
бүрдэл
11.1з үзүүлэх
хичээлийн хаягууд:
Newton's Laws of
Motion Animation
First Newton's Laws of
Motion
Demonstration Newton's
Cradle
Б1.Бүх
ертөнцийн
таталцлын
хуулийг мега ба
макро түвшинд
тооцоолох,
Гукийн хууль,
үрэлтийн хүч,
хүндийн хүч,
биеийн жин,
Архимедийн
хүчний мэдлэгээ
сэргээх, цэгцлэх
1
11.1ж. Ньютоны
хуулийг санах,
хэрэглэх
Ньютоны
хуулийг
санах,
хэрэглэх
Тэгш
ба
налуу
хавтгай
дээр
Б7. Хөдөлгөөний
тэгшитгэлийг
тэгш, налуу
гадаргуугаар
хөдлөх биет
дээр хэрэглэх
хэрэглээний
бодлого
1
11.1з. Хавтгайд
явагдах хөдөлгөөнийг
перпендикуляр
хөдөлгөөн болгон
задлах
Хөдөлгөөнийг
задлах
Хавтгайд
явагдах
хөдөлгөөн
перпендикуляр
хөдөлгөөн
Б.5 Инерцийн
хүч ба хүндийн
хүчний чиглэлийг
тодорхой жишээ
нь дээр дүрслэх,
тайлбарлах
Хөдөлг
өөний
тоо
хэмжээ
Багшийн анхаарах зүйл: - Хүчнүүдийг зөв дүрсэлж сурахын тулд аль биеэс аль биед үйлчилж байгааг байнга ялган хэлүүлбэл Ньютоны
3-р хуулийг 2-р хуультай холихгүй байх, нийлбэр ба байгуулагчийг үндсэн хүчтэй андуурахгүй байхад тустай байдаг. - Налуу хавтгайгаар
хөдлөх холбоост биеийн бодлого бодуулж сургахын тулд эхлээд үрэлтгүй тохиолдлын тэгшитгэл бичиж дадлагажуулаад дараа нь өмнө
жишээнүүддээ үрэлт нэмэх замаар ямар нэмэлт өөрчлөлт гарч байгааг харуулж хэлэлцэх нь дээр байдаг.

1
11.2а. Хөдөлгөөний
тоо хэмжээг масс
болон хурдны үржвэр
гэж тодорхойлох,
импульс ба
хөдөлгөөний тоо
хэмжээний ялгааг
жишээгээр харуулах,
хүчний импульс ба
импульсийн
хамаарлыг ашиглах
- 𝑃⃗ =𝑚𝜐 хөдөлгөөний тоо
хэмжээг нээсэн түүхэн
туршилтыг үзүүлж,
хэлэлцүүлэг хийх замаар
хөдөлгөөний тоо хэмжээний
өвөрмөц шинж чанарыг
илрүүлэх хэрэгтэй.
Хөдөлгөөний
тоо
хэмжээг
импульс
ба
тоо
хэмжээний
ялгааг
харуулах,
хүчний
импульс
ба
импульсийн
хамаарлыг
ашиглах
масс
болон
хурдны
үржвэр
жишээгээр
- Хөдөлгөөний тоо
хэмжээ болон түүний
өөрчлөлтийг турших
иж бүрдэл
- Тэргэнцэр
- Ачаанууд
- Хэвтээ хавтгай
- Хүч хэмжигч,
динамометр
- Хурд хэмжигч
Б.5 Биеийн
импульс хүчний
импульс,
харимхай,
харимхай бус
мөргөлдөөний
сэлгэлтийн
коэффициентийг
тооцох
Багшийн анхаарах зүйл: - Дэлхийн татах хүчний улмаас дэлхий орчимд битүү систем бодитой байх боломжгүй учраас ХТХ хадгалагдах
хуулийг хэвтээ тэнхлэг дээрх проекцын хувьд хэрэглэдэг. Зарим багш 2 бөөмийн мөргөлдөөнд Ньютоны 2 ба 3-р хуулийг хэрэглэх замаар
ХТХ хадгалагдах хуулийг гаргаж байгаа мэтээр бичсэн байдаг. Энэ нь ташаа ойлголт юм. ХТХ хадгалагдах хууль нь байгалийн түгээмэл
хууль, гэтэл Ньютоны хууль бол явцуу жижиг, хэрэглэгдэх хязгаар багатай хууль юм. ХТХ хадгалагдах хууль нь хүч гэдэг ойлголт
хэрэглэгдэх боломжгүй үзэгдэлд хүртэл биелдэг. Иймд том хуулийг жижиг хуулийн мөрдлөг болгон гаргаж болохгүй. Механикийн
үзэгдэлд ХТХ хадгалагдах хууль биелдэг гэдгийг харуулж буй хэрэг юм.
- ХТХ хадгалагдах хуулийг судлах туршилтад мөргөлдөөний өмнөх ба дараах нийлбэр ХТХ тэнцэхгүй байгаа мэт тохиолдол гардаг. Энэ
нь мөргөлдөөн дуусаагүй бол хурд хэмжигчийн хоёр цонхонд бүртгэгдэх сигнал гажиж хурдны утгыг буруу мэдээлдэг. Иймд хурд
хэмжигчийг тохиромжтой зайд тавих хэрэгтэй. Мөн тэргэнцэр хэвтээ шулууны дагуу дух мөргөлдөөн хийхгүй жишүү мөргөлдвөл 3 биеийн
эмх замбараагүй мөргөлдөөн болж үр дүн буруу гарах нөхцөл бүрдэнэ. Иймд мөргөлдөөн зөвхөн хэвтээ чигт явагдах үед л ХТХ
хадгалагдах хууль биелнэ.

1
11.2б. Хөдөлгөөний
тоо хэмжээ
хадгалагдах хуулийг
томьёолох, хялбар
бодлого бодоход
хэрэглэх
тоо
хэмжээ
хадгалагдах
хуулийг
томьёолох,
хялбар
бодлого
бодоход
хэрэглэх
тоо
хэмжээ
хууль
Хурд хэмжигч
- Жин
- Ачаанууд
- Тэргэнцэрүүд
Б7. Импульс
хуулийг
хэрэглэх,
бодлого,
амьдрал дахь
жишээг
Энерги
Багшийн анхаарах зүйл: - Зарим багш биед үйлчлэх хүчний нийлбэр тэг байх үед Ньютоны 2-р хуулиас ХТХ хадгалагдах хууль ба
Ньютоны 1-р хуулийн гаргалгаа хийж байна гэж ойлгодог. Ньютоны 1-р хууль нь бие даасан хууль, 2-р хуулийн тухайн тохиолдол,
мөрдлөг биш. Хүчний нийлбэр тэг байх, огт хүч үйлчлэхгүй байх (битүү) гэдэг ижил ойлголт биш.
1
11.3а. Энерги
хувирах, хадгалагдах
хуулийг томьёолох,
энергийн хэлбэрийн
(кинетик, гравитацын,
цөмийн, уян
харимхайн, дотоод,
цахилгаан, гэрлийн,
дууны) болон
харилцан хувирлын
хялбар тооцоо хийх
- Хөдөлгөөний хэрбэрүүд
(механик хөдөлгөөн, дулаан
хөдөлгөөн, цахилгаан гүйдэл,
гэрлийн урсгал гэх мэт),
тэдгээрийн хувирлын жишээ
гаргаж ярилцана.
Энерги
хувирах,
хуулийг
томьёолох,
харилцан
хувирлын
тооцоо
хийх
кинетик,
гравитацын,
цөмийн,
уян
харимхайн,
дотоод,
цахилгаан,
гэрлийн,
дууны
Дүүжин, пүршин
дүүжин, Максвеллын
дүүжин
Ажлын тухай анимац
Types of Energy
Б.1
энергийг сэргээн
санаж жишээ нь
дээр
тайлбарлах,
тооцоолох
Багшийн анхаарах зүйл: - Энергийг ажил хийх чадвар хэмээн тодорхойлох нь элбэг байдаг. Ажлын тухай ойлголт, ахуйд өргөн
хэрэглэгддэг. Энерги чадвар мөн юм бол энерги хадгалагддаг учир чадвар ч мөн хадгалагдах ёстой. Гэтэл ийм зүйл ажиглагддаггүй.
- Дотоод энергийн тухай ойлголтыг өргөн утгаар нь ойлгох хэрэгтэй. Системийг хэрхэн авснаас дотоод энергийн хүрээ өөр өөр байна.
Хиймэл дагуул ба дэлхийг систем гэвэл хөдөлгөөний энерги ба гравитацын энерги дотоод энергид хамаарна. Биеийг систем гэвэл
түүнийг бүтээгч молекулын дулааны хөдөлгөөний энерги ба харилцан үйлчлэлийн энерги дотоод энергид хамаарна. Молекулыг систем
гэвэл түүнийг бүтээгч атомын хэлбэлзэх ба эргэх хөдөлгөөний энерги, харилцан үйлчлэлийн энерги дотоод энергид хамаарна. Энэ
мэтээр материйн зохион байгуулалтын түвшин бүхэнд дотоод энергийн асуудлыг ярьж болно. Гэхдээ физикт дотоод энергийн

өөрчлөлтийг авч үздэг учир абсолют энерги сонин биш, иймд тухайн үзэгдлийн үед өөрчлөгдөж буй хэсгийг дотоод энергид хамааруулан
үздэг.
- Түүнээс гадна механик энергийг кинетик ба потенциал энерги гэж ангилдаг гэсэн явцуу ойлголт элбэг байдаг. Тэгвэл кулоны потенциал
энерги механик энергид хамаарах уу гэсэн асуултад хариулах гээд оролдоод үз. Багш бид хөдөлгөөний энерги ба потенциал энергийн
талаар нэгдмэл ойлголттой байх хэрэгтэй. Харин үүнийг сурагчаас шаардах албагүй.
1
11.3б. Дэлхийн
гадарга орчмын
потенциал энергийн
өөрчлөлтийн
𝐸п=𝑚𝑔ℎ
- Бүх ертөнцийн таталцлын
хуулиас хүндийн хүчийг
тодорхойлно.
- Хүндийн хүчний хурдатгал
дэлхийн гадаргаас дээшлэх
тутам хэрхэн өөрчлөгдөхийг
тооцоолох.
потенциал
энергийн
өөрчлөлтийн
𝐸п=𝑚𝑔ℎ
томьёог
хэрэглэх
Дэлхийн
гадарга
орчмын
Дэлхийн татах хүчний
анимайшн
Б1. Потенциал
энергийг сэргээн
санаж жишээ нь
дээр
тооцоолох
1
11.3в. Гравитацын
потенциал энерги ба
харимхайн потенциал
энергийг ялгах,
- Хүндийн хүчний орон дахь
хөдөлгөөнийг энергиэр
тооцоолох бодлого дасгал
- Пүршин дүүжингийн энергийг
диаграммаар илэрхийлэх,
тооцоолох бодлого бодуулна.
потенциал
энергийг
ялгах,
томьёог
хэрэглэх
Гравитацын
потенциал
энерги
ба
харимхайн
потенциал
Phet simulation-masses
and springs
Б5. Хүндийн
хүчний
потенциал ба
харимхайн
энергийг хялбар
жишээ нь дээр
тооцоолох
1
11.3г. Энерги
хадгалагдах хуулийг
хэрэглэж энгийн
бодлого бодох
- Энэ сэдвийн хүрээнд жишээ
болгон хоёр бөөмийн төв
мөргөлдөөнийг судална.
- Абсолют харимхай бус
мөргөлдөөнийг судална.
- Абсолют харимхай бус
мөргөлдөөний үед
мөргөлдөөний дараа хамтдаа
хөдөлнө. Дулаанд шилжих
энерги хамгийн их байна
(𝑄=𝑄max).
энгийн
бодлого
бодох
Энерги
хуулийг
хэрэглэх
Collisions Б2. Энерги
хуулийг хялбар
жишээ нь дээр
тооцоолох,
Харимхайн
энергийг тооцох

1
11.3д. Сэргээгдэх ба
үл сэргээгдэх
энергийн эх үүсвэрийг
ялгах, энергийн
хэлбэрүүдийг ашигтай
/цахилгаан/ хэлбэрт
хувиргахыг дүрслэх
- Энергийн төрлүүдийг сэргээн
хэлэлцүүлнэ.
- Дараах хэлбэрийн энергийг
цахилгаан юмуу өөр ашигтай
хэлбэрт хэрхэн хувиргадаг
талаар илтгэл хэлэлцүүлнэ.
энергийн
эх
үүсвэрийг
ялгах,Энергийн
хэлбэрүүдийг
ашигтай
/цахилгаан/
хэлбэрт
хувиргахыг
дүрслэх
Сэргээгдэх
ба
үл
сэргээгдэх
Renewable Energy
Sources
Geothermal Energy
Wind Energy
Solar Energy
Biomass Energy
Б1. Сэргээгдэх
ба үл сэргээгдэх
энергийн
хэлбэрийг
цахилгаан
энерги болгон
хувиргах талаар
илтгэл бичих
1 Бүлэг сэдвийн шалгалт

БАТЛАВ
Ээлжит бүрт үнэлгээний зорилтын “Г.Хандлага /Г1.Сонирхол, Г2.Идэвхтэй оролцоо, Г3.Бүтээлч байдал, Г4.Нягт нямбай,
Г5.Аливаа асуудалд шинжлэх ухаанчаар хандах/ ” төлөвшлийг үнэлж байх
Бүлэг
сэдэв
Нэгж
сэдэв
Цаг
Шалгуур
шалгуур
Гүйцэтгэл
Нөхцөл
Шалгуур
Механик
Энерги
1
11.3е. Үнэ, аюулгүй
байдал, нөөц, байгаль
орчинд учруулах хор
уршиг гэсэн шалгуураар
дээрх арга тус бүрийн
эерэг ба сөрөг талыг
илэрхийлэх, Үр ашиг
гэсэн ойлголтыг
ойлгосноо чанарын
хувьд илэрхийлэх
- Энергийн хэрэглээ, үр ашгийг
дүгнэн хэлэлцэнэ. Айл өрхийн
сарын дундаж хэрэглээ, хот,
улсуудын хэрэглээний талаар
хэлэлцэнэ. Манай цахилгаан
станцуудын хүчин чадал гэх
мэт бодит хэрэглээний тоон
утгыг ойролцоолон үнэлнэ.
- Үнэ, аюулгүй байдал, нөөц,
байгаль орчинд учруулах хор
уршиг гэсэн шалгуураар
энергийг гарган авах аргуудын
эерэг ба сөрөг талаар
хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ.
арга
тус
бүрийн
эерэг
ба
сөрөг
талыг
Үр
ашиг
гэсэн
ойлголтыг
чанарын
хувьд
Үнэ,
аюулгүй
байдал,
нөөц,
байгаль
орчинд
учруулах
хор
уршиг
гэсэн
шалгуураар
Renewable Energy
Sources
Geothermal Energy
Wind Energy
Solar Energy
Biomass Energy
Б1. Энергийн
хэрэглээний
өртөг тооцох

Ажил,
чадал
1
11.4а. Механик ажил нь
кинетик энергийн
өөрчлөлт, хүч болон
тухайн хүчний
чиглэлийн дагуух
шилжилтийн үржвэр
гэдгийг тодорхойлох,
хялбар тохиолдолд
гүйцэтгэсэн ажлыг
тооцоолох
- Хэвтээ болон налуугаар
биеийг чирэх үеийн ажлыг
тооцоолно.
а.Үрэлтгүй үед
б. Үрэлттэй үед
- Үрэлтийн хүчний ажлыг
тооцоолно. Энэ ямар энергид
хувирсаныг хэлэлцэнэ.
Механик
ажлыг
ажлыг
тооцоолох
кинетик
энергийн
өөрчлөлт,
хүч
болон
тухайн
хүчний
чиглэлийн
дагуух
шилжилтийн
үржвэр
Контекст төвтэй
сургалтаар мэдээлэл
харилцааны цогц
чадамж төлөвшүүлэх
арга зүй. Жайка.
зөвлөмж III.
Kinetic Energy and
Work Physics
Б.2Механик
ажлыг тухайн
тохиолдлуудад
тооцож сурах
Хүч
хоорондох
өнцгөөс
хамаарсан
тохиолдлуудад
1
11.4б. Системийн ашигт
үйлийн коэффициент
нь системийн хийсэн
ашигтай ажил болон
нийт энергийн харьцаа
болохыг санах,
тодорхойлох
- Ашигтай ажил ба нийт ажлыг
ялган тодорхойлно.
- Ашигт үйлийн коэффициент
/АҮК/-ыг тодорхойлох түүний
утга агуулгыг хэлэлцэнэ.
- Энд хэвтээ ба налуугийн АҮК
-ыг тодорхойлно.
- АҮК-ыг процентоор
илэрхийлэх түүний утга
агуулгыг хэлэлцэн таниулна.
Системийн
ашигт
үйлийн
коэффициентыг
санах,
системийн
хийсэн
ашигтай
ажил
болон
нийт
энергийн
харьцаа
Power and work
Efficiency
Коэффициент
пользного действия
Б5. Системийн
ашигтай ба
ашиггүй ажил,
энергийг ялгаж
АҮК-г
тооцоолох
1
11.4в. Чадлыг нэгж
хугацаанд хийсэн ажил
ба хүч болон хурдны
үржвэр байдлаар
тодорхойлох, энгийн
тооцоо хийх
- Дундаж ба хоромхон чадлын
тухай ойлголтыг хэлэлцэнэ.
- Ажил-хугацаа болон хүч-
хурдны хамаарлын график
дүрслэлийг ашиглан чадлыг
тодорхойлох бодлого бодох ба
графикаас ямар
хэмжигдэхүүнүүдийг хэрхэн
тодорхойлох талаар дадал
олгоно.
.
Чадлыг
энгийн
тооцоо
хийх
хугацаанд
хийсэн
ажил
ба
хүч
болон
хурдны
үржвэр
байдлаар
Б4. Чадлыг
тооцож,
Системийн
АҮК-г

Молекул
физик
Идеал
хий
1
11.5а. Броуны
туршилтын үр дүнг
молекулын дулааны
хөдөлгөөнөөр
- Дулааны хөдөлгөөний шинж
чанарыг тодорхойлно.
- Дулааны хөдөлгөөний эрчим
(энерги, хурд) юунаас
хамаарах талаар таамаглал
дэвшүүлэх, туршилтын үр дүнг
хэлэлцэнэ.
- Хийн төлөвийн туршилтын
баримт дээр тулгуурлан хийг
илэрхийлэх параметрийн
талаар хэлэлцэнэ.
Броуны
туршилтын
үр
дүнг
молекулын
дулааны
- Микроскоп 300х-
500х
- Brownian Motion
- Тавган дээрх шилэн
бөмбөлгүүд
- Кристал загвар,
кристал бүтцийн
‘налархай’ загвар
http://econtent.edu.mn/
content/interactive.htm
l цахим хичээлийн
Хийн хууль, Дотоод
энерги обьектын
симулейшиныг
хэрэглэж болно.
Утаа, жижиг шилэн
сав, өсгөлт багатай
микроскоп ашиглана.
Б.4 Броуны
хөдөлгөөн,
диффузийн
үзэгдлийг
молекулын
дулааны
1
11.5б. Бодисын тоо
хэмжээг илэрхийлэх
- Биеийн масс, бодисын тоо
хэмжээ, молийн масс,
молекулын тоо, Авогадрогийн
тоо, молекулын масс
тэдгээрийн хоорондын
хамаарлыг тооцох,
илэрхийлэх, хэрэглэх бодлого
бодно.
Бодисын
тоо
хэмжээг
Массын атом нэгжийг
нүүрстөрөгчийн
атомын С12 изотопын
1/12- гэдгийг тооцох
Б4. Хийн масс,
молийн масс, 1
молекулын
масс,
молекулын тоо,
Авогадрогийн
тоог ашиглан
бодисын тоо
хэмжээг тооцох

1
11.5в. Идеал хийн
изотерм процессыг
диаграмм ба текстээр
- Дэвшүүлсэн таамаглалаа
шалгах туршилт сэднэ.
- Туршилтаар температур
тогтмол үед хийн эзлэхүүн
ихсэхэд даралт хэрхэн
өөрчлөгдөхийг судална.
- Тогтмол масстай хийн
даралт эзлэхүүний хамаарлыг
туршилтын үр дүнгээр (𝑉) ба
(1𝑉)-н графикыг байгуулна.
- 𝑃⃗𝑉=const болохыг батална.
Хуулийг томьёолно.
- Гаргасан онолыг хэрэглэх
бодлого бодуулна.
.
Идеал
хийн
изотерм
процессыг
диаграмм
ба
текстээр
Бойлийн туршилт:
Нэг төгсгөл нь битүү
шилэн гуурс, уян
хоолой, задгай гуурс,
шингэн хэрэглэнэ.
- Орос болон
тайваны багаж
- Мал эмнэлгийн 50
мл, 100 мл –ийн
тариур, цусны
даралтын аппарат
l
“Хийн хууль” цахим
туршилт
Phet silumation
В3. T=const үед
P-V-ын
хамаарлын
график
байгуулах,

1
11.5г. Идеал хийн
изобар процессыг
- Дэвшүүлсэн таамаглалаа
шалгах туршилт сэднэ.
- Туршилтаар даралт тогтмол
үед хийн эзлэхүүн ихсэхэд
температур хэрхэн
өөрчлөгдөхийг судална.
эзлэхүүн температурын
хамаарлыг туршилтын үр
дүнгээр 𝑉(𝑇)-ийн графикыг
байгуулна
- 𝑉𝑇=𝑐𝑜𝑛𝑠𝑡 болохыг үзүүлнэ.
- Эндээс шугаман
тэгшитгэлээр илэрхийлж
𝑉=𝑉0(1+𝛼𝑃⃗𝑡°)
- Эндээс 𝛼𝑃⃗=1/273𝐾−1 болохыг
харуулна.
даралт тогтмол үед эзлэхүүн
температурын хамаарлыг
графикаар илэрхийлэх,
харгалзах томьёо гаргах
хувиргалтын дасгал бодлого
Идеал
хийн
изобар
процессыг
диаграмм
ба
текстээр
Шарль(1787)-ийн
туршилт:
Орос болон тайвань
багаж
l
туршилт
Phet silumation
В3. P=const үед
V-T-ын
хамаарлын
график
байгуулах,

1
11.5д. Идеал хийн
изохор процессыг
даралт температурын
хамаарлыг туршилтын үр
дүнгээр (1/𝑇) хамаарлын
график байгуулна.
- 𝑃⃗𝑇=const болохыг батална.
- Эндээс шугаман
тэгшитгэлээр илэрхийлж
𝑃⃗=𝑃⃗0(1+𝛼𝑉𝑡°)
- Эндээс 𝛼𝑉=1/273K−1 болохыг
харуулна.
эзлэхүүн тогтмол үед даралт
температурын хамаарлыг
харгалзах томьёог гаргах
хувиргалтын дасгал бодлого
Идеал
хийн
изохор
процессыг
диаграмм
ба
текстээр
Гей-Люссак (1802) -
ийн туршилт
- Орос болон
тайваны бага
l
туршилт
Phet silumation
В3. V=const үед
P-T-ын
хамаарлын
график
байгуулах,

1
11.5е. Идеал хийн
төлөвийн тэгшитгэлийг
дулааны энгийн
үзэгдлийг тооцоолоход
хэрэглэх
- Авогадрогийн хуульд идеал
хий гэсэн загварын туршилтын
баримт нуугдаж байгааг
тодруулна.
- Идеал хийн төлөвийн
нэгдсэн хуулийг томьёолно.
- Идеал хийн төлөвийн
𝑃⃗𝑉=𝜈𝑅𝑇 тэгшитгэлийг хэрэглэх
бодлого бодуулна.
- Хийн хольцын даралт нь хий
тус бүрийн даралтуудын
нийлбэртэй тэнцэнэ гэдгийг
баримтад тулгуурлан
тайлбарлана.
𝑃⃗холимог=𝑃⃗1+𝑃⃗2+⋯+𝑃⃗𝑁
дулааны
энгийн
үзэгдлийг
тооцоолоход
хэрэглэх
Идеал
хийн
төлөвийн
тэгшитгэл
Сургалтын гарын
авлага. Физик. БМДИ.
2018
Б5. Хийн
эзлэхүүн,
даралт,
температурын
хамаарлын
бодлого,
холимог хийн
даралтыг
тооцох
Багшийн анхаарах зүйл: - Онолыг бэлэн хэлж өгөөд бодлого бодуулбал их цаг хэмнэх нь ойлгомжтой. Харин юу алдах бол? Дасгал
сургуулилт хийхгүйгээр, тэмцээнд орж ялах ялагдахын амт үзэхгүйгээр тэмцээн үзсээр байгаад нэртэй тамирчин болох боломжтой юу
гэвэл “улаан” дэмжигч, тэмцээний тухай зогсоо зайгүй яригч болох нь ойрхон гэсэн дүр тодорч байна. Тэгвэл шинжлэх ухаанд сурах
гэдэг мөн адил зүйл юм. Хуулийг нээх боломжийг сурагчдад олгох, танин мэдэх процессыг хөтлөх нь таны үүрэг, түүнийг бэлэнчлэн
олгох нь нүгэл талдаа хамаарна.
Түүхээс үзэхэд Бойль Мариоттын хууль (1662), Шарлийн хууль (1787), Гей-Люссакын хууль (1802), Авогадрогийн хууль (1811), Клапейрон (1834),
Менделеев (1874) онд хийн нэгдсэн хуулийг нээсэн. Гэхдээ түүхэн дарааллыг давтах албагүй. Туршилтын баримтад задлан шинжилгээ хийх, нэгтгэн
дүгнэх арга хэрэглэж болно. Эсвэл өөрсдөө хийсэн туршилтын баримтад тулгуурлаж болно, эсрэгээр МКО -д тургуурлан онолын үүднээс хандаж
болно. Тухайлбал, Авогадрогийн хууль 𝑝=105 Па,=22.4∗10−3 м3,𝑇=273 𝐾,𝜈=1 буюу нэг цэг дэх холбоо хамаарлыг харуулж байна. Энэ нь “аливаа хий”
гэсэн түгээмэл шинжийг агуулснаараа хуулийн шинжтэй болно. Тэгвэл эндээс төлөвийн параметрийг ээлжлэн өөрчлөх замаар параметр хоорондын
хамаарлыг олж тогтоох, таамаглал дэвшүүлэх боломжтой юм. Энэ мэт сэжүүрийг олж хайж олох нь багшийн үүрэг юм.

Термодинамик
1
11.5ж. Тодорхой
температуртай биеийн
молекулын дулааны
хөдөлгөөний дундаж
кинетик энергийг
тооцоолох, абсолют
температурыг
- Штерний молекулын хурдны
түгэлтийг хэмжсэн туршлагын
баримтын үр дүнд тулгуурлан
молекулын хурдны тухай
хэлэлцэж болно.
- Тодорхой температуртай
биеийн молекулуудын
дулааны хөдөлгөөний дундаж
кинетик энергийг тооцоолох,
хурдыг тооцоолох дасгал
хийнэ.
- Тухайн температурт
харгалзах идеал хийн
молекулуудын дундаж хурдыг
тооцоолно.
дундаж
кинетик
энергийг
тооцоолох,
абсолют
температурыг
Тодорхой
температуртай
биеийн
молекулын
дулааны
хөдөлгөөн
1920 онд Штерний
гүйцэтгэсэн
туршилтын бичлэг
https://www.youtube.c
om/watch?v=sNTXNvz
r2ug
https://www.youtube.c
om/watch?v=Ppyv1TZ
kNdM Штерний
туршилтын анимаци
Excel програмаар
Максвеллын
түгэлтийн функцийн
графикыг байгуулж
харуулах боломжтой.
Б5.Молекулын
дулааны
дундаж кинетик
энергийг
тооцоолох,
Багшийн анхаарах зүйл: - Максвеллын түгэлтийн хуулийг ойлгох нь ердийн хөтөлбөрийн зорилго биш. Түүнийг заавал эзэмшүүлэх гэж
зүтгэх шаардлагагүй, гэхдээ мэдээлэл болгож өгөхөд хангалттай.
- Гэхдээ хүний хэрэглэх гутал, хувцас, үзэг, ширээний өндөр гэх мэт хэрэгслийн хэмжээг судалж, гистограмыг байгуулж тоо хэмжээг
тохируулж хийх нь хүмүүнлэг нийгмийн, бизнесийн чухал хэсэг болно.
1
11.6а. Идеал хийн
дотоод энергийг
өөрчлөх аргуудыг
үндэслэх, хэрэглэх
- Хийн дотоод энергийг
механик ажил ба дулааны
энерги дамжуулах замаар
өөрчилж болно.
- Механик ажлыг хийн
тэлэлтийн ажлын ойлголтоор
баяжуулна.
- Хийн тэлэлтийн ажлыг
даралт эзлэхүүний
диаграммаас тооцоолох
дасгал хийлгэнэ.
дотоод
энергийг
өөрчлөх
аргуудыг
үндэслэх,
хэрэглэх
Идеал
хийн
l
Internal Energy
Internal Energy and
Temperature
Molecular Thermal
Motion
Brownian Motion
Б5. Идеал хийн
дотоод
энергийг
өөрчлөх 2
аргыг хэрэглэн
ийн 1-р хуулийг
томъёолж

1
- Термодинамик системд
энерги хадгалагдах хуулийг ТД
–ийн 1-р хууль харуулдаг.
Термодинамикийн нэгдүгээр
хуулийг томьёолно.
- 𝑄=Δ𝑈+𝐴 томьёог хэрэглэх
бодлого дасгал ажиллуулна.
Б4.
Изопроцессуу
дыг диаграммд
хөрвүүлэн
зурж, төлөв
байдлыг
1
Изопроцессуудыг хийн
төлөвийн тэгшитгэл, P-V
диаграмм, бөөмөн загвар, ТД
–ийн 1-р хуулийг
хослуулан хэрэглэсэн бодлого
дасгал ажиллуулна.
Багшийн анхаарах зүйл: - 9-р ангид судалснаар их температуртай биеэс бага температуртай бие рүү дулааны энерги шилжихийг
сэргээн санаж хэрэглэнэ.
1
11.6б. Дулааны
машины ажиллах
зарчмыг чанарын хувьд
- Мөнхийн хөдөлгүүр байхгүйг
дулааны машины ашигт
үйлийн коэффициентийг
хэрэглэн тайлбарлана.
- Дулааны машины техник дэх
хэрэглээний жишээг
хэлэлцэнэ.
Дулааны
машины
ажиллах
зарчмыг
чанарын
хувьд
l дотоод шаталтын
хөдөлгүүрийн
ажиллах зарчим
Б1. Дулааны
машины
ажиллах
ерөнхий
зарчмыг
үзүүлэн,
интрактив
хичээл
ашиглан
Б5. Дулааны
машины АҮК
тооцоолох
1 ТТш

БАТЛАВ
Ээлжит бүрт үнэлгээний зорилтын “Г.Хандлага /Г1.Сонирхол, Г2.Идэвхтэй оролцоо, Г3.Бүтээлч байдал, Г4.Нягт нямбай,
Г5.Аливаа асуудалд шинжлэх ухаанчаар хандах/ ” төлөвшлийг үнэлж байх
Бүлэг
сэдэв
Нэгж
сэдэв
Цаг
Шалгуур
шалгуур
Гүйцэтгэл
Нөхцөл
Шалгуур
Молекул
физик
1
11.6в. Хүлэмжийн
үзэгдлийг ашиглан
дэлхийн дулаарлыг
Дэлхийн дулаарлын шалтгааныг
дулааны цацаргалт, хүлэмжийн хий,
дулааны цацаргалтыг шингээлттэй
холбож тайлбарлана.
Тогтвортой хөгжлийн асуудал, түүнд
бидний үүрэг, зөв амьдралын
шийдлийн асуудалд мэдлэгээ
хэрэглэнэ, хэлэлцэнэ.
Дэлхийн
дулаарлыг
Хүлэмжийн
үзэгдлийг
ашиглан
- Сурагчдаар
судалгаа хийлгэх
- Тогтвортой
хөгжлийн
боловсрол төсөл.
ESD. 2016
Б1. Төрөл бүрийн
эх сурвалж
ашиглан дэлхийн
дулаарлын учир
шалтгааны
талаар бие даалт
хийх
1
11.6г. Дулаан зөөлтийн
амьдрал дахь жишээг
гаргах
- Амьдрал дахь дулаан зөөлттэй
холбоотой үзэгдлүүдийг тайлбарлах,
жишээ гаргаж хэлэлцэнэ.
- Амьдрал дээрх дулааны алдагдлыг
багасгах асуудлуудыг судалсан
судалгааны ажил хийлгэнэ.
Дулаан
зөөлтийн
жишээг
гаргах
амьдрал
дахь
жишээ
Теплопроводность
Thermal
conductivity
equation
Б1. Амьдрал дахь
дулаан
алдагдлыг
багасгах арга
замыг
эрэлхийлэн,
судалгааны ажил
хийх

Багшийн анхаарах зүйл: - Дулаан (теплота) гэж нь молекулын эмх замбараагүй хөдөлгөөнийг хэлдэг. Биед агуулагдах дулааны
хөдөлгөөний энергийн хэсгийг дулааны энерги гэдэг. Дулаан зөөх, дамжих, дулаан багтаамж, дулааны үүсгүүр гэх мэт үг хэллэг нь түүхэн
уламжлалтай холбоотой. Энэ хэллэг дулааныг өвөрмөц шингэн гэж үзэж байсан XVII-XVIII зууны үеийн хэллэгийн үргэлжлэл юм. Дулаан
биед агуулагдахгүй, учир нь дулаан төлөвийн параметр биш, зөөгдөж байгаа энергийг дулаан бус дулааны тоо хэмжээ гэдэг. Халуун биед
их дулаан агуулагддаг, хүйтэн биед бага, иймд халуун биеэс хүйтэн рүү дулаан зөөгддөг гэж ярих, ойлгох нь ш/у-ны хувьд ташаа төсөөлөл
юм.
1
11.6д. Талст, аморф
биеийн бүтцийг
бөөмөөр загварчлах,
талст биеийн
эвдрэлийг бөөмөн
загвараар дүрслэх
- Талст бүтэцтэй биеийн орон торын
эвдрэл, эвдрэлийн төрөл, шилжилт
хөдөлгөөний талаар суурь ойлголт
авна.
- Орчин үеийн олон технологид
кристалл биеийн онцлог, эвдрэлийг
ашигладаг. Энэ талаар судалгаа
хийж баримт цуглуулан хэлэлцэнэ.
Талст,
аморф
биеийн
бүтцийг
загварчлах,
талст
биеийн
эвдрэлийг
дүрслэх
Бөөмөөр,
бөөмөн
загвараар
http://econtent.edu.
mn/content/interacti
ve.html Дотоод
энерги /12-6-2,
бөөмсийн
харилцан үйлчлэл
загварчилсан
хөдөлгөөнт
дүрслэлийг
ашиглаж болно.
Б1. Орчин үеийн
олон технологид
кристалл биеийн
онцлог,
эвдрэлийг
ашиглах талаар
судалгаа хийж
баримт
цуглуулан
хэлэлцэх
Цахилгаан
соронзон
Цахилгаан
орон
1
11.7а. Төрөл бүрийн
биеийн цахилгаан
орныг хүчний
шугамаар дүрслэн
үзүүлэх, цахилгаан
орны хүчлэгийг нэгж
эерэг цэнэгт үйлчлэх
хүч гэж тодорхойлох
Нэгэн төрөл ба нэгэн төрөл биш
орныг хүчний шугамаар хэрхэн
дүрслэх талаар хэлэлцэнэ.
Хүчлэг нь орны тухайн цэгт оруулсан
нэгж эерэг цэнэгт үйлчлэх хүчээр
илэрхийлэгдэнэ, чиглэл нь хүчний
дагуу чиглэдэг гэсэн санааг
хөгжүүлнэ.
-Орны хүчлэгийн хувьд
суперпозицийн зарчим үйлчилнэ
гэдгийг харуулна.
-Цэгэн цэнэгийн орны хүчлэгийн
тооцоо хийнэ.
цахилгаан
орныг
дүрслэн
үзүүлэх,
цахилгаан
орны
хүчлэгийг
Төрөл
бүрийн
бие,
нэгж
эерэг
цэнэгт
үйлчлэх
хүч
хүчний
шугамаар,
https://www.youtub
e.com/watch?v=7v
nmL853784
Цахилгаан орны
шугамыг
харуулахын тулд
шингэн тунгалаг
глицерин дотор
биетийг
байрлуулж, дээр
нь диэлектрик
үртэс хөвүүлнэ.
Тогтмол, өндөр
хүчдэлийн тэжээл
үүсгэгчид холбож
сулхан гүйдэл
гүйлгэнэ.
Бодлого, практик
дасгалууд
Electric Field Lines
Б2. Цахилгаан
орны хүчний
шугамыг дүрслэх,
цахилгаан орныг
хүчний талаас
тодорхойлдог
хүчлэгийг
тохиолдол бүрт
тооцох ЭЕШ-ын
даалгавраас
бодлого сонгож
болно

Багшийн анхаарах зүйл: - Цахилгаан орны хүчний шугам бол орныг илэрхийлэхийн тулд оруулж ирсэн хийсвэр ойлголт юм. Диэлектрик
үртэсний хэлбэр шугам бодитоор оршин байдаг мэт сэтгэгдэл төрүүлдэг.
1
11.7б. Нэгэн төрлийн
цахилгаан орны
хүчлэгийг потенциалын
ялгавар ба ялтасын
хоорондох зайгаар
илэрхийлсэн 𝐸=𝑈/𝑑
томьёог санах,
хэрэглэх
- Цэнэгтэй параллел хавтан
(конденсатор) хоорондох нэгэн
төрлийн цахилгаан оронд цэнэгтэй
бортгыг оруулан хавтангуудын
хоорондох зай 𝑑 болон
хавтангуудын хоорондох
потенциалын ялгаврыг өөрчилж
(хавтангуудын цэнэг) орны
хүчлэгийн хэмжээг тэдгээрээс
хэрхэн хамаарч байгааг
тодорхойлох туршилт хийнэ.
- Энд туршлагын баримт ашиглан
тооцоолол хийлгэх, бодлого дасгал
ажиллуулах боломжтой.
𝐸=𝑈/𝑑
томьёог
санах,
хэрэглэх
Нэгэн
төрлийн
цахилгаан
орон
хүчлэгийг
потенциалын
ялгавар
ба
ялтасын
хоорондох
зайгаар
илэрхийлсэн
- Тогтмол өндөр
хүчдэлийн тэжээл
үүсгэгч
- сургалтын
хавтгай
конденсатор
- тугалган цаас
(бортого)
- утас
- шил саваа
- ноос
- Бодлого, практик
дасгалууд
Electrical field
animation
В3, В4. Хүчлэг
хамаарлыг
харуулах хялбар
туршилт хийж,

1
11.7в. Орны
потенциалыг нэгж
эерэг цэнэгийг
хязгааргүйгээс тухайн
цэгт шилжүүлэхэд
хийгдэх ажил гэж
тодорхойлох, ижил
потенциалт гадарга
гэсэн ойлголтыг
Хүчний шугам ба ижил потенциалт
гадаргын холбоог зургаар харуулна.
- Төрөл бүрийн цахилгаан цэнэгийн
системийн орны хүчний шугам ба
ижил потенциалт гадаргыг дүрслэх
анимaйшнтай ажиллана.
- Цахилгаан орны хүчлэг ба
холбоог харуулах бодлого дасгал
Орны
потенциалыг
ижил
потенциалт
гадарга
гэсэн
ойлголтыг
ажил
нэгж
эерэг
цэнэгийг
хязгааргүйгээс
тухайн
цэгт
шилжүүлэх
дасгалууд
- Төрөл бүрийн
хэлбэртэй
электродууд
- тэжээл үүсгэгч
- холбогч утас
- туршилтын
хавтан (эсвэл
хавтгай ёроолтой
шилэн савтай
давстай ус)
- мультметр
www. electric field
lines simulator
Potential Difference
Parallel Plates
Equipotential Lines
Electric Field line
simulator
В3, В4. Хүчлэг
хамаарлыг
харуулах хялбар
туршилт хийж,
Багшийн анхаарах зүйл: - Хэмжигдэхүүний өөрчлөлтийг олох дүрэм бол сүүлийн утгаас эхний утгыг хасах явдал. Энэ ёсоор потенциалын
ялгавар Δ𝜑=𝜑2−𝜑1. - Цахилгаан оронд хийгдэх ажлын тэмдгийг анхаарах хэрэгтэй. 𝐴=𝑞(𝜑1−𝜑2)=−𝑞Δ𝜑

1
11.7г. Вакуум дахь
цэгэн цэнэгүүдийн
харилцан үйлчлэлийн
хүчний Кулоны томьёог
санах, хэрэглэх
- Кулоны туршилтыг үзүүлж
туршилтын гол санааг хэлэлцэнэ.
Сурагчдаар туршилтын алхмууд
болон хамаарах, үл хамаарах
хувьсагчдыг тодорхойлуулж болно.
- Цэгэн цэнэгүүдийн харилцан
үйлчлэлийг Кулоны хуулиар
илэрхийлэх бодлого дасгал
- Энд цэнэгүүдийн тэмдгээс
хамааран харилцан үйлчлэл
таталцах эсвэл түлхэлцэх шинжтэй
гэсэн санааг хөгжүүлнэ.
Кулоны
томьёог
санах,
хэрэглэх
Вакуум
цэгэн
цэнэгүүдийн
харилцан
үйлчлэл
https://www.youtub
e.com/watch?v=B5
LVoU_a08c
дасгалууд
Багшийн ном 10-
12-р анги. 2018.
Б3. Кулоны
хуулийг
томьёолж
Багшийн анхаарах зүйл: - Вектор хэмжигдэхүүнтэй зөв харьцахад анхаарна. Хүч вектор гээд 𝐹⃗ =𝑘𝑞1𝑞2/𝑟⃗2 гэж бичвэл векторыг скаляртай
тэнцүүлсэн алдаа хийх болно.
- Кулоны хуулийг ... цэнэгүүдийн үржвэр шууд пропорционал, зайн квадратад урвуу пропорционал хэмээн уламжлалт аргаар томьёолбол,
хууль зүй тогтлыг зөв (fair) илэрхийлэх хоёр хэмжигдэхүүний хамаарал илэрхийлэхдээ бусад хэмжигдэхүүнийг тогтмол барих дүрмийг
зөрчих болно. Иймд “монголчлол” -гүйгээр зөв хэллэг, бичлэгт сургах нь олон улсын тогтсон дүрмийг баримтлах зарчимд нийцнэ.
1
11.7д. Тогтмол
цахилгаан орон дахь
цэнэгт бөөмийн
тооцоолох
- Цахилгаан орны хүчний шугамын
дагуух хөдөлгөөнийг тооцоолоход
хөдөлгөөний тэгшитгэлийг хэрэглэх.
Энд цахилгаан орны зүгээс үзүүлэх
үйлчлэл нь хурдатгал олгодог гэсэн
санааг хөгжүүлнэ.
- Тогтмол цахилгаан оронд цэнэгт
бөөм өнцөг үүсгэн хөдлөх
тохиолдолд бөөмийн хөдөлгөөнийг
тодорхойлох бодлого бодно.
Цэнэгт
бөөмийн
тооцоолох
Тогтмол
цахилгаан
орон
Electric Field
Calculator
Projectile Motion in
Electric Field
орон дахь
хурдассан цэнэгт
бөөмийн
бичиж, бодлого
бодох
Багшийн анхаарах зүйл: - Цахилгаан цэнэгт цахилгаан орноос үйлчлэх хүч нэгэн төрлийн орны хувьд 𝐹⃗ =𝑞𝐸 Уг хүчний үйлчлэлээр биеийн
олж авах хурдатгал Ньютоны 2-р хуульд захирагдана. 𝐹⃗ =𝑚𝑎
- Иймд нэгэн төрөл цахилгаан орон дахь хөдөлгөөн нь хүндийн хүчний орон дахь хөдөлгөөнтэй аналог учир агуулгыг өргөсгөлгүйгээр хүч ба
хурдатгалын өөрчлөлтийг тооцох замаар хөдөлгөөнд шинжилгээ хийлгэх нь зүйтэй.

Соронзон
орон
1
11.8а. Соронзон орныг
шугамаар загварчлах
аргыг тайлбарлах,
шулуун, дугуй,
соленоид
дамжуулагчийн үүсгэх
соронзон орныг
шугамаар дүрслэн
үзүүлэх
- Соронзон цэнэг байдаггүй учраас
соронзон орны шугам эхлэл
төгсгөлгүй битүү байдаг гэсэн санааг
дугуй гүйдлийн орны шугамын
жишээгээр туршлагаар харуулна.
- Орны шугамыг индукцийн векторын
байгуулагчаар задалж
гүнзгийрүүлнэ. Мөн нэгэн төрөл ба
нэгэн төрөл биш орны шугамын
онцлогийн талаар хэлэлцэнэ.
Соронзон
орныг
загварчилах,
соронзон
орныг
шугамаар
дүрслэн
үзүүлэх
шулуун,
дугуй,
соленоид
дамжуулагчийн
шугамаар
Шулуун, дугуй,
соленоид, тороид
ороомог тогтмол
гүйдлийн тэжээл
үүсгэгч,
амперметр,
соронзон зүүнүүд,
төмрийн үртэс
Magnetic Field
Lines
Magnetic Field
Calculator
Magnetic Field of a
Solenoid
Magnetic Field of a
Toroid Formula
Б1. Нэгэн
төрлийн
соронзон орон
шулуун, дугуй,
соленоид
дамжуулагчийн
үүсгэх соронзон
орныг соронзон
хүчний шугамаар
дүрслэн зурах
Багшийн анхаарах зүйл: - Соронзон орны шугамыг соронзон орны хүчний шугам гэж андуу нэрлэх нь бий. Соронзон орноос соронзон зүүн
үйлчлэх хүч хосоор (өмнөд хойд туйлд зэрэг) үйлчилдэг, гүйдэлтэй дамжуулагчийн хэсэгт үйлчлэх Амперийн хүч индукцийн векторт
хөндлөн үйлчилдэг гэдгийг санах хэрэгтэй. Иймд соронзон орны хүчний шугам гэхийн оронд индукцийн шугам, эсвэл зүгээр соронзон орны
шугам гэж нэрлэж занших нь зүйтэй.
1
11.8б. Соронзон орны
индукцийг нэгж
гүйдлийн элементэд
үйлчлэх хүч гэж
утгачилах,
диасоронзон,
парасоронзон,
ферросоронзон
бодисын шинж
чанарыг орчны
соронзон нэвтрүүлэх
чадвартай холбон
- Гүйдэлтэй дамжуулагчийн үүсгэх
соронзон орны индукцийг тооцоолох
бодлого бодно.
- Соронзон оронд байгаа бодис
соронзжиж нэмэлт соронзон орон
үүсгэдэг болохыг хэлэлцэнэ. Энд
цөмийг тойрон хөдлөх
электронуудыг дугуй гүйдэл гэж үзэх
загварыг ашиглаж, эгэл соронзон
загварыг ашиглаж бодисын
соронзон чанарыг тайлбарлана.
Соронзон
орны
индукцийг
утгачилах,
бодисын
шинж
чанарыг
ферросоронзон
,
нэгж
гүйдлийн
элементэд
үйлчлэх
хүч
орчны
соронзон
нэвтрүүлэх
чадвартай
холбох
дасгалууд
Доменная
структура
ферромагнетов
Magnetic domain
Super strong
magnet
Neodymium
magnet
International
System of Units
Base units
Derived units
Metric System
Conversion
Б1. Интрактив
хичээлээс
ферросоронзоны
шинж чанарыг
Багшийн анхаарах зүйл: Соронзон орны индукцийг тодорхойлох гурван боломж бий.
1. Шулуун дамжуулагчид үйлчлэх Амперийн хүчний илэрхийлэл ашиглах

𝐹⃗𝐴=𝐼𝐵𝑙sin𝛼 sin𝛼=1 үед 𝐵=𝐹⃗A,max / 𝐼𝑙 Соронзон орны шугамд хөндлөн байрлуулсан, 1 А гүйдэлтэй, 1 м урттай дамжуулагчид 1 Н хүч үйлчилж
байвал уг соронзон орны индукцийг нэг тесла гэнэ.
2. Дугуй ороомогт үйлчлэх соронзон хүчний моментийн илэрхийлэл ашиглах 𝜏=𝐼𝐵𝑆sin𝛼 sin𝛼=1 үед 𝐵=𝜏 max / 𝐼𝑆 Соронзон орны шугамд
хөндлөн байрлуулсан 1А гүйдэлтэй, 1 м2 талбайтай ороомогт 1 Нм хүчний момент үйлчилж байвал уг соронзон орны индукцийг нэг тесла
гэнэ.
3. Лоренцийн хүчний илэрхийлэл ашиглах
𝐹⃗Л=𝑞𝐵𝑣sin𝛼 sin𝛼=1 үед 𝐵=𝐹⃗Л,max / 𝑞𝑣 Соронзон орны шугамд хөндлөн чигт 1 м/с хурдаар хөдөлж байгаа 1 Кл цэнэгт соронзон орны зүгээс 1
Н хүч үйлчилж байвал уг соронзон орны индукцийг нэг тесла гэнэ. СИ системийн албанаас хэмжигдэхүүний тодорхойлолтыг зөв томьёолох
талаар зөвлөмжилсөн байдаг.
Алдаа №1. Тодорхойлолт нэгжийн сонголтоос хамаарах ёсгүй: Соронзон орны индукцийг соронзон орны шугамд хөндлөн байрлуулсан, 1
А гүйдэлтэй, 1 м урттай дамжуулагчид үйлчлэх хүчээр тодорхойлогдох хэмжигдэхүүнийг соронзон орны индукц гэнэ гэвэл 1 А, 1 м гэж
нэгжийг дөвийлгөсөн (тодорхойлолт нэгжийг сонголтоос хамаарах ёсгүй) хэрэгт орно. “1 кг бодисыг хайлуулах ...”, “1℃ -аар халаах ...”, “1
м2 талбайд оногдох ...” гэсэн тодорхойлолтыг эргэж харах хэрэгтэй.
Алдаа №2. Тодорхойлолтыг нэгжид оногдох гэж томьёолохгүй: “Нэгж хугацаанд ...”, “нэгж талбайд…”, нэгж уртад ...” гэж томьёолох нь
тодорхойлолтыг хэт ерөнхий, ойлгомжгүй болгодог гэж үздэг. Учир нь нэгж урт гэдэгт 1 м, 3 м, 5 см, 2 төө гэх мэтээр юуг ч авч үзэх
боломжтой.
Алдаа №3. “.... хүчээр тодорхойлогдох хэмжигдэхүүнийг индукц гэнэ” гэж томьёолсон нь индукц ба хүч хоёрыг нэг хэмжигдэхүүн болгосон
байна. “... замыг хурд гэнэ”, “ ... хүчийг даралт гэнэ” хэлбэрийн тодорхойлолт NO –той гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, индукц бол хүч биш, даралт
бол хүч биш, хурд бол зам биш гэдгийг ойлгох хэрэгтэй.
Гэхдээ эдгээр томьёолол хэмжигдэхүүний физик утгыг ойлгоход тус болдог, тодорхой асуудал шийдэхэд хүчин төгөлдөр томьёолол юм.
Жишээлбэл, Энэ ороомгийн үүсгэх соронзон орон 5 мТл гэвэл уг орон 1 м, урттай, 1 А гүйдэлтэй дамжуулагчид 5 мН хүчээр үйлчлэх
чадвартай гэсэн утга илэрхийлнэ. Энд буруу зүйл байхгүй. Яагаад гэвэл энд индукц гэж юу вэ гэж тодорхойлоогүй, тодорхой орны хэмжээг
утгачилж байгаа хэрэг. СИ системийн албанаас “... харьцаагаар илэрхийлэгдэх хэмжигдэхүүнийг ... гэнэ” гэж томьёолохыг санал болгодог.
Тухайлбал, “Соронзон орны индукц гэж дамжуулагчид үйлчлэх хүчийг, гүйдлийн элементэд харьцуулсан харьцаагаар илэрхийлэгдэх
хэмжигдэхүүн”.

1
11.8в. Соронзон орныг
тооцоолоход
суперпозицийн
зарчмыг хэрэглэх,
соронзон орны
циркуляцийн
теоремийг томьёолох,
хялбар соронзон орныг
тооцоолоход хэрэглэх
- Соронзон орнууд давхцаж нийлбэр
орон үүсгэдэг. Нийлбэр орны
индукцийн векторыг орон тус бүрийн
индукцийн векторын нийлбэрээр
олно. 𝐵 =Σ𝐵 𝑖
- Гүйдлийн хүчийг ихэсгэх,
дамжуулагчийн тоог нэмэх
(ороомгийг давхарлах) замаар орон
ихсэж байгааг тодорхойлно.
- Соронзон орны индукцийн
вектораас битүү хүрээгээр авсан
интеграл (циркуляц) нь уг хүрээгээр
хязгаарлагдсан талбайгаар нэвтрэх
гүйдлийн хүчний алгебрын
нийлбэрийг соронзон тогтмолоор
үржүүлсэнтэй тэнцүү.
Үүний утгыг хэлэлцэж, сайтар
ойлгуулна. Хэрэглэх хялбар тооцоо
хийлгэнэ.
.
Соронзон
орныг
тооцоолох,
циркуляцийн
теоремийг
томьёолох,
соронзон
орон
суперпозицийн
зарчмыг
хэрэглэх,
- тэжээл үүсгэгч
- ороомог
- холбогч утаснууд
- соронзон зүү
- Бодлого, практик
дасгалууд
Physics: Interactive
Physics
Simulations
Б7. Соронзон
орнууд
давхцахдаа
нийлбэр орон нь
хэрхэн нэмэгддэг
талаар хэлэлцэж,
хялбар тооцоо
хийлгэх

Цахилгаан
хэлхээ
1
11.9а. Цахилгаан
гүйдэл нь цэнэгт
бөөмсийн урсгал
болохыг ойлгосноо
харуулах, Төрөл
бүрийн орчин (хий,
шингэн, металл) дахь
цахилгаан гүйдлийг
цэнэг зөөгч бөөмстэй
холбон тайлбарлах
- Цахилгаан гүйдэл нь цэнэгт
бөөмсийн урсгал гэсэн санааг
хөгжүүлж, янз бүрийн орчин дахь
цахилгаан гүйдлийн онцлогийн
талаар таамаглал дэвшүүлнэ.
Электроны урсгалыг харуулсан
анимайшн үзүүлнэ.
Цэвэр (нэрмэл) ус ба хоолны давс
нь чөлөөт цэнэг зөөгчгүй атал усанд
давс, зэсийн байван хийхэд
цахилгаан гүйдэл гүйлгэж байгаа
учрыг хэлэлцэнэ.
Нуман, очит, уугих, титэм ниргэлгийн
видео бичлэг үзүүлж, онцлог ялгааг
хэлэлцэнэ.
Цахилгаан
гүйдлийг
ойлгосноо
харуулах,
цахилгаан
гүйдлийг
цэнэгт
бөөмсийн
урсгал
цэнэг
зөөгч
бөөмстэй
холбох
Current Animation
Electric Current
Simulator
Physics-chemistry-
interactive-flash-
animation.com/elec
tricity_interactive.ht
m
physicsclassroom.c
om/Physics-
Interactives/Electric
-Circuits
https://www.circuitl
ab.com/
Online Circuit
Simulator
DCACLab
Electricity, Magnet
& Circuits –PhET
Simulations
phet.colorado.edu/
en/simulations/cate
gory/physics/electri
city-magnets-and-
circuits
гүйдэл, гүйдлийн
нягтын тооцоо
хийх
Б7. Фарадейн 1-р
хуулийг
томьёолж тооцоо
хийх
Б8. Металл дахь
цахилгаан гүйдэл
болон хийн
ниргэлгийн видео
бичлэг үзэж
ялгааг хэлэлцэх

1
11.9б. Үүсгүүрийн
дотоод эсэргүүцэл нь
ерөнхий потенциалын
ялгавар ба гаралтын
чадалд нөлөөлдөг
болохыг ойлгосноо
харуулах, Идеал
гүйдлийн үүсгүүр
болон идеал
хүчдэлийн үүсгүүрийн
ажиллагааг
тайлбарлах, бүрэн
хэлхээний Омын
хэрэглэх
- Цахилгаан хэлхээнд бүрэн
хэлхээний Омын хуулийг ашиглан
тооцоолол хийнэ.
- Цуваа эсвэл зэрэгцээ холбогдсон
үүсгүүрийн ерөнхий ЦХХ-ийг
тодорхойлох туршилт хийнэ.
- Цахилгаан хэлхээнд стандарт
тэмдэг, тэмдэглэгээ хэрэглэж сурна.
- ASE (association for science
education) стандартын тэмдэг
тэмдэглэгээтэй танилцана.
- Бүрэн хэлхээний схемийг унших,
хэлхээний элементүүдийг нэрлэх,
хэлхээний холболтыг тайлбарлах
дасгал ажиллана. Мөн бодит ахуйн
цахилгаан хэлхээг стандарт тэмдэг
тэмдэглэгээ ашиглан схемчлэн
зурах дасгал ажиллаж болно.
.
дотоод
эсэргүүцлийг
ойлгосноо
харуулах,
.
Үүсгүүр,
ерөнхий
ялгавар
ба
гаралтын
чадалд
нөлөөлдөг
болох
Current Source
Voltage Source
Electrical Voltage
Meter
Electrical Current
Meter
Association for
Science Education
Б1. Бүрэн хэлхээг
схемээр зурах,
Омын хуулийг
ашиглан тооцоот
Б2. Тэжээл
үүсгэгчийн
дотоод
эсэргүүцлээс
гаралтын чадал
хамаарах
1
11.9в. Кирхгофын
томьёолох, стандарт
бодлого бодоход
хэрэглэх
- Цахилгаан хэлхээний зангилаа,
хүрээ, салаа гэсэн ойлголтуудыг
хэрэглэж, цахилгаан хэлхээг энгийн
элементүүдэд хуваах арга
эзэмшинэ.
Кирхгофын
хуулийг
санах,
томьёолох,
стандарт
бодлого
бодоход
хэрэглэх
.
Кирхгофын
хууль
Kirchhoff's Current
Law
Kirchhoff's Current
Law Explanation
Kirchhoff's Law
Calculator
Kirchhoff's Law
Simulator
хэлхээг
тооцоолох
аргуудаар
Багшийн анхаарах зүйл: - Ом хүчдэл, гүйдлийн хүч, эсэргүүцэл гэсэн гурван параметрийн холбоог харуулж чадсан гавьяатай эрдэмтэн
хүн. Кирхгоф ЦХХ гэсэн ойлголт нэмж оруулснаар цахилгаан хэлхээг системийнх хувьд өргөтгөж, системийн хуулийг бүрэн утгаар нь
томьёолсон. Иймд хэлхээний хэсгийн Омын хууль бол Кирхгофийн хуулийн тухайн тохиолдол юм.
- Байгалийн ухаанд олон системийн тухай судалдаг. Түүний дотроос тогтолцооны зүй тогтлыг харуулахад цахилгаан хэлхээ, түүний
Кирхгофын хууль гайхалтай жишээ болж өгдөг. Иймд цахилгаан хэлхээний тооцоог хийж хариу гаргахаас илүүтэй, яагаад ерөнхий
эсэргүүцэл, ерөнхий гүйдлийн хүч гэх мэт ойлголт хэрэглээд байгаа учир шалтгааныг хэлэлцэх нь физик мөн чанарыг ойлгоход нэмэр
болно.

1
11.9г. Цахилгаан
хэлхээний чадал,
энергийг тооцоолох
- Цахилгаан хэлхээг энергийн
үүднээс авч үзнэ. Тэжээл үүсгэгчээс
ямар хэмжээний энерги ялгарч
байна, тэр нь хэлхээнд ямар ямар
энергид хувирч байна гэдгийг ялгаж
тодруулна. Цахилгаан хэлхээнд
энерги хадгалагдах хуулийг
томьёолж бичнэ.
- Цахилгаан хэлхээнд ялгарч байгаа
чадлын илэрхийллийг томьёолж
хэлэлцэнэ. Ашигт үйлийн
коэффициентийг тодорхойлно.
Electrical Power
and Energy
хэлхээний
энерги, чадлыг
тооцож АҮК-ийг
хэлхээнд энерги
хуулийг
томьёолох
Багшийн анхаарах зүйл: Олон улсын тогтсон хэллэгийг зөв хэрэглэж хэвших нь чухал. Жишээлбэл, энергитэй холбоотой асуудлыг ярихад
дамжих, хадгалагдах, хувирах, зөөгдөх, үйлдвэрлэх гэх мэт үгийг голчлон хэрэглэдэг бол чадлыг ярихад хувирах, ялгарах, зарцуулагдах,
хэрэглэх гэсэн үг тохиромжтой. Үүсгүүрийн хүчдэл буюу ЦХХ –ийг ярихад үүсгэх, үйлдвэрлэх гэсэн үг хэрэглэгдэх бол хэрэглэгч дээрх
хүчдэлийг ярихад унах гэсэн үг хэрэглэдэг. Гүйдэл гэдэг нь цэнэгийн урсгал, уг урсгалын их багыг илэрхийлэх хэмжигдэхүүн нь гүйдлийн
хүч юм. Иймд хэлхээний гүйдлийн хүч 2 А, эсвэл 2 А гүйдэл гүйж байна гэж ярьдаг. Резистор нь цахилгаан детал, түүний цахилгаан шинж
чанарыг харуулах хэмжигдэхүүн нь эсэргүүцэл юм. Иймд хэлхээнд 5 Ом эсэргүүцэл залгаатай байна гэх нь зохимжгүй, харин резисторын
эсэргүүцэл нь 5 Ом, 5 Ом эсэргүүцэл дээр 3 Вт чадал ялгарч байна гэх мэтээр ярьдаг. 5 Ом эсэргүүцэл залгая гэвэл хэмжигдэхүүний
гхэлхээнд залгасан утгатай болно. Ийм юм байх уу?
Хууль хамаарлыг илэрхийлэхэд ЗӨВ (fair) томьёолохыг чухалчлах хэрэгтэй. Тухайлбал, чадал ба гүйдлийн хүчний хамаарал ярьж байгаа
бол хүчдэлийг тогтмол барих хэрэгтэй. Эсвэл эсэргүүцлийг тогтмол байлгана. Хэрэв чадал ба эсэргүүцлийн хамаарал ярьж байгаа бол
гүйдлийн хүчийг (цуваа холболт), эсвэл хүчдэлийг (зэрэгцээ холболт) тогтмол барих хэрэгтэй. Эсрэг тохиолдолд томьёолол ТАШАА (unfair)
болно. Цахилгаан чадал эсэргүүцлээс урвуу хамаарах уу, эсвэл шууд хамаарах уу, эсвэл хамаарахгүй юу гэдэг нь контекстээс буюу бодит
нөхцөлөөс хамаардаг.

Хэлзэлбэл,
долгион
1
11.9д. Хувьсах
цахилгаан гүйдлийн
тухай ойлгосноо
- Хувьсах гүйдлийн үед гүйдэл ба
хүчдэлийн утга байнга өөрчлөгддөг
учир тоон утгыг хэрхэн авах вэ гэдэг
асуудал тулгардаг. Гармоник
гүйдлийн график үзүүлж, дээрх
асуудлыг сурагчдад тавина.
- Хувьсах гүйдлийн хүчний хоромхон
утга, үе, далайц, үйлчлэгч утга,
ялгарах чадлыг тооцоолох дасгал
бодлого ажиллуулна.
цахилгаан
гүйдлийн
тухай
ойлгосноо
Хувьсах
Alternating current
Root mean square
(rms) value of
current
Б2. Хувьсах
гүйдлийн тогтмол
гүйдлээс
ялгагдах
онцлогийг гаргах,
графикаар
Б4. Хувьсах
гүйдлийн хүчний
хоромхон утга,
үе, далайц,
үйлчлэгч утга,
ялгарах чадлыг
тооцоолох дасгал
бодлого
ажиллуулах

Гармоник
хэлбэлзэл
1
11.10а. Пүрш ба утсан
дүүжингийн
хэлбэлзэлд буцаагч
хүчийг ялган таних,
үеийн томьёог санах,
хэрэглэх
- Босоо чиглэл,
хэвтээ чиглэлд
хэлбэлзэж буй
пүрштэй
холбоотой ачаа,
утсан дүүжин
зэргийн
хэлбэлзлийг
ажиглаж ярилцсаны дараа
тохиолдол бүрт үйлчилж буй
хүчнүүдийг зурж буцаах хүчийг зурж
ялгадаг болно.
- Цуваа холбосон пүршинд
1/𝑘=1/𝑘1+1/𝑘2 , зэрэгцээ холбосон
пүршинд 𝑘=𝑘1+𝑘2 байх дүгнэлт
гаргах гаргалгаа хийх цуваа
холбоход хат багасна, зэрэгцээ
холбоход хат ихсэнэ гэдгийг
утгачлан ойлгож
- 𝑇=2𝜋√𝑚/ , 𝑇=2𝜋√𝑙/𝑔 томьёонуудын
утгыг тайлбарлах, шаардлагатай
хувиргалтууд хийнэ.
хүчийг
ялган
таних,
үеийн
томьёог
санах,
хэрэглэх
Пүрш
ба
утсан
дүүжин
хэлбэлзэлд
буцаагч
- Пүршин дүүжин,
утсан дүүжин,
секундомер
- Хоёр өөр хаттай
пүрш, ачаа,
- секундомер
Б3. Хэлбэлзэх
онцлогийг
Б4. Пүршин
дүүжингийн үеийг
олох
Б2. Цуваа ба
зэрэгцээ
холбогдсон
пүршин
дүүжингийн хатыг
тооцох
1 Бүлэг сэдвийн шалгалт

БАТЛАВ
Ээлжит бүрт үнэлгээний зорилтын “Г.Хандлага /Г1.Сонирхол, Г2.Идэвхтэй оролцоо, Г3.Бүтээлч байдал, Г4.Нягт нямбай, Г5.Аливаа
асуудалд шинжлэх ухаанчаар хандах/ ” төлөвшлийг үнэлж байх
Бүлэг
сэдэв
Нэгж
сэдэв
Цаг
Шалгуур
шалгуур
Гүйцэтгэл
Нөхцөл
Шалгуур
Хэлбэлзэл,
долгион
Гармоник
хэлбэлзэл
1
11.10б.
𝑥=𝑥0sin𝜔𝑡 тэгшитгэлийн
параметрүүдийг ялгах,
өгсөн параметрүүдээр
тэгшитгэл зохиох,
хэрэглэх
- 𝑥=𝑥0sin𝜔𝑡 тэгшитгэлээс далайц,
фаз, тойрох давтамж гэхчилэн
параметрүүдийг олох эсвэл өгсөн
параметрээр тэгшитгэл зохиох
хэрэглэх зэрэг дасгалууд ажиллана.
- 𝑥−𝑡 графикуудыг байгуулах,
графикаас дүгнэлт хийх градиент
олох дасгалууд ажиллана.
параметрүүдийг
ялгах,
тэгшитгэл
зохиох,
хэрэглэх
𝑥=𝑥
0
sin𝜔𝑡
тэгшитгэл,
өгсөн
параметрүүд
Simple Harmonic
Motion
Simple Harmonic
Motion Pendulum
тэгшитгэлийн төлөв
байдлыг
график байгуулах
1
11.10в. Гармоник
хэлбэлзлийн шилжилт –
хугацаа, хурд –
хугацааны графикийг
ашиглах
𝑥−𝑡 графикуудыг байгуулах,
графикаас дүгнэлт хийх градиент
олох дасгалууд ажиллана.
График
ашиглах
Гармоник
хэлбэлзл,
хэлбэлзлийн
шилжилт
–
хугацаа,
хурд
–
хугацааны
Simple Harmonic
Motion Pendulum
тэгшитгэлээс хурд
хугацааны
тэгшитгэл бичиж,
график байгуулах

Унтрах
ба
албадмал
хэлбэлзэл
1
11.10г. Гармоник
хэлбэлзлийн үед
нийт механик
энерги
хадгалагдаж
кинетик ба
потенциал энерги
харилцан
хувирахыг
харуулах
- Кинетик энерги ба
потенциал энерги
хугацааны
хамаарлыг гаргаж,
графикаар
дүрсэлнэ.
- Нийт механик
энерги хугацаанаас
хамаарахгүй
тогтмол гэдгийг
гаргаж хэлэлцэнэ.
- Нэг үеийн дотор
буюу −𝐴,+𝐴 муж
дотор потенциал
энерги шилжилтээс хамаарах
парабол
- Нэг үеийн дотор буюу −𝐴,+𝐴 муж
дотор потенциал энерги шилжилтээс
хамаарах парабол муруйг зурж
хэрэглэх үүнийг ашиглан кинетик
энерги шилжилтээс хамаарах
хамаарал гарган графикийг
шинжилнэ.
нийт
механик
энерги
хадгалагдаж,
харилцан
хувирахыг
харуулах
Гармоник
үед,
кинетик
ба
потенциал
энерги
Б5. Хэлбэлзлийн
далайц,
хурдны хамгийн их
утгаар энерги
тооцох
хөдөлгөөний х(t)
ба хурд хугацааны
график дээр
кинетик ба
потенциал
энергийн хувирлыг
ялгаж тайлбарлах

1
11.11а. Дүүжингийн
жишээгээр унтрах
хэлбэлзлийн далайц
буурах шалтгааныг
тайлбарлах, машины
хэлбэлзлийг унтраах
системийн ач
холбогдлыг харуулах
Унтрах хэлбэлзэл үрэлт, агаарын
эсэргүүцэл зэрэг эсэргүүцэх хүчнээс
шалтгаалахыг хэлж далайц
буурахыг харуулсан графикаар
дүрсэлнэ.
- Савлуур дээр тоглох, хонхор газар
зогссон машиныг хонхроос
гаргах гэхчлэн ахуй амьдралд
хэрэглэх жишээг гаргаж хэлэлцэнэ.
унтрах
далайц
буурах
шалтгааныг
системийн
ач
холбогдлыг
харуулах
Дүүжин,
машины
унтраах
жишээгээр
Undamped and
Damped Oscillation
Damped Oscillation
Graph
Damped Oscillation
Calculator
Linear Harmonic
Oscillator
- Унтрах
харуулах бичлэг
Б7. Интрактив
хичээлээс унтрах
хэлбэлзэл буурах
шалтгааныг олж
мэдэн шинжлэх
ухаанчаар
хэлэлцүүлэг хийх

1
11.11б. Албадмал
хэлбэлзлийн далайц
давтамжийн хамаарлыг
амьдрал ахуй дахь
резонансын үзэгдлийн
жишээ гаргах, ямар үед
чухал, ямар үед
ашиггүй гэдгийг
ойлгосноо харуулах
- Савлуур зэргээр ахуй амьдралын
жишээн дээр резонансыг
- Албадмал хэлбэлзлийн далайц
давтамжаас хамаарах график дээр
унтралт хэрхэн нөлөөлж байгааг
- Резонанс үүсэх нөхцөл болон
резонансын эерэг сөрөг талын
талаар мэдлэгтэй болно.
- Резонанс үүсгэе гэвэл гадны
хүчний давтамж системийн хувийн
давтамжтай ижил байх
шаардлагатай. Дамнуургаар ус зөөх
нимгэн мөсөн дээгүүр гарахад
резонансаас сэргийлэхийн тулд
давтамжийг зөрүүлэх ёстой гэх мэт
ахуй амьдралын жишээгээр
баяжуулна.
далайц
давтамжийн
хамаарлыг
резонансын
үзэгдлийн
жишээ
гаргах,
ямар
үед
чухал,
ямар
үед
ашиггүй
гэдгийг
ойлгосноо
харуулах
Албадмал
хэлбэлзэл
графикаар
- Албадмал
хэлбэлзэл харуулах
бичлэг
Driven Oscillations
and Resonance
- Утсан
дүүжингүүдээр
резонанс харуулах
Б1. Driven
Oscillations and
Resonance бичлэг
үзүүлж, сурах
бичгийн 124
хуудасны 28, 29,
30-р зурагны
графикийг
1
11.12а. Тууш долгионыг
хөндлөн долгион
болгон дүрслэх замаар
нягтрал сийрэгжлийг
харуулж чаддаг байх,
𝜐=𝑓𝜆 тэгшитгэлийг
санах, хэрэглэх
- Пүрш, олс, усны гадарга дээр
үүссэн долгионуудыг хөндлөн тууш
гэж ялган таних, долгион орчны
тодорхой цэгт ирэхэд хэрхэн
хэлбэлзэж байгааг үгээр,
томьёогоор, графикаар илэрхийлж
манипуляц хийж сурна.
- Олс пүрш зэргээр үүсгэсэн хөндлөн
синусоидоор дүрслэгддэг. Тууш
долгионыг хөндлөн долгион болгон
загварчлахад анхаарна.
Долгионы
нягтрал
сийрэгжлийг
харуулж
чаддаг
байх,
𝜐=𝑓𝜆
санах,
хэрэглэх
Тууш
долгионыг
хөндлөн
долгион
болгон
дүрслэх
замаар
Урт пүрш, урт олс
Пүршний хөндлөн
ба тууш долгионыг
харуулсан
бичлэгүүд
Б6. Тууш
долгионыг хөндлөн
долгион болгон
графикаар
Б5. Долгионы
хурдыг тооцоолох
хялбар бодлого
бодох

1
11.12б. Пульсийн
жишээн дээр нийлбэр
долгион үүсэх үзэгдлийг
Эдгээр илэрхийллээр шилжилтийн
хэмжээ чиглэл, хурд хурдатгалын
хэмжээ чиглэлийг тодорхойлж
чаддаг, тууш долгионы нягт
сийрэгжлийг тайлбарлаж чаддаг
болно.
- Гурвалжин, синусоид зэрэг
хэлбэртэй пульс долгионыг нэмж
нийлбэр долгионыг олох дасгал
хийнэ.
-Бэхлэгдсэн ба чөлөөт үзүүрээс
ойхыг дүрслэн зурах туссан ба
ойсон долгионы хэлбэрийг дүрсэлнэ.
нийлбэр
долгион
үүсэх
үзэгдлийг
Пульсийн
жишээн
дээр
Долгион нэмэхийг
харуулсан
бичлэгүүд
Бэхэлсэн ба
бэхлээгүй үзүүртэй
урт пүрш болон урт
олс
Б1. Туссан ба
ойсон долгионыг
дүрслэх
Б2. Гурвалжин,
синусоид зэрэг
хэлбэртэй пульс
долгионыг нэмж
нийлбэр долгионыг
олох дасгал хийх
Багшийн анхаарах зүйл: 𝑦=𝐴 𝑐𝑜(𝜔𝑡−𝑘𝑥) долгионы тэгшитгэлд график шинжилгээ хийх гурван аргын онцлог ялгааг анхаарах хэрэгтэй. Үүнд:
1. Орчны тодорхой цэгийн хөдөлгөөнийг ажиглах
𝑥=𝑐𝑜𝑛𝑠𝑡 үед 𝑦=𝐴 𝑐𝑜(𝜔𝑡−𝑐𝑜𝑛𝑠𝑡) хэлбэлзэх хөдөлгөөн ажиглагдана.
2. Хугацааны нэг агшинг ажиглах
𝑡=𝑐𝑜𝑛𝑠𝑡 үед 𝑦=𝐴 𝑐𝑜(𝑐𝑜𝑛𝑠𝑡−𝑘𝑥) гэрэл зураг авсан мэт орчны янз бүрийн цэгүүдийн тухайн агшин дахь шилжилт ажиглагдана.
3. Тодорхой фаз буюу тодорхой хазайлтын шилжилт ажиглагдана. 𝑦=𝑐𝑜𝑛𝑠𝑡 үед Ф=𝜔𝑡−𝑘𝑥=𝑐𝑜𝑛𝑠𝑡 хэлбэлзлийн фронт хугацаанаас хамаарч
хэрхэн шилжиж байгаа нь ажиглагдана. Гэхдээ томьёогүйгээр долгионы видео бичлэгээс дээрх 3 процессыг ажиглуулж хэлэлцэх хэрэгтэй.
1
11.12в. Дуу тархах хурд
дууны давтамжаас
хамаардаггүй болохыг
жишээгээр харуулах
Дуу нь орчинд тогтмол хурдаар
тархдаг. Долгионыг илэрхийлэхэд
хэлбэлзлийг илэрхийлдэг
хэмжигдэхүүнүүдээс гадна нэмээд
долгионы урт, тархах хурд гэх мэт
ойлголт шинээр нэмэгдэнэ. Долгион
тархах хурдыг олохдоо явсан замыг
(долгионы урт) хугацаанд (үе)
хувааж олно.
Дуу
тархах
хурд
дууны
давтамжаас
хамаардаггүй
болохыг
харуулах
жишээгээр
Дууны осциллоскоп
төхөөрөмж
Б5. Дууны долгион,
долгионы уртыг
графикаар
Дуу орчинд тархах
хурдыг

1
11.12г. Дууны
интерференц, цохилго
үүсэх нөхцлийг
илэрхийлэх, цохилгыг
зургаар дүрслэх,
Доплерийн үзэгдлийг
чанарын хувьд
Дуу үүсгэгч, хүлээн авагч, орчны
харьцангуй хөдөлгөөний улмаас
сонсдох дууны давтамж
өөрчлөгдөхийг чанарын талаас
илэрхийлнэ..
Дууны
интерференц,
цохилго
үүсэх
нөхцлийг
цохилгыг
зургаар
дүрслэх,
Доплерийн
үзэгдлийг
зургаар
Янз бүрийн
давтамжтай
камертонууд, дууны
генератор
- Доплер үзэгдлийг
харуулах бичлэг
В3. Дууны
интерференцийг
үүсгэх туршилт
хийх
Б8. Доплерийн
үзэгдлийг
жишээгээр
1
11.12д. Чавхдас утасны
хэлбэлзэл ба агаарын
баганын хэлбэлзлээр
үүссэн зогсонги
долгионыг дүрслэх,
багцрал зангилааг
ялгах
Чавхдас утсаар дуу тарах хурдны
илэрхийллийг туршлагаар шалгах,
чавхдас утсанд үүсэх зогсонги
долгионы уртыг тодорхойлох,
хөгжмийн чавхдаснаас үүсэх дууны
давтамжийг тооцоолно.
зогсонги
долгионыг
дүрслэх,
багцрал
зангилааг
ялгах
Чавхдас
утас
хэлбэлзэл
ба
агаарын
баганын
хэлбэлзлээр
- Чавхдас утсанд
зогсонги долгион
үүсгэх туршилтын
төхөөрөмж
- Дууны цохилгыг
харуулах дууны
осциллоскоп
В4. Агаарын
баганын
хэлбэлзлээр дуу
үүсэх үзэгдлийг янз
бүрийн урттай
соруул хоолойг
багцлан хөгжим
хийж тайлбарлах
1 Механик, дулаан бүлэг сэдвийн хүрээнд тооцоот бодлого бодох
1 Цахилгаан, соронзон бүлэг сэдвийн хүрээнд тооцоот бодлого бодох
1 Хэлбэлзэл, долгион бүлэг сэдвийн хүрээнд тооцоот бодлого бодох
1 Жилийн эцсийн шалгалт
Хөтөлбөр боловсруусан: ЭДЦС-ийн физикийн багш Ж.Долгорсүрэн
ГИЦС-ийн физикийн багш У.Рагчаа

Цэгц билиг сургуулийн физикийн багш Д.Баттогос
Хүмүүнлэг сургуулийн физикийн багш Б.Уранбайгаль

аивадиахиах ьхахаь ат аиаьиихиbuten.docx

Recommended

Recommended

More Related Content

Featured

Featured (20)

аивадиахиах ьхахаь ат аиаьиихиbuten.docx