SlideShare a Scribd company logo
1 of 121
Download to read offline
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
mYVk dqEHk uhj ufga Hkfj;k] lh/kk Hk;s Hkfj vkosA
dqEHk ds ;ksx ;g jkx jfgr gS] vkuUn eaxy xkosAA
iwoZ ygfj dky ds ns[kks] if'pe n`f"V gS pUnkA
rc dugfj;k [ksou ykxs] ygfj ifj xkS eUnkAA
ikjl fcuk dapu ufga gks[ks] Qwy fcuq fry u cklkA
cgsa ^nfj;k* ifjey gS ikjl] bfe lrxq: ds nklkAA
¼ 9 ½
uj rqe ,slk xq: uk fdtSA
nkstd dkj.k djs [kqlken] /kksrh iSlk fytSAA
'kkL= lkFk cxy rj jk[ks] xhrk dks er ,slkA
[ksys f'kdkj taxy tho ekjs] vBbZ nlbZ HkSalkAA
la/;k rifZ.k tiS xk;h=h] okdk Hksn u ikosA
fny esa n;k nnZ ufga vkos] gjuh [klh f[k;kosAA
Kku gks[ks rc eu ds fpUgs] ru eu /ku lHk okjhA
gks[ks eqfDr n;k ds lkxj] Hko ls ysr fudkjhAA
xq: f'k"; ds ,d erk HkkS] nksuksa ik[kaMh HkkjhA
uko iFky ds pys uk ty esa] nqbz dugfj;k gkjhAA
osn if<+&if<+ Hksn u tkuk] efj&efj Qsfj vkSrfj;kA
dgs ^nfj;k* fcuq n;k BkSj ufga leqf> ds ck¡g idfM+;kAA
¼ 10 ½
uj dh ns[kks ;g prqjkbZA
Hkyk gqvk ls geus fd;k] fcxM+s izHkq flj ykbZAA
fufl cklj lHk m|e djrq gS] lqr firq ukjh lesrkA
lk¡p >wB fdNw izkihr ukgha] eqfDr gks; Hkk izsrkAA
ltu dqVqEc le/kh tc vkos] izse exu gks; /kkosA
"kVjl chtu lh>s jlksbZ] tkls ifr ;g ikosAA
cM+h foifr gS dgk¡ rd dfg,] xq: ls tk; lqukbZA
d`f"k esa fdNq cjdr ukgha] nke pkSxquk ykbZAA
Hkfj isV [kk; lksos fufl cklj] ,gh HkfDr yo ykbZA
/keZjk; tc ys[kk efxgsa] rc dgq dkSu mikbZAA
pkjksiu chrk ,fg Hkk¡fr] oDrk cgqr lqcqf)A
dgs ^nfj;k* ufga gqdw¡e /kuh dk] taxyh tho dqcqf)AA
247
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
¼ 11 ½
uj rqe fpUgh xq: fdUgkA
Hkhrj Hkjh Hk¡xkjh HkeZ esa] gj ckru esa fHkUgk¡AA
ckgj eqjrh iFky ds jfp;k] rkij ikrh fnUgkA
ltho rksfj fuftZo dh iwtk] tcj ls Hk;ks v/khukAA
efg"kk ekfj nsoy ds Hkhrj] ij vkre dgs fHkukA
tho f'ko ;g jek lHkfUg esa] Hkkuq dyk Nfo fnUgkAA
fryd ppsZo pk: tusÅ] vt;k ds flj NhukA
tSls Loku vikou jkrs] ;ksa HkPNfga cgq ehukAA
xohZ ekrs xoZ dk;k rs] vkSj nSR; cy fdUgkA
dky f'kdkjh [ksfn ds ekjs tky ijk ;g >hukAA
ejdV eqëh uhds xfg ykxh] cwf> uk ijs efr ghukA
dgs ^nfj;k* ufga njn dky ds] ;k fcuk nq%[k fyUgkAA
¼ 12 ½
uj rqe pkjks iu fcrk;ksA
o`) Hk;s ru dk¡iu ykxs] rcgq¡ ek;k fgrk;ksAA
Mksyr vk¡xu ixq lks Mxex] Mxj uk fdUgq¡ dgsoksA
lc fefy dgk cq<+k ckSjkuk] ijh ugha [kkV jgsoksAA
ey ew= lc ijr iyax ij] ckl nqxZU/k ygsoksA
ukrh iqr ifjokj ?kusjk] gqdqe uk fdNq jgsoksAA
lq[k gS LoxZ ujd nq%[k cklk] v?k mj 'kwy lgsoksA
dgs ^nfj;k* ifjey gS ikjl] lrxq: Kku ygsoksAA
¼ 13 ½
us uj tkfu;s lqhk ?kjhA
tc feys lrxq: njl fnUgk ijfl ik;u ijhAA
lqQy rk fnu vkuUn eaxy] en eferk tjhA
,su vkSj vathj 'kksHkk] panu pjfp djhAA
tUe rkdks thou tx esa] tkuq 'kksHkk ?kjhA
[kle [kq'kh Hk;ks eq> ij Qwy lstu HkjhAa
Hk; Hkatu Hkze ukgha] lc deZ lks/kks [kjhA
vofj ru eu nku nhUgksa] nuqt viufga MjhAA
248
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
pkj Qy ;g gky ns[kks] tky ;e dks VjhA
iqgq¡i lst lqxU/k lqUnj] eqfDr vkxs djhAA
cgqr Hkk¡fr lqgkx lkxj] vej cj rs cjhA
dgs ^nfj;k* ufga tue tjk] rki rhuksa gjhAA
¼ 14 ½
js uj lqfefj ys lruke ds] Qsfj tkr volj VjhA
deZ dkxt gkFk gfjtu] tklq vo?kV ejhAA
leqf> thtS pj.k lrxq:] dkVq ;e dh ljhA
fu%yad ru fuokZu in ;g] izse ckrh cjhAA
czãk tkxso HkeZ Hkkxso] deZ dkVso djhA
vfe ljoj ih;u ykxso] ehyso fueZy tjhAA
lIr ru ds fefefj NwVs] QwfV ;e ;wFk MjhA
njl ns izfriky fdUgksa] 'kfDr ik;u ijhAA
xqIr ea= ;g ;a= fdUgk] Kku xw¡xk xjhA
f="kk ijkuso izse jfl cfl] jgr xkxjh HkjhAA
nhu dks nq%[k rqjUr esVso] dIV dkxt QjhA
dgs ^nfj;k* n;k flj ij] d`ik dfj tu rjhAA
¼ 15 ½
js uj lqfe: uke izrhfrA
fcf/u Hkatu xatu ;e ds] lTtu tu ls jhfrAA
nku iqU; lekt ;K ;r] jru xt fnUgksa fufrA
fuxe uhfr ifo= iwtk] okgh jfg xkS ØhfrAA
;ksx tki ty lSu lk/kso] Mgso tu dg¡ fufrA
lruke rqys ufga rkSyh rwyk] Vjr ukgha ehfrAA
Hkwfenku iznf{k.k fnUgk] lqj lueq[k izhfrA
fcuk HkfDr uk HkeZ uklso] fyUg ;e tho thfrAA
xksQk lksQk esa iou lk/ks] MhaHk vf/kd vfufrA
rsft pj.k ljkst 'khry] I;kl tkr uk lhrAA
tcgha lrxq: njl nhUgk] n;k niZ.k fufrA
dgs ^nfj;k* lsm lks nj] <+kgq HkeZ dh HkhfrAA
249
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
¼ 16 ½
uj rqe xoZ djks lks >wBkA
lksuk :ik lgu HkaMkjk] ys u x;k Hkfj ewBkAA
gfj.kkdq'k tks xoZ fd;k gS] xoZ xnZ fefy tkbZA
u[k rs Qkfj mnj fonkjso] gk¡Fk ds gkFks ikbZAA
jko.k xohZ xoZ fd;ks gS] ck¡/kso lqj lHk tkuhA
ukrh iwr ifjokj lesrk] rkdh dgk¡ fu'kkuhAA
v{kSfgM+h vëkgjg ftfUg ny lktso] g; gkFkh cgqrsjkA
lks nq;ksZ/ku xnZ fefy xkS] cgqfj fd;ks ufga QsjkAA
dal dlkbZ deZ fcdkjk] Hkfxfu ck¡/kso csjhA
dky :i d`".k rsfga ekjk] dfg dfg eferk esjhAA
jktk i`Fkq i`Foh lc fyUgk] lkxj lkr lesrkA
No pdos ladk dfj&dfj] lc fefy x;ks fudsrkAA
lk¡p lksbZ lk/kq tu Hkk[ks] dfj ys 'kCn fcosdkA
dgs ^nfj;k* dk;k x<+ Hkhrj] gS lqd`r dk js[kkAA
¼ 17 ½
tSls gkjok gS iksfrA
VwfV ds fNrjk; ijs] ekfuadk fcuq T;ksfrAA
tks: dgs [kle esjk] csVh dgs ckiA
ek; dgs lqr esjk] f=fo/k rhuksa rkiAA
fcjknjh esa c¡/kk gqvk] tks: dk [kql jaxA
[kkuk nkuk nhft,] rks esjks rsjks laxAA
lktu vo dqVqEc dgrs] Hkyh esjh ik¡rA
>wBh ckrsa xk¡Bh ck¡/ks] fnol chfr jkrAA
dky rsjks fudV vkor] dksbZ u tkrs lkFkA
tsgw vkuk rsgw tkuk] nsf[k yhtS gkFkAA
rjd fdtS Hkhtks ukgha] dkfV nhtS tkyA
dgs ^nfj;k* njl fdtS] okg okgh ykyAA
¼ 18 ½
,gh fof/k 'kCnfga djks fcpkjkA
tks vk;k lks x;k u dksbZ] efj&efj Qsfj vorkjkAA
250
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
dgk¡ oks; jke dgk¡ oks; jko.k] dapu dksV mtkjkA
dgk¡ oks; Xoky dgk¡ oks; xksih] dgk¡ oks; uUn dqekjkAA
dgk¡ oks; pdos pØorhZ gS] frugq¡ ds ekj iNkjkA
dgk¡ oks; dal dgk¡ nq;ksZ/ku] lxjks lSu la?kkjkAA
dgk¡ oks; ehjefyd tks dsrs] xksj dQu chp MkjkA
cSBs dkth djs vnkyr vkius vki lEHkkjkAA
dsrs æO; nkuh HkS dsrs] Nfy&Nfy lcds ekjkA
mRifr izy; vkfn vUr ys] lq/kjs gal gekjkAA
djks vdwd lk/kq ;g ,sls] esfV tk; ;e tkjkA
dgs ^nfj;k* dksbZ 'kCn foosdh] fudfy x;k Hko ikjkAA
¼ 19 ½
yksxksa jke f[kykSuk fd;kA
jferk jke jeS lHk ekgha] ?kV ifjp; ufga fy;kAA
ePN dPN vkS czkg Lo:ih] okdks c/k tks djrsA
rhuksa nsg /kjk j?kquUnu] iki fd;s ufga MjrsAA
osn dgs ikjczã tks O;kid] vkSj dksbZ ufga nwtkA
j{k dgs Qsfj HkPN djrq gS] ikgu ikrh iwtkAA
dke cht ls tho tUek;k] ek¡l eNfj;k Nh;kA
tks jluk gfj uke tirq gS] lks jlus jl fi;kAA
vadqj Hk{k lc nso dje gS] nSR; deZ gS fHkukA
if<+ ds iafMr [kf.Mr djrs] cM+s txr esa chukAA
vkSj ds jke gS g¡lh [ksyouk esjks izk.k v/kkjkA
dgs ^nfj;k* dksbZ vkren'khZ] ftfUga ;g Kku fcpkjkAA
¼ 20 ½
tho ds nnZ fdts tkfuA
vkius esa vki ns[kks] lk/kq dh ifgpkfuAA
ik¡o esa tc dk¡V pqHks] pqHkqfd nhUgksa jks;A
,sl gh ij nnZ tkuks] okfn tUe u [kks;AA
fgr ckyd tkfu vkiu] gf"kZ fg;s yk;A
vkSfj dk tc [kky [kSpfga ijk vkxs vk;AA
vkSj dk tc nq%[k ns[kfga] [kqlh gksr vkuUnA
myfV ijk rklq Åij] ,slfga nq%[k }anAA
251
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
xoZ rs oks; xnZ fefy;k] nnZ fcuk dkyA
xSo /kDdk ijk flj ij] vtc gS ;e tkyAA
lr 'kCn udhc dgs rs] usd dguk ckrA
dgs ^nfj;k* nnZ fpUgks 'khry rkrAA
¼ 21 ½
esjks ,slgha izrhrA
vkius dks Kku dgrs] inqe ikou jhfrAA
dke Øks/k ;g eksg ek;k] cgqr [ksyfga nkoA
dSn djh ds ck¡f/k,] tc Kku lrxq: ikoAA
thou tx esa Fksj tkuks] Hkksj fdUgksa ckrA
gkM+ pke vkSj :f/kj ru esa] dkgs djrs ?kkrAA
ehB dgrs rhr ykxs] eq[k eksjs tkrA
rsft ve`r izse lkxj] tkfu fof"k ds [kkrAA
vUu Qy ;g Hk{k fdUgk] lk/kq lqUnj earA
ehu ek¡l ;g Loku dh xfr] rkSfy rwyk rarAA
ujd LoxZ rks bgbZ dfg,] eqfDr dks iaFk fHkUuA
dgs ^nfj;k* cpu ,slk] ekfu, ijehuAA
¼ 22 ½
vkiuks iS Hkyh HkfDr fcljhA
ifgys izse u yxk uke ls] ihNs dk mljhAA
nkstd nxk njksx txr esa] ,gh ek;k b'ojhA
VwVso usg [klso xq: xfe fcuq] vk;ks iu frljhAA
fnol chrs /kks[kk /ka/kk esa] jSfu iy¡x iljhA
tks ne [kkyh lks ;e ds ys[kk] ck¡f/k xys jljhAa
vius gk¡Fk vkiq ixq ck¡/kso] dgq dSls fuljhA
dk<+fugkj ls ihB ns cSBk] jks;&jks; ifp ejhAA
eku e;kZnk lc cgqr cM+kbZ] ik[k.M deZ djhA
tkrs ehys ek;k dk eqank] iy&iy lksp djhAA
vtgq¡ psrq eq<+ xokj rSa] eu ijfrfr /kjhA
dgs ^nfj;k* n;k lrxq: dh] ih;r vfe tjhAA
252
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
¼ 23 ½
dhfe dfj izse xyh fcljhA
cqf> xkS fn;k rsy fcuq ckrh] ;e ft;jk idjhAA
tsfg ru yk;ks pksok pUnu] iku Qwy ixjhA
tsfg dkfefu lax Hkksx fcyklso] lks iy esa fcNqjhAA
dqEHk ds dkap mnd ds Hkfj;k] QwV x;kh xxjhA
pyq ;e lkFk gk¡Fk fdNq ukgha] eky NwVh lxjhAA
tSls ckt cVsjfUga ekjs] gk¡Fk ik¡o iljhA
esfV xkS xoZ xnZ iy ekgha] Vjr u dky ?kjhAA
dkSvk jksj Hk;s {k.k ekgha] tek HkbZ uxjhA
tfj xkS [kyjh HkLe mfM+;kuk] fnUgksa fry vatwjhAA
ekuq"k tUe inkjFk tx esa] viufga ls fcxjhA
dgs ^nfj;k* uj HkfDr fcgwuk lk/kqu ls jxjhAA
¼ 24 ½
HkfDr fcuq pkjks iu xqtjsA
cky xksiky r:u iu fcrso] c`)gq ukgh lq/kjsAA
vt;k ikyh thHk ds LokjFk] [kkfga Hkys ciwjsA
jSfu chrs os';k lax jkrs] bUgrs ,gq tqjsAA
ifgjh iks'kkd [kkl f[ktefr;k] lax lax cgqr twjsA
lkFk fy;s 'oku nqbZ pkjh] taxyh tho rwjsAA
p<+h rqjax ek;k en ekrso] cksyr cSu djsA
tgk¡&tgk¡ lqus lk/kq dh efgek] tfj&tfj lks fcxjsAA
>wfB ckrsa iksFkh ckpfga] cfd cfd ,sgq ejsA
lks f='kqy Hk;k ru Hkhrj] dk¡Vu ls v>qjsAA
lius dcgha nnZ u vkos] lks ru vfXu tjsA
dgs ^nfj;k* fny nxk txkfr] ;e ds gkFk ijsAA
¼ 25 ½
dk Hko tUe txr esa i'kqvkA
lqUnj nsg [ksg gksbZ tbgsa] ck¡f/k djh ;e [klqvkAA
jktk dsrs efj efj izsr Hk;ks gSa] 'kCn lqxU/k u HkkosA
lk/kq njl in ikou ijls] ,sxqu v?k fcyxkosAA
253
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
os';k ikl tks nkl Hk;s gSa] fuR; mfB njlu lksbZA
ck¡/ks dky deZ Hkqxrkos] lhl iVfd ds jksbZAA
fuR; vijk/k c/k tho lksbZ] va/kk xq: cfgj gS psykA
prqj pksj tc ekfj ijsxk] lc rsft tkgq vdsykAA
eqok lHkS ck¡pk dksbZ ukgha] txr Hkxr D;k jktkA
dksbZ flagklu p<+h pyk gS] dksbZ tathjs rkukAA
lar udhc lkgsc dks pkdj] pkSM+s dgk iqdkjhA
dgs ^nfj;k* vc D;k lkspks] cku dlks gS dkjhAA
¼ 26 ½
vc rqe psgq¡&psgq¡ djus ykxkA
T;ksa cx /;ku /kjs ty Hkhrj] goys ty ds ikxkAA
cgqr ekN rqe /kfj&/kfj [kk;k] dj esa tirs ekykA
;e dk QkSt cM+k tqyckuk] idfM+ ejksjs dkykAA
dfj cnQSy lks x;k cnh esa] lc fefy onu fugkjkA
jksnu dfj&dfj gkFk ejksjs] cgqfj fprk ij tkjkAA
dfjds Jk/k fd;k ;g lqdqyh] foiz tsofga ogq Hkk¡frA
ltu dqVqEc cgqr cVqjkus] cks/k djs fnu jkrhAA
egk ujd ;g vU/kdwi esa] rgok¡ idfM+ >qykosA
rys fll ;g ik¡o Åij djh] cgq fof/k xksrk [kkosA
HkfDr fcgquk n;k ghuk] tue tue dk psjkA
dgs ^nfj;k* ;e 'kklu ,srk] vc dk djgq fugksjkAA
¼ 27 ½
vc rqe psgq¡&psgq¡ djus ykxkA
pqaxqy NwVs rks mfM+ ds Hkkxs] dky deZ dk nkxkAA
ejdV eqëh ;g xfg ds ykxk] dV dVk;s ds jksokA
ckthxj dk eje u tkus] ,fg fof/k izkufga [kksokAA
,slk lq[k lius dh lEifr] ,d txk ,d lks;kA
vej dksl e`x en ekrs] xhfj ijk rc jks;kAA
dsgfj dwi esa izfrek ns[ks] dwfn ijk v:>kukA
QfVd f'kyk xt nlufUg vfM+ ds] eq¡g VwVk iNrkukAA
254
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
,su Hkou esa 'oku tks ifjds] Hkq¡fd&Hkq¡fd izk.kfga fn;kA
HkeZr fQjs HkeZ ds ykxs] ikgu dks ty ih;kAA
ve`r ih ds vej gqvk gS] ehp fi;k ls ewokA
dgs ^nfj;k* nj Hkwfy ijk gS] thr fy;k ;e twokAA
¼ 28 ½
vc rqe Vs<+s Vs<+s pyrkA
lk/kq æksg ;g eksg ek;k cfl] ;e ds /kDdk ijrkAa
ukfg cq>S rks Qsfj cq>sxk] v?k ikrd esa HkhukA
dky tky rsjks flj ij fQjs] ck¡f> x;k ty ehukAA
ehu ek¡l ;g dk;k iks"ku] tho ?kkr dfj [kkosA
,s csnnhZ nnZ dgk¡ gS] ck¡/kk ;eiqj tkosAA
tkdj eky rSa Nhu fyUgk gS] ?kSapu ykxs dksjsAA
>wfB ckr eqëh esa jk[ks] lk¡p lqus nwfj tkosA
gfj ds nwr fQjs gfjdkjk] ejdV ck¡f/k upkosAA
js eu ewj[k fuxe lk[kh gS] lqfu ys lrxq: ckuhA
dgs ^nfj;k* /kU;&/kU; izkuh] ftfUga lrxq: er BkuhAA
¼ 29 ½
vc rqe pyks flrkc nhoku [kkuk esa] vk;ks ;e t:jsA
dkxt lkQ djks rqe vkiu] ckdh gS Hkfj iwjsAA
D;k rqe [kk;ks [kjpso tx esa] eqU<s xcZ x:jsA
vcfj ds ckj NwVs ufga ibgks] VwfVgsa pkcqd pwjsAA
fcurh djksa lquks ;e nwrksa] rqeus cus fuesjksA
fdNq&fdNq dkt rqEgkjks lfjgksa] dfjgksa HkfDr lcsjksAA
,ruk lqfu dksis ;e tkfye] eqfLVd ekfj djsjsA
pys flrkc rgk¡ ys igq¡ps] fp=xqIr ds MsjsAA
NwVk egy [ktkuk ?kksM+k] cgqfj fd;ks ufga QsjsA
flj /kqfu&/kqfu ds jkuh jksos] pkdj cgqr ?kusjsAA
tks fdNq vey dek;ks tx esa] ik;ks njc njsjsA
dgs ^nfj;k NwVk tx nkok] HkfDr fcuk ;e psjsAA
255
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
¼ 30 ½
eqxnj fy, lnk flj rkus] tho ;e gkFk fcdkukA
v[kafMr czã ujd esa Mfjgsa] rc dgq dkSu tqckukAA
lqr] for] ukfj] ltu lef/k lHk] ekrq firk fgr tkukA
tBj vfxfu esa ftfUg izfr ikyos] rkdh lqf/k HkqykukAA
ru lkts ekts ufga cfugsa] fpdus pke fpdkukA
vkB dkB dk fiatjk rsjks] iy esa /kqfj /kekukAA
;g ru x`fg rs csfx fudfygsa] [kkV iM+h ijokukA
dj/ku rksj vfxfu esa tfjgsa] jksofga lHk iz/kkukAA
dfjgsa] nq/k&Jk/k deZ lHk] osn fcfgr eu ekukA
fry vatwjh ns xank dfjgsa] Qsfj /ka/ks yiVkukAA
;sgq t<+ tu efjxkS cjcl] dfj&dfj xoZ xqekukA
dgs ^nfj;k* dksbZ nkl /kuh dk] igq¡ps gal BsdkukAA
¼31 ½
ihNs leqf> ijsxk HkkbZA
tc gfj ds gfj eqLVd vbgsa] ck¡f/k gs eqlqd p<+kbZAA
vcgha Hkkstu djks bPNk Hkfj] fuR; uo ek¡lq cukbZA
tsrk tho >Vdk ls efjgks] ogk¡ fy[kk lHk tkbZAA
vcfga jfr djks os';k ls] ikrfj Hkk¡M+ upkbZA
nks; ifj'rs ck¡;s nfgus] iy&iy [kcj tukbZAa
vcfga ij /ku ywfV ys vkokgq] LokjFk dj.k uhdkA
fp=xqIr tc ys[kk efxgsa] ijs cpu lc QhdkAA
vcgha fuUnk djks laru dh] tks rqEgjs eu HkkosA
ijx&ijx ij dk¡Vk lwyh] lks Qy vkxs ikosAA
lar udhc lkgc dks pkdj] cksy fn;k lrckuhA
gksa gqf'k;kj ckj tfu ykoks] dgs ^nfj;k* lquq KkuhAA
¼ 32 ½
uj lqfu fytS vegd ikthA
vius eryc D;k rqe ekrk] lkgsc ds d: jkthAA
ik¡p iPphl dk;k x<+ Hkhrj] rkij eu gS dkthA
tho jktk ys ijcl ck¡/kso] eksg QkSt ny lkthAA
256
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
dke Øks/k dk ck.k cM+k gS] HkSgsa dekus lkthA
eksguh tksguh tks eq[k tksgs] u[k fl[k lqUnj ukthAA
Kku ?kksM+s ij thu iykus] ykS yxke ns rkthA
rktu ek: pVkd pVDdk] lueq[k ustk HkkthAA
eaMh jfg, eSnku ds chp esa] ns[kr QkStsa HkkthA
dgsa ^nfj;k* rsfga flj ij lkgc] vugn cktk ckthAA
¼33 ½
cw>sxk dksbZ fny nhokukA
njn fg;s tsfga izse clr gS] lrxq: 'kCn lekukAA
fuxqZ.k lxq.k nks; dgrq gS] dkSu vfXu rs ikuhA
dou iou ij 'kCn clqr gS] dkSu iqgq¡i dh [kkuhAA
fuxqZ.k eq[k jlus ugha dfg;k] lxq.k ;k tx xkosA
'kkL= xhrk osn if<+ ds] lkj 'kCn ufga ikosAA
T;ksfr&T;ksfr lHk T;ksfr tirq gS] T;ksfrfga esa fuckZuhA
,d lks vuUr] vuUr Qsfj ,d gS] cw>ks iafMr KkuhAA
'kwU;fga ds lc /;ku djrq gSa] iafMr if<+ vkSj dkthA
dgsa ^nfj;k* lr 'kCn fopkjks] ufga rks dky dh ckthAA
¼ 34 ½
tc yfx izse exu ugha ekrkA
D;k lk[kh in cgq xkos] ,sls dgsa ldy lHk ckrkAA
vkxs n`f"V ihb gS ihNs] djs vpkud ?kkrkA
rhjFk Hkjfe&Hkjfe ds ewok] ek;k en fpr jkrkAa
HkeZ deZ dk ;g dk;k gS] T;ksa lsokj ty tkrkA
T;ksa yksgk esa eqjpk ykxk] ;ksa xfy x;k lHk xkrkAA
T;ksa e`x ekrs vius en rs] vej dksl ufga [kkrkA
dgsa ^nfj;k* lruke Hktu fcuq] HkS x;ks izy; ikrkAA
¼ 35 ½
,slk dkSu djs ifgpkuA
js'ke Mksjh txr ck¡>s] djr fo"k; ikuAA
vxe ty ;g ehu tho HkS] ;e tkys NkuA
Mkfj tky dsoV Hk;ks drkZ] deZ calh rkuAa
257
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
egk tkys txr Nsdso] Nis Ny rs tkuA
f=xqu Qank f=fo/k /kkjk] /kjso ePN c[kkuAA
rSls ds ;g rIr fdUgk] rki rk;ks tkuA
myfV&myfV v¡ofV fyUgk] Vsd VaMl BkuAA
prqj pksj ;g pj[k fy,] ikj[k fcjyk tkuA
,su Hkou esa 'oku HkesZ] Hkwafd R;kxk izkuAA
vki ig: dgj lktso] ckt cVbZ gk¡uA
,sls uj lHk Hkjer fQjs] e`x en dks /;kuAA
fuxe lkspr iafMr Hkwys] ikB nqxkZ tkuA
la/;k riZ.k nsok nsbZ] nku iqU; c[kkuAA
phUgs drkZ&deZ ukgha] HkeZ fo"k dh [kkuA
dgsa ^nfj;k* Kku x<+ ij] fcey czã c[kkuAA
¼36 ½
tks dksbZ lk/kq njl ds tkosA
ix&ix rhFkZ nku iqU; gS] dksfV rhFkZ Hkjfe vkosAA
njlu ls Qsfj ijlu gqvk] rkek ikjl ikosA
okdk Hksn y[ks tks dksbZ] lksuk lqxU/k cukosAA
tUe nqyHkZ gS 'khy ds lkxj] vkxj eqfDr crkosA
lar ds lsok vlar djrq gS] HkfDr egkre ikosAA
vFkZ feyk rc /keZ dFkrq gS] dke fpUgs eks{k ikosA
pkjks Qy dk ;sgh efgek] tks dksbZ vFkZ yxkosAA
t<+ ufga tkufga ;g Hko HkekZ] p<+h pj[k iNrkosA
tSls ykxh jgV dh ?kfj;k] ,d cwM+s ,d vkosAA
i'kqor Kku lk/kq ufga fpUgfga] lqfu ds eq¡nfga dkukA
dgsa ^nfj;k* tsfg n;k njn ugha] ;e ds gkFk fcdkukAA
¼ 37 ½
,slks ns[kq txr dh jhfrA
vkius esa vki ns[kks] vkSj eq[ku dh izhfrAA
xh) C;k/k fcdkj xqu lHk] ns[kk dksbZ u tkrA
dou xzke tks cls tgok¡] dgu dh lc ckrAA
tkr efj&efj ns[kk lHk dksbZ] fo"k; csbfy dq?kkrA
mrrs br ufga vkor dksbZ] tklks iwfN;s ckrAA
258
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
czã O;kid dgr lHk esa] v}Sr dous ns'kA
ysr fn{kk bPNk lHk dksbZ] lquk eqfDr lans'kAA
nkl rqylh d`fr tx esa] fuR; dfj izdklA
vFkZ dfg&dfg ejr lHk dksbZ] fuxe dks xqu nklAA
T;ksfr eaMy dksfV jfc dgs] vfXu ,slks jaxA
dgs ^nfj;k* Kku fcuk] fofo/k eu rjaxAA
¼ 38 ½
psrks cjrks djks n;k] xoZ djrs jko.k x;kAA
tgk¡ n;k rgk¡ /keZ gS] tgk¡ yksHk rgk¡ ikiA
tkds ân; lk¡p clrq gS] rkgk¡ clfga oks; vkiAA
lk¡p 'kCnfga ifj gjs] >wBgha futq dfj ykxA
iziaph ds ;g ekfu;k] ,d lk/kq nsf[k mfB HkkxAA
lHkdks ikj[k vkb;k] lk/kq ikj[k ufga vk;A
lkgc tc n;k fd;ks] rc xfr dkgq y[kk;AA
pUn lwjt dks ikj[k] xxu xfr y[ks vkdk'kA
^nfj;k* dks ikj[k tgk¡] eksfr;u dks cklAA
jl xksjl dks ikj[k] vkfu ftH;k ys p[ksA
'kCn dq'kCn dks ikj[k] Jou tks Hk[ksAA
ty Fky dks ikj[k gS] rklq xfr yf[k u tk;A
lHkds ikjl ,slu gS] Kku ikj[k tks vk;AA
eqfu of'k"V dFkso] jke vorkjA
frUggq xq: fdUgk] rjcs dk lalkjAA
lglz uke 'kadj dFkso] czã Kku lqdnsoA
Jh d`".k xhrk Hkk"kk] Hkko HkfDr ds HksoAA
pkj osn czãk dFkk] ludkfnd dFkso vxkf/kA
vxe Hksn lrxq: dgso] lks xfr fcjyk lkf/kAA
ekjdUMs nqxkZ dgk] lR; in xksj[kukFkA
okgh in rs in Hk;k] ru eu fcjys fd;s gkFkAA
ty Fky /kjrh l?ku cu] lkxj vxe xEHkhjA
dsrs dfork gks; x;k] gn ^nfj;k* ds rhjAA
259
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
¼ 39 ½
tu dksbZ vkuUn eaxy xkosA
Fkhjdr Qhjs Hkou ds Hkhrj] inqe inkjFk ikosAA
eSu ethB] ebfy lHk Nwvk] NVk pefd ?ku NkosA
jkse jkse tkds in izdkflr] fojg fcgafl fefy tkosAA
Hkwfe fcjkuh HkeZ u jk[ks] ek;k ufga v:>kosA
cht ok;s ufga isM+ iqjkru] Qwy Qy lHkfg esa <kosAA
rqfj;k rRo mM+k fcuq rktu] ,fg fof/k rjd crkosA
feyk Mxj p<+k fcuq Mksjh] Mxex dcfga u vkosAA
th;rfga eqfDr Hk;k eqDrkgy] eu n`x vatu ykosA
gal cal lksbZ eku ljksoj] pqfu&pqfu eksrh [kkosAA
ih;s izse gqvk eLr fnokuk] xwaxk 'kSy crkosA
dgsa ^nfj;k* /kU; /kU; oks; lrxq:] cgqfj u Hko ty vkosAA
¼ 40 ½
leqf> pyks iaFk lHkrs U;kjkA
/ku lqr ukfj 'kwy ds lkxj] ;g tfu dgks gekjkAA
tks vk;k ls iyfV x;k gS] Qhdk eq[k dfj djkA
dksBk egy vVkjh vVy ufga] HkLe Hk;k lHk NkjkAa
dey lw[ks Qsfj Hko¡jk HkfeZr] Fkfdr Hk;s ru gkjkA
?kj ds [kkst [kcfj ufga fyUgk] dgk¡ tUes dsfg ckjkAA
lrxq: pj.k lsoks efr eans] xfr pkgks Hko ikjkA
dgsa ^nfj;k* fny nxk njksx ugha] uke xgks rRo lkjkAA
¼ 41 ½
vcjh ds tUe lqQy d: vkbZA
T;ksa ghjk ?ku lgs yksgk dh] eg¡xs eksy fcdkbZAA
[kle fclkfj dgk¡ rqe tbgks] rstks fpr prqjkbZA
rqe vl tho ?kusjks ijs gSa] og rks ,d bdkbZAA
ftfUg ;g u[k fl[k fljtu dhUgk] rkdh lqf/k fcljkbZA
eqjfr eSfy lekfu ru esa] tUe&tUe tgM+kbZAA
pkj&pj.k nks; lh?ks gksb gSa] rc dgq dou mikbZA
ik¡o idfM+ ds eksgde ck¡/ks] ?kkl pju ds tkbZAA
260
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
dYi dksfV ys HkeZr fQjs] BkSj drfga ufga ikbZA
ekuq"k tUe nqyHkZ gkS HkkbZ] fccju djks fcukbZAA
lrxq: pj.k feF;k tfu tkuks] vej yksd ys tkbZA
gal deZ lks mTtoy nklk] dgsa] ^nfj;k* leq>kbZAA
¼ 42 ½
rqe rks izse xyh eqfn MkjhA
tgok¡ dey Hk¡oj dks cklk] lqcqd ldjh v¡f/k;kjkAA
xq: us pded fpuxh nhUgksa] >kjUg gkj vukjhA
rwyk rkSyh fyUg ufga uhds] pded fpr fclkjhAA
tSls /kkrq fQjs ikjl ls] dqUnu dud l¡okjhA
T;ksa iFkjh ty ekg jgs] vfXu lnk mn~xkjhAA
ifjey ikjl dkB esa ykxk] 'kCngh cs/kq fcdkjhA
pqEcd yxu yxk yksgk esa] xk¡lh fyUg fudkjhAA
tky dqDdqVh T;ksa ty e¡g cklk] ,sls gh cqf) fcpkjhA
ij vkS vax ia[k Hkhts ufga dcgha] ;ksx ;qfDr vf/kdkjhAA
lrxq: nksl nsgq tfu dcgh] flfdy fcuk vf/k;kjhA
dgsa ^nfj;k* tc ok nj iSBks] ru eu /ku lc okjhAA
¼ 43 ½
,sxqu dou dfg, fparkA
xq: Kku foey fojkx tkds] pj.k dey iquhrkAA
uke ef.k futq ân; jkrs] tkr Hko ty thrA
n;k lkxj njl fnUgksa] ijfl pju iquhrAA
dksfV iki fcukl ekspso] :ph jkftr izhfrA
Hko ls dkf<+ foeku lktso] lar tu dh d`frAA
dat iqat oks; ty ds Åij] ysi ykxq uk 'khrA
,sls tu tx mfnr vkxj] Hkxr tu dh jhrAa
pyh ukojh fcu dsoV] dez djrk uhrA
cks> ioZr cu Hkkjh] f=fo/k rki gha thrAA
nsf[k, loZK iwj.k] foey ifjey 'khrA
dgsa ^nfj;k* /kU; lksbZ] fruds lrxq: ehrAA
261
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
¼ 44 ½
,slks dk;k e/;s vadA
yxs;ks voj >jr tfe ij] tgk¡ dey gS cadAA
lk/kq tkufga flde lkxj] v/kZ >ydr pUnA
lqur /ofu eu exu xftZr] v/kZ m/kZ eanAA
rgk¡ 'ks"k vkS egs'k czãk] pkfj osn fujarA
rgk¡ eqjyh fy;s eSu ek/kks] 'kfDr erk laxAA
R;kx laxzg 'kfDr rg¡ok] djr Kkufga HkaxA
rhu lfjrk LoxZ /kkjk] mBr fcfc/k rjaxAA
HkeZ Hkktu Hko ds ewy rgk¡] ,sl gh ;e =klA
dYi nsf[k fodYi ns[kks] okds lqfejgq nklAA
lxq.k ns[kks fuxqZ.k fuj[kr] Kku dk er fHkUuA
dgs ^nfj;k* njn u nkxk] vaofV ty fcuq ehuAA
¼ 45 ½
Hksfn;k ;g Hksn tkus] dsnyh diwjA
Hksfn;k lks Hksn dfg,] dksfV e/;s 'kwjAA
'kCn Hksnh 'kCn cs/kso] yksgk Nsfn i[kkuA
fudyad rks ;g rkek cs/kso] cgqfj gks; u vkuAA
ifjey cs/ks;ks dkB esa] ewY; gksr pUnu HkkoA
okluk dh lhf¶r dhtS] jkf[k, lq<k¡oAA
Qwy cs/ks;ks fry esa] lksbZ okluk ys tk;A
T;ksa Hk`ax cs/kso dhV dks] eq[k fnUg ikjl yk;AA
ew¡<+ cs/kso ykBh esa] ;g vkiuh izHkqrk;A
pksj fuUns pk¡nuh] ;g jSuh dks izHkkoA
eqj[kfuUns lk/kq ds ;g] >wB ds lax /kkoAA
xf.kdk tks lqr fuUns] ek¡Fk ns ns gkFkA
eq<+ fuUnfga lk/kq tu dks] yhUg lkefj lkFkAa
lar rks xjdkc dfg,] Hk`ax dks efr fHkUuA
dgsa ^nfj;k* tkfu yhtS] txr e/;s fpUg~AA
¼ 46 ½
tkdks ,slgha izrhrA
fp= Hkhrj fpr pqHkso] rgk¡ rsjks ehrAA
262
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
dchj dk;k fny nfj;k] lqjlrh lqHk/kkjA
myfV is[kso rklq esa] tgk¡ 'kCn gS rRo lkjAA
esn vfLFk vkS jkse Ropk] dqlqe ,slks jaxA
tkek¡ Hkhrj tkek¡ ns[kks] 'osr lqUnj laxAa
lqjfr vkxs fujfr Fkkdh] vej nhlr pUnA
flfdy fcuk lkq ukgha] u;u rsjks eanAA
vFkZ [kkstr ejr ukgha] ?kk;y ?kqfejgha pksVA
<kfg ds eSnku dhtS] HkeZ Hkkjh dksVAA
ikj dgrs okj dgrs] /kjuh lks[kso uhjA
dgsa ^nfj;k* n;k lkxj] esafV;k ij ihjAA
¼ 47 ½
,gh fof/k 'kCn gS lthoA
fl) lks fl)kUr cksys] nf/k eFks ?khoAA
yxksV cUn xNksV dfl ds] okfg dk xq.k xkoA
nf/k efFk ds ?k`r yhts] vfXu Åij rkoAA
izse I;kyk eLr ihos] NkfN dhtS nwjA
tkfg ds rqe [kkstr fQjs] gkftjk gtwjAA
[kkl gS [kqloks; rgok¡] uwj >yds lks;A
lufn Nkik nsf[kds] rc gal foey gks;AA
lqjfr is[kks vej ns[kks] vtj js[kk KkuA
rjokj dk ;g eksy fdtS] nwj jf[k;s E;kuAA
rc tfu, tc feyk lrxq:] iwjk rsjks HkkxA
dgsa ^nfj;k* r[r cSBks] fpUgksa galk dkxAA
¼ 48 ½
,gh fof/k lk/kq gs izohuA
vius esa vki lqfejfga] jSfu gks; ;k nhuAA
lk<+s rhu ls c<+r ukgh] ca/ku cgq fof/k yk;A
gkM+ pke :f/kj ru esa] ,sls gh xfy tkrAA
v}Sr czã fojkx dgrs] }Sr vkiq vekuA
osn ls osnkUr fdUgk] jkgq xzklso HkkuAA
fuxqZ.k dgrs lxq.k dgrs] fuxqZ.k vki fujk'kA
ty ds lw[ks dey lw[ks] Hk¡oj dgok¡ cklAA
263
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
dguh dgrs tUe chrk] prqj cqf) ds uklA
pkfj pj.k nks fl?k gksbgs] <w<+r fQjs ?kklAA
,d ls tho vuUr HkSxks] xxu ukfga vksjkrA
dgsa ^nfj;k* njn fcuk] HkfeZr Hko esa tkrAA
¼ 49 ½
uj rqe dke dfj ysgq uhdkA
tkrs feys eqfDr dk lkbZ] lruke gS VhdkAA
tue tue tgM+k;s tx esa] ek;k ds en ekrkA
ve`r ckuh uke veksfyd] rsft fios fo"k rkrkAA
dPpk fiUM egy gS dPpk] dPpk jax cuk;hA
;k tx tueh ft;s uk dksbZ] dk;k vej ufga ik;hAA
{kkj lksuk HkS {kkj :ik HkS] {kkj lqisfr [kkVkA
HkfDr fcuk lc {kkj utfj esa] [kkstgq lrxq: ckVkAA
Hk; x;ks {kkj okfj tc fnUgk] [kkd esa [kkd feyk;khA
izk.k iq:"k vusd ?kj iSBk] Hkjfe Hkjfe HkjekbZAA
dsrk dgks gBk ufga ekus] fQj vubl yiVkbZA
dgsa ^nfj;k* ;e ck¡f/k iNfjgsa] ijk ijk NiVk;hAA
¼ 50 ½
larks lkgc ds fcljkou ykxkA
dkes pksj usokys gkfjt] bu ckru esa tkxkAA
csnjnh gS njn u dcgha] >wBh ckru ikxkA
efr ejky dh xfr ufga vkos] tgk¡ dqcqf) rgk¡ dkxkAA
T;ksa dqjax /kks[kk esa /kkos] ,fga fof/k izkufga R;kxkA
rhjFk Hkjfe&Hkjfe ds eqok] Kku ukfga vuqjkxkAA
lksor tkxr deZ fcdkjk] ;fg fof/k LokjFk ek¡xkA
cqUn cqyk ru fcy;eku HkS] t<+ dh efgek ukxkAA
T;ksa edqj eqjpk us Nsdk] lks Nfo ukgha vkxkA
VwVh Mksjh e/; xxu rs] fudV rs nwfj HkkxkAA
/k`d&/k`d /k`dkjksa rq>ds] T;ksa vyksuk lkxkA
dgsa ^nfj;k* uj ued gjkeh] ,sxqu rstq vHkkxkAA
264
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
¼ 51 ½
vc rqe Hkfj&Hkfj flde [kkrsA
Fkksjh vej xqej cgq Hkfj;k] dfj;k dez dekrsAA
lqjfr fujfr esa chp ijsxk] lks; lks; tUe xokosA
lksor tkxr fpr psrfu esa] nhne n'kZu ikosAA
jhfe f>fe vkxs uwj cj"ks] ,slk fny lQkbZA
dkxk rs ;g gal gqvk gS] cgqfj u Hko ty vkbZAA
ßcsckgkÞ gS lkgc esjk] ne esa ne yxkbZA
ftUnxh Fksjh dqQqj cdrk gS] euS lku cktkbZAA
vki esa is[kks eu ds ns[kks] ;g eu vkiq vuUrkA
dsrs xohZ xnZ feys gS] cfg cfg x;s dq[ksrkAA
[kcjh djks [kcj nkj gksuk gS] cgqfj u ,slu nkosA
dgsa ^nfj;k* lks gal gekjk] Niyksd esa tkosAA
¼ 52 ½
Kkuh dSls gksr foKkuA
Kku dk tc ukl gksr gS] rc fonsgh FkkuAA
Jo.k lqus fojg jl ckuh] uklk ckl lqcklA
p{kq ns[kr loZ n`f"V] ekur ;e ds =klAA
nq%[k & lq[k vkS Hkw[k C;kis] iks"kM+ pkgr furA
jluk "kVjl chtu pkgr] okgh ds izrhrAA
ijegal tks cal gal ds] {khj fccju dhUgkA
ijr fgfe lks xyr tfe ij] ikj czã gfga HkhUgkAA
iq:"k ,d gS ukjh tx lc] txr b'ks lkFkA
vkor tkr lks [kir tfe ij] okfg ds xq.k xkFkAA
HkfDr ek;k fcyx ukgha] foey dk xq.k fHkUuA
dgsa ^nfj;k* /kU; lrxq: ekfu;s izohuAA
¼ 53 ½
fi;k dh ?kzkfu vxz lqcklA
n`f"V vkxj l`f"V lc gS] tSls fry esa cklAA
tSls ifjey yIV ykxso] diV dkVso nklA
tsls ikjl /kkrq cs/kso] rkek dks xq.k uklAA
265
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
tSls dhV ls Hk`ax fdUgks] loZ xq.k fuoklA
dk;k dsnyh cgqr lqUnj] fdUg diwjs cklAA
tSls lhi ls eksrh mits] cqUn dks fo'oklA
u[k ia{kh ghjk dhUgksa] T;ksfr dks izdklAA
tsls Hkqtax ef.k vkxs] fl) fof"k dks uklA
tru cgqrs ;qfDr tkur] yhyr mfxyr xzklAA
rSls lkgc gal fdUgksa] dk;k dks izdklA
dgsa ^nfj;k* ikjl dks xq.k] Niyksd esa cklAA
¼ 54 ½
geds vkre jke fi;kjkAA
vcq>k yksx dgk¡ rd cw>s] cw>s gal gekjkA
ePN dPN cjkg Lo:ih] fuxe dgs vorkjkAA
tkfu cw> uj [kwu djr gS] ijs ujd ds /kkjkA
efg"kk ekfj ds pj.k iqtkofg] iwtk eku rksgkjkAA
ysds [kjx rkfg flj >kjfga] ,sxq.k HkS xks lkjkA
vku ds jke gS g¡lh [ksyouk] esjks izk.k v/kkjkAA
vt;k ?kSfp iRFkj ij ekjfga] iki Hk;k flj HkkjkA
lk¡p >wB dk djks fcpkjk] tkrs Hkyk rqEgkjkAA
dsrk dgksa dgk ufga ekus] Hkwys ew<+ x¡okjkA
dgsa ^nfj;k* nj ;e us Nsdk] eqxnj flj ij ekjkAA
'kCn tx 'kjg
¼ 1 ½
;k tx ikj[k fcuk HkqykukA
fuxqZ.k lxqZ.k ;g nqbZ dfj Fkkifga] vtik /kfj&/kfj /;kukAA
v}Sr czã ldy ?kV Hkhrj] f=xqu esa yiVkukA
vkos tk; mift Qsfj fculs] tfj efj xnZ lekukAA
Noks pØ v: pkfj prqj ny] osn ers v:>kkukA
caduky dh Mksjh ?kSaps] ;ksfx;u ;qfä c[kkukAA
lgl ia[kqjh ny dey fcjkftr] eu e/kqdj yiVkukA
ty ds lq[ks dey dqfEgykuk] rc dgq dgk¡ BsdkukAA
266
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
?kV ds drkZ yksd dgrq gS] ik¡pks rFo fcyxkukA
lxq.k fcufl fuxqZ.k jfgr gS] xq.k fcuq dgk¡ lekukAA
djgq fcpkj ldy fefy ,sls] Hks"k fofo/k ckukA
dgsa ^nfj;k* lrxq: xfe tkus] igq¡ps gal BsdkukAA
¼ 2 ½
tx esa vtc dgkuh eju dfg, lk¡pA
ejuk lks tks Qsfj uk efj;s] rhfu rkis dk¡pAA
tUe tjk ejuk dh csfj] dNq uk tkrs lkFkA
gse ghjk ckt xt lHk] ?kSafp fyUgksa ukFkAA
xkM+s /ku xfgjs xkM+s] ca/ku djrs fufrA
ehu ek¡lq gS Hkksx HkykbZ] ;sgh tx dh jhfrAA
ckfj vuy yxkbZ nhUgk] Hkle loksZ vaxA
cgqfj u vk;ks eafnj ds chp] dksbZ u tkrs laxAA
vkfg vkfg fpdkj NksM+r] dgk¡ lqr x`fg ukjA
cnu nsf[k&nsf[k jksnu djrs] pyfga gkFk ilkjAA
lqj uj eqfu vkS Kkuh dsrs] dksbz tu Hk;ks nklA
dgsa ^nfj;k* HkfDr fcuk] gkfj ;e xzho Qk¡lAA
¼ 3 ½
;k tx Hkjeh Hkjeh ds ewvkA
pyk fclkjs gk¡Fk ilkjs] T;ksa lsej dk lwvkAA
ve`r ok.kh fof"k vl ykxs] gqvk ek;k ds c¡/kqvkA
fuxg oku rsjks lkFk fQjrq gS] lqf> ijs ukfga v¡/kqvkAA
oklu vPNk cqf) gS vksfN] en eferk Hkfj ykosA
lks e| fios fqjs ckSjkuk] >wB dgu ds /kkosAA
dqy dh dkfu tks eku fy;k gS] ykts HkfDr uk HkkosA
T;ksa rsyh dk cSy fcpkjk] vk¡f[ku iV~Vk c¡/kkosAA
tSls lksj cVksj taxy esa] ,slh etfyl ikbZA
lk/kq æksg fdUg eksg ek;k cfl] jks; jks; tUe x¡okbZAA
dkx diwrk gal liwrk] ftfUga fueZy xq.k xk;kA
dgsa ^nfj;k* lksbZ lar ear gS] vpy eqfDr Qy ik;kAA
267
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
¼ 4 ½
tx esa ijklgt ,d lwykA
drkZ dgks deZ rsfga ykxk] iafMr if<+ if<+ HkwykAA
ewy Åij gsaB Mkj i= gS] Qwy >fj >fj ijk lkbZA
ia{kh mfM+ tks pyk o`{k ds] fcpgha Hkqtaxe [kkbZAA
fculs dk;k lqU; ufga fculs] /kjfr vej FkkikA
lkSnk djfga lk/kq ufga fpUgfga] iki iqU; nqbZ rkikAA
?kkV ckV vius lHk :/k¡fg] vo?kV rjuh ykxkA
ikuh ekg vfXu dk iqat gS] ioZr ls no tkxkAA
vadqj dgk vad ds fy[kk] cad fcdV gS lksbZA
vkfn vUr izy; rj ns[kk] cgqfj ;qxy Qsfj jksbZAA
oknj ns[kk lHk nj ns[kk] ok nj niZu lksbZA
dgsa ^nfj;k* ufga lhl ik¡o gS] dq'ky dgk¡ rs gksbZAA
¼ 5 ½
tx esa Hkyks fd;ks ugha dkeA
eafnj eksg enu ru O;kisoks] fclfj x;ks futq ukeAA
lqr dy= dk;k ds lkFkh] g; gk¡Fkh vo ckeA
tc vk;s rc dk ys vk;s] ys u tbgks dNq nkeAA
lar lsok u pj.k fpr yk;ks] fd;ks uk futq foJkeA
n;k lesr tks njflr fny esa] lHk esa jferk jkeAA
fuxe uhfr tks lquso Jo.k ls] lq>r u vkBks tkeA
dgsa ^nfj;k* ru eferk ekrs;ks] okgh jaxhyks pkeAA
¼ 6 ½
tx esa lq[k dhtS fnu pkjhA
dSlk n;k foosd gS dSlk] /ku lwr vkS x`fg ukjhAA
dSlk ewy Mkj gS dSlk] cht Qwy Qy ikrkA
dSlh HkfDr kku gS dSlk] ehu ek¡l jl HkkrkAA
vPNk xt ckt lkt gS vPNk] lktr ru ;g lksHkkA
vPNk iyax fcNkSuk vPNk] xf.kdk rs fpr yksHkkAA
vPNk jkx gS jl dh [kkuh] vkSj jl izh;k uhdkA
dSlk lk/kq lar gS dSlk] ykxs cpu lHk QhdkAA
268
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
mfB izkr% ru eatu dfj;k] vkS "kV deZ gS iwtkA
lqjlfj ds ty vpou djrs] esjks nso ufga nwtkAA
vPNk dfo ;g dFkk dgrq gS] vkfn vUr dqy lk¡psA
dgsa ^nfj;k* ;e dls dekus] ,fg fof/k Hko esa uk¡psAA
¼ 7 ½
tx esa tu dksbZ ikj[k ikbZA
osn dgs ;g ?kV esa drkZ] vkSj osnkUrh crkbZAA
fut eu dh eFkuh efFk fdUgk] dfFk&efFk lHks lquk;kA
efFk ds Hkkxor efFk ds xhrk] rcgq¡ Kku ufga ik;kAA
'ks"k egs'k xus'k tks dfg,] bUg lHk tx leq>k;kA
dguh dfg&dfg lHk esa Hkk"ks] ;g Hkze tky cuk;kAA
rhu yksd fculu lHk dgrs] ufga fculs lks dSlkA
fuxqZ.k lxq.k ;g geesa rqeesa] og fuxqZ.k ufga ,slkAA
vxe dgs Qsfj fuxe dgrq gS] vxe fuxe nks; KkrkA
Kku xfe ufga cqf) izdklfga] oks, vfoxfr ufga jkrkAA
dksfV Kku dfg x;s gS dsrs ] oDrk cgqr lqcqf)A
dgsa ^nfj;k* tx if<+ i'kq dsrs] taxyh tho dqcqf)AA
¼ 8 ½
tx esa ds cfl fdUgksa daæiA
lqj uj eqfu vkS ek/kks ys ds] jke xus'kk xa/kziAA
/kjrh 'kfDr lk/kq lHk tkufga] cqUn ?kus ?ku ';kekA
Fkkds es?k djksj ty gks;] oks; Fkkdh ufga okekAA
,slk tky gS tqyqe txr esa] rk chp clks fc;kxhA
x`fg ds rsft lsos ou [kaMs] iwj.k Hk;k u tksxhAA
f=xqu rhfu rki ru O;kis;ks] okgh yiV esa vk;ksA
egkohj ;g /kuq"k ok.k fy,] mUg Hkh lhl uok;ksAA
,d ls vuUr vUr Qsfj ,d gS] jfr vkS dke lekukA
lHk esa tho czã fdfe dfg,] og gS iq:"k vekukAA
;g n`"VkUr n`f"V esa vkos] cht ,d ?ku Nk;kA
NksVk cht æqe gs dSlk] Mkj ikr Qwy yk;kAA
269
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
[ksr vkbZ tks cht ,d jl] dgha jad dgha jk;kA
myfV&iyfV ds bfe dfj cw>s] ;gh lHk tx tuek;kAA
rkds lHk fefy drkZ dgrs] deZ ca/ku esa vk;kA
dgsa ^nfj;k* ßlroxZÞ lnk gS rkfg pj.k fpr yk;kAA
¼ 9 ½
tx esa nsg /kjh lHk ukpkA
pDdh pyrs fcjyk ck¡ps] f=xq.k xq.k gS dk¡pkAA
pkSeq[k czãk prqj fop{k.k] cal oa'kkoyh Hkk"kkA
lks gfj cal i<+s lHk iafMr] ,sls lqfu lqfu jk[kkAA
'kadj ds lqr lHk dksZ tkus] xkSjh x.kifr iwtkA
vkfn vukfn rhuksa ds xq:] ,fg fof/k Fkkifga nwtkAA
jke d`".k lax 'kfDr tks dfg,] KKu dFkk mfUg xhrkA
ek;k izpaM cM+h tx ekgha] ,fg fof/k lHkds thrkAA
lqj uj eqfu ds dkSu pkyos] Hkxr txr gS dsrkA
nks; cSy dk gj cuk gS] cht cks;k lHk [ksrkAA
vkos tk; txr dh ek;k] ;sfg fof/k lc dksbZ yksHkkA
dgsa ^nfj;k* /kU; /kU; oks; lkgc] rgka 'kfDr ufga 'kksHkkAA
¼ 10 ½
rsjks diM+k ukgha vuktA
n;k djsa cfjls tc ikuh] rcs cus lc lktAA
dapk fiaM dapu esa ykxk] cpu Hk;k lHk HkksjkA
dfBu dky vkoS lj lktS] rc ukfga QkSt cVksjkAA
[kjpgq [kkgq n;k d: izkuh] ijlgq lrxq: ikaoA
ekuq"k tue nqyZHk gS HkkbZ] fQfj ukfga ,slks nkoAA
eSa eSa djr egy ds Hkhrj] eerk csbfy dqxa/kkA
Nhfu ysfga rc Nsds uk dksbZ] dyfi ejgqxs va/kkAA
cgh cgh eqok cSy dh ukbZ] ?kjgh dksl ipklkA
fQjs fQjax Qge ukfga vkoS] ,fg fof/k djs reklkAA
lar udhc dgsa fulq oklj] lquks Jou lr ckrkA
dgsa ^nfj;k* nj [kkstgq izkuh tsao æqe gksr fuikrkAA
270
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
¼ 11 ½
tx esa ijh /ka/kkjh 'kwykA
v{k; o`{k dks eje u tkus] Mkj ikr QwykAA
ewy ,d Mkj fNrjkuk] okes i= vuarkA
rkesa Hk¡ojk Hkjeu ykxk] ok Qwy ukfga tuarkAA
fujadkj vadkj ukfga fpUgk] Hko Hkkxj esa HkhukA
/khej tky >hu vfr Mkjso] ck¡>so ekxqj ehukAA
jek jke jes lHk ekgha] oks;s lkgc ukfga jferkA
oks; rks U;kjs U;kjs dfg;s] tho eu tx esa izsrkAA
, c<+;s ,d eafty cuk;k] foifjUg HkkafrUg Nk;kA
cqan cqyk ru fcySeku HkkS] ?kj /kj vkfx yxk;kAA
rc dgk lks vc dgk gS] osn cukSjh xk;kA
dgsa ^nfj;k* njiu dks lqUnfj] dks dgq idfj ys vk;kAA
lk/kks ljg
¼ 1 ½
lk/kks 'kCn vadqjh cw>SA
dk'kh ek¡g tks Hk;s dchjk] rkdks] Kkufga lq>SAA
fodYi o`{k dk;k gS tkdks] vtj uke lr dfg;kA
lk[kh 'kCn dgs ukfga dcgha] lks ftUnk tx yfg;kAA
nsg /kjs lks Kku dFkrq gS] lkWp >wB lks Hkk[ksA
iksFkh i=k gS cgq rsjk] uke vfe; dksbZ pk[ksAA
Ropk Kku dke tx ukgha] v:>s ekyk /kkjhA
Hks"k foMacuk cgqr cukos] Ml xbZ ukfxfu dkjhAA
dhpM+ esa ,d es<+d gksrs] ckr dgs cgq rsjkA
>iVk dkxk rkfg /kfj [kkbfl] fdUgk ;e iqj MsjkAA
Hkx ls vk;s Hkx esa tbgks] NksM+ks fpr prqjkbZA
dky ds gkFks iVdk [kbgks] dgsa ^nfj;k* leq>kbZAA
¼ 2 ½
lk/kks ;g Hkxrksa dh ckrsaA
Hkx ufga fpUgfga Hkko lHk djgh] eksguh ek;k lks ?kkrsAA
dk;k dksV dkxt dh iqrjh] cqUn ijs HkhfgykbZA
271
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
foy;eku gksbZ tScgq dgok¡] xq: f'k"; dkys [kkbZAA
dUæi dgs fudan u gksbZ] lius fcUn tks >jukA
u;u :i e¡g jgs lekbZ] mYVk dqEHk u HkjukAA
Nsfj myfV xhxs /kfj [kkbZ] fo"k; ljksoj lkFkkA
eu edjan dk nksl gS HkkbZ] cls lHkfUg ds ekFkkAA
Hko lkxj ;g HkeX dh eksVjh] mfHk pqfHk xksrk [kkrkA
uko Hkyk ij dsoV ukgha] ,fga fof/k Hko esa tkrkAA
uhj {kjh dk eeZ u tkufga] dsfga fof/k gksfga fuesjkA
dgsa ^nfj;k* rqe Hkktq Hktu rs] cwM+s Hks"k ?kusjkAA
¼ 3 ½
lk/kks gj ds ihNs HkxrkA
rg&rg djrs tUe fljkuh] efj x;ks lHk txrkAA
tho ngu dfj njn dgk¡ rs] n;k xkslkbZ dSlkA
v?k ikrd esa deZ dekrs] gS tSlk dk rSlkAA
?kj ds NksfM+ Hk;s cSjkxh] d`f"k deZ gekjkA
cNjk xk; fcyfx dfj ck/kfga] fdNq&fdNq nsfga vgkjkAA
dk¡/k dqnkjh cM+s ckdqjs] xj esa ck¡/kfga ekykA
dFkuh ve`r djuh fof"k ds] cgqr ctkofga xkykAA
tSls jksj cVsj taxy esa] lksj yxkofga fulkA
HkfDR Hkko dh eeZ uk tkufga] cgqrs cqf) NrhlkAA
dk;k dchj vkS gal dchjk] nksuksa djrs >xjkA
dgsa ^nfj;k* ;g eu dh v>wju] fcuq Qans T;ksa cxjkAA
¼ 4 ½
lk/kks dchjk ldy ilkjkA
dchjk tksjs cgqr cukSjh] dchjs dfcr mpkjkAA
dchjk osn fdrscfga xkos] dchjk ;ksx fn<+kosA
dchjk xksQk lksQk esa iSBs] dchjk ukVd ykosAA
dchjk rhjFk czr ds /kkos] dchjk Hks"k cukosA
dchjk uk¡ps dchjk xkos] dchjk rky ctkosAA
dchjk fuxqZ.k lxq.k ds /;kos] dchjk jkx epkosA
272
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
dchj deZ dk;k esa drkZ] dky nlk yo ykosAA
dchjk pksj lkgq gS dchjk] dchjk nkl dgkosA
dchjk d`re dkSrqd ykos] dchjk la[k ctkosAA
dchjk xq: djs xq:okbZ] vo?kV ?kkV y[kkosA
dgs ^nfj;k* tc dchjfga fpUgs] rc dchj xq.k xkosAA
¼ 5 ½
lk/kks% dchjk jke Mksjh esa ykxkA
tc ?kSaps rc gqdqe tksxkos] lksor mfB ds tkxkAA
dkrr&dkrr tUe fljkuk] dkfr fygalh ,sukA
iqfj;k yEch rkuk ;g cdhjs] ,d iyd ufga pSukAA
fcFkqfj fcFkqfj ds fcFkqfj dhUgksa] ekM+h ekM+ cuk;kA
dchjk dk;k deZ esa drkZ] /ku ds yso yxk;kAA
nljFk lqr tks Hk;s tksykgk] dfjxg ,d cuk;kA
rsfga dfjxg esa ik¡p izkuh] rur fcur nq%[k ik;kAA
l>qjr l>qjr ukfga l>wjkuk] >huk lwr iqjkukA
tksjrs tksjrs tUe fljkuk] VwV ijk ;g rkukAA
dchjk dh xfr dchjk tkus dchjfga eSa ifgpkukA
dgsa ^nfj;k* oks; nj&nj Qhjs] Hks"k fofo/k gS ckukAA
¼ 6 ½
tx esa deZ d`f"k ok¡eA
'kfDr ek;k lksd lkxj] cM+k ehBks dkeAA
fryd ekyk lgt fdUgk] gj cSy vkS [ksrA
tho c/ku rSa djr izkuh] ekuq"k ls HkkS izsrAA
fnol jtuh u`R; djrs] >ky >kjfga izhfrA
Hks"k cgq fof/k HkeZ ckth] okfga dh izrhrAA
nsu ysu ;g cgqr djrs] vki ey dg [kkrA
lk¡p NksfM+ ds >wB dgrs] ,slgha efj tkrAA
dgr fQjs esjh rsjh] fdNq ukfga fyUgksa gkFkA
tklq ?kj esa cksyr Mksyr] lks u tbgsa lkFkAA
nsg rks ;g [ksg gksbgsa] usg ukfga xsgA
273
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
dey lq[ks Hk¡oj mfM+ xkS] cgqr /kfj gks nsgAA
ck¡f/k;k ;e eqlqd dfl ds] rIr f'kyk MkfjA
dky drkZ deZ ns[ks] fofo/k Hkk¡fru ekfjAA
lk/kq dgrs Lokn Hkhrj] diV dk ;g eksVA
dgsa ^nfj;k* vgs ghjk] ijf[k;k bfe [kksVAA
¼ 7 ½
Hkxrksa lquks vej dh ckuhA
vej lnk oks; ejs uk dcgha] okdh lhf¶r c[kkuhAA
lhrk lrh ;rh gS dsrs] bUg lHkfUg ds [kks;kA
ek;k lk¡fiu ukxfga [kkbfl] ck¡ps dgk¡ rd iksokAA
egknso ds lax clrq gS] ,slh xq.k dh KkrkA
ckf?kfu :i gks; czãs [kkbfl] tkds dgs fo/kkrkAA
dky xkslkbZ tx esa vk;s] xksfiu lax jax jkrkA
o`Unkou esa jkl jpks gS] ,gh fof/k lHk dksbZ ekrkAA
ru NwVs Qsfj dg¡ok tbgks] tjk eju gS lkFkkA
dgr fQjs cM+k xq: X;kuh] ek;k ds xqu xkFkkAA
ßcsokgkÞ oks; iq:"k iqjkuk] nqtk vkSj u dksbZA
dgsa ^nfj;k* ge fu'p; ns[kk] ;k tx tkr fcxksbZAA
¼ 8 ½
geus pkjks osn fcpkjhA
[kkd oko vkSj vko vkfrl gS] ,slk fiUM l¡okjhAA
cspqu vkS csuequ gS] okds :i u js[kkA
,slh okfn rstgq gs HkXrksa] ;e ek¡xsxk ys[kkAA
gkM+ ek¡l lhk ykn Hkhrj] rkes dgs xkslkbZA
ey ew= dk >kjuk >jrs] okdh flf¶r cukbZAA
vUu ds VwVs Hk;s cSjkxh] pDdh lhk pykbZA
ihlrs&ihlrs pqrj f[k;kuk] ?kjgq¡ dh iw¡th x¡okbZAA
,gh fof/k lHkds cfg;k gksrs] ty esa Mkjfga dk¡VhA
gj cSy ds ihNs nojgha] HkfDr djr ge okVhAA
viuk ?kj esa ?kj crkos] yksd dgk¡ gS HkkbZA
dgsa ^nfj;k* oks; gal dchjk] lks dgok¡ rs vkbZAA
274
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
¼ 9 ½
vc rqe cgqr pyr gks ?kkrsA
xou dgk¡ rs dgok¡ tbgks] Hkxr dgkogq ckrsaAA
i<+ks jeSuh jek lHkfUg esa] Hkx rs gSa HkxokukA
ik¡p rRo xq.k rhu esa ukgha] ok;s rks iq:"k iqjkukAA
;sgh esa mRifÙk izy; gks[ks] jke d`".k rsfg ek¡ghA
myfV tho tc iho ds ns[ks] leqf> idfjgksa okghAA
eu drkZ ;g tx esa orkZ] eus i<+kos xhrkA
vkos tk; txr dh ek;k] cgqr tUe gks; chrkAA
?kV ds Hkhrj deZ dekrs] gal Hk;k ufga dkxkA
eSu ethB pqHkk gS uhdk] leqf> ijsxk vkxkAA
dksfV&dksfV gS dk;k dchjk] vUr dksbZ ufga ikosA
dgsa ^nfj;k* ;g jgV yxk gS] ,d cM+s ,d vkosAA
¼ 10 ½
Hkxru dPph cqf) c[kkukA
dk'kh dchj ds dky dgrq gS] rqeesa dky lekukAA
dky lksbZ tsfga nnZ u O;kis] c/ku djs fnu jkrhA
vks; dchj n;k dks lkxj] cjfr jgk cgq Hkk¡frAA
d`f"k deZ dcfga ukfga NwVs] ejdV ewBh ck¡/khA
[kq:ih Q:gk lax fy, gSa] ,slh HkfDr lk/khAA
dky vgsjh flj ij fQjs] dgks dgk¡ ds tbgksA
gfj ckth dk eeZ u tkuksa] pkSjklh esa jfggksAA
/keZnkl daBh ufga jk[kk] rksfj fn;k xzho Qk¡lhA
rqe rks Hks"k fd;ks] xf'ru dk] cgqr thou dks uk¡lhAA
ßcsckgkÞ csfdefr tks dfg,] oks; ufga gksfga dchjkA
dgsa ^nfj;k* ftfUga Kku fcpkjk] HkSxks fueZy ghjkAA
¼11 ½
;g lHk dgr vkis vkiA
vej dk ufga HkeZ tkur] f=fo/k rhuksa rkiAA
vUu [kkogha fiofga ikuh] e'kd ,slh nsgA
g¶r esa pfy tkgqxs Qsfj ejs ;k ru [ksgAA
275
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lkr lkxj ukS ukM+h] fueZy ty gS iklA
bgbZ Hkjh fi;ks Hkktu] dgk¡ tkrs I;klAA
?kV esa lkgc eafny Nk;ks] cuh cukbZ ckVA
bgbZ lHk djks lkSnk] dgk¡ tkrs gkVAA
dkgsa y?kq ;g æh?k fdUgksa] xq: f'k"; dh ckrA
'oku lwdj lHk esa lkgc] dkgsa 'khry rkrAA
yky rsft ;g dky lqfejfga] Qan fnUgksa MkfjA
dgsa ^nfj;k* Kku fcuk] tkr Hko ty gkfjAA
¼ 12 ½
rqeds dky BxkSjh ykxkA
iq:"k iqjku ek;k chp Fkkigha] >wBh ckrsa ikxkAA
HkDr dgkor HkfDr uk tkur] cgq fof/k djrs lk/kkA
T;ksa rsyh dk cSy ?kqefj;k] vk¡f[ku iV~Vk ck¡/kkAA
vkiq Bxk Qsfj vkSj Bxk;k] gS pksj fn;kus Qk¡lhA
rhu yksd ek;k ds Hkhrj] rqe dgok¡ ds cklhAA
prqjkbZ ;g pj[k fQjkos] nj&nj nnjh /kkosA
dky vgsfj flj ij fQjs] ejdV ck¡f/k upkosAA
lk¡p >wB fdNq ifjp; ukgha] dgr fQjs ge KkrkA
ik¡p lkr ds xksgus ykogha] oksfgr ty esa jkrkAA
yksd osn fdNq ukgha Hkk"kfga] nsg NwVs dgk¡ tbgksA
dgs ^nfj;k* ;g dky rek¡pk] pkSjklh esa jfggksAA
¼ 13 ½
vc rqe rks fo"ka; csbyh v:>kukA
vej csbfy gS lq[k ds lkxj] Losr /otk QgjkukAA
Lokn ysos vkSj lk/kq dgkofga] Lokn x;s rc lk/kkA
izHkq dgrs ufga izHkq ifgpkuk] idfM+ /kksoh ?kj ck¡/kkAA
yknh ykn x;k ;g ?kkVs] [kj ds Nk¡ns Nk¡nkA
cgqr ca/ku esa rq Hkh vVds] ;e tkfye us jk¡nkAA
dgr fQjs esjs ?kj eqfDr] eqfDr HkqfDr ds nkrkA
d`f"k dfjds vUu cVksjfga] cgqr thou ds ?kkrkAA
276
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
rqEgjs ?kj cls dyokfjfu] en ek;k ls ekrsA
Åij mTtoy Hkhrj gS dfj;k] Bksj pykos ?kkrsAA
gal dchj ds cal dgkofga] Hkys cus cSjkxhA
dgsa ^nfj;k* ;g jke jeSuh] ,fga fof/k 'kCnfga ikxhAA
¼ 14 ½
vc rqe Hkyh BxkSjh MkjhA
nqoks oksj >quqdk >wu&>wu ckts] rgk¡ nhid ysbZ ckjhAA
vkiq Bxk Qsfj vkSj Bxk gS] HkfDr Bxk gS dkysA
fNfVdk ijk NVdh dgk¡ tbgks] ehu c>k gS tkysAA
Hkys lk/kq gS jke nksgkbZ] lk/kq cSy dh ihNkA
xkogha cukSjh cu ufga lq>S] nsfga lHkfUg ds nh{kkAA
vkis Fkkis ;e ls dk¡iS] ?kjgha iq:"k crkosA
?kj tjs rc ?kwj cwrkos] ,fg fof/k ;e iqj tkosAA
ee gks drkZ tx esa cjrk] nqtk dgk¡ gS lk¡bZA
d"V ijk NiVkus ykxk] Nsfj&Nsfj ejk xkslkbZAA
csM+k VwVk lHk dy NwVk] ;e us QUn ilkjhA
dgsa ^nfj;k* ;g dky rekpk] vius vki fclkjhAA
¼ 15 ½
,slks lquks Hkxru ;g ckrsaA
gj cSy ufga rqedks pfg,] oks;y ijsxk ?kkrsAA
gj ds ihNs thou fljus] ugha njn gS ckrsaA
,rk tho rqe ngu fd;k gS] lks rqe vUu ds [kkrsAA
lk¡p NksfM ;g >wB cM+kbZ] en ek;k rs ekrsA
phUgs fcuk rqe cgqr Hkqykuk] pkSjklh esa jkrsAA
ysu nsu ;g C;kt c<+kos gS] ,slk xq.k esa jkrsA
Hkhrj Hkjh Hk¡xkj HkeZ dh] Åij ektr xkrsAA
eksj ia[k ;g cgqr lqUnj gS] ,slk Hks"k lksgkrsA
>ky enfj;k >k; >k; ckts] ,gw 'kCn nqjkrsAA
lk/kq dgkofga Lokn u NksM+fga eq¡[k rkEcwys jkrsA
dgsa ^nfj;k* vkSjr dks jax gS] T;ksa esgnh dh ikrsAA
277
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
¼ 16 ½
,slks cM+s Hkxr gSa ikthA
Hkx ds R;kfx ek;k ds R;kxks] lkgsc dks d: jkthAA
xk¡Bh ek;k tru djh jk[ks] x`fg rsft Hk;s mnklhA
gj cSy ds laxzg djrs] ge lqfejfga vfouklhAA
jksx gqvk rc yksgk ls nkxs] nxk gqvk flj HkkjhA
vku cSy cslkfg ys vkogha] dkSUgha [kksnh&[kksnh ekjhAA
iqjkru isM+ fculs ufga dcgha] ;g æqe gksr fuikrkA
vkos tk; fcx:pS ,sls] en ek;k ls ekrkAA
izlkn feys vkre ds iks[ks] diM+k ru Hkfj nhtSA
QDdk Qdj Qdhjh lksbZ gS ,gh fof/k ve`r ihtSAA
>wB dgs >wBk gS lksbZ] lk¡p dgs lks lk¡pkA
dgsa ^nfj;k* ;g dky rekpk] QwfV xkS crZu dk¡pkAA
¼ 17 ½
,slks jke jVu dk jfV;sA
jVr fQjs cgqrs cSjkxh] dkg c<+s dk ?kfV;sAA
ik[kaM Hks"k /kjs eu ewj[k] lkihfu lkxj >fd,A
vkS/kk Kku dFk cM+ oDrk] >wBh ckru gfd;sAA
lk[kh 'kCn lqUnj cgq xkos] tk;&tk; }kjs ufp,A
Hkxu Hk;k nqfu;k¡ ds Bkdqj] eu ek;k esa efp,AA
lk/kq u fpUgfga Lokn c[kkufga] iqtfga Hkwr cSrkykA
dkxk dkfN;k Hks"k /kjs gS] Hkkxs nsf[k ejkykAA
ihaxy Nan djfga izca/ks] dchÙk jl dh [kkuhA
ok jl cqM+s cqM+r uk fudys] rkdh tx esa ekuhAA
lk¡p dgs rks gj dsgq [kh>a] >wB lHks fgrdkjhA
dgs ^nfj;k* xq: Kku fcpkjs] lR; opu ufga xkjhAA
¼ 18 ½
rsjh HkfDr g¡lh u [ksyhA
fryd ekyk ls rjs u dksbZ dkg cka/ks xzho 'ksyhAA
ukps dkNs rky ctkos] vkSj fpduh cgq ckrsaA
tSlk uk¡ps rSlk dkaNs] nqfj djgq cgq ?kkrsAA
278
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
dk HkkS ekFk eqM+k;s fpdus] D;k fpdqj flj jk[ksA
D;k eqfu eqUæk dku Qjk;s] D;k ekSuh eq¡fn vk¡[ksAA
D;k eq[k eqjyh Vsjh lqukos] o`Unkou clq xksihAA
dgk /krqjk Hkk¡x cqdkos] eu er Hkko rjaxkA
D;k rhFkZ czr ds /kkos] dkg i[kkjr vaxkAA
D;k vk[kj ds vFkZ fcpkjs] D;k xhrk i<+h ckuhA
vius va/kk vkxq uk lq>S] cqfM+ eqos fcuq ikuhAA
D;k xksQk lksQk esa iSBs] dkg iou ds lk/ksA
lk/kr ru Qsfj Hk;k vlkf/k] rkfg idfM+ ;e ck¡/ksAA
jgs lEHkkjs pys fcpkjs] fueZy in dg jkrkA
la'k; lkxj nqfj dfj ;ksxh] dgsa ^nfj;k* lr ckrkAA
¼ 19 ½
vc rqe fny dh daBh jk[kksA
fny dh daBh VwVs u dcgha] ,gh fof/k ve`r pk[kksAA
;gh lqjfr iksoks fuf'k oklj] xfu&xfu okds xk¡FkksA
nlks }kj vkS uoks ukfVdk] dky dqcqf) /kfj uk¡FkksAA
xqnjh Kku QVS ufga dcgha] >hu&>hu Vksi gh VkdksA
cdl fn;k flj rkt fcjkts] vtj uke gS okdksAA
ftfdj djks lHk Qhfdj esVsxk] nhne n'kZu ikoksA
,gh flfdy djks fufl cklj] eq:pk eSfy NksM+koksAA
xyrkbZ xjdkc dgkos] xgfj lhf¶r lqukoksA
ukSofr fulku r[r ds vkxs] vke [kkl esa vkoksAA
,gh vdwQ lkgc dfg nhUgk] tks ;g 'kCn leksosA
dgsa ^nfj;k* ;g Nik lufn gS] eSyh dcgha u gksosAA
¼ 20 ½
vc rqe fny dk eq:pk /kksoksA
;g rks izku ckgj gks; [ksys] Qsfj ihNs tfu jkoksAA
nksM+ks xk¡B diV dk vksVk ok ?kV iSBh ugkbZA
f=os.kh tgk¡ fueZy ty gS] eatu eSy lQkbZAA
eSy eathB jax lc NwVs] lr dk lkcqu ybgksA
djks dkd Hk;k tc Losrk] rc galk xfr ibgksaAA
279
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
egk fp= esa fpr pqHkk gS] ok fpr eSfy u lksbZA
>ha&>ha tarj rgok¡ cktS] 'kCn vukgn gksbZAA
,suk flfdy djks fulq cklj] fueZy T;ksfr txSgksA
vxe fuxe rc lqf> ijsxk] cgqfj u Hko ty vbgksAA
lrxq: inqe inkjFk in gS] okgh in vuqjkxksA
dgsa ^nfj;k* rc leqf> ijsxk] izse ;qfDr futq ikxksAA
¼ 21 ½
,slh dou HkfDr HkxoarkA
HkDr dgkofga HkfDr uk tkur] <w<+r eu vuUrkAA
xhrk if<+ ehr ds fpUgk] izhfr txr esa dhUgkA
drkZ dou dky dsfg dfg,] tky >hfu ds chukAA
vkre ?kkr n;k ufga nhid] ?kj v¡f/k;kjs lks;kA
lkgq ds eky pksj gfj fyUgk] Qsfj ihNs D;ksa jks;kAA
xq: Kku dku esa nhUgk] ea= xk;=h lksbZA
'kfDr ds lax jax esa ekrs] tUe inkjFk [kksbZAA
iafMr dgs ikB ge fdUgk] vkS "kV deZ iquhrkA
xtZr fQjs xoZ ds ekrs] lks tho ;e us thrkAA
lrxq: [kkst djgq eu ewj[k eferk en ds R;kxksA
dgs ^nfj;k* nj nsf[k ijsxk] ;sfg fof/k tx esa tkxksAA
¼ 22 ½
x`gh esa d`f"k djrs nklA
vki [kkofga lk/kq lsok] /;ku lrxq: iklAA
ekrq firk HkkbZ Hkfxuh] tkfr cU/ku dhUgA
'kknh xehZ deZ djrs] iap esa ijehUgAA
czkã.k fHk{kqd HkkaV tsrs] ekaxfg tks vk;A
ek;k Hkhrj nk;k Åits] ns; ds dNq [kk;AA
Hkfä djrs tDr ek¡gh] ,slgh xq.k tkuA
dgsa ^nfj;k* nk;k lrxq:] Kku yhtS ekuAA
¼ 23 ½
bg lHk lk;jh dfo dFkkA
nf/k efFk /k`r lk/kq fyUgksa] NkNh dks xqu xkFkkAA
280
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
osn eFkh osnkar dhUgks] Hkkxor efFk xhrkA
xhrk efFk ds lkj dhUgksa] rkfg tx ukfga ghrkAA
uhj {kjh nquks lax lal`r] Hksn rk chp jk[kkA
djgha fooju gal dh xfr] [kSfp ty dg pk[kkAA
tho cqf) fodkj O;kfid] laxe lfyrk vkgkA
ikj[kh tu tkSgj tkufga] ?kSfp Kkufga xkgkAA
dqty eLrd gksr eqDrk] pqaxy ikj ykxkA
fcuk ikjl ef.k uk mitS] ,slgha tu tkxkAA
[kkstgq lrxq: ;qfDr tkufga] eqfDr dh xfr lks,sA
dgsa ^nfj;k* pqEdc] dje xkalh [kks;sAA
281
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
'kCn vkS?kM+ 'kjg
¼1½
,slks dkSu xqu gS lkjA
vukFk lks lukFk dgsrs] ukFk dfg;s okjAA
ihogha vejh vej dgrs] ctjh ctj vaxA
vtj vej dkgq u ns[kk] dky djrs HkaxAA
loZ ek¡l ;g Hk{k djrs] xk; 'kwdj xh)A
ekuq"kk ru [kk; ds ;g] Hk;k v?kksjh fl)AA
loZ Hkx ;g Hkksx djrs] cht djrs ikuA
osn ls ;g vfrr xq.k gS] ,slgh ç/kkuAA
iou ikuh vfXu dfg,] rhuksa dk xq.k fHkUuA
vfXu esa Luku djrs] tSsls ty esa ehuAA
nqvk nsgha Jki dkgq] Mj [kkrs yksxA
dgs ^nfj;k* dky nhls] egk ujd v?kksjAA
¼2½
rqeds lk/kq dgha dh pqyVkA
dkys dkys fQjs taxy esa] çxV dgha myVkAA
tgk¡ tgk¡ tho gS rgk¡ eu gS] ,o ldy tx ca/kkA
fudV jsgs dksbZ eje u tkus] gks e`rd rqe va/kkAA
gS ;g fudV fcdV fdfe dfg,] çxV lc tx Nk;kA
cgq ckuh rgk¡ eu drkZ gS] lkeFkZ dfg dfg xk;kAA
osn i<+ks rks rqegha iafMr] nku djks rks nkukA
rqEgjh ckr cw>k ge uhds] djks thou dg¡ ?kkrkAA
;ksx djks rks egk ;ksxh'oj] Hkksx djks rks HkksxhA
LoxZ ujd ;g nksuksa cuk gS] [kkV ijs HkkS jksxhAA
282
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
;gk¡ gal rgk¡ fueZy eksrh] tgk¡ dqcqf) rgk¡ dkxkA
dgs ^nfj;k* dksbZ 'kCn foosdh] jke Hktu rs HkkxkAA
'kCn vo/kw 'kjg
¼1½
vo/kw ,slk Kku leksbZA
tks dksbZ xq# Kkuh cw>S] lksbZ 'kCn fcyksbZAA
flag L;kjfga çhfr Hk;ks gS] nknqy liZ leksbZA
lqxuk iksfl fcYyh ?kj jk[kk] ;g vpjt cM+ HkkbZAA
Nkxj ,d lk/kq us [kk;k] czkã.k [kk;l xk;hA
fp#bZ ds Hkkr pqfYg us [kk;h] nky tks g¡lh BBkbZAA
ioZr cqM+s Hkwfe ufga HkhtS] dknks cdqyfga [kkbZA
ePNk ,d NIij ij dwns] vfXu ds rko ns[kkbZAA
lqesj lqbZ esa vkfu lekuk] okds dNq ufga ladkA
unh lq[kkuh I;kl vksjkuh] VwfV x;ks x<+ cadkAA
tks ;g cw>s ije in ikos] ioZr x;k fcgjkbZA
dgs ^nfj;k* xqu VwV ijk gS] rhj yxk rc tkbZAA
¼2½
vo/kw ,slks 'kksd ds lkxjA
vkxj lHkrs Kku fcjkTS] ;g rks gS Hko lkxjAA
;ksx djrs ;ksxh Fkkds] Hkksx djrs HkksxhA
Kku fcuk eqfuoj Fkkds] HkS xkS lc dksbZ jksxhAA
nku djrs nkuh Fkkjds] jkT; djrs jktkA
osn i<+rs iafMr Fkkds] xf.kdk ds ufga yktkAA
cSy Fkkds gjokg Hkh Fkks] /kjrh g¡fl ds cksysA
lHk ?kV dky dyksyg [ksys] fcuq ixq tx esa MksysAA
czãk f".kq egs'oj Fkkds] f=xq.k jke dUgkbZA
rhu yksd esa vkfx yxh gS] Hkkfx dgk¡ vc tkbZAA
283
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrxq# [kkst djs tks dksbZ] lr ds uko fcjktSA
dgs ^nfj;k* VwVs ufaga QkVs] fcuq xqu tx esa NktSAA
¼3½
vo.kw dg lqus D;k gksbZA
tks dksbZ 'kCn vukgn cw>S] xq# Kkuh gS lksbZAA
Fkkds ckV pyr uk Fkkds] Fkkds eqfuoj yksbZA
I;kl okyk ds feys uk ikuh] vu I;kls ty oksbZAA
ifgys cht Qwy rc Qy ykxs] Qwy nsf[k cht ulkbZA
tgk¡ ckl rgk¡ Hk¡ojk ukgha] vuckls yiVkbZAA
tgk¡ xxu rgk¡ iou u ikuh] pk¡n lw;Z dk esykA
tgk¡ lw;Z rgk¡ rkjk ukgha] ;fg fof/k vfoxfr [ksykAA
tgk¡ Lo:i rc :i uk ns[ks] tgk¡ Nk¡g rgk¡ /kwikA
fcuq ty ufn;k ePNB fc;kuh] ,d oDrk ,d pwikAA
o`{k ,d rSrhl ru ykxk] ve`r Qy fcuq ch;kA
dgs ^nfj;k* dksbZ lar foosdh] ewvr mfB ds th;kAA
¼4½
vo/kw osn cM+k tx HkkjhA
eu eqj[k fdNq rhuksa dksuk] f=xq.k Qan ilkjhAA
rhu dukSlh rhuksa dksuk] =; fo|k mpkjhA
okdk Hksn y[ks ufga dksbZ] vkfu BxkSjh MkjhAA
,d ikyS ,d çy; djbZ] ,d gS vkre /kkjhA
ftfUga ;g ikys;ks rhufga [kk;ks] eaxy xkofga ukjhAA
lkgq ibls] pksj ds ?kj esa] nhid fyUgks ckjhA
gk¡Fk ilkjs QksdV ck>k] Hkfj eq[k ykxk dkjhAA
vou iou nqbZ cgs crklk] ioZr rhu ikSukjhA
f'k"; pys xq# ds ekjx] pwu fyUgksa QwyokjhAA
;ksxh Hkksxh eqfDr crkos] tarj earj MkjhA
dgs ^nfj;k* niZ.k tc QwVk] cfgjs jks; iqdkjhAA
284
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
¼5½
vo/kw ;g eqnsZ dk xk¡oA
;ksxh ;rh ris lU;klh] efj x;ks ,fg Bk¡oAA
czãk fo".kq egs'oj efj xkS] ludkfnd tks dfg,A
xkSjh x.kifr Qf.kifr efj xkS] vpy czã dks yfg,AA
ePN dPN vkS czkg Lo:ih] ckou lks efj xSÅA
jke d`".k lhrk ifr dfg,] efj efj ;k tx HkS;ÅAA
dksfV iSxEcj ihj vkSfy;k] xksfj dQu fcp xSÅA
usfd cnh dkxt tx erkgha] efj efj ;k tx HkSÅAA
eqok lHks [kkstks ;g dkds] ,slk tx gS ckSjkA
vkiu Fkhr fpUgs ufga ewj[k] rhjFk esa D;k nkSjkAA
/kks[kk ;k tx ekfj mM+k;k] /kks[kk dksbZ u ekjkA
osn fdrscs ns[kk fny ^nfj;k* mRifr ijy; MkjkAA
¼6½
vo/kw fuxqZ.k dfg dfg txr Hkqykuk] ok xq.k dkls dfg,A
okxq.k ;g xq.k djks fcpkjk] Hko lkxj ufga cfg,AA
og xq.k vtj tjs ufga dcgha] okdh Nfo tx NkbZA
fuxqZ.k lxq.k nksuksa ls U;kjk] ;g xfe fcjys ikbZAA
osn if<+ if<+ iafMr Fkkds] ;ksxh /kfj /kj /;kukA
ri ds lk/kr rilh Fkkds] ok ?kj dkgq u tkukAA
fcuq ix pys lhl fcuq Mksys] fcuq jluk xq.k xkosA
okdk lufn y[ks ufga dksbZ] Qsfj Hko lkxj vkosAA
lkSnk djfga lk/kq ufga fpUgfga] ?k`r fcuq Nk¡fN fcdkukA
xq# f'k"; nksuksa ck¡/ks efj xkS] vardky iNrkukAA
xqM+ ns[kkbZ bZV eq[k ekjS] ;g er dkys fdUgkA
dgs ^nfj;k* niZ.k dk n'kZu] lks xq.k jfgr u fpUgk¡AA
¼7½
vo/kw lks ;ksxh xq# esjk] tks ;g in dk djs fuesjkA
285
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lqjfr fujfr esa çse exu HkkS] vxe vxkf/k vikjkA
vtjk T;ksfr vej iqj xkš] leqf> djgq fcpkjkAA
fczdflr ckfjt ckuh fudys] Hkou nhid mft;kjkA
v>k >js vfe jl mgok¡] dapu dyl l¡okjkAA
'osr eaMy /otk flj 'kksHkS] lgL= dey ny QwykA
'sosr oj.k Hk¡ojk rgk¡ cSBs] vla[k lw;Z ,d ewykAA
pk¡n lwjt ds xfe ufg rgok¡] dks dfj lds c[kkukA
lr lkgc ^nfj;k* fny ns[kgq] lqfejgq in fuokZukAA
¼8½
vo/kw 'kCngha djks fcpkjkA
lks in xgks 'kj.k jgq fLFkj] ikjczã rs U;kjkAA
ikjczã ;g okjs yVdk] vP;qrk pwr esa MwckA
vfcuklh ge fculr ns[kk] vpy ugha py QwVkAA
chanjh dgs fof/k rsfg ywVk] vkSj tgk¡ rd iksokA
ukFk ukFkh ds dSn fd;ks gS] bUæ esgs'kfga [kksokAA
cM+ cM+ fx) idfM+ ds ck¡/kk] fdfe dfj ij Qgjk;ksA
pq¡xr pkjk tfe ij jgsÅ] mfM+ dgk¡ rqe /kk;ksAA
,d 'kj.k lrxq# dks tkuks] lks rqe dhfe dfj tk;ksA
okj ikj ;g jgV yxk gS] ,d cwM+s ,d vk;ksAA
lrxq# 'kCn lkf/k tc vkos] okj ikj rs HkhukA
dgs ^nfj;k* dksbZ lar foosdh] fudfy x;k çohukAA
¼9½
vo/kw oks; lkgc gS ,dkA
tkdks gn csgn gS FkEHkk] 'kCnfga djks foosdkAA
oks; rks vk;s x;s ufga dcgha] ufga xHkZ vkSrkjkA
og rks ftUn eqvk uk dcgha] eqvk ;g lalkjkAA
'kfDr Lokn muds ufga C;kis;ks] Hkx rs ;g HkxokukA
bUg rks eqjyh os.kq ctk;k] og rks iq#"k vekukAA
286
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
bUgds rks deykifr dfg,] oks; rks ifr gS lHkdkA
yk[k pkSdM+h ;qx ;g chrk] osn dgk¡ gS rc dkAA
lglz Hkx bUæ ds HkSÅ] tkur gS lHk dksbZA
ek;k jax jaxsoks lHkkfu ds] mtyk eSyk gksbZAA
muds :i js[k mft;kjk] fcuk :i fdfe xkosA
dgs ^nfj;k* ewu vuUr dyk gS] Hksn dksbZ tu iksosAA
'kCn ;ksx vkSj ;ksxh 'kjg
¼ 1 ½
;ksx tkxs dky Hkkxs deZ dfy doys'k NwVs]A
;qfDr ;ksxh tkuhA
es: MaM ds lkf/k lk/ks v/kZ ysds m/kZ ck¡/ks]A
tki vtik BkfuA
mUeqfu eqUæ 'kqU; esys] iki iqU; rs U;kjk [ksys]A
isyq ;e dh dkuhA
xxu xksQk efUnj Nk;ks] f=dqfV ds egy vk;ksA
lqjfr lq"kefu fpfUg ds ys czã dks igpkfuA
uke fueZy fujf[k ys rSa rstq dqy dh dkfuA
lR; 'ksyh larks"k >ksfj] dj deaMy fl) iwjk cksyr ve`r ckuhA
xfg Kku MaM ukS [k.M Mksys] vcksy fHkPnk lR; cksys njl n;k efuA
dgs ^nfj;k* ,slks ;ksxh ;qDrk] ;qfDr tkfu vpsr psrs leqf> cw>s vkfuAA
¼ 2 ½
lksbZ ;ksx ;ksxk u Hkksxk u Hkksxh] fo"k; jl R;kfx] ;qfDr tkuq ;ksxhA
/kjs n`<+ vklu iou dks mlklu] xxu Hkou tkxs u jksxk u jksxhAA
fy, x<+ cadk ns[kr dky daik] ldy HkeZ R;kxh fcjg jkx jkxhA
vtik tki tfi ys dey ny myfV ys] Qsjs ewy eqUæ lqjfr ;ksx tkxhAA
lqjfr lqU; is[kk rgk¡ 'kCn ns[kk] xxu >fj] >k: >eds tks eksrh pedu tks ykxhA
lksbZ tu tkus tkSgfj ifgpkus] lksbZ fny lPpk txr tu ckxhAA
Hk;k Fkhj FkDdk dgks Hksn cadk] dksbZ enZ dfl ys ek;k eksg R;kxhA
dgs ^nfj;k* iqdkjs txr <ksy ekjs] lksbZ tu tkxs fcjg yxu ykxhAA
¼ 3 ½
;g lc ;ksx djrs vojA
iou ds ufga eje tkufga clr dkSfu BojAA
iSfB xksQk iou lk/ks] djs lcdh tojA
ewy eaxy dke Fkkuk] dgk¡ okdh iouAA
ck¡f/k vklu fuUn lk/ks] lqjfr lq"kefu eojA
izd`fr >kyfj ykxq iydfga] tgk¡ tkdh nojAA
287
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
;ksx Hkksx fodkj xq.k lc] djs okdh xojA
Hkou Hkhrj cls dkfefu] vtc fcYyh cojAA
iziap ik¡pks esVr ukgha] ?kVr dk;k rojA
eafnj ,d dsokM+ fcuk] nlks }kjk yojAA
fifiyd vkSj fogaxe] mM+r vkiuh BojA
dgsa ^nfj;k* Kku fcuk] Hk;ks ckofj cojAA
¼ 4 ½
f=os.kh f=dqVh Hk¡oj xksqk esa] }knl myfV pykoarkA
pØ No dk;k izxV gS] lq"kefu lqjfr txkoarkAA
v"V ny dey Hk¡oj rsfga Hkhrj] mUeqfu izse yxkcarkA
txex T;ksfr >ykefy >yds] xxu exu >fj >koarkAa
eksrh ef.k eqDrkgy exq esa] flU/kq ygfj rgk¡ vkoUrkA
galk pqaxfga pksp eksfru xfg] ljoj esa lq[k ikoarkAA
vVy /kuh rgk¡ ef.k mft;kjk] fuHkZ; in dks xkoarkA
dgs ^nfj;k* lq[k lkxj cklk] cgqfj u Hkoty vkoarkAA
¼ 5 ½
;ksx ;qfDr rsft Hkksx u dfj;s] lksd lkxj HkqdrkoarkA
T;ksa ty dey yksHks eu e/kqdj] ?kzkfu lnk lq[k ikoarkAA
pUn pdksj pqHkqfd fpr ykxs] n`f"V esa n`f"V yxkoarkA
pkr`d izhfr Lokfr ds ty] vkS l[kj ufga HkkoarkAA
T;ksa e`x ukn lqus Jo.k ls] loZl izku p<+koarkA
fi;k ls izhfr djs lqgkfxuh] vuy esa rufga tjkoarkAA
lwjk lueq[k eq[k ufga Qsjs] T;ksa [kkM+h >fj >koarkA
dgs ^nfj;k* dksbZ lar flikgh] Kku ?kksM+k pf<+ vkoarkAA
¼ 6 ½
xq: fnUgksa fpuxh ckj ifyrk] pded fpr d: psrfu;k¡A
T;ksa T;ksa >kjs R;ksa&R;ksa tkxs] >kfj >ifV jgq mUeqfu;k¡AA
ykxh rkM+h xxu chp Mksjh] tjxq.k lRoxq.k rexq.k rhu rfu;k¡A
myfB }knl tksg lksga dksga dg dg lks lqfu;k¡AA
tyt dey ny e/kqdj cklk] vtc reklk gS eqfu;k¡A
ve`r lkxj la'k; Hkkxj] jl dh ikfx lks pqfu;k¡AA
288
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
dk;k deZ ;g HkLe dj] czã vfxfu esa lksgqfu;k¡A
dgs ^nfj;k* d: n'kZu ijlu] rjd fd;k ftfUga ;g nqfu;k¡AA
¼ 7 ½
,slks ;ksxh ;ksx ;qfDr tkufga] Hktfga fueZy KkuA
lqur /ofu mUeqfu iyVs] foey czã vekuAA
tki vtik tigq Kkuh] lqjfr lq"kefu rkuA
baxyk fiaxyk nksuksa ukM+h] jgr ,d BsdkuAA
caduky rgk¡ "kksM+l dey] Hk¡oj ckl vekuA
pqor vfe T;ksfr txex] Hk¡oj ckl vekuA
pqor vfe T;ksfr txex] Hk¡oj xksQk /;kuAA
v/kZ&m/kZ xxu xjtr] cqUn flU/kq lekuA
>jr >fj rgk¡ vxe fueZy] ije in fuokZuAA
[kwys ewy lqckl ifjey] fnO; n`f"V ,dkuA
dgsa ^nfj;k* Hksn tkuq lrxq:] nwtk dksbZ u vkuAA
¼8 ½
larks lhf¶r dgk¡ rd dhtsA
xqaxk gks; xqaxk lks cw>s] lksbZ vfe jl ihtsAA
lksbZ pUn lw;Z gS vEcqt] lksbZ mUefu QwykA
lksbZ vtik n'kZu ns[kks] niZ.k njls ewykAA
lksbZ f=dqVh Hk¡oj xqqk gS] lglz ia[kqjh ykxkA
lksbz baxyk fiaxyk dfg;s] lksbZ lq"keuk tkxkAA
lksbZ No pØ dk;k izxV gS] ;ksxh [kksft [kksft gkjsA
lksbz uoks ukfVdk dfg,] nlosa dke iqdkjsAA
izse i= vfe tgk¡ pwHks] "kVjl chtuk pk[ksA
dk Hko osn dFks cgq ckuh] tc rd lk¡p u Hkk"ksAA
ty esa Mkj Qwy gs ckgj] eu e/kqdj tga cklkA
dgsa ^nfj;k* fojyk xfe ikos] igq¡ps ßiq:"kÞ ds iklkAA
¼ 9 ½
,slks jkoy ;ksxh HkkbZA
lkj 'kCn cq>ks lHk galk] dgs lqus cfu vkbZAA
;ksxh ds ?kj ;ksx ugha gS] ;ksfxfu ds ?kj HkkrkA
phck ds fdNq ikr ugha gS] e`xk pqfu pqfu [kkrkAA
289
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
¼ 10 ½
,gh fof/k jesa vdsyk ;ksxhA
fl) gqvk rc lk/kd [kksts] nq%[k lq[k C;kis u jksxhAA
vklu cklu ikls jk[ks] >ksfj >kjax lkQkA
tx esa Mksys vkiqfga cksys] dry djs lHk dkQkAA
nl chl ?kq¡?kj ck¡/ks dksbz] >wu&>wu cktu ykxkA
rksjrs rksjrs ,d jgk rc] fof"k rsft ve`r ikxkAA
oklj lksos jSfu esa tkxs] pksj ewls ufga xksVhA
rkyk dqath ykxq dsokM+k] dfl ds ck¡/kq y¡xksVhAA
tgk¡ cSBs rgk¡ flag Bofu gks;] pys lqjfr ds lkFkkA
eLr gqvk rc jLr NwVk gS] Kku xq: xfg gkFkkAA
eqfDr tkus rks eqfDr lnk gS] tc pkgs rc ikosA
dgs ^nfj;k* dksbZ ofy Qdhjk] j.k thrs lks tkosAA
¼ 11 ½
gS dksbZ ;ksxh tx esa ;qDrkA
ikath nsf[k ckthxj fpUgs] fcuq fpUgsa ufga eqDrkAA
ifgys fpUgs dk;k x<+ Hkhrj] dks ekSuh dks oDrkA
rc fpUgs nlks njoktk] fpfUg ijk rc HkDrkAA
}kj can dj dls dekus] rhj vpwd u gksbZA
pf<+ eSnku [kksos eferk ds] ok en ihos lksbZAA
lqjfr lk¡fx vo Kku ?kksM+s ij] ean dcfga ufga gksbZA
pkcqd pk: pVkd gS lqUnj] yk¡f?k ijk Hko lksbZAA
Hk;k gtwjh fudV nwfj ufga] fodV dcfga ufga tkosA
lksor tkxr uke /kuh dk] ,fg fof/k in dgk¡ ikosAA
exq esa exu vkuUn lnk gSa] ean dcfga ufga gksbZA
dgsa ^nfj;k* dksbZ cyh Qdhjk] ftfUga nqeZfr dg¡ [kksbZAA
¼ 12 ½
;ksxh rstq gB fuxzg ;ksxA
Kku HkfDr fcpkj ns[kks] ehu ekal u HkksxAA
ih;r ck:u cwM+u pkgr] fo"ke lkxj lks;A
dgj gS nfj;ko vkxas] cgqfj pfygks jks;AA
290
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
u;u rks nqfcZu dfj ys] fpUg nsork izsrA
[k.M [k.M czãkaM tsrs] loZ LoxZ gS LosrAA
Kku vadq'k gk¡Fk dfj eu] tathj tdjs ck¡f/kA
gal dh xfr fueZy nklk] eku ljoj [kkfuA
pksap [kksys tgk¡ eqDrk] uhj {khjfga NkuAA
;qfDr tkus eqDr lksbZ] HkqfDr lnk lkFkA
nsf[k ^nfj;k* n;k dhtS] ij[kq ghjk gkFkAA
¼ 13 ½
;ksxh rkSyk r[kuh iwjA
pkfj eqUæ fuUn pkjks] gjQ gS eewjAA
es: ,ds MaM ,ds] [kEHk gS nks; :iA
vtik esa vtc ns[kks] cSBq xksQk pwiAA
ok;sa ds rqe myfV is[kks] chj ck¡ds ck¡f/kA
lius ufga oh;Z >jrs] fuUn ds rqe lkf/kAA
[kkd rs ;g ikd gqvk] uwj >yds QwyA
Qwy Qwys Hk¡oj Hkwys] 'kCn gS lerwyAA
rsft xksQk ckgj [ksys] tSls j.k eg¡ lwjA
gn esa csgn ns[kks] tgk¡ cktr rwjAA
ufga oks; tksxh ufga oks; Hkksxh] Hks"k ufga HkxokuA
dgsa ^nfj;k* njl ns[kks] iq:"k gsa vekuAA
¼ 14 ½
larks ;ksxh Kku fcpkjsA
vius myfV vkiq esa ns[ks] ,slh lqjfr lq/kkjsAA
osn if<+ rs iafMr cw>s] dk;k ifjp; lks/ksA
ik¡p rRo dk Hksn crkos] rc ;g eu ds cks/ksAA
uo xzg ckjg lØkafr] dfg nso lkrks ckjkA
touk ?kj esa xzg.k ykxs] rkdks djks fcpkjkAA
fcuq dj i= dw¡vk fcuq ikuh] fcuq Mksjh ds Hkfj;kA
Åij ewy lk[kk gS uhps] dou ;qfDr ls <fj;kAA
dgsa ^nfj;k* lrxq: dh efgek] ;qx ;qx lar gS lksbZA
,slk cpu visy uk dfj;s] cq>ks eqfuoj yksbZAA
291
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
¼ 15 ½
;ksxh eksls iqNgq vkbZA
tks rqEgkjs ?kj Kku ugha gS] >wBs ;ksx dekbZAA
eu dh ;qfDr dke ufga vkos] mYVk iYVk tksjsA
fcuq dugfj;k uko u pfygsa] vkS?kV ys ds cksjsAA
ik¡p rRo dk Hksn crkoksa] ty Fkj vfXu vkdk'kkA
dk;k ifjp; lksf/k ns[kkoksa] rc rqe gksb gks nklkAA
lq"kefu ukM+h Hksn crkvksa] dgksa vfe dk ?kkVA
Åij ewy lk[kk gS uhps] rkdj dfg nso okVAA
dgsa ^nfj;k* ;g ;ksx ;qfDr gS] lrxq: Hksn crk;kA
lwbZ vxz }kj tgok¡ gS] rgok¡ lqjfr le;kAA
¼ 16 ½
gS dksbZ ;ksxh ;g er ikosA
izse ihos ofy eLr dgkosAA
es: MaM vklu ds lk/ks] ik¡p Hkqtaxe fof"k /kj jk/ksA
xxu eaMy chp vkfld ;kjk] ;ksx u tk; rsjh ;qfDr fi;kjkAA
eu x;an Kku ds vadq'k] ;qfDr tathj yxkosA
uke vey rs HkS erokyk] >ksd esa >ksd lks vkosAA
vxe iaFk ixq /khjs&/khjs] Kku jru fy, vkosA
dke Øks/k nq"V Hk;ks ghuk] tx thrs lks tkosAA
lrxq: lufn yf[k tc vkos] lksor tkxr ikosA
dgsa ^nfj;k* fdNfq lal; ukgha] cgqfj u Hko ty vkosAA
¼ 17 ½
fuxqZ.k Hksn y[ks dksbZ lkk/kks] loZ lal; fcljkosA
use /keZ "kV deZ iwtk] {k.k e¡g lHks nqjkosAA
baxyk fiaxyk lw;Z pUæek] ewy xxu esa NkosA
nsf[k&nsf[k n'kZu eu exu gqvk gS] fcuq nhid T;kfr cjkosA
tiq ekyh ekyk ufga Mkjs] iy&iy vfe nqgkosA
rSa eSa esfV x;k en eferk] nksfo/kk nwfj cksgkosAA
xq: ds opu jk[kks flj rkts] jkftr vuqHko xkosA
vugn eqjyh fdUuj ckts] csgn erk crkosAA
292
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
v[kf.Mr czã iafMr lks Kkrk] lksga lqjfr lekosA
Kku jru fy, Mksyrk fQjrk] vpy eqfDr lks ikosAA
Kkuh Kkrk lrxq: [kkstks] fujf[k fujarj /;kosA
dgsa ^nfj;k* n/kh eFks tks ek[ku] ckl fcey rc ikosAA
¼ 18 ½
;ksxh;k esjks izku v/kkj gks] vk; feys ;ksxh jkoykA
tVqok cVqok xs:ok ;ksxh] ukfga Mkys xzho eky gksAA
cky u Hkksyk u r:.k&o`) ;ksxh] cksyr cSu fjlky gksA
izse dh xk¡lh ekfj;k ;ksxh] fuQj x;k mj ikj gksAA
tks js tw>k lks rks fuejk] dksbZ ?kk;y ?kqejr okj gksA
xq: u psyk u f'ko 'kfDr ;ksxh] vkifga vxe vikj gksAA
gsyk u esyk u rhjFk czr ;ksxh] ;ksxh txr ls U;kj gksA
tks vk;k lks rks eksfg x;k] dksbZ lar foosd tkfx gksAA
dgsa ^nfj;k* lquq ;ksfxfu] rqg ;ksx d: fi;k ykfx gksA
'kCn lar 'kjg
¼ 1 ½
larks ;g er osn fcpkjhA
fuxqZ.k dgs xq.k okds ukgha] lc fof/k flfdfy l¡okjhAA
:i u js[k fcuk eq[k cksys] fcuq p{kq n`f"V ilkjhA
fcuq djrky fcuk ixq /kkos] ;g eu dh vuqgkjhAA
iq:"k ugha rc ufj dgk¡ rs] f=nsok vf/kdkjhA
og xq.k jfgr rks ;g xq.k dSls] ik¡p rRo mft;kjhAA
;sgh erk txr lc ek¡rs] ;ksxh ;rh lHk >kjhA
vkor tkr ijs Hko pØ esa] p<+h pj[k ij gkjhAa
og rks vtj tjs ufga dcgha] ,slks dk;k djkjhA
lr Lo:i vejiqj cklh] ty Fky n`f"V ilkjhAA
la'k; lkxj lks ufga ifjgsa] ftfUga futq fujf[k fugkjhA
dgsa ^nfj;k* lrxq: xq.k Kkrk] ok xq: dh cfygkjhAA
¼ 2 ½
293
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3
बीजक (Beejak) 3

More Related Content

What's hot

What's hot (7)

ज्ञान रतन (Gyanratan)
ज्ञान रतन (Gyanratan)ज्ञान रतन (Gyanratan)
ज्ञान रतन (Gyanratan)
 
अमर सार (Amarsaar)
अमर सार (Amarsaar)अमर सार (Amarsaar)
अमर सार (Amarsaar)
 
अग्रज्ञान (Agragyan)
अग्रज्ञान (Agragyan)अग्रज्ञान (Agragyan)
अग्रज्ञान (Agragyan)
 
प्रेममूला (Premmoola)
प्रेममूला (Premmoola)प्रेममूला (Premmoola)
प्रेममूला (Premmoola)
 
ज्ञानस्वरोदय (Gyansarvoday)
ज्ञानस्वरोदय (Gyansarvoday)ज्ञानस्वरोदय (Gyansarvoday)
ज्ञानस्वरोदय (Gyansarvoday)
 
भक्ति हेतु (Bhaktihetu)
भक्ति हेतु (Bhaktihetu)भक्ति हेतु (Bhaktihetu)
भक्ति हेतु (Bhaktihetu)
 
रमेश्वरगोष्ठि (Rameshwargoshthi)
रमेश्वरगोष्ठि (Rameshwargoshthi)रमेश्वरगोष्ठि (Rameshwargoshthi)
रमेश्वरगोष्ठि (Rameshwargoshthi)
 

More from Kumar Gaurav

More from Kumar Gaurav (6)

सहस्रानी (Sahasrani)
सहस्रानी (Sahasrani)सहस्रानी (Sahasrani)
सहस्रानी (Sahasrani)
 
निर्भयज्ञान (Nirbhaygyan)
निर्भयज्ञान (Nirbhaygyan)निर्भयज्ञान (Nirbhaygyan)
निर्भयज्ञान (Nirbhaygyan)
 
Muratukhad
MuratukhadMuratukhad
Muratukhad
 
दरिया सागर (Dariyasagar)
दरिया सागर (Dariyasagar)दरिया सागर (Dariyasagar)
दरिया सागर (Dariyasagar)
 
दरियानामा (Dariyanama)
दरियानामा  (Dariyanama)दरियानामा  (Dariyanama)
दरियानामा (Dariyanama)
 
ज्ञानमूल (Gyanmool)
ज्ञानमूल (Gyanmool)ज्ञानमूल (Gyanmool)
ज्ञानमूल (Gyanmool)
 

बीजक (Beejak) 3

  • 1. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke mYVk dqEHk uhj ufga Hkfj;k] lh/kk Hk;s Hkfj vkosA dqEHk ds ;ksx ;g jkx jfgr gS] vkuUn eaxy xkosAA iwoZ ygfj dky ds ns[kks] if'pe n`f"V gS pUnkA rc dugfj;k [ksou ykxs] ygfj ifj xkS eUnkAA ikjl fcuk dapu ufga gks[ks] Qwy fcuq fry u cklkA cgsa ^nfj;k* ifjey gS ikjl] bfe lrxq: ds nklkAA ¼ 9 ½ uj rqe ,slk xq: uk fdtSA nkstd dkj.k djs [kqlken] /kksrh iSlk fytSAA 'kkL= lkFk cxy rj jk[ks] xhrk dks er ,slkA [ksys f'kdkj taxy tho ekjs] vBbZ nlbZ HkSalkAA la/;k rifZ.k tiS xk;h=h] okdk Hksn u ikosA fny esa n;k nnZ ufga vkos] gjuh [klh f[k;kosAA Kku gks[ks rc eu ds fpUgs] ru eu /ku lHk okjhA gks[ks eqfDr n;k ds lkxj] Hko ls ysr fudkjhAA xq: f'k"; ds ,d erk HkkS] nksuksa ik[kaMh HkkjhA uko iFky ds pys uk ty esa] nqbz dugfj;k gkjhAA osn if<+&if<+ Hksn u tkuk] efj&efj Qsfj vkSrfj;kA dgs ^nfj;k* fcuq n;k BkSj ufga leqf> ds ck¡g idfM+;kAA ¼ 10 ½ uj dh ns[kks ;g prqjkbZA Hkyk gqvk ls geus fd;k] fcxM+s izHkq flj ykbZAA fufl cklj lHk m|e djrq gS] lqr firq ukjh lesrkA lk¡p >wB fdNw izkihr ukgha] eqfDr gks; Hkk izsrkAA ltu dqVqEc le/kh tc vkos] izse exu gks; /kkosA "kVjl chtu lh>s jlksbZ] tkls ifr ;g ikosAA cM+h foifr gS dgk¡ rd dfg,] xq: ls tk; lqukbZA d`f"k esa fdNq cjdr ukgha] nke pkSxquk ykbZAA Hkfj isV [kk; lksos fufl cklj] ,gh HkfDr yo ykbZA /keZjk; tc ys[kk efxgsa] rc dgq dkSu mikbZAA pkjksiu chrk ,fg Hkk¡fr] oDrk cgqr lqcqf)A dgs ^nfj;k* ufga gqdw¡e /kuh dk] taxyh tho dqcqf)AA 247
  • 2. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke ¼ 11 ½ uj rqe fpUgh xq: fdUgkA Hkhrj Hkjh Hk¡xkjh HkeZ esa] gj ckru esa fHkUgk¡AA ckgj eqjrh iFky ds jfp;k] rkij ikrh fnUgkA ltho rksfj fuftZo dh iwtk] tcj ls Hk;ks v/khukAA efg"kk ekfj nsoy ds Hkhrj] ij vkre dgs fHkukA tho f'ko ;g jek lHkfUg esa] Hkkuq dyk Nfo fnUgkAA fryd ppsZo pk: tusÅ] vt;k ds flj NhukA tSls Loku vikou jkrs] ;ksa HkPNfga cgq ehukAA xohZ ekrs xoZ dk;k rs] vkSj nSR; cy fdUgkA dky f'kdkjh [ksfn ds ekjs tky ijk ;g >hukAA ejdV eqëh uhds xfg ykxh] cwf> uk ijs efr ghukA dgs ^nfj;k* ufga njn dky ds] ;k fcuk nq%[k fyUgkAA ¼ 12 ½ uj rqe pkjks iu fcrk;ksA o`) Hk;s ru dk¡iu ykxs] rcgq¡ ek;k fgrk;ksAA Mksyr vk¡xu ixq lks Mxex] Mxj uk fdUgq¡ dgsoksA lc fefy dgk cq<+k ckSjkuk] ijh ugha [kkV jgsoksAA ey ew= lc ijr iyax ij] ckl nqxZU/k ygsoksA ukrh iqr ifjokj ?kusjk] gqdqe uk fdNq jgsoksAA lq[k gS LoxZ ujd nq%[k cklk] v?k mj 'kwy lgsoksA dgs ^nfj;k* ifjey gS ikjl] lrxq: Kku ygsoksAA ¼ 13 ½ us uj tkfu;s lqhk ?kjhA tc feys lrxq: njl fnUgk ijfl ik;u ijhAA lqQy rk fnu vkuUn eaxy] en eferk tjhA ,su vkSj vathj 'kksHkk] panu pjfp djhAA tUe rkdks thou tx esa] tkuq 'kksHkk ?kjhA [kle [kq'kh Hk;ks eq> ij Qwy lstu HkjhAa Hk; Hkatu Hkze ukgha] lc deZ lks/kks [kjhA vofj ru eu nku nhUgksa] nuqt viufga MjhAA 248
  • 3. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke pkj Qy ;g gky ns[kks] tky ;e dks VjhA iqgq¡i lst lqxU/k lqUnj] eqfDr vkxs djhAA cgqr Hkk¡fr lqgkx lkxj] vej cj rs cjhA dgs ^nfj;k* ufga tue tjk] rki rhuksa gjhAA ¼ 14 ½ js uj lqfefj ys lruke ds] Qsfj tkr volj VjhA deZ dkxt gkFk gfjtu] tklq vo?kV ejhAA leqf> thtS pj.k lrxq:] dkVq ;e dh ljhA fu%yad ru fuokZu in ;g] izse ckrh cjhAA czãk tkxso HkeZ Hkkxso] deZ dkVso djhA vfe ljoj ih;u ykxso] ehyso fueZy tjhAA lIr ru ds fefefj NwVs] QwfV ;e ;wFk MjhA njl ns izfriky fdUgksa] 'kfDr ik;u ijhAA xqIr ea= ;g ;a= fdUgk] Kku xw¡xk xjhA f="kk ijkuso izse jfl cfl] jgr xkxjh HkjhAA nhu dks nq%[k rqjUr esVso] dIV dkxt QjhA dgs ^nfj;k* n;k flj ij] d`ik dfj tu rjhAA ¼ 15 ½ js uj lqfe: uke izrhfrA fcf/u Hkatu xatu ;e ds] lTtu tu ls jhfrAA nku iqU; lekt ;K ;r] jru xt fnUgksa fufrA fuxe uhfr ifo= iwtk] okgh jfg xkS ØhfrAA ;ksx tki ty lSu lk/kso] Mgso tu dg¡ fufrA lruke rqys ufga rkSyh rwyk] Vjr ukgha ehfrAA Hkwfenku iznf{k.k fnUgk] lqj lueq[k izhfrA fcuk HkfDr uk HkeZ uklso] fyUg ;e tho thfrAA xksQk lksQk esa iou lk/ks] MhaHk vf/kd vfufrA rsft pj.k ljkst 'khry] I;kl tkr uk lhrAA tcgha lrxq: njl nhUgk] n;k niZ.k fufrA dgs ^nfj;k* lsm lks nj] <+kgq HkeZ dh HkhfrAA 249
  • 4. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke ¼ 16 ½ uj rqe xoZ djks lks >wBkA lksuk :ik lgu HkaMkjk] ys u x;k Hkfj ewBkAA gfj.kkdq'k tks xoZ fd;k gS] xoZ xnZ fefy tkbZA u[k rs Qkfj mnj fonkjso] gk¡Fk ds gkFks ikbZAA jko.k xohZ xoZ fd;ks gS] ck¡/kso lqj lHk tkuhA ukrh iwr ifjokj lesrk] rkdh dgk¡ fu'kkuhAA v{kSfgM+h vëkgjg ftfUg ny lktso] g; gkFkh cgqrsjkA lks nq;ksZ/ku xnZ fefy xkS] cgqfj fd;ks ufga QsjkAA dal dlkbZ deZ fcdkjk] Hkfxfu ck¡/kso csjhA dky :i d`".k rsfga ekjk] dfg dfg eferk esjhAA jktk i`Fkq i`Foh lc fyUgk] lkxj lkr lesrkA No pdos ladk dfj&dfj] lc fefy x;ks fudsrkAA lk¡p lksbZ lk/kq tu Hkk[ks] dfj ys 'kCn fcosdkA dgs ^nfj;k* dk;k x<+ Hkhrj] gS lqd`r dk js[kkAA ¼ 17 ½ tSls gkjok gS iksfrA VwfV ds fNrjk; ijs] ekfuadk fcuq T;ksfrAA tks: dgs [kle esjk] csVh dgs ckiA ek; dgs lqr esjk] f=fo/k rhuksa rkiAA fcjknjh esa c¡/kk gqvk] tks: dk [kql jaxA [kkuk nkuk nhft,] rks esjks rsjks laxAA lktu vo dqVqEc dgrs] Hkyh esjh ik¡rA >wBh ckrsa xk¡Bh ck¡/ks] fnol chfr jkrAA dky rsjks fudV vkor] dksbZ u tkrs lkFkA tsgw vkuk rsgw tkuk] nsf[k yhtS gkFkAA rjd fdtS Hkhtks ukgha] dkfV nhtS tkyA dgs ^nfj;k* njl fdtS] okg okgh ykyAA ¼ 18 ½ ,gh fof/k 'kCnfga djks fcpkjkA tks vk;k lks x;k u dksbZ] efj&efj Qsfj vorkjkAA 250
  • 5. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke dgk¡ oks; jke dgk¡ oks; jko.k] dapu dksV mtkjkA dgk¡ oks; Xoky dgk¡ oks; xksih] dgk¡ oks; uUn dqekjkAA dgk¡ oks; pdos pØorhZ gS] frugq¡ ds ekj iNkjkA dgk¡ oks; dal dgk¡ nq;ksZ/ku] lxjks lSu la?kkjkAA dgk¡ oks; ehjefyd tks dsrs] xksj dQu chp MkjkA cSBs dkth djs vnkyr vkius vki lEHkkjkAA dsrs æO; nkuh HkS dsrs] Nfy&Nfy lcds ekjkA mRifr izy; vkfn vUr ys] lq/kjs gal gekjkAA djks vdwd lk/kq ;g ,sls] esfV tk; ;e tkjkA dgs ^nfj;k* dksbZ 'kCn foosdh] fudfy x;k Hko ikjkAA ¼ 19 ½ yksxksa jke f[kykSuk fd;kA jferk jke jeS lHk ekgha] ?kV ifjp; ufga fy;kAA ePN dPN vkS czkg Lo:ih] okdks c/k tks djrsA rhuksa nsg /kjk j?kquUnu] iki fd;s ufga MjrsAA osn dgs ikjczã tks O;kid] vkSj dksbZ ufga nwtkA j{k dgs Qsfj HkPN djrq gS] ikgu ikrh iwtkAA dke cht ls tho tUek;k] ek¡l eNfj;k Nh;kA tks jluk gfj uke tirq gS] lks jlus jl fi;kAA vadqj Hk{k lc nso dje gS] nSR; deZ gS fHkukA if<+ ds iafMr [kf.Mr djrs] cM+s txr esa chukAA vkSj ds jke gS g¡lh [ksyouk esjks izk.k v/kkjkA dgs ^nfj;k* dksbZ vkren'khZ] ftfUga ;g Kku fcpkjkAA ¼ 20 ½ tho ds nnZ fdts tkfuA vkius esa vki ns[kks] lk/kq dh ifgpkfuAA ik¡o esa tc dk¡V pqHks] pqHkqfd nhUgksa jks;A ,sl gh ij nnZ tkuks] okfn tUe u [kks;AA fgr ckyd tkfu vkiu] gf"kZ fg;s yk;A vkSfj dk tc [kky [kSpfga ijk vkxs vk;AA vkSj dk tc nq%[k ns[kfga] [kqlh gksr vkuUnA myfV ijk rklq Åij] ,slfga nq%[k }anAA 251
  • 6. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke xoZ rs oks; xnZ fefy;k] nnZ fcuk dkyA xSo /kDdk ijk flj ij] vtc gS ;e tkyAA lr 'kCn udhc dgs rs] usd dguk ckrA dgs ^nfj;k* nnZ fpUgks 'khry rkrAA ¼ 21 ½ esjks ,slgha izrhrA vkius dks Kku dgrs] inqe ikou jhfrAA dke Øks/k ;g eksg ek;k] cgqr [ksyfga nkoA dSn djh ds ck¡f/k,] tc Kku lrxq: ikoAA thou tx esa Fksj tkuks] Hkksj fdUgksa ckrA gkM+ pke vkSj :f/kj ru esa] dkgs djrs ?kkrAA ehB dgrs rhr ykxs] eq[k eksjs tkrA rsft ve`r izse lkxj] tkfu fof"k ds [kkrAA vUu Qy ;g Hk{k fdUgk] lk/kq lqUnj earA ehu ek¡l ;g Loku dh xfr] rkSfy rwyk rarAA ujd LoxZ rks bgbZ dfg,] eqfDr dks iaFk fHkUuA dgs ^nfj;k* cpu ,slk] ekfu, ijehuAA ¼ 22 ½ vkiuks iS Hkyh HkfDr fcljhA ifgys izse u yxk uke ls] ihNs dk mljhAA nkstd nxk njksx txr esa] ,gh ek;k b'ojhA VwVso usg [klso xq: xfe fcuq] vk;ks iu frljhAA fnol chrs /kks[kk /ka/kk esa] jSfu iy¡x iljhA tks ne [kkyh lks ;e ds ys[kk] ck¡f/k xys jljhAa vius gk¡Fk vkiq ixq ck¡/kso] dgq dSls fuljhA dk<+fugkj ls ihB ns cSBk] jks;&jks; ifp ejhAA eku e;kZnk lc cgqr cM+kbZ] ik[k.M deZ djhA tkrs ehys ek;k dk eqank] iy&iy lksp djhAA vtgq¡ psrq eq<+ xokj rSa] eu ijfrfr /kjhA dgs ^nfj;k* n;k lrxq: dh] ih;r vfe tjhAA 252
  • 7. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke ¼ 23 ½ dhfe dfj izse xyh fcljhA cqf> xkS fn;k rsy fcuq ckrh] ;e ft;jk idjhAA tsfg ru yk;ks pksok pUnu] iku Qwy ixjhA tsfg dkfefu lax Hkksx fcyklso] lks iy esa fcNqjhAA dqEHk ds dkap mnd ds Hkfj;k] QwV x;kh xxjhA pyq ;e lkFk gk¡Fk fdNq ukgha] eky NwVh lxjhAA tSls ckt cVsjfUga ekjs] gk¡Fk ik¡o iljhA esfV xkS xoZ xnZ iy ekgha] Vjr u dky ?kjhAA dkSvk jksj Hk;s {k.k ekgha] tek HkbZ uxjhA tfj xkS [kyjh HkLe mfM+;kuk] fnUgksa fry vatwjhAA ekuq"k tUe inkjFk tx esa] viufga ls fcxjhA dgs ^nfj;k* uj HkfDr fcgwuk lk/kqu ls jxjhAA ¼ 24 ½ HkfDr fcuq pkjks iu xqtjsA cky xksiky r:u iu fcrso] c`)gq ukgh lq/kjsAA vt;k ikyh thHk ds LokjFk] [kkfga Hkys ciwjsA jSfu chrs os';k lax jkrs] bUgrs ,gq tqjsAA ifgjh iks'kkd [kkl f[ktefr;k] lax lax cgqr twjsA lkFk fy;s 'oku nqbZ pkjh] taxyh tho rwjsAA p<+h rqjax ek;k en ekrso] cksyr cSu djsA tgk¡&tgk¡ lqus lk/kq dh efgek] tfj&tfj lks fcxjsAA >wfB ckrsa iksFkh ckpfga] cfd cfd ,sgq ejsA lks f='kqy Hk;k ru Hkhrj] dk¡Vu ls v>qjsAA lius dcgha nnZ u vkos] lks ru vfXu tjsA dgs ^nfj;k* fny nxk txkfr] ;e ds gkFk ijsAA ¼ 25 ½ dk Hko tUe txr esa i'kqvkA lqUnj nsg [ksg gksbZ tbgsa] ck¡f/k djh ;e [klqvkAA jktk dsrs efj efj izsr Hk;ks gSa] 'kCn lqxU/k u HkkosA lk/kq njl in ikou ijls] ,sxqu v?k fcyxkosAA 253
  • 8. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke os';k ikl tks nkl Hk;s gSa] fuR; mfB njlu lksbZA ck¡/ks dky deZ Hkqxrkos] lhl iVfd ds jksbZAA fuR; vijk/k c/k tho lksbZ] va/kk xq: cfgj gS psykA prqj pksj tc ekfj ijsxk] lc rsft tkgq vdsykAA eqok lHkS ck¡pk dksbZ ukgha] txr Hkxr D;k jktkA dksbZ flagklu p<+h pyk gS] dksbZ tathjs rkukAA lar udhc lkgsc dks pkdj] pkSM+s dgk iqdkjhA dgs ^nfj;k* vc D;k lkspks] cku dlks gS dkjhAA ¼ 26 ½ vc rqe psgq¡&psgq¡ djus ykxkA T;ksa cx /;ku /kjs ty Hkhrj] goys ty ds ikxkAA cgqr ekN rqe /kfj&/kfj [kk;k] dj esa tirs ekykA ;e dk QkSt cM+k tqyckuk] idfM+ ejksjs dkykAA dfj cnQSy lks x;k cnh esa] lc fefy onu fugkjkA jksnu dfj&dfj gkFk ejksjs] cgqfj fprk ij tkjkAA dfjds Jk/k fd;k ;g lqdqyh] foiz tsofga ogq Hkk¡frA ltu dqVqEc cgqr cVqjkus] cks/k djs fnu jkrhAA egk ujd ;g vU/kdwi esa] rgok¡ idfM+ >qykosA rys fll ;g ik¡o Åij djh] cgq fof/k xksrk [kkosA HkfDr fcgquk n;k ghuk] tue tue dk psjkA dgs ^nfj;k* ;e 'kklu ,srk] vc dk djgq fugksjkAA ¼ 27 ½ vc rqe psgq¡&psgq¡ djus ykxkA pqaxqy NwVs rks mfM+ ds Hkkxs] dky deZ dk nkxkAA ejdV eqëh ;g xfg ds ykxk] dV dVk;s ds jksokA ckthxj dk eje u tkus] ,fg fof/k izkufga [kksokAA ,slk lq[k lius dh lEifr] ,d txk ,d lks;kA vej dksl e`x en ekrs] xhfj ijk rc jks;kAA dsgfj dwi esa izfrek ns[ks] dwfn ijk v:>kukA QfVd f'kyk xt nlufUg vfM+ ds] eq¡g VwVk iNrkukAA 254
  • 9. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke ,su Hkou esa 'oku tks ifjds] Hkq¡fd&Hkq¡fd izk.kfga fn;kA HkeZr fQjs HkeZ ds ykxs] ikgu dks ty ih;kAA ve`r ih ds vej gqvk gS] ehp fi;k ls ewokA dgs ^nfj;k* nj Hkwfy ijk gS] thr fy;k ;e twokAA ¼ 28 ½ vc rqe Vs<+s Vs<+s pyrkA lk/kq æksg ;g eksg ek;k cfl] ;e ds /kDdk ijrkAa ukfg cq>S rks Qsfj cq>sxk] v?k ikrd esa HkhukA dky tky rsjks flj ij fQjs] ck¡f> x;k ty ehukAA ehu ek¡l ;g dk;k iks"ku] tho ?kkr dfj [kkosA ,s csnnhZ nnZ dgk¡ gS] ck¡/kk ;eiqj tkosAA tkdj eky rSa Nhu fyUgk gS] ?kSapu ykxs dksjsAA >wfB ckr eqëh esa jk[ks] lk¡p lqus nwfj tkosA gfj ds nwr fQjs gfjdkjk] ejdV ck¡f/k upkosAA js eu ewj[k fuxe lk[kh gS] lqfu ys lrxq: ckuhA dgs ^nfj;k* /kU;&/kU; izkuh] ftfUga lrxq: er BkuhAA ¼ 29 ½ vc rqe pyks flrkc nhoku [kkuk esa] vk;ks ;e t:jsA dkxt lkQ djks rqe vkiu] ckdh gS Hkfj iwjsAA D;k rqe [kk;ks [kjpso tx esa] eqU<s xcZ x:jsA vcfj ds ckj NwVs ufga ibgks] VwfVgsa pkcqd pwjsAA fcurh djksa lquks ;e nwrksa] rqeus cus fuesjksA fdNq&fdNq dkt rqEgkjks lfjgksa] dfjgksa HkfDr lcsjksAA ,ruk lqfu dksis ;e tkfye] eqfLVd ekfj djsjsA pys flrkc rgk¡ ys igq¡ps] fp=xqIr ds MsjsAA NwVk egy [ktkuk ?kksM+k] cgqfj fd;ks ufga QsjsA flj /kqfu&/kqfu ds jkuh jksos] pkdj cgqr ?kusjsAA tks fdNq vey dek;ks tx esa] ik;ks njc njsjsA dgs ^nfj;k NwVk tx nkok] HkfDr fcuk ;e psjsAA 255
  • 10. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke ¼ 30 ½ eqxnj fy, lnk flj rkus] tho ;e gkFk fcdkukA v[kafMr czã ujd esa Mfjgsa] rc dgq dkSu tqckukAA lqr] for] ukfj] ltu lef/k lHk] ekrq firk fgr tkukA tBj vfxfu esa ftfUg izfr ikyos] rkdh lqf/k HkqykukAA ru lkts ekts ufga cfugsa] fpdus pke fpdkukA vkB dkB dk fiatjk rsjks] iy esa /kqfj /kekukAA ;g ru x`fg rs csfx fudfygsa] [kkV iM+h ijokukA dj/ku rksj vfxfu esa tfjgsa] jksofga lHk iz/kkukAA dfjgsa] nq/k&Jk/k deZ lHk] osn fcfgr eu ekukA fry vatwjh ns xank dfjgsa] Qsfj /ka/ks yiVkukAA ;sgq t<+ tu efjxkS cjcl] dfj&dfj xoZ xqekukA dgs ^nfj;k* dksbZ nkl /kuh dk] igq¡ps gal BsdkukAA ¼31 ½ ihNs leqf> ijsxk HkkbZA tc gfj ds gfj eqLVd vbgsa] ck¡f/k gs eqlqd p<+kbZAA vcgha Hkkstu djks bPNk Hkfj] fuR; uo ek¡lq cukbZA tsrk tho >Vdk ls efjgks] ogk¡ fy[kk lHk tkbZAA vcfga jfr djks os';k ls] ikrfj Hkk¡M+ upkbZA nks; ifj'rs ck¡;s nfgus] iy&iy [kcj tukbZAa vcfga ij /ku ywfV ys vkokgq] LokjFk dj.k uhdkA fp=xqIr tc ys[kk efxgsa] ijs cpu lc QhdkAA vcgha fuUnk djks laru dh] tks rqEgjs eu HkkosA ijx&ijx ij dk¡Vk lwyh] lks Qy vkxs ikosAA lar udhc lkgc dks pkdj] cksy fn;k lrckuhA gksa gqf'k;kj ckj tfu ykoks] dgs ^nfj;k* lquq KkuhAA ¼ 32 ½ uj lqfu fytS vegd ikthA vius eryc D;k rqe ekrk] lkgsc ds d: jkthAA ik¡p iPphl dk;k x<+ Hkhrj] rkij eu gS dkthA tho jktk ys ijcl ck¡/kso] eksg QkSt ny lkthAA 256
  • 11. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke dke Øks/k dk ck.k cM+k gS] HkSgsa dekus lkthA eksguh tksguh tks eq[k tksgs] u[k fl[k lqUnj ukthAA Kku ?kksM+s ij thu iykus] ykS yxke ns rkthA rktu ek: pVkd pVDdk] lueq[k ustk HkkthAA eaMh jfg, eSnku ds chp esa] ns[kr QkStsa HkkthA dgsa ^nfj;k* rsfga flj ij lkgc] vugn cktk ckthAA ¼33 ½ cw>sxk dksbZ fny nhokukA njn fg;s tsfga izse clr gS] lrxq: 'kCn lekukAA fuxqZ.k lxq.k nks; dgrq gS] dkSu vfXu rs ikuhA dou iou ij 'kCn clqr gS] dkSu iqgq¡i dh [kkuhAA fuxqZ.k eq[k jlus ugha dfg;k] lxq.k ;k tx xkosA 'kkL= xhrk osn if<+ ds] lkj 'kCn ufga ikosAA T;ksfr&T;ksfr lHk T;ksfr tirq gS] T;ksfrfga esa fuckZuhA ,d lks vuUr] vuUr Qsfj ,d gS] cw>ks iafMr KkuhAA 'kwU;fga ds lc /;ku djrq gSa] iafMr if<+ vkSj dkthA dgsa ^nfj;k* lr 'kCn fopkjks] ufga rks dky dh ckthAA ¼ 34 ½ tc yfx izse exu ugha ekrkA D;k lk[kh in cgq xkos] ,sls dgsa ldy lHk ckrkAA vkxs n`f"V ihb gS ihNs] djs vpkud ?kkrkA rhjFk Hkjfe&Hkjfe ds ewok] ek;k en fpr jkrkAa HkeZ deZ dk ;g dk;k gS] T;ksa lsokj ty tkrkA T;ksa yksgk esa eqjpk ykxk] ;ksa xfy x;k lHk xkrkAA T;ksa e`x ekrs vius en rs] vej dksl ufga [kkrkA dgsa ^nfj;k* lruke Hktu fcuq] HkS x;ks izy; ikrkAA ¼ 35 ½ ,slk dkSu djs ifgpkuA js'ke Mksjh txr ck¡>s] djr fo"k; ikuAA vxe ty ;g ehu tho HkS] ;e tkys NkuA Mkfj tky dsoV Hk;ks drkZ] deZ calh rkuAa 257
  • 12. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke egk tkys txr Nsdso] Nis Ny rs tkuA f=xqu Qank f=fo/k /kkjk] /kjso ePN c[kkuAA rSls ds ;g rIr fdUgk] rki rk;ks tkuA myfV&myfV v¡ofV fyUgk] Vsd VaMl BkuAA prqj pksj ;g pj[k fy,] ikj[k fcjyk tkuA ,su Hkou esa 'oku HkesZ] Hkwafd R;kxk izkuAA vki ig: dgj lktso] ckt cVbZ gk¡uA ,sls uj lHk Hkjer fQjs] e`x en dks /;kuAA fuxe lkspr iafMr Hkwys] ikB nqxkZ tkuA la/;k riZ.k nsok nsbZ] nku iqU; c[kkuAA phUgs drkZ&deZ ukgha] HkeZ fo"k dh [kkuA dgsa ^nfj;k* Kku x<+ ij] fcey czã c[kkuAA ¼36 ½ tks dksbZ lk/kq njl ds tkosA ix&ix rhFkZ nku iqU; gS] dksfV rhFkZ Hkjfe vkosAA njlu ls Qsfj ijlu gqvk] rkek ikjl ikosA okdk Hksn y[ks tks dksbZ] lksuk lqxU/k cukosAA tUe nqyHkZ gS 'khy ds lkxj] vkxj eqfDr crkosA lar ds lsok vlar djrq gS] HkfDr egkre ikosAA vFkZ feyk rc /keZ dFkrq gS] dke fpUgs eks{k ikosA pkjks Qy dk ;sgh efgek] tks dksbZ vFkZ yxkosAA t<+ ufga tkufga ;g Hko HkekZ] p<+h pj[k iNrkosA tSls ykxh jgV dh ?kfj;k] ,d cwM+s ,d vkosAA i'kqor Kku lk/kq ufga fpUgfga] lqfu ds eq¡nfga dkukA dgsa ^nfj;k* tsfg n;k njn ugha] ;e ds gkFk fcdkukAA ¼ 37 ½ ,slks ns[kq txr dh jhfrA vkius esa vki ns[kks] vkSj eq[ku dh izhfrAA xh) C;k/k fcdkj xqu lHk] ns[kk dksbZ u tkrA dou xzke tks cls tgok¡] dgu dh lc ckrAA tkr efj&efj ns[kk lHk dksbZ] fo"k; csbfy dq?kkrA mrrs br ufga vkor dksbZ] tklks iwfN;s ckrAA 258
  • 13. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke czã O;kid dgr lHk esa] v}Sr dous ns'kA ysr fn{kk bPNk lHk dksbZ] lquk eqfDr lans'kAA nkl rqylh d`fr tx esa] fuR; dfj izdklA vFkZ dfg&dfg ejr lHk dksbZ] fuxe dks xqu nklAA T;ksfr eaMy dksfV jfc dgs] vfXu ,slks jaxA dgs ^nfj;k* Kku fcuk] fofo/k eu rjaxAA ¼ 38 ½ psrks cjrks djks n;k] xoZ djrs jko.k x;kAA tgk¡ n;k rgk¡ /keZ gS] tgk¡ yksHk rgk¡ ikiA tkds ân; lk¡p clrq gS] rkgk¡ clfga oks; vkiAA lk¡p 'kCnfga ifj gjs] >wBgha futq dfj ykxA iziaph ds ;g ekfu;k] ,d lk/kq nsf[k mfB HkkxAA lHkdks ikj[k vkb;k] lk/kq ikj[k ufga vk;A lkgc tc n;k fd;ks] rc xfr dkgq y[kk;AA pUn lwjt dks ikj[k] xxu xfr y[ks vkdk'kA ^nfj;k* dks ikj[k tgk¡] eksfr;u dks cklAA jl xksjl dks ikj[k] vkfu ftH;k ys p[ksA 'kCn dq'kCn dks ikj[k] Jou tks Hk[ksAA ty Fky dks ikj[k gS] rklq xfr yf[k u tk;A lHkds ikjl ,slu gS] Kku ikj[k tks vk;AA eqfu of'k"V dFkso] jke vorkjA frUggq xq: fdUgk] rjcs dk lalkjAA lglz uke 'kadj dFkso] czã Kku lqdnsoA Jh d`".k xhrk Hkk"kk] Hkko HkfDr ds HksoAA pkj osn czãk dFkk] ludkfnd dFkso vxkf/kA vxe Hksn lrxq: dgso] lks xfr fcjyk lkf/kAA ekjdUMs nqxkZ dgk] lR; in xksj[kukFkA okgh in rs in Hk;k] ru eu fcjys fd;s gkFkAA ty Fky /kjrh l?ku cu] lkxj vxe xEHkhjA dsrs dfork gks; x;k] gn ^nfj;k* ds rhjAA 259
  • 14. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke ¼ 39 ½ tu dksbZ vkuUn eaxy xkosA Fkhjdr Qhjs Hkou ds Hkhrj] inqe inkjFk ikosAA eSu ethB] ebfy lHk Nwvk] NVk pefd ?ku NkosA jkse jkse tkds in izdkflr] fojg fcgafl fefy tkosAA Hkwfe fcjkuh HkeZ u jk[ks] ek;k ufga v:>kosA cht ok;s ufga isM+ iqjkru] Qwy Qy lHkfg esa <kosAA rqfj;k rRo mM+k fcuq rktu] ,fg fof/k rjd crkosA feyk Mxj p<+k fcuq Mksjh] Mxex dcfga u vkosAA th;rfga eqfDr Hk;k eqDrkgy] eu n`x vatu ykosA gal cal lksbZ eku ljksoj] pqfu&pqfu eksrh [kkosAA ih;s izse gqvk eLr fnokuk] xwaxk 'kSy crkosA dgsa ^nfj;k* /kU; /kU; oks; lrxq:] cgqfj u Hko ty vkosAA ¼ 40 ½ leqf> pyks iaFk lHkrs U;kjkA /ku lqr ukfj 'kwy ds lkxj] ;g tfu dgks gekjkAA tks vk;k ls iyfV x;k gS] Qhdk eq[k dfj djkA dksBk egy vVkjh vVy ufga] HkLe Hk;k lHk NkjkAa dey lw[ks Qsfj Hko¡jk HkfeZr] Fkfdr Hk;s ru gkjkA ?kj ds [kkst [kcfj ufga fyUgk] dgk¡ tUes dsfg ckjkAA lrxq: pj.k lsoks efr eans] xfr pkgks Hko ikjkA dgsa ^nfj;k* fny nxk njksx ugha] uke xgks rRo lkjkAA ¼ 41 ½ vcjh ds tUe lqQy d: vkbZA T;ksa ghjk ?ku lgs yksgk dh] eg¡xs eksy fcdkbZAA [kle fclkfj dgk¡ rqe tbgks] rstks fpr prqjkbZA rqe vl tho ?kusjks ijs gSa] og rks ,d bdkbZAA ftfUg ;g u[k fl[k fljtu dhUgk] rkdh lqf/k fcljkbZA eqjfr eSfy lekfu ru esa] tUe&tUe tgM+kbZAA pkj&pj.k nks; lh?ks gksb gSa] rc dgq dou mikbZA ik¡o idfM+ ds eksgde ck¡/ks] ?kkl pju ds tkbZAA 260
  • 15. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke dYi dksfV ys HkeZr fQjs] BkSj drfga ufga ikbZA ekuq"k tUe nqyHkZ gkS HkkbZ] fccju djks fcukbZAA lrxq: pj.k feF;k tfu tkuks] vej yksd ys tkbZA gal deZ lks mTtoy nklk] dgsa] ^nfj;k* leq>kbZAA ¼ 42 ½ rqe rks izse xyh eqfn MkjhA tgok¡ dey Hk¡oj dks cklk] lqcqd ldjh v¡f/k;kjkAA xq: us pded fpuxh nhUgksa] >kjUg gkj vukjhA rwyk rkSyh fyUg ufga uhds] pded fpr fclkjhAA tSls /kkrq fQjs ikjl ls] dqUnu dud l¡okjhA T;ksa iFkjh ty ekg jgs] vfXu lnk mn~xkjhAA ifjey ikjl dkB esa ykxk] 'kCngh cs/kq fcdkjhA pqEcd yxu yxk yksgk esa] xk¡lh fyUg fudkjhAA tky dqDdqVh T;ksa ty e¡g cklk] ,sls gh cqf) fcpkjhA ij vkS vax ia[k Hkhts ufga dcgha] ;ksx ;qfDr vf/kdkjhAA lrxq: nksl nsgq tfu dcgh] flfdy fcuk vf/k;kjhA dgsa ^nfj;k* tc ok nj iSBks] ru eu /ku lc okjhAA ¼ 43 ½ ,sxqu dou dfg, fparkA xq: Kku foey fojkx tkds] pj.k dey iquhrkAA uke ef.k futq ân; jkrs] tkr Hko ty thrA n;k lkxj njl fnUgksa] ijfl pju iquhrAA dksfV iki fcukl ekspso] :ph jkftr izhfrA Hko ls dkf<+ foeku lktso] lar tu dh d`frAA dat iqat oks; ty ds Åij] ysi ykxq uk 'khrA ,sls tu tx mfnr vkxj] Hkxr tu dh jhrAa pyh ukojh fcu dsoV] dez djrk uhrA cks> ioZr cu Hkkjh] f=fo/k rki gha thrAA nsf[k, loZK iwj.k] foey ifjey 'khrA dgsa ^nfj;k* /kU; lksbZ] fruds lrxq: ehrAA 261
  • 16. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke ¼ 44 ½ ,slks dk;k e/;s vadA yxs;ks voj >jr tfe ij] tgk¡ dey gS cadAA lk/kq tkufga flde lkxj] v/kZ >ydr pUnA lqur /ofu eu exu xftZr] v/kZ m/kZ eanAA rgk¡ 'ks"k vkS egs'k czãk] pkfj osn fujarA rgk¡ eqjyh fy;s eSu ek/kks] 'kfDr erk laxAA R;kx laxzg 'kfDr rg¡ok] djr Kkufga HkaxA rhu lfjrk LoxZ /kkjk] mBr fcfc/k rjaxAA HkeZ Hkktu Hko ds ewy rgk¡] ,sl gh ;e =klA dYi nsf[k fodYi ns[kks] okds lqfejgq nklAA lxq.k ns[kks fuxqZ.k fuj[kr] Kku dk er fHkUuA dgs ^nfj;k* njn u nkxk] vaofV ty fcuq ehuAA ¼ 45 ½ Hksfn;k ;g Hksn tkus] dsnyh diwjA Hksfn;k lks Hksn dfg,] dksfV e/;s 'kwjAA 'kCn Hksnh 'kCn cs/kso] yksgk Nsfn i[kkuA fudyad rks ;g rkek cs/kso] cgqfj gks; u vkuAA ifjey cs/ks;ks dkB esa] ewY; gksr pUnu HkkoA okluk dh lhf¶r dhtS] jkf[k, lq<k¡oAA Qwy cs/ks;ks fry esa] lksbZ okluk ys tk;A T;ksa Hk`ax cs/kso dhV dks] eq[k fnUg ikjl yk;AA ew¡<+ cs/kso ykBh esa] ;g vkiuh izHkqrk;A pksj fuUns pk¡nuh] ;g jSuh dks izHkkoA eqj[kfuUns lk/kq ds ;g] >wB ds lax /kkoAA xf.kdk tks lqr fuUns] ek¡Fk ns ns gkFkA eq<+ fuUnfga lk/kq tu dks] yhUg lkefj lkFkAa lar rks xjdkc dfg,] Hk`ax dks efr fHkUuA dgsa ^nfj;k* tkfu yhtS] txr e/;s fpUg~AA ¼ 46 ½ tkdks ,slgha izrhrA fp= Hkhrj fpr pqHkso] rgk¡ rsjks ehrAA 262
  • 17. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke dchj dk;k fny nfj;k] lqjlrh lqHk/kkjA myfV is[kso rklq esa] tgk¡ 'kCn gS rRo lkjAA esn vfLFk vkS jkse Ropk] dqlqe ,slks jaxA tkek¡ Hkhrj tkek¡ ns[kks] 'osr lqUnj laxAa lqjfr vkxs fujfr Fkkdh] vej nhlr pUnA flfdy fcuk lkq ukgha] u;u rsjks eanAA vFkZ [kkstr ejr ukgha] ?kk;y ?kqfejgha pksVA <kfg ds eSnku dhtS] HkeZ Hkkjh dksVAA ikj dgrs okj dgrs] /kjuh lks[kso uhjA dgsa ^nfj;k* n;k lkxj] esafV;k ij ihjAA ¼ 47 ½ ,gh fof/k 'kCn gS lthoA fl) lks fl)kUr cksys] nf/k eFks ?khoAA yxksV cUn xNksV dfl ds] okfg dk xq.k xkoA nf/k efFk ds ?k`r yhts] vfXu Åij rkoAA izse I;kyk eLr ihos] NkfN dhtS nwjA tkfg ds rqe [kkstr fQjs] gkftjk gtwjAA [kkl gS [kqloks; rgok¡] uwj >yds lks;A lufn Nkik nsf[kds] rc gal foey gks;AA lqjfr is[kks vej ns[kks] vtj js[kk KkuA rjokj dk ;g eksy fdtS] nwj jf[k;s E;kuAA rc tfu, tc feyk lrxq:] iwjk rsjks HkkxA dgsa ^nfj;k* r[r cSBks] fpUgksa galk dkxAA ¼ 48 ½ ,gh fof/k lk/kq gs izohuA vius esa vki lqfejfga] jSfu gks; ;k nhuAA lk<+s rhu ls c<+r ukgh] ca/ku cgq fof/k yk;A gkM+ pke :f/kj ru esa] ,sls gh xfy tkrAA v}Sr czã fojkx dgrs] }Sr vkiq vekuA osn ls osnkUr fdUgk] jkgq xzklso HkkuAA fuxqZ.k dgrs lxq.k dgrs] fuxqZ.k vki fujk'kA ty ds lw[ks dey lw[ks] Hk¡oj dgok¡ cklAA 263
  • 18. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke dguh dgrs tUe chrk] prqj cqf) ds uklA pkfj pj.k nks fl?k gksbgs] <w<+r fQjs ?kklAA ,d ls tho vuUr HkSxks] xxu ukfga vksjkrA dgsa ^nfj;k* njn fcuk] HkfeZr Hko esa tkrAA ¼ 49 ½ uj rqe dke dfj ysgq uhdkA tkrs feys eqfDr dk lkbZ] lruke gS VhdkAA tue tue tgM+k;s tx esa] ek;k ds en ekrkA ve`r ckuh uke veksfyd] rsft fios fo"k rkrkAA dPpk fiUM egy gS dPpk] dPpk jax cuk;hA ;k tx tueh ft;s uk dksbZ] dk;k vej ufga ik;hAA {kkj lksuk HkS {kkj :ik HkS] {kkj lqisfr [kkVkA HkfDr fcuk lc {kkj utfj esa] [kkstgq lrxq: ckVkAA Hk; x;ks {kkj okfj tc fnUgk] [kkd esa [kkd feyk;khA izk.k iq:"k vusd ?kj iSBk] Hkjfe Hkjfe HkjekbZAA dsrk dgks gBk ufga ekus] fQj vubl yiVkbZA dgsa ^nfj;k* ;e ck¡f/k iNfjgsa] ijk ijk NiVk;hAA ¼ 50 ½ larks lkgc ds fcljkou ykxkA dkes pksj usokys gkfjt] bu ckru esa tkxkAA csnjnh gS njn u dcgha] >wBh ckru ikxkA efr ejky dh xfr ufga vkos] tgk¡ dqcqf) rgk¡ dkxkAA T;ksa dqjax /kks[kk esa /kkos] ,fga fof/k izkufga R;kxkA rhjFk Hkjfe&Hkjfe ds eqok] Kku ukfga vuqjkxkAA lksor tkxr deZ fcdkjk] ;fg fof/k LokjFk ek¡xkA cqUn cqyk ru fcy;eku HkS] t<+ dh efgek ukxkAA T;ksa edqj eqjpk us Nsdk] lks Nfo ukgha vkxkA VwVh Mksjh e/; xxu rs] fudV rs nwfj HkkxkAA /k`d&/k`d /k`dkjksa rq>ds] T;ksa vyksuk lkxkA dgsa ^nfj;k* uj ued gjkeh] ,sxqu rstq vHkkxkAA 264
  • 19. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke ¼ 51 ½ vc rqe Hkfj&Hkfj flde [kkrsA Fkksjh vej xqej cgq Hkfj;k] dfj;k dez dekrsAA lqjfr fujfr esa chp ijsxk] lks; lks; tUe xokosA lksor tkxr fpr psrfu esa] nhne n'kZu ikosAA jhfe f>fe vkxs uwj cj"ks] ,slk fny lQkbZA dkxk rs ;g gal gqvk gS] cgqfj u Hko ty vkbZAA ßcsckgkÞ gS lkgc esjk] ne esa ne yxkbZA ftUnxh Fksjh dqQqj cdrk gS] euS lku cktkbZAA vki esa is[kks eu ds ns[kks] ;g eu vkiq vuUrkA dsrs xohZ xnZ feys gS] cfg cfg x;s dq[ksrkAA [kcjh djks [kcj nkj gksuk gS] cgqfj u ,slu nkosA dgsa ^nfj;k* lks gal gekjk] Niyksd esa tkosAA ¼ 52 ½ Kkuh dSls gksr foKkuA Kku dk tc ukl gksr gS] rc fonsgh FkkuAA Jo.k lqus fojg jl ckuh] uklk ckl lqcklA p{kq ns[kr loZ n`f"V] ekur ;e ds =klAA nq%[k & lq[k vkS Hkw[k C;kis] iks"kM+ pkgr furA jluk "kVjl chtu pkgr] okgh ds izrhrAA ijegal tks cal gal ds] {khj fccju dhUgkA ijr fgfe lks xyr tfe ij] ikj czã gfga HkhUgkAA iq:"k ,d gS ukjh tx lc] txr b'ks lkFkA vkor tkr lks [kir tfe ij] okfg ds xq.k xkFkAA HkfDr ek;k fcyx ukgha] foey dk xq.k fHkUuA dgsa ^nfj;k* /kU; lrxq: ekfu;s izohuAA ¼ 53 ½ fi;k dh ?kzkfu vxz lqcklA n`f"V vkxj l`f"V lc gS] tSls fry esa cklAA tSls ifjey yIV ykxso] diV dkVso nklA tsls ikjl /kkrq cs/kso] rkek dks xq.k uklAA 265
  • 20. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke tSls dhV ls Hk`ax fdUgks] loZ xq.k fuoklA dk;k dsnyh cgqr lqUnj] fdUg diwjs cklAA tSls lhi ls eksrh mits] cqUn dks fo'oklA u[k ia{kh ghjk dhUgksa] T;ksfr dks izdklAA tsls Hkqtax ef.k vkxs] fl) fof"k dks uklA tru cgqrs ;qfDr tkur] yhyr mfxyr xzklAA rSls lkgc gal fdUgksa] dk;k dks izdklA dgsa ^nfj;k* ikjl dks xq.k] Niyksd esa cklAA ¼ 54 ½ geds vkre jke fi;kjkAA vcq>k yksx dgk¡ rd cw>s] cw>s gal gekjkA ePN dPN cjkg Lo:ih] fuxe dgs vorkjkAA tkfu cw> uj [kwu djr gS] ijs ujd ds /kkjkA efg"kk ekfj ds pj.k iqtkofg] iwtk eku rksgkjkAA ysds [kjx rkfg flj >kjfga] ,sxq.k HkS xks lkjkA vku ds jke gS g¡lh [ksyouk] esjks izk.k v/kkjkAA vt;k ?kSfp iRFkj ij ekjfga] iki Hk;k flj HkkjkA lk¡p >wB dk djks fcpkjk] tkrs Hkyk rqEgkjkAA dsrk dgksa dgk ufga ekus] Hkwys ew<+ x¡okjkA dgsa ^nfj;k* nj ;e us Nsdk] eqxnj flj ij ekjkAA 'kCn tx 'kjg ¼ 1 ½ ;k tx ikj[k fcuk HkqykukA fuxqZ.k lxqZ.k ;g nqbZ dfj Fkkifga] vtik /kfj&/kfj /;kukAA v}Sr czã ldy ?kV Hkhrj] f=xqu esa yiVkukA vkos tk; mift Qsfj fculs] tfj efj xnZ lekukAA Noks pØ v: pkfj prqj ny] osn ers v:>kkukA caduky dh Mksjh ?kSaps] ;ksfx;u ;qfä c[kkukAA lgl ia[kqjh ny dey fcjkftr] eu e/kqdj yiVkukA ty ds lq[ks dey dqfEgykuk] rc dgq dgk¡ BsdkukAA 266
  • 21. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke ?kV ds drkZ yksd dgrq gS] ik¡pks rFo fcyxkukA lxq.k fcufl fuxqZ.k jfgr gS] xq.k fcuq dgk¡ lekukAA djgq fcpkj ldy fefy ,sls] Hks"k fofo/k ckukA dgsa ^nfj;k* lrxq: xfe tkus] igq¡ps gal BsdkukAA ¼ 2 ½ tx esa vtc dgkuh eju dfg, lk¡pA ejuk lks tks Qsfj uk efj;s] rhfu rkis dk¡pAA tUe tjk ejuk dh csfj] dNq uk tkrs lkFkA gse ghjk ckt xt lHk] ?kSafp fyUgksa ukFkAA xkM+s /ku xfgjs xkM+s] ca/ku djrs fufrA ehu ek¡lq gS Hkksx HkykbZ] ;sgh tx dh jhfrAA ckfj vuy yxkbZ nhUgk] Hkle loksZ vaxA cgqfj u vk;ks eafnj ds chp] dksbZ u tkrs laxAA vkfg vkfg fpdkj NksM+r] dgk¡ lqr x`fg ukjA cnu nsf[k&nsf[k jksnu djrs] pyfga gkFk ilkjAA lqj uj eqfu vkS Kkuh dsrs] dksbz tu Hk;ks nklA dgsa ^nfj;k* HkfDr fcuk] gkfj ;e xzho Qk¡lAA ¼ 3 ½ ;k tx Hkjeh Hkjeh ds ewvkA pyk fclkjs gk¡Fk ilkjs] T;ksa lsej dk lwvkAA ve`r ok.kh fof"k vl ykxs] gqvk ek;k ds c¡/kqvkA fuxg oku rsjks lkFk fQjrq gS] lqf> ijs ukfga v¡/kqvkAA oklu vPNk cqf) gS vksfN] en eferk Hkfj ykosA lks e| fios fqjs ckSjkuk] >wB dgu ds /kkosAA dqy dh dkfu tks eku fy;k gS] ykts HkfDr uk HkkosA T;ksa rsyh dk cSy fcpkjk] vk¡f[ku iV~Vk c¡/kkosAA tSls lksj cVksj taxy esa] ,slh etfyl ikbZA lk/kq æksg fdUg eksg ek;k cfl] jks; jks; tUe x¡okbZAA dkx diwrk gal liwrk] ftfUga fueZy xq.k xk;kA dgsa ^nfj;k* lksbZ lar ear gS] vpy eqfDr Qy ik;kAA 267
  • 22. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke ¼ 4 ½ tx esa ijklgt ,d lwykA drkZ dgks deZ rsfga ykxk] iafMr if<+ if<+ HkwykAA ewy Åij gsaB Mkj i= gS] Qwy >fj >fj ijk lkbZA ia{kh mfM+ tks pyk o`{k ds] fcpgha Hkqtaxe [kkbZAA fculs dk;k lqU; ufga fculs] /kjfr vej FkkikA lkSnk djfga lk/kq ufga fpUgfga] iki iqU; nqbZ rkikAA ?kkV ckV vius lHk :/k¡fg] vo?kV rjuh ykxkA ikuh ekg vfXu dk iqat gS] ioZr ls no tkxkAA vadqj dgk vad ds fy[kk] cad fcdV gS lksbZA vkfn vUr izy; rj ns[kk] cgqfj ;qxy Qsfj jksbZAA oknj ns[kk lHk nj ns[kk] ok nj niZu lksbZA dgsa ^nfj;k* ufga lhl ik¡o gS] dq'ky dgk¡ rs gksbZAA ¼ 5 ½ tx esa Hkyks fd;ks ugha dkeA eafnj eksg enu ru O;kisoks] fclfj x;ks futq ukeAA lqr dy= dk;k ds lkFkh] g; gk¡Fkh vo ckeA tc vk;s rc dk ys vk;s] ys u tbgks dNq nkeAA lar lsok u pj.k fpr yk;ks] fd;ks uk futq foJkeA n;k lesr tks njflr fny esa] lHk esa jferk jkeAA fuxe uhfr tks lquso Jo.k ls] lq>r u vkBks tkeA dgsa ^nfj;k* ru eferk ekrs;ks] okgh jaxhyks pkeAA ¼ 6 ½ tx esa lq[k dhtS fnu pkjhA dSlk n;k foosd gS dSlk] /ku lwr vkS x`fg ukjhAA dSlk ewy Mkj gS dSlk] cht Qwy Qy ikrkA dSlh HkfDr kku gS dSlk] ehu ek¡l jl HkkrkAA vPNk xt ckt lkt gS vPNk] lktr ru ;g lksHkkA vPNk iyax fcNkSuk vPNk] xf.kdk rs fpr yksHkkAA vPNk jkx gS jl dh [kkuh] vkSj jl izh;k uhdkA dSlk lk/kq lar gS dSlk] ykxs cpu lHk QhdkAA 268
  • 23. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke mfB izkr% ru eatu dfj;k] vkS "kV deZ gS iwtkA lqjlfj ds ty vpou djrs] esjks nso ufga nwtkAA vPNk dfo ;g dFkk dgrq gS] vkfn vUr dqy lk¡psA dgsa ^nfj;k* ;e dls dekus] ,fg fof/k Hko esa uk¡psAA ¼ 7 ½ tx esa tu dksbZ ikj[k ikbZA osn dgs ;g ?kV esa drkZ] vkSj osnkUrh crkbZAA fut eu dh eFkuh efFk fdUgk] dfFk&efFk lHks lquk;kA efFk ds Hkkxor efFk ds xhrk] rcgq¡ Kku ufga ik;kAA 'ks"k egs'k xus'k tks dfg,] bUg lHk tx leq>k;kA dguh dfg&dfg lHk esa Hkk"ks] ;g Hkze tky cuk;kAA rhu yksd fculu lHk dgrs] ufga fculs lks dSlkA fuxqZ.k lxq.k ;g geesa rqeesa] og fuxqZ.k ufga ,slkAA vxe dgs Qsfj fuxe dgrq gS] vxe fuxe nks; KkrkA Kku xfe ufga cqf) izdklfga] oks, vfoxfr ufga jkrkAA dksfV Kku dfg x;s gS dsrs ] oDrk cgqr lqcqf)A dgsa ^nfj;k* tx if<+ i'kq dsrs] taxyh tho dqcqf)AA ¼ 8 ½ tx esa ds cfl fdUgksa daæiA lqj uj eqfu vkS ek/kks ys ds] jke xus'kk xa/kziAA /kjrh 'kfDr lk/kq lHk tkufga] cqUn ?kus ?ku ';kekA Fkkds es?k djksj ty gks;] oks; Fkkdh ufga okekAA ,slk tky gS tqyqe txr esa] rk chp clks fc;kxhA x`fg ds rsft lsos ou [kaMs] iwj.k Hk;k u tksxhAA f=xqu rhfu rki ru O;kis;ks] okgh yiV esa vk;ksA egkohj ;g /kuq"k ok.k fy,] mUg Hkh lhl uok;ksAA ,d ls vuUr vUr Qsfj ,d gS] jfr vkS dke lekukA lHk esa tho czã fdfe dfg,] og gS iq:"k vekukAA ;g n`"VkUr n`f"V esa vkos] cht ,d ?ku Nk;kA NksVk cht æqe gs dSlk] Mkj ikr Qwy yk;kAA 269
  • 24. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke [ksr vkbZ tks cht ,d jl] dgha jad dgha jk;kA myfV&iyfV ds bfe dfj cw>s] ;gh lHk tx tuek;kAA rkds lHk fefy drkZ dgrs] deZ ca/ku esa vk;kA dgsa ^nfj;k* ßlroxZÞ lnk gS rkfg pj.k fpr yk;kAA ¼ 9 ½ tx esa nsg /kjh lHk ukpkA pDdh pyrs fcjyk ck¡ps] f=xq.k xq.k gS dk¡pkAA pkSeq[k czãk prqj fop{k.k] cal oa'kkoyh Hkk"kkA lks gfj cal i<+s lHk iafMr] ,sls lqfu lqfu jk[kkAA 'kadj ds lqr lHk dksZ tkus] xkSjh x.kifr iwtkA vkfn vukfn rhuksa ds xq:] ,fg fof/k Fkkifga nwtkAA jke d`".k lax 'kfDr tks dfg,] KKu dFkk mfUg xhrkA ek;k izpaM cM+h tx ekgha] ,fg fof/k lHkds thrkAA lqj uj eqfu ds dkSu pkyos] Hkxr txr gS dsrkA nks; cSy dk gj cuk gS] cht cks;k lHk [ksrkAA vkos tk; txr dh ek;k] ;sfg fof/k lc dksbZ yksHkkA dgsa ^nfj;k* /kU; /kU; oks; lkgc] rgka 'kfDr ufga 'kksHkkAA ¼ 10 ½ rsjks diM+k ukgha vuktA n;k djsa cfjls tc ikuh] rcs cus lc lktAA dapk fiaM dapu esa ykxk] cpu Hk;k lHk HkksjkA dfBu dky vkoS lj lktS] rc ukfga QkSt cVksjkAA [kjpgq [kkgq n;k d: izkuh] ijlgq lrxq: ikaoA ekuq"k tue nqyZHk gS HkkbZ] fQfj ukfga ,slks nkoAA eSa eSa djr egy ds Hkhrj] eerk csbfy dqxa/kkA Nhfu ysfga rc Nsds uk dksbZ] dyfi ejgqxs va/kkAA cgh cgh eqok cSy dh ukbZ] ?kjgh dksl ipklkA fQjs fQjax Qge ukfga vkoS] ,fg fof/k djs reklkAA lar udhc dgsa fulq oklj] lquks Jou lr ckrkA dgsa ^nfj;k* nj [kkstgq izkuh tsao æqe gksr fuikrkAA 270
  • 25. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke ¼ 11 ½ tx esa ijh /ka/kkjh 'kwykA v{k; o`{k dks eje u tkus] Mkj ikr QwykAA ewy ,d Mkj fNrjkuk] okes i= vuarkA rkesa Hk¡ojk Hkjeu ykxk] ok Qwy ukfga tuarkAA fujadkj vadkj ukfga fpUgk] Hko Hkkxj esa HkhukA /khej tky >hu vfr Mkjso] ck¡>so ekxqj ehukAA jek jke jes lHk ekgha] oks;s lkgc ukfga jferkA oks; rks U;kjs U;kjs dfg;s] tho eu tx esa izsrkAA , c<+;s ,d eafty cuk;k] foifjUg HkkafrUg Nk;kA cqan cqyk ru fcySeku HkkS] ?kj /kj vkfx yxk;kAA rc dgk lks vc dgk gS] osn cukSjh xk;kA dgsa ^nfj;k* njiu dks lqUnfj] dks dgq idfj ys vk;kAA lk/kks ljg ¼ 1 ½ lk/kks 'kCn vadqjh cw>SA dk'kh ek¡g tks Hk;s dchjk] rkdks] Kkufga lq>SAA fodYi o`{k dk;k gS tkdks] vtj uke lr dfg;kA lk[kh 'kCn dgs ukfga dcgha] lks ftUnk tx yfg;kAA nsg /kjs lks Kku dFkrq gS] lkWp >wB lks Hkk[ksA iksFkh i=k gS cgq rsjk] uke vfe; dksbZ pk[ksAA Ropk Kku dke tx ukgha] v:>s ekyk /kkjhA Hks"k foMacuk cgqr cukos] Ml xbZ ukfxfu dkjhAA dhpM+ esa ,d es<+d gksrs] ckr dgs cgq rsjkA >iVk dkxk rkfg /kfj [kkbfl] fdUgk ;e iqj MsjkAA Hkx ls vk;s Hkx esa tbgks] NksM+ks fpr prqjkbZA dky ds gkFks iVdk [kbgks] dgsa ^nfj;k* leq>kbZAA ¼ 2 ½ lk/kks ;g Hkxrksa dh ckrsaA Hkx ufga fpUgfga Hkko lHk djgh] eksguh ek;k lks ?kkrsAA dk;k dksV dkxt dh iqrjh] cqUn ijs HkhfgykbZA 271
  • 26. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke foy;eku gksbZ tScgq dgok¡] xq: f'k"; dkys [kkbZAA dUæi dgs fudan u gksbZ] lius fcUn tks >jukA u;u :i e¡g jgs lekbZ] mYVk dqEHk u HkjukAA Nsfj myfV xhxs /kfj [kkbZ] fo"k; ljksoj lkFkkA eu edjan dk nksl gS HkkbZ] cls lHkfUg ds ekFkkAA Hko lkxj ;g HkeX dh eksVjh] mfHk pqfHk xksrk [kkrkA uko Hkyk ij dsoV ukgha] ,fga fof/k Hko esa tkrkAA uhj {kjh dk eeZ u tkufga] dsfga fof/k gksfga fuesjkA dgsa ^nfj;k* rqe Hkktq Hktu rs] cwM+s Hks"k ?kusjkAA ¼ 3 ½ lk/kks gj ds ihNs HkxrkA rg&rg djrs tUe fljkuh] efj x;ks lHk txrkAA tho ngu dfj njn dgk¡ rs] n;k xkslkbZ dSlkA v?k ikrd esa deZ dekrs] gS tSlk dk rSlkAA ?kj ds NksfM+ Hk;s cSjkxh] d`f"k deZ gekjkA cNjk xk; fcyfx dfj ck/kfga] fdNq&fdNq nsfga vgkjkAA dk¡/k dqnkjh cM+s ckdqjs] xj esa ck¡/kfga ekykA dFkuh ve`r djuh fof"k ds] cgqr ctkofga xkykAA tSls jksj cVsj taxy esa] lksj yxkofga fulkA HkfDR Hkko dh eeZ uk tkufga] cgqrs cqf) NrhlkAA dk;k dchj vkS gal dchjk] nksuksa djrs >xjkA dgsa ^nfj;k* ;g eu dh v>wju] fcuq Qans T;ksa cxjkAA ¼ 4 ½ lk/kks dchjk ldy ilkjkA dchjk tksjs cgqr cukSjh] dchjs dfcr mpkjkAA dchjk osn fdrscfga xkos] dchjk ;ksx fn<+kosA dchjk xksQk lksQk esa iSBs] dchjk ukVd ykosAA dchjk rhjFk czr ds /kkos] dchjk Hks"k cukosA dchjk uk¡ps dchjk xkos] dchjk rky ctkosAA dchjk fuxqZ.k lxq.k ds /;kos] dchjk jkx epkosA 272
  • 27. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke dchj deZ dk;k esa drkZ] dky nlk yo ykosAA dchjk pksj lkgq gS dchjk] dchjk nkl dgkosA dchjk d`re dkSrqd ykos] dchjk la[k ctkosAA dchjk xq: djs xq:okbZ] vo?kV ?kkV y[kkosA dgs ^nfj;k* tc dchjfga fpUgs] rc dchj xq.k xkosAA ¼ 5 ½ lk/kks% dchjk jke Mksjh esa ykxkA tc ?kSaps rc gqdqe tksxkos] lksor mfB ds tkxkAA dkrr&dkrr tUe fljkuk] dkfr fygalh ,sukA iqfj;k yEch rkuk ;g cdhjs] ,d iyd ufga pSukAA fcFkqfj fcFkqfj ds fcFkqfj dhUgksa] ekM+h ekM+ cuk;kA dchjk dk;k deZ esa drkZ] /ku ds yso yxk;kAA nljFk lqr tks Hk;s tksykgk] dfjxg ,d cuk;kA rsfga dfjxg esa ik¡p izkuh] rur fcur nq%[k ik;kAA l>qjr l>qjr ukfga l>wjkuk] >huk lwr iqjkukA tksjrs tksjrs tUe fljkuk] VwV ijk ;g rkukAA dchjk dh xfr dchjk tkus dchjfga eSa ifgpkukA dgsa ^nfj;k* oks; nj&nj Qhjs] Hks"k fofo/k gS ckukAA ¼ 6 ½ tx esa deZ d`f"k ok¡eA 'kfDr ek;k lksd lkxj] cM+k ehBks dkeAA fryd ekyk lgt fdUgk] gj cSy vkS [ksrA tho c/ku rSa djr izkuh] ekuq"k ls HkkS izsrAA fnol jtuh u`R; djrs] >ky >kjfga izhfrA Hks"k cgq fof/k HkeZ ckth] okfga dh izrhrAA nsu ysu ;g cgqr djrs] vki ey dg [kkrA lk¡p NksfM+ ds >wB dgrs] ,slgha efj tkrAA dgr fQjs esjh rsjh] fdNq ukfga fyUgksa gkFkA tklq ?kj esa cksyr Mksyr] lks u tbgsa lkFkAA nsg rks ;g [ksg gksbgsa] usg ukfga xsgA 273
  • 28. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke dey lq[ks Hk¡oj mfM+ xkS] cgqr /kfj gks nsgAA ck¡f/k;k ;e eqlqd dfl ds] rIr f'kyk MkfjA dky drkZ deZ ns[ks] fofo/k Hkk¡fru ekfjAA lk/kq dgrs Lokn Hkhrj] diV dk ;g eksVA dgsa ^nfj;k* vgs ghjk] ijf[k;k bfe [kksVAA ¼ 7 ½ Hkxrksa lquks vej dh ckuhA vej lnk oks; ejs uk dcgha] okdh lhf¶r c[kkuhAA lhrk lrh ;rh gS dsrs] bUg lHkfUg ds [kks;kA ek;k lk¡fiu ukxfga [kkbfl] ck¡ps dgk¡ rd iksokAA egknso ds lax clrq gS] ,slh xq.k dh KkrkA ckf?kfu :i gks; czãs [kkbfl] tkds dgs fo/kkrkAA dky xkslkbZ tx esa vk;s] xksfiu lax jax jkrkA o`Unkou esa jkl jpks gS] ,gh fof/k lHk dksbZ ekrkAA ru NwVs Qsfj dg¡ok tbgks] tjk eju gS lkFkkA dgr fQjs cM+k xq: X;kuh] ek;k ds xqu xkFkkAA ßcsokgkÞ oks; iq:"k iqjkuk] nqtk vkSj u dksbZA dgsa ^nfj;k* ge fu'p; ns[kk] ;k tx tkr fcxksbZAA ¼ 8 ½ geus pkjks osn fcpkjhA [kkd oko vkSj vko vkfrl gS] ,slk fiUM l¡okjhAA cspqu vkS csuequ gS] okds :i u js[kkA ,slh okfn rstgq gs HkXrksa] ;e ek¡xsxk ys[kkAA gkM+ ek¡l lhk ykn Hkhrj] rkes dgs xkslkbZA ey ew= dk >kjuk >jrs] okdh flf¶r cukbZAA vUu ds VwVs Hk;s cSjkxh] pDdh lhk pykbZA ihlrs&ihlrs pqrj f[k;kuk] ?kjgq¡ dh iw¡th x¡okbZAA ,gh fof/k lHkds cfg;k gksrs] ty esa Mkjfga dk¡VhA gj cSy ds ihNs nojgha] HkfDr djr ge okVhAA viuk ?kj esa ?kj crkos] yksd dgk¡ gS HkkbZA dgsa ^nfj;k* oks; gal dchjk] lks dgok¡ rs vkbZAA 274
  • 29. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke ¼ 9 ½ vc rqe cgqr pyr gks ?kkrsA xou dgk¡ rs dgok¡ tbgks] Hkxr dgkogq ckrsaAA i<+ks jeSuh jek lHkfUg esa] Hkx rs gSa HkxokukA ik¡p rRo xq.k rhu esa ukgha] ok;s rks iq:"k iqjkukAA ;sgh esa mRifÙk izy; gks[ks] jke d`".k rsfg ek¡ghA myfV tho tc iho ds ns[ks] leqf> idfjgksa okghAA eu drkZ ;g tx esa orkZ] eus i<+kos xhrkA vkos tk; txr dh ek;k] cgqr tUe gks; chrkAA ?kV ds Hkhrj deZ dekrs] gal Hk;k ufga dkxkA eSu ethB pqHkk gS uhdk] leqf> ijsxk vkxkAA dksfV&dksfV gS dk;k dchjk] vUr dksbZ ufga ikosA dgsa ^nfj;k* ;g jgV yxk gS] ,d cM+s ,d vkosAA ¼ 10 ½ Hkxru dPph cqf) c[kkukA dk'kh dchj ds dky dgrq gS] rqeesa dky lekukAA dky lksbZ tsfga nnZ u O;kis] c/ku djs fnu jkrhA vks; dchj n;k dks lkxj] cjfr jgk cgq Hkk¡frAA d`f"k deZ dcfga ukfga NwVs] ejdV ewBh ck¡/khA [kq:ih Q:gk lax fy, gSa] ,slh HkfDr lk/khAA dky vgsjh flj ij fQjs] dgks dgk¡ ds tbgksA gfj ckth dk eeZ u tkuksa] pkSjklh esa jfggksAA /keZnkl daBh ufga jk[kk] rksfj fn;k xzho Qk¡lhA rqe rks Hks"k fd;ks] xf'ru dk] cgqr thou dks uk¡lhAA ßcsckgkÞ csfdefr tks dfg,] oks; ufga gksfga dchjkA dgsa ^nfj;k* ftfUga Kku fcpkjk] HkSxks fueZy ghjkAA ¼11 ½ ;g lHk dgr vkis vkiA vej dk ufga HkeZ tkur] f=fo/k rhuksa rkiAA vUu [kkogha fiofga ikuh] e'kd ,slh nsgA g¶r esa pfy tkgqxs Qsfj ejs ;k ru [ksgAA 275
  • 30. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lkr lkxj ukS ukM+h] fueZy ty gS iklA bgbZ Hkjh fi;ks Hkktu] dgk¡ tkrs I;klAA ?kV esa lkgc eafny Nk;ks] cuh cukbZ ckVA bgbZ lHk djks lkSnk] dgk¡ tkrs gkVAA dkgsa y?kq ;g æh?k fdUgksa] xq: f'k"; dh ckrA 'oku lwdj lHk esa lkgc] dkgsa 'khry rkrAA yky rsft ;g dky lqfejfga] Qan fnUgksa MkfjA dgsa ^nfj;k* Kku fcuk] tkr Hko ty gkfjAA ¼ 12 ½ rqeds dky BxkSjh ykxkA iq:"k iqjku ek;k chp Fkkigha] >wBh ckrsa ikxkAA HkDr dgkor HkfDr uk tkur] cgq fof/k djrs lk/kkA T;ksa rsyh dk cSy ?kqefj;k] vk¡f[ku iV~Vk ck¡/kkAA vkiq Bxk Qsfj vkSj Bxk;k] gS pksj fn;kus Qk¡lhA rhu yksd ek;k ds Hkhrj] rqe dgok¡ ds cklhAA prqjkbZ ;g pj[k fQjkos] nj&nj nnjh /kkosA dky vgsfj flj ij fQjs] ejdV ck¡f/k upkosAA lk¡p >wB fdNq ifjp; ukgha] dgr fQjs ge KkrkA ik¡p lkr ds xksgus ykogha] oksfgr ty esa jkrkAA yksd osn fdNq ukgha Hkk"kfga] nsg NwVs dgk¡ tbgksA dgs ^nfj;k* ;g dky rek¡pk] pkSjklh esa jfggksAA ¼ 13 ½ vc rqe rks fo"ka; csbyh v:>kukA vej csbfy gS lq[k ds lkxj] Losr /otk QgjkukAA Lokn ysos vkSj lk/kq dgkofga] Lokn x;s rc lk/kkA izHkq dgrs ufga izHkq ifgpkuk] idfM+ /kksoh ?kj ck¡/kkAA yknh ykn x;k ;g ?kkVs] [kj ds Nk¡ns Nk¡nkA cgqr ca/ku esa rq Hkh vVds] ;e tkfye us jk¡nkAA dgr fQjs esjs ?kj eqfDr] eqfDr HkqfDr ds nkrkA d`f"k dfjds vUu cVksjfga] cgqr thou ds ?kkrkAA 276
  • 31. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke rqEgjs ?kj cls dyokfjfu] en ek;k ls ekrsA Åij mTtoy Hkhrj gS dfj;k] Bksj pykos ?kkrsAA gal dchj ds cal dgkofga] Hkys cus cSjkxhA dgsa ^nfj;k* ;g jke jeSuh] ,fga fof/k 'kCnfga ikxhAA ¼ 14 ½ vc rqe Hkyh BxkSjh MkjhA nqoks oksj >quqdk >wu&>wu ckts] rgk¡ nhid ysbZ ckjhAA vkiq Bxk Qsfj vkSj Bxk gS] HkfDr Bxk gS dkysA fNfVdk ijk NVdh dgk¡ tbgks] ehu c>k gS tkysAA Hkys lk/kq gS jke nksgkbZ] lk/kq cSy dh ihNkA xkogha cukSjh cu ufga lq>S] nsfga lHkfUg ds nh{kkAA vkis Fkkis ;e ls dk¡iS] ?kjgha iq:"k crkosA ?kj tjs rc ?kwj cwrkos] ,fg fof/k ;e iqj tkosAA ee gks drkZ tx esa cjrk] nqtk dgk¡ gS lk¡bZA d"V ijk NiVkus ykxk] Nsfj&Nsfj ejk xkslkbZAA csM+k VwVk lHk dy NwVk] ;e us QUn ilkjhA dgsa ^nfj;k* ;g dky rekpk] vius vki fclkjhAA ¼ 15 ½ ,slks lquks Hkxru ;g ckrsaA gj cSy ufga rqedks pfg,] oks;y ijsxk ?kkrsAA gj ds ihNs thou fljus] ugha njn gS ckrsaA ,rk tho rqe ngu fd;k gS] lks rqe vUu ds [kkrsAA lk¡p NksfM ;g >wB cM+kbZ] en ek;k rs ekrsA phUgs fcuk rqe cgqr Hkqykuk] pkSjklh esa jkrsAA ysu nsu ;g C;kt c<+kos gS] ,slk xq.k esa jkrsA Hkhrj Hkjh Hk¡xkj HkeZ dh] Åij ektr xkrsAA eksj ia[k ;g cgqr lqUnj gS] ,slk Hks"k lksgkrsA >ky enfj;k >k; >k; ckts] ,gw 'kCn nqjkrsAA lk/kq dgkofga Lokn u NksM+fga eq¡[k rkEcwys jkrsA dgsa ^nfj;k* vkSjr dks jax gS] T;ksa esgnh dh ikrsAA 277
  • 32. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke ¼ 16 ½ ,slks cM+s Hkxr gSa ikthA Hkx ds R;kfx ek;k ds R;kxks] lkgsc dks d: jkthAA xk¡Bh ek;k tru djh jk[ks] x`fg rsft Hk;s mnklhA gj cSy ds laxzg djrs] ge lqfejfga vfouklhAA jksx gqvk rc yksgk ls nkxs] nxk gqvk flj HkkjhA vku cSy cslkfg ys vkogha] dkSUgha [kksnh&[kksnh ekjhAA iqjkru isM+ fculs ufga dcgha] ;g æqe gksr fuikrkA vkos tk; fcx:pS ,sls] en ek;k ls ekrkAA izlkn feys vkre ds iks[ks] diM+k ru Hkfj nhtSA QDdk Qdj Qdhjh lksbZ gS ,gh fof/k ve`r ihtSAA >wB dgs >wBk gS lksbZ] lk¡p dgs lks lk¡pkA dgsa ^nfj;k* ;g dky rekpk] QwfV xkS crZu dk¡pkAA ¼ 17 ½ ,slks jke jVu dk jfV;sA jVr fQjs cgqrs cSjkxh] dkg c<+s dk ?kfV;sAA ik[kaM Hks"k /kjs eu ewj[k] lkihfu lkxj >fd,A vkS/kk Kku dFk cM+ oDrk] >wBh ckru gfd;sAA lk[kh 'kCn lqUnj cgq xkos] tk;&tk; }kjs ufp,A Hkxu Hk;k nqfu;k¡ ds Bkdqj] eu ek;k esa efp,AA lk/kq u fpUgfga Lokn c[kkufga] iqtfga Hkwr cSrkykA dkxk dkfN;k Hks"k /kjs gS] Hkkxs nsf[k ejkykAA ihaxy Nan djfga izca/ks] dchÙk jl dh [kkuhA ok jl cqM+s cqM+r uk fudys] rkdh tx esa ekuhAA lk¡p dgs rks gj dsgq [kh>a] >wB lHks fgrdkjhA dgs ^nfj;k* xq: Kku fcpkjs] lR; opu ufga xkjhAA ¼ 18 ½ rsjh HkfDr g¡lh u [ksyhA fryd ekyk ls rjs u dksbZ dkg cka/ks xzho 'ksyhAA ukps dkNs rky ctkos] vkSj fpduh cgq ckrsaA tSlk uk¡ps rSlk dkaNs] nqfj djgq cgq ?kkrsAA 278
  • 33. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke dk HkkS ekFk eqM+k;s fpdus] D;k fpdqj flj jk[ksA D;k eqfu eqUæk dku Qjk;s] D;k ekSuh eq¡fn vk¡[ksAA D;k eq[k eqjyh Vsjh lqukos] o`Unkou clq xksihAA dgk /krqjk Hkk¡x cqdkos] eu er Hkko rjaxkA D;k rhFkZ czr ds /kkos] dkg i[kkjr vaxkAA D;k vk[kj ds vFkZ fcpkjs] D;k xhrk i<+h ckuhA vius va/kk vkxq uk lq>S] cqfM+ eqos fcuq ikuhAA D;k xksQk lksQk esa iSBs] dkg iou ds lk/ksA lk/kr ru Qsfj Hk;k vlkf/k] rkfg idfM+ ;e ck¡/ksAA jgs lEHkkjs pys fcpkjs] fueZy in dg jkrkA la'k; lkxj nqfj dfj ;ksxh] dgsa ^nfj;k* lr ckrkAA ¼ 19 ½ vc rqe fny dh daBh jk[kksA fny dh daBh VwVs u dcgha] ,gh fof/k ve`r pk[kksAA ;gh lqjfr iksoks fuf'k oklj] xfu&xfu okds xk¡FkksA nlks }kj vkS uoks ukfVdk] dky dqcqf) /kfj uk¡FkksAA xqnjh Kku QVS ufga dcgha] >hu&>hu Vksi gh VkdksA cdl fn;k flj rkt fcjkts] vtj uke gS okdksAA ftfdj djks lHk Qhfdj esVsxk] nhne n'kZu ikoksA ,gh flfdy djks fufl cklj] eq:pk eSfy NksM+koksAA xyrkbZ xjdkc dgkos] xgfj lhf¶r lqukoksA ukSofr fulku r[r ds vkxs] vke [kkl esa vkoksAA ,gh vdwQ lkgc dfg nhUgk] tks ;g 'kCn leksosA dgsa ^nfj;k* ;g Nik lufn gS] eSyh dcgha u gksosAA ¼ 20 ½ vc rqe fny dk eq:pk /kksoksA ;g rks izku ckgj gks; [ksys] Qsfj ihNs tfu jkoksAA nksM+ks xk¡B diV dk vksVk ok ?kV iSBh ugkbZA f=os.kh tgk¡ fueZy ty gS] eatu eSy lQkbZAA eSy eathB jax lc NwVs] lr dk lkcqu ybgksA djks dkd Hk;k tc Losrk] rc galk xfr ibgksaAA 279
  • 34. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke egk fp= esa fpr pqHkk gS] ok fpr eSfy u lksbZA >ha&>ha tarj rgok¡ cktS] 'kCn vukgn gksbZAA ,suk flfdy djks fulq cklj] fueZy T;ksfr txSgksA vxe fuxe rc lqf> ijsxk] cgqfj u Hko ty vbgksAA lrxq: inqe inkjFk in gS] okgh in vuqjkxksA dgsa ^nfj;k* rc leqf> ijsxk] izse ;qfDr futq ikxksAA ¼ 21 ½ ,slh dou HkfDr HkxoarkA HkDr dgkofga HkfDr uk tkur] <w<+r eu vuUrkAA xhrk if<+ ehr ds fpUgk] izhfr txr esa dhUgkA drkZ dou dky dsfg dfg,] tky >hfu ds chukAA vkre ?kkr n;k ufga nhid] ?kj v¡f/k;kjs lks;kA lkgq ds eky pksj gfj fyUgk] Qsfj ihNs D;ksa jks;kAA xq: Kku dku esa nhUgk] ea= xk;=h lksbZA 'kfDr ds lax jax esa ekrs] tUe inkjFk [kksbZAA iafMr dgs ikB ge fdUgk] vkS "kV deZ iquhrkA xtZr fQjs xoZ ds ekrs] lks tho ;e us thrkAA lrxq: [kkst djgq eu ewj[k eferk en ds R;kxksA dgs ^nfj;k* nj nsf[k ijsxk] ;sfg fof/k tx esa tkxksAA ¼ 22 ½ x`gh esa d`f"k djrs nklA vki [kkofga lk/kq lsok] /;ku lrxq: iklAA ekrq firk HkkbZ Hkfxuh] tkfr cU/ku dhUgA 'kknh xehZ deZ djrs] iap esa ijehUgAA czkã.k fHk{kqd HkkaV tsrs] ekaxfg tks vk;A ek;k Hkhrj nk;k Åits] ns; ds dNq [kk;AA Hkfä djrs tDr ek¡gh] ,slgh xq.k tkuA dgsa ^nfj;k* nk;k lrxq:] Kku yhtS ekuAA ¼ 23 ½ bg lHk lk;jh dfo dFkkA nf/k efFk /k`r lk/kq fyUgksa] NkNh dks xqu xkFkkAA 280
  • 35. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke osn eFkh osnkar dhUgks] Hkkxor efFk xhrkA xhrk efFk ds lkj dhUgksa] rkfg tx ukfga ghrkAA uhj {kjh nquks lax lal`r] Hksn rk chp jk[kkA djgha fooju gal dh xfr] [kSfp ty dg pk[kkAA tho cqf) fodkj O;kfid] laxe lfyrk vkgkA ikj[kh tu tkSgj tkufga] ?kSfp Kkufga xkgkAA dqty eLrd gksr eqDrk] pqaxy ikj ykxkA fcuk ikjl ef.k uk mitS] ,slgha tu tkxkAA [kkstgq lrxq: ;qfDr tkufga] eqfDr dh xfr lks,sA dgsa ^nfj;k* pqEdc] dje xkalh [kks;sAA 281
  • 36. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke 'kCn vkS?kM+ 'kjg ¼1½ ,slks dkSu xqu gS lkjA vukFk lks lukFk dgsrs] ukFk dfg;s okjAA ihogha vejh vej dgrs] ctjh ctj vaxA vtj vej dkgq u ns[kk] dky djrs HkaxAA loZ ek¡l ;g Hk{k djrs] xk; 'kwdj xh)A ekuq"kk ru [kk; ds ;g] Hk;k v?kksjh fl)AA loZ Hkx ;g Hkksx djrs] cht djrs ikuA osn ls ;g vfrr xq.k gS] ,slgh ç/kkuAA iou ikuh vfXu dfg,] rhuksa dk xq.k fHkUuA vfXu esa Luku djrs] tSsls ty esa ehuAA nqvk nsgha Jki dkgq] Mj [kkrs yksxA dgs ^nfj;k* dky nhls] egk ujd v?kksjAA ¼2½ rqeds lk/kq dgha dh pqyVkA dkys dkys fQjs taxy esa] çxV dgha myVkAA tgk¡ tgk¡ tho gS rgk¡ eu gS] ,o ldy tx ca/kkA fudV jsgs dksbZ eje u tkus] gks e`rd rqe va/kkAA gS ;g fudV fcdV fdfe dfg,] çxV lc tx Nk;kA cgq ckuh rgk¡ eu drkZ gS] lkeFkZ dfg dfg xk;kAA osn i<+ks rks rqegha iafMr] nku djks rks nkukA rqEgjh ckr cw>k ge uhds] djks thou dg¡ ?kkrkAA ;ksx djks rks egk ;ksxh'oj] Hkksx djks rks HkksxhA LoxZ ujd ;g nksuksa cuk gS] [kkV ijs HkkS jksxhAA 282
  • 37. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke ;gk¡ gal rgk¡ fueZy eksrh] tgk¡ dqcqf) rgk¡ dkxkA dgs ^nfj;k* dksbZ 'kCn foosdh] jke Hktu rs HkkxkAA 'kCn vo/kw 'kjg ¼1½ vo/kw ,slk Kku leksbZA tks dksbZ xq# Kkuh cw>S] lksbZ 'kCn fcyksbZAA flag L;kjfga çhfr Hk;ks gS] nknqy liZ leksbZA lqxuk iksfl fcYyh ?kj jk[kk] ;g vpjt cM+ HkkbZAA Nkxj ,d lk/kq us [kk;k] czkã.k [kk;l xk;hA fp#bZ ds Hkkr pqfYg us [kk;h] nky tks g¡lh BBkbZAA ioZr cqM+s Hkwfe ufga HkhtS] dknks cdqyfga [kkbZA ePNk ,d NIij ij dwns] vfXu ds rko ns[kkbZAA lqesj lqbZ esa vkfu lekuk] okds dNq ufga ladkA unh lq[kkuh I;kl vksjkuh] VwfV x;ks x<+ cadkAA tks ;g cw>s ije in ikos] ioZr x;k fcgjkbZA dgs ^nfj;k* xqu VwV ijk gS] rhj yxk rc tkbZAA ¼2½ vo/kw ,slks 'kksd ds lkxjA vkxj lHkrs Kku fcjkTS] ;g rks gS Hko lkxjAA ;ksx djrs ;ksxh Fkkds] Hkksx djrs HkksxhA Kku fcuk eqfuoj Fkkds] HkS xkS lc dksbZ jksxhAA nku djrs nkuh Fkkjds] jkT; djrs jktkA osn i<+rs iafMr Fkkds] xf.kdk ds ufga yktkAA cSy Fkkds gjokg Hkh Fkks] /kjrh g¡fl ds cksysA lHk ?kV dky dyksyg [ksys] fcuq ixq tx esa MksysAA czãk f".kq egs'oj Fkkds] f=xq.k jke dUgkbZA rhu yksd esa vkfx yxh gS] Hkkfx dgk¡ vc tkbZAA 283
  • 38. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrxq# [kkst djs tks dksbZ] lr ds uko fcjktSA dgs ^nfj;k* VwVs ufaga QkVs] fcuq xqu tx esa NktSAA ¼3½ vo.kw dg lqus D;k gksbZA tks dksbZ 'kCn vukgn cw>S] xq# Kkuh gS lksbZAA Fkkds ckV pyr uk Fkkds] Fkkds eqfuoj yksbZA I;kl okyk ds feys uk ikuh] vu I;kls ty oksbZAA ifgys cht Qwy rc Qy ykxs] Qwy nsf[k cht ulkbZA tgk¡ ckl rgk¡ Hk¡ojk ukgha] vuckls yiVkbZAA tgk¡ xxu rgk¡ iou u ikuh] pk¡n lw;Z dk esykA tgk¡ lw;Z rgk¡ rkjk ukgha] ;fg fof/k vfoxfr [ksykAA tgk¡ Lo:i rc :i uk ns[ks] tgk¡ Nk¡g rgk¡ /kwikA fcuq ty ufn;k ePNB fc;kuh] ,d oDrk ,d pwikAA o`{k ,d rSrhl ru ykxk] ve`r Qy fcuq ch;kA dgs ^nfj;k* dksbZ lar foosdh] ewvr mfB ds th;kAA ¼4½ vo/kw osn cM+k tx HkkjhA eu eqj[k fdNq rhuksa dksuk] f=xq.k Qan ilkjhAA rhu dukSlh rhuksa dksuk] =; fo|k mpkjhA okdk Hksn y[ks ufga dksbZ] vkfu BxkSjh MkjhAA ,d ikyS ,d çy; djbZ] ,d gS vkre /kkjhA ftfUga ;g ikys;ks rhufga [kk;ks] eaxy xkofga ukjhAA lkgq ibls] pksj ds ?kj esa] nhid fyUgks ckjhA gk¡Fk ilkjs QksdV ck>k] Hkfj eq[k ykxk dkjhAA vou iou nqbZ cgs crklk] ioZr rhu ikSukjhA f'k"; pys xq# ds ekjx] pwu fyUgksa QwyokjhAA ;ksxh Hkksxh eqfDr crkos] tarj earj MkjhA dgs ^nfj;k* niZ.k tc QwVk] cfgjs jks; iqdkjhAA 284
  • 39. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke ¼5½ vo/kw ;g eqnsZ dk xk¡oA ;ksxh ;rh ris lU;klh] efj x;ks ,fg Bk¡oAA czãk fo".kq egs'oj efj xkS] ludkfnd tks dfg,A xkSjh x.kifr Qf.kifr efj xkS] vpy czã dks yfg,AA ePN dPN vkS czkg Lo:ih] ckou lks efj xSÅA jke d`".k lhrk ifr dfg,] efj efj ;k tx HkS;ÅAA dksfV iSxEcj ihj vkSfy;k] xksfj dQu fcp xSÅA usfd cnh dkxt tx erkgha] efj efj ;k tx HkSÅAA eqok lHks [kkstks ;g dkds] ,slk tx gS ckSjkA vkiu Fkhr fpUgs ufga ewj[k] rhjFk esa D;k nkSjkAA /kks[kk ;k tx ekfj mM+k;k] /kks[kk dksbZ u ekjkA osn fdrscs ns[kk fny ^nfj;k* mRifr ijy; MkjkAA ¼6½ vo/kw fuxqZ.k dfg dfg txr Hkqykuk] ok xq.k dkls dfg,A okxq.k ;g xq.k djks fcpkjk] Hko lkxj ufga cfg,AA og xq.k vtj tjs ufga dcgha] okdh Nfo tx NkbZA fuxqZ.k lxq.k nksuksa ls U;kjk] ;g xfe fcjys ikbZAA osn if<+ if<+ iafMr Fkkds] ;ksxh /kfj /kj /;kukA ri ds lk/kr rilh Fkkds] ok ?kj dkgq u tkukAA fcuq ix pys lhl fcuq Mksys] fcuq jluk xq.k xkosA okdk lufn y[ks ufga dksbZ] Qsfj Hko lkxj vkosAA lkSnk djfga lk/kq ufga fpUgfga] ?k`r fcuq Nk¡fN fcdkukA xq# f'k"; nksuksa ck¡/ks efj xkS] vardky iNrkukAA xqM+ ns[kkbZ bZV eq[k ekjS] ;g er dkys fdUgkA dgs ^nfj;k* niZ.k dk n'kZu] lks xq.k jfgr u fpUgk¡AA ¼7½ vo/kw lks ;ksxh xq# esjk] tks ;g in dk djs fuesjkA 285
  • 40. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lqjfr fujfr esa çse exu HkkS] vxe vxkf/k vikjkA vtjk T;ksfr vej iqj xkÅ¡] leqf> djgq fcpkjkAA fczdflr ckfjt ckuh fudys] Hkou nhid mft;kjkA v>k >js vfe jl mgok¡] dapu dyl l¡okjkAA 'osr eaMy /otk flj 'kksHkS] lgL= dey ny QwykA 'sosr oj.k Hk¡ojk rgk¡ cSBs] vla[k lw;Z ,d ewykAA pk¡n lwjt ds xfe ufg rgok¡] dks dfj lds c[kkukA lr lkgc ^nfj;k* fny ns[kgq] lqfejgq in fuokZukAA ¼8½ vo/kw 'kCngha djks fcpkjkA lks in xgks 'kj.k jgq fLFkj] ikjczã rs U;kjkAA ikjczã ;g okjs yVdk] vP;qrk pwr esa MwckA vfcuklh ge fculr ns[kk] vpy ugha py QwVkAA chanjh dgs fof/k rsfg ywVk] vkSj tgk¡ rd iksokA ukFk ukFkh ds dSn fd;ks gS] bUæ esgs'kfga [kksokAA cM+ cM+ fx) idfM+ ds ck¡/kk] fdfe dfj ij Qgjk;ksA pq¡xr pkjk tfe ij jgsÅ] mfM+ dgk¡ rqe /kk;ksAA ,d 'kj.k lrxq# dks tkuks] lks rqe dhfe dfj tk;ksA okj ikj ;g jgV yxk gS] ,d cwM+s ,d vk;ksAA lrxq# 'kCn lkf/k tc vkos] okj ikj rs HkhukA dgs ^nfj;k* dksbZ lar foosdh] fudfy x;k çohukAA ¼9½ vo/kw oks; lkgc gS ,dkA tkdks gn csgn gS FkEHkk] 'kCnfga djks foosdkAA oks; rks vk;s x;s ufga dcgha] ufga xHkZ vkSrkjkA og rks ftUn eqvk uk dcgha] eqvk ;g lalkjkAA 'kfDr Lokn muds ufga C;kis;ks] Hkx rs ;g HkxokukA bUg rks eqjyh os.kq ctk;k] og rks iq#"k vekukAA 286
  • 41. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke bUgds rks deykifr dfg,] oks; rks ifr gS lHkdkA yk[k pkSdM+h ;qx ;g chrk] osn dgk¡ gS rc dkAA lglz Hkx bUæ ds HkSÅ] tkur gS lHk dksbZA ek;k jax jaxsoks lHkkfu ds] mtyk eSyk gksbZAA muds :i js[k mft;kjk] fcuk :i fdfe xkosA dgs ^nfj;k* ewu vuUr dyk gS] Hksn dksbZ tu iksosAA 'kCn ;ksx vkSj ;ksxh 'kjg ¼ 1 ½ ;ksx tkxs dky Hkkxs deZ dfy doys'k NwVs]A ;qfDr ;ksxh tkuhA es: MaM ds lkf/k lk/ks v/kZ ysds m/kZ ck¡/ks]A tki vtik BkfuA mUeqfu eqUæ 'kqU; esys] iki iqU; rs U;kjk [ksys]A isyq ;e dh dkuhA xxu xksQk efUnj Nk;ks] f=dqfV ds egy vk;ksA lqjfr lq"kefu fpfUg ds ys czã dks igpkfuA uke fueZy fujf[k ys rSa rstq dqy dh dkfuA lR; 'ksyh larks"k >ksfj] dj deaMy fl) iwjk cksyr ve`r ckuhA xfg Kku MaM ukS [k.M Mksys] vcksy fHkPnk lR; cksys njl n;k efuA dgs ^nfj;k* ,slks ;ksxh ;qDrk] ;qfDr tkfu vpsr psrs leqf> cw>s vkfuAA ¼ 2 ½ lksbZ ;ksx ;ksxk u Hkksxk u Hkksxh] fo"k; jl R;kfx] ;qfDr tkuq ;ksxhA /kjs n`<+ vklu iou dks mlklu] xxu Hkou tkxs u jksxk u jksxhAA fy, x<+ cadk ns[kr dky daik] ldy HkeZ R;kxh fcjg jkx jkxhA vtik tki tfi ys dey ny myfV ys] Qsjs ewy eqUæ lqjfr ;ksx tkxhAA lqjfr lqU; is[kk rgk¡ 'kCn ns[kk] xxu >fj] >k: >eds tks eksrh pedu tks ykxhA lksbZ tu tkus tkSgfj ifgpkus] lksbZ fny lPpk txr tu ckxhAA Hk;k Fkhj FkDdk dgks Hksn cadk] dksbZ enZ dfl ys ek;k eksg R;kxhA dgs ^nfj;k* iqdkjs txr <ksy ekjs] lksbZ tu tkxs fcjg yxu ykxhAA ¼ 3 ½ ;g lc ;ksx djrs vojA iou ds ufga eje tkufga clr dkSfu BojAA iSfB xksQk iou lk/ks] djs lcdh tojA ewy eaxy dke Fkkuk] dgk¡ okdh iouAA ck¡f/k vklu fuUn lk/ks] lqjfr lq"kefu eojA izd`fr >kyfj ykxq iydfga] tgk¡ tkdh nojAA 287
  • 42. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke ;ksx Hkksx fodkj xq.k lc] djs okdh xojA Hkou Hkhrj cls dkfefu] vtc fcYyh cojAA iziap ik¡pks esVr ukgha] ?kVr dk;k rojA eafnj ,d dsokM+ fcuk] nlks }kjk yojAA fifiyd vkSj fogaxe] mM+r vkiuh BojA dgsa ^nfj;k* Kku fcuk] Hk;ks ckofj cojAA ¼ 4 ½ f=os.kh f=dqVh Hk¡oj xksqk esa] }knl myfV pykoarkA pØ No dk;k izxV gS] lq"kefu lqjfr txkoarkAA v"V ny dey Hk¡oj rsfga Hkhrj] mUeqfu izse yxkcarkA txex T;ksfr >ykefy >yds] xxu exu >fj >koarkAa eksrh ef.k eqDrkgy exq esa] flU/kq ygfj rgk¡ vkoUrkA galk pqaxfga pksp eksfru xfg] ljoj esa lq[k ikoarkAA vVy /kuh rgk¡ ef.k mft;kjk] fuHkZ; in dks xkoarkA dgs ^nfj;k* lq[k lkxj cklk] cgqfj u Hkoty vkoarkAA ¼ 5 ½ ;ksx ;qfDr rsft Hkksx u dfj;s] lksd lkxj HkqdrkoarkA T;ksa ty dey yksHks eu e/kqdj] ?kzkfu lnk lq[k ikoarkAA pUn pdksj pqHkqfd fpr ykxs] n`f"V esa n`f"V yxkoarkA pkr`d izhfr Lokfr ds ty] vkS l[kj ufga HkkoarkAA T;ksa e`x ukn lqus Jo.k ls] loZl izku p<+koarkA fi;k ls izhfr djs lqgkfxuh] vuy esa rufga tjkoarkAA lwjk lueq[k eq[k ufga Qsjs] T;ksa [kkM+h >fj >koarkA dgs ^nfj;k* dksbZ lar flikgh] Kku ?kksM+k pf<+ vkoarkAA ¼ 6 ½ xq: fnUgksa fpuxh ckj ifyrk] pded fpr d: psrfu;k¡A T;ksa T;ksa >kjs R;ksa&R;ksa tkxs] >kfj >ifV jgq mUeqfu;k¡AA ykxh rkM+h xxu chp Mksjh] tjxq.k lRoxq.k rexq.k rhu rfu;k¡A myfB }knl tksg lksga dksga dg dg lks lqfu;k¡AA tyt dey ny e/kqdj cklk] vtc reklk gS eqfu;k¡A ve`r lkxj la'k; Hkkxj] jl dh ikfx lks pqfu;k¡AA 288
  • 43. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke dk;k deZ ;g HkLe dj] czã vfxfu esa lksgqfu;k¡A dgs ^nfj;k* d: n'kZu ijlu] rjd fd;k ftfUga ;g nqfu;k¡AA ¼ 7 ½ ,slks ;ksxh ;ksx ;qfDr tkufga] Hktfga fueZy KkuA lqur /ofu mUeqfu iyVs] foey czã vekuAA tki vtik tigq Kkuh] lqjfr lq"kefu rkuA baxyk fiaxyk nksuksa ukM+h] jgr ,d BsdkuAA caduky rgk¡ "kksM+l dey] Hk¡oj ckl vekuA pqor vfe T;ksfr txex] Hk¡oj ckl vekuA pqor vfe T;ksfr txex] Hk¡oj xksQk /;kuAA v/kZ&m/kZ xxu xjtr] cqUn flU/kq lekuA >jr >fj rgk¡ vxe fueZy] ije in fuokZuAA [kwys ewy lqckl ifjey] fnO; n`f"V ,dkuA dgsa ^nfj;k* Hksn tkuq lrxq:] nwtk dksbZ u vkuAA ¼8 ½ larks lhf¶r dgk¡ rd dhtsA xqaxk gks; xqaxk lks cw>s] lksbZ vfe jl ihtsAA lksbZ pUn lw;Z gS vEcqt] lksbZ mUefu QwykA lksbZ vtik n'kZu ns[kks] niZ.k njls ewykAA lksbZ f=dqVh Hk¡oj xqqk gS] lglz ia[kqjh ykxkA lksbz baxyk fiaxyk dfg;s] lksbZ lq"keuk tkxkAA lksbZ No pØ dk;k izxV gS] ;ksxh [kksft [kksft gkjsA lksbz uoks ukfVdk dfg,] nlosa dke iqdkjsAA izse i= vfe tgk¡ pwHks] "kVjl chtuk pk[ksA dk Hko osn dFks cgq ckuh] tc rd lk¡p u Hkk"ksAA ty esa Mkj Qwy gs ckgj] eu e/kqdj tga cklkA dgsa ^nfj;k* fojyk xfe ikos] igq¡ps ßiq:"kÞ ds iklkAA ¼ 9 ½ ,slks jkoy ;ksxh HkkbZA lkj 'kCn cq>ks lHk galk] dgs lqus cfu vkbZAA ;ksxh ds ?kj ;ksx ugha gS] ;ksfxfu ds ?kj HkkrkA phck ds fdNq ikr ugha gS] e`xk pqfu pqfu [kkrkAA 289
  • 44. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke ¼ 10 ½ ,gh fof/k jesa vdsyk ;ksxhA fl) gqvk rc lk/kd [kksts] nq%[k lq[k C;kis u jksxhAA vklu cklu ikls jk[ks] >ksfj >kjax lkQkA tx esa Mksys vkiqfga cksys] dry djs lHk dkQkAA nl chl ?kq¡?kj ck¡/ks dksbz] >wu&>wu cktu ykxkA rksjrs rksjrs ,d jgk rc] fof"k rsft ve`r ikxkAA oklj lksos jSfu esa tkxs] pksj ewls ufga xksVhA rkyk dqath ykxq dsokM+k] dfl ds ck¡/kq y¡xksVhAA tgk¡ cSBs rgk¡ flag Bofu gks;] pys lqjfr ds lkFkkA eLr gqvk rc jLr NwVk gS] Kku xq: xfg gkFkkAA eqfDr tkus rks eqfDr lnk gS] tc pkgs rc ikosA dgs ^nfj;k* dksbZ ofy Qdhjk] j.k thrs lks tkosAA ¼ 11 ½ gS dksbZ ;ksxh tx esa ;qDrkA ikath nsf[k ckthxj fpUgs] fcuq fpUgsa ufga eqDrkAA ifgys fpUgs dk;k x<+ Hkhrj] dks ekSuh dks oDrkA rc fpUgs nlks njoktk] fpfUg ijk rc HkDrkAA }kj can dj dls dekus] rhj vpwd u gksbZA pf<+ eSnku [kksos eferk ds] ok en ihos lksbZAA lqjfr lk¡fx vo Kku ?kksM+s ij] ean dcfga ufga gksbZA pkcqd pk: pVkd gS lqUnj] yk¡f?k ijk Hko lksbZAA Hk;k gtwjh fudV nwfj ufga] fodV dcfga ufga tkosA lksor tkxr uke /kuh dk] ,fg fof/k in dgk¡ ikosAA exq esa exu vkuUn lnk gSa] ean dcfga ufga gksbZA dgsa ^nfj;k* dksbZ cyh Qdhjk] ftfUga nqeZfr dg¡ [kksbZAA ¼ 12 ½ ;ksxh rstq gB fuxzg ;ksxA Kku HkfDr fcpkj ns[kks] ehu ekal u HkksxAA ih;r ck:u cwM+u pkgr] fo"ke lkxj lks;A dgj gS nfj;ko vkxas] cgqfj pfygks jks;AA 290
  • 45. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke u;u rks nqfcZu dfj ys] fpUg nsork izsrA [k.M [k.M czãkaM tsrs] loZ LoxZ gS LosrAA Kku vadq'k gk¡Fk dfj eu] tathj tdjs ck¡f/kA gal dh xfr fueZy nklk] eku ljoj [kkfuA pksap [kksys tgk¡ eqDrk] uhj {khjfga NkuAA ;qfDr tkus eqDr lksbZ] HkqfDr lnk lkFkA nsf[k ^nfj;k* n;k dhtS] ij[kq ghjk gkFkAA ¼ 13 ½ ;ksxh rkSyk r[kuh iwjA pkfj eqUæ fuUn pkjks] gjQ gS eewjAA es: ,ds MaM ,ds] [kEHk gS nks; :iA vtik esa vtc ns[kks] cSBq xksQk pwiAA ok;sa ds rqe myfV is[kks] chj ck¡ds ck¡f/kA lius ufga oh;Z >jrs] fuUn ds rqe lkf/kAA [kkd rs ;g ikd gqvk] uwj >yds QwyA Qwy Qwys Hk¡oj Hkwys] 'kCn gS lerwyAA rsft xksQk ckgj [ksys] tSls j.k eg¡ lwjA gn esa csgn ns[kks] tgk¡ cktr rwjAA ufga oks; tksxh ufga oks; Hkksxh] Hks"k ufga HkxokuA dgsa ^nfj;k* njl ns[kks] iq:"k gsa vekuAA ¼ 14 ½ larks ;ksxh Kku fcpkjsA vius myfV vkiq esa ns[ks] ,slh lqjfr lq/kkjsAA osn if<+ rs iafMr cw>s] dk;k ifjp; lks/ksA ik¡p rRo dk Hksn crkos] rc ;g eu ds cks/ksAA uo xzg ckjg lØkafr] dfg nso lkrks ckjkA touk ?kj esa xzg.k ykxs] rkdks djks fcpkjkAA fcuq dj i= dw¡vk fcuq ikuh] fcuq Mksjh ds Hkfj;kA Åij ewy lk[kk gS uhps] dou ;qfDr ls <fj;kAA dgsa ^nfj;k* lrxq: dh efgek] ;qx ;qx lar gS lksbZA ,slk cpu visy uk dfj;s] cq>ks eqfuoj yksbZAA 291
  • 46. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke ¼ 15 ½ ;ksxh eksls iqNgq vkbZA tks rqEgkjs ?kj Kku ugha gS] >wBs ;ksx dekbZAA eu dh ;qfDr dke ufga vkos] mYVk iYVk tksjsA fcuq dugfj;k uko u pfygsa] vkS?kV ys ds cksjsAA ik¡p rRo dk Hksn crkoksa] ty Fkj vfXu vkdk'kkA dk;k ifjp; lksf/k ns[kkoksa] rc rqe gksb gks nklkAA lq"kefu ukM+h Hksn crkvksa] dgksa vfe dk ?kkVA Åij ewy lk[kk gS uhps] rkdj dfg nso okVAA dgsa ^nfj;k* ;g ;ksx ;qfDr gS] lrxq: Hksn crk;kA lwbZ vxz }kj tgok¡ gS] rgok¡ lqjfr le;kAA ¼ 16 ½ gS dksbZ ;ksxh ;g er ikosA izse ihos ofy eLr dgkosAA es: MaM vklu ds lk/ks] ik¡p Hkqtaxe fof"k /kj jk/ksA xxu eaMy chp vkfld ;kjk] ;ksx u tk; rsjh ;qfDr fi;kjkAA eu x;an Kku ds vadq'k] ;qfDr tathj yxkosA uke vey rs HkS erokyk] >ksd esa >ksd lks vkosAA vxe iaFk ixq /khjs&/khjs] Kku jru fy, vkosA dke Øks/k nq"V Hk;ks ghuk] tx thrs lks tkosAA lrxq: lufn yf[k tc vkos] lksor tkxr ikosA dgsa ^nfj;k* fdNfq lal; ukgha] cgqfj u Hko ty vkosAA ¼ 17 ½ fuxqZ.k Hksn y[ks dksbZ lkk/kks] loZ lal; fcljkosA use /keZ "kV deZ iwtk] {k.k e¡g lHks nqjkosAA baxyk fiaxyk lw;Z pUæek] ewy xxu esa NkosA nsf[k&nsf[k n'kZu eu exu gqvk gS] fcuq nhid T;kfr cjkosA tiq ekyh ekyk ufga Mkjs] iy&iy vfe nqgkosA rSa eSa esfV x;k en eferk] nksfo/kk nwfj cksgkosAA xq: ds opu jk[kks flj rkts] jkftr vuqHko xkosA vugn eqjyh fdUuj ckts] csgn erk crkosAA 292
  • 47. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke v[kf.Mr czã iafMr lks Kkrk] lksga lqjfr lekosA Kku jru fy, Mksyrk fQjrk] vpy eqfDr lks ikosAA Kkuh Kkrk lrxq: [kkstks] fujf[k fujarj /;kosA dgsa ^nfj;k* n/kh eFks tks ek[ku] ckl fcey rc ikosAA ¼ 18 ½ ;ksxh;k esjks izku v/kkj gks] vk; feys ;ksxh jkoykA tVqok cVqok xs:ok ;ksxh] ukfga Mkys xzho eky gksAA cky u Hkksyk u r:.k&o`) ;ksxh] cksyr cSu fjlky gksA izse dh xk¡lh ekfj;k ;ksxh] fuQj x;k mj ikj gksAA tks js tw>k lks rks fuejk] dksbZ ?kk;y ?kqejr okj gksA xq: u psyk u f'ko 'kfDr ;ksxh] vkifga vxe vikj gksAA gsyk u esyk u rhjFk czr ;ksxh] ;ksxh txr ls U;kj gksA tks vk;k lks rks eksfg x;k] dksbZ lar foosd tkfx gksAA dgsa ^nfj;k* lquq ;ksfxfu] rqg ;ksx d: fi;k ykfx gksA 'kCn lar 'kjg ¼ 1 ½ larks ;g er osn fcpkjhA fuxqZ.k dgs xq.k okds ukgha] lc fof/k flfdfy l¡okjhAA :i u js[k fcuk eq[k cksys] fcuq p{kq n`f"V ilkjhA fcuq djrky fcuk ixq /kkos] ;g eu dh vuqgkjhAA iq:"k ugha rc ufj dgk¡ rs] f=nsok vf/kdkjhA og xq.k jfgr rks ;g xq.k dSls] ik¡p rRo mft;kjhAA ;sgh erk txr lc ek¡rs] ;ksxh ;rh lHk >kjhA vkor tkr ijs Hko pØ esa] p<+h pj[k ij gkjhAa og rks vtj tjs ufga dcgha] ,slks dk;k djkjhA lr Lo:i vejiqj cklh] ty Fky n`f"V ilkjhAA la'k; lkxj lks ufga ifjgsa] ftfUga futq fujf[k fugkjhA dgsa ^nfj;k* lrxq: xq.k Kkrk] ok xq: dh cfygkjhAA ¼ 2 ½ 293