अमर सार (Amarsaar)1. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
Hkk[ky nfj;k lkgsc lr lqd`r cUnh NksM+ eqfDr ds nkrk uke fu'kku lghA
xzUFk vej lkj
¼Hkk[ky nfj;k lkgsc½
lk[kh & 1
lrxq# pj.k lq/kk le] foey eqfDr dk ewyA
in iadt ykspr fg;s] vtj vuwie QwyAA
pkSikbZ
vtj uke lriq#"k vuwikA n;k flU/kq lq[k vfoxfr :ikA1A
'khy lkxj xqu xghj xEHkhjkA vfr vFkkg xfr lc efr FkhjkA2A
ve`r lkxj lq[k dh [kkuhA :i jkf'k fdfe dgkSa c[kkuhA3A
ukjn 'kkjn vkSj egs"kqA prqjkuan lc dgsm lanslwA4A
vfgifr x.kifr osn lks okuhA vkSj vusd eqfu dFkk c[kkuhA5A
dfg dfg Fkkds Kku xq# KkrkA tksx lekf/k vdFk dfg ckrkA6A
dks dfg lds txr dks ewykA vouh irky xxu ?ku QwykA7A
tkds :i txr efu cjbZA dks dfo dgs dFkk vuqljbZA8A
d`ik dhUg eksfga nhu n;kykA ns[kso lEiwj.k mfnr dkykA9A
lk[kh & 2
ns[ksoks lEiwju izse xhr] iq#"k iqjku vekuA
yhyk vtj vuwi gS] dks dfj ldS c[kkuAA
pkSikbZ
eSa rqe nkl nj'ku fg;s jk[kkA lhapr ty gfjgj nzqe lk[kkA10A
n'kZu nsf[k dey o`xlkukA ;g fuxqZ.k xqu jfgr vekukA11A
'kf'k 'kkjn dks iwj.k dkykA o`xflr dqeqfnuh HkbZ fugkykA12A
lks :i ân; u;u le eksjkA Fkfdr HkS ftfe pUn pdksjkA13A
,su nhid ekuks efu cfj tkbZA tjr vksjkr uk Qsfj cqrkbZA14A
vxe yhyk dNq dfg ufga tkbZA dgr ladkspr eu iNrkbZA15A
T;ksa Qf.k ef.k ftfe /kjr mrkjhA pjr pjk nhfo n`f"V ilkjhA16A
Qsfj ufga rfud jk[kfga fo'oklkA yhUg mBk; v/kZ eq[k xzklkA17A
lks efu ân; lqugq tfu tkrkA T;ksa /ku d`i.kh jgr eu jkrkA18A
1
2. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
xqaxk Kku tks ve`r pk[ksA ,fg exq ixq dou Qsfj jk[ksA19A
fdNq fdNq dáks lq/kk le ckuhA eqfDr ewy izse iaFk c[kkuhA20A
izse ewy ijekjFk xkbZA foey foey tl ojf.k lqukbZA21A
lk[kh & 3
Kkuh vuUr ykspu le] le n`f"V le HkkoA
tjr izse fg;k fn;k] foey lnk lÙk HkkoAA
pkSikbZ
ftUnk :i eksfga nj'ku nhUgkA vxe yhyk xfr dsgq dsgq phUgkA22A
eksfga is d`ik dhUg cgq HkkarhA cfjlq lqty ty lkyh lq[kkrhA23A
T;ksa dey ny ty lks jhrhA vfr iadt ekuks izse izrhrhA24A
pj.k dey ny eSa vuqjkxhA lnk jgksa in iadt ykxhA25A
Hk`axk Hkko izse jl ekrkA tho czã fcp izse lks KkrkA26A
ty fcuq ehu u thou gkjkA vgks izk.kifr izse v/kkjkA27A
ckgj Hk;s ehu ufga thosA myVh tk; ty rcgha ihosA28A
izhfr lnk xq.k xfgj xaHkhjkA ty lewg lr ldy 'kjhjkA29A
dgs nfj;k nj'ku eu jhrkA pj.k dey ny czã iquhrkA30A
;k ru eu tho nsm lc okjhA ysgq d`ik dfj gkFk ilkjhA31A
rqers vkSj nwtk ufga dksbZA pj.k lnk fpr jgksa leksbZA32A
izxV izse xq.k xfgj xaHkhjkA lhapsoks lq/kk le ldy 'kjhjkA33A
lk[kh & 4
lq/kk lhapsoks 'kjhj esa] o`xflr izse izxklA
eSa rqe nkl n'kZu xfr] esfV tk; ;e =klAA
pkSikbZ
izhfr jhfr tsfg lqefr 'kjhjkA lUr lnk efr Kku xaHkhjkA34A
lkeF;Z djfga lUr lks jhrhA jk[kfga lnk uSu Hkfj izhfrA35A
lqefr djs lq[k lnk 'kjhjkA dqefr fcgk; izse jl /khjkA36A
izse uk ?kVs c<+s fufr vaxkA T;kSa lkxj ty gksr u HkaxkA37A
fla/kq lq[kk u lquk dfo xkbZA vfr xaHkhj xqu rjfu rjkbZA38A
okfj/k okfj cjkscfj rjuhA ty dh izhfr tkr ufga cjuhA39A
vkiqfga flafp l[kk izfrikykA rnfi izhfr ty dk"B rjkykA40A
2
3. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
ân;s dey dyh izhfr lekukA NqVsoks rcfga ru R;kxsoks izk.kkA41A
czã Kku vkSj izhfr lesrkA fQfj fefygsa rqe pj.k iquhrkA42A
pj.k esa fpÙk psrfu gks; ykxkA NqVs dcgha ufga HkkS vuqjkxkA43A
txr~ /kDdk lgs lUr foos[khA ftUg&ftUg pj.k dey ny ns[khA44A
Kku foosd fcpkjfga KkrkA uke izrhfr izse jl ekrkA45A
izcy ek;k gS eksg fodkjkA T;kSa rIr ij ikod tkjkA46A
uke lq/kk rqe ve`r ckuhA ikod tjr cqrkofga ikuhA47A
nq%[k&lq[k lEifÙk foifÙk fo;ksxkA fojg fo"kkn rsft dfj tksxkA48A
lk[kh & 5
HkkS xq.k Kku izse xfr] rjfu 'khy lUrks"kA
p<+soks rst rkel dyh] eksg ?kVk dk jks"kAA
pkSikbZ
/kU; HkkX; tks rqe dga ykxkA ekrq&firk lq[k&lEifÙk R;kxkA49A
jkt&dkt lq[k lEifÙk ukukA fcuk HkfDr ckfn lc tkukA50A
r:oj Nkag Fkhj ufga jgbZA vkor tkr e/; Qsfj dgbZA51A
,slh ek;k gS pyu pykukA vkor tkr vkiq eu ekukA52A
Åap uhp efg eaMy jktkA jko jad lq[k ldy lektkA53A
ej.k thou Qsfj tUe la;ksxkA nq[k&lq[k lEifÙk foifÙk fo;ksxkA54A
NUn & 1
/kU; lks Hkkx lksgkx tu dks] izse in vuqjkxghaA
pj.k dey ny izk.kifr dks] ewy eaxy xkoghaAA
iqyfd iqyfd ru czã lq/kk le] izk.k fim"ku ikoghaA
Jo.k lehi lwfpr fpÙk /kjh] lqugq lUr xq.k KkughaAA
lksjBk
ftfUg ds tl feyq Kku] frUg rl dáks foosd dfjA
pj.k dey dks /;ku] fcjyk ldsm lEHkkfj ;gAA
pkSikbZ
vc fdNq dgksa iUFk dj HkkÅA tkfu cwf> xfr Kku izHkkÅA55A
vkiu dgk lHks fgr ykxkA eqfDr iUFk fcjyk tu tkxkA56A
dáks iUFk lc lUr laokjhA vkS vusd eqfu dFkk fcpkjhA57A
3
4. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
MaM doaMy dgk c[kkuhA tksfxUg dgk vkiq er tkuhA58A
es: naM vklu dga lk/khA }kn'k iou jgs ru jk/khA59A
gks[ks Kku u vkos tksxkA ru HkkS fNUu O;kisd jksxk60A
MafMfUg ti ri dhUg fo/kkukA tis xk;=h lka> fcgkukA61A
No nj'ku Hks"k oSjkxhA lqfejfga lHks eqfDr Qy ykxhA62A
lsoM+k vkSj lc taxe tksxhA vkiq vkiq er jgs fc;ksxh63A
iafMr leqjfga osn iqjkukA dje dkaMh lHk djs c[kkukA64A
lk[kh & 6
tksx er gS eqfu er] lUr er czã foos[khA
dgs eqfu vusd er] ,d&,d xfr ns[khAA
fuxqZ.k lxq.k foosd dfj] [kkstq eqfDr dk iaFkA
myVk iyVk tksfr ds] lc pkgs pykou jaFkAA
pkSikbZ
tSls nzqe yrk yiVkukA fofo/k iaFk Hks"k v:>kukA65A
[kkjh [kkaM ,d eksy vkukA ds'kfj dqlqe ,d le tkuk66A
:ik jkaxk fujf[k cfu vkoSA leqf> Kku in iadt ikoSA67A
dud ihrj ds ,d 'kjhjkA ikjl djs lks Kku xaHkhjkA68A
ifrojrk vkSj cgqr HkrkjhA lkufga lHks ,d O;fHkpkjhA69A
lrxq# 'kCn foosd fopkjhA fooj.k djks Kku fu#vkjhA70A
tkrs gks; eqfDr Qy dktwA cSfB vej iqj vVy jktwA71A
tjk ej.k ufga tUe la;ksxkA izse izhfr gkS foey fojksxkA72A
[kkstgq lrxq# lks iUFk ykxkA ih;gq lq/kk le izse lqHkkxkA73A
lk[kh & 8
ih;gq lq/kk le Kku jl] lqUnj lqHkx 'kjhjA
Hktfl dkgs ufga izse iaFk] n;k flU/kq ds rhjAA
pkSikbZ
iq#"k iqjku vNS le rwykA NksM+h vuar ,d xgq ewykA74A
dey lqeafMr ijlq lqHkkxkA ewy 'kCn izse vuqjkxkA75A
lrxq# pj.k jgks yoyhukA fof?u vusd iki gks; NhukA76A
v?k ikrd lc tkr vksjkbZA ijlgq izse izhfr yo ykbZA77A
4
5. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
HkHkZ fojks/k rstgq tx ekghaA okn fookn dke dNq ukghaA78A
'khry veh lnk lq[k ekghaA cksyfga foey jl cSu lksgkghaA79A
lUr lusg futq le; la;ksxkA feyfga fogafl gafl izk.k fo;ksxkA80A
dqefr dky lHk tk; fcxksbZA in iadt xfr ân; leksbZA81A
rsft prqjiu izhfr yxkbZA ekuks lq/kk lesr lksgkbZA82A
NUn & 2
T;kSa ejky fooj.k xrh] uhj {khj fcyxkoghaA
ik; foey in Kku lq/kk le] izk.k izse jl pk[kghaAA
nsf[k nsf[k lHk vxe fuxe xfr] lks lq[k iaFk lksgkoghaA
izk.kifr fiz; Kku jru xfr] xxu exu >fj vkoghaAA
lksjBk & 2
dgs nfj;k d# izhfr] lÙkuke fu'p; xgksA
pys lks HkkSty thfr] in iadt ykspr jgksAA
pkSikbZ
;sfg chlq iUFk vgs cgqrsjkA lqef> Kku futq djks fuesjkA83A
gks[ks lUr foosdh KkuhA eqfDr iUFk ysr igpkuhA84A
ekVh efUnj dud ef<+ ?ksjkA [kksnr fudys [kkd ds <sjkA85A
vdje dje dke v:>kukA dybZ ds dke vUr fcyxkukA86A
dud fnoky ef<+ feêh ysokjkA rkes fudys dud lq/kkjkA87A
tks tu pkgs eqfDr foyklkA rkSfy Kku futq djs fuoklkA88A
rwuh jax diM+k cksjh MkjkA ds'kjh iVrj nsfga xokjkA89A
lks ds'kjh lc tx ufga ns[kkA voj Qwy lc fofof/k fols[kkA90A
dhUgksa iUFk fofof/k izdklkA eqfDr iUFk lrxq# ds iklkA91A
lks lrxq# lr iUFk fuukjkA vkSj Kku xfe txr~ ilkjkA92A
lk[kh & 9
izse Kku tc mits] pys txr~ dg >kjhA
dgs nfj;k lrxq# feys] ikj[k djs lq/kkjhAA
pkSikbZ
Kku xeh tsfg gks; 'kjhjkA ikj[k djs lks Kku xaHkhjkA93A
T;ksa ux yky phUgs fpr ykbZA egaxs eksy efu ekfud ikbZA94A
5
6. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lks ghjk lHk tx ufga [kkuhA ;g ikj[k cq>s dksbZ KkuhA95A
ns[kr NksV lqcqd tks tkuhA vfr vrhr xq.k djks c[kkuhA96A
vkSj fQfVd cgqrs tx ekghaA rsfg iVrj dksbZ rwyr ukghaA97A
tc yfx Kku xeh ufga gksbZA rc yfx ikj[k djs uk dksbZA98A
ef.k ekf.kd efr vU/k u ns[kkA dksfV Kku dfg 'kCn foos[kkA99A
T;kSa ekfud efg Hkfj xkS NkjkA yhUg gkFk Qsfj Mk# xaokjkA100A
lqur Kku fudV pfy vkoSA ygoV Kku ty tk; cqrkoSA101A
ân; dBksj iRFky dk js[kkA cfjlq lqty ?kj cgqr lqys[kkA102A
lk[kh & 10
rfud izse ufga Hkhatfg] tM+ fgr HkfDr csdkjA
lks [kx dkj.k dou gS] tks cksry lxqu fopkjAA
pkSikbZ
y?kq iru dk cksyfga ckuhA lxqu foosd fopkjfga KkuhA103A
lks dfo dgsoks opu vfr uhdkA fcuk foosd Hks"k lc QhdkA104A
fge lax tks cgs vuhykA nzqe NksM+h dk ekjfga 'khykA105A
tks uj fc"kS dqefr jl ?ksjsA rk flj deZ dky fufr gsjsA106A
dj xfg O;k/ks pk¡i lj tksjkA lueq[k lkot dkSu fugksjkA107A
tkdh cqf) Hkze gks; tkbZA lks u Kku xfr dkgq y[kkbZA108A
tuq ng dey Qwyk gS dsrkA rsfg ega mxso Hkku ,d lsrkA109A
vfy iadt ls ijk HkqykbZA fof"k ekyk ega iSBk tkbZA110A
iSBr izk.k fody gks; tkbZA Hkyh cqf) iS dkg HkqykbZA111A
dey NksfM+ fof"k ijls dksbZA veh inkjFk infga foxksbZA112A
T;kSa nhid jks'ku dj nhUgkA cgs lehj [kafMr dfj yhUgkA113A
tcfga iou tks cgs lq/kkjkA nhid Nhu Hk;k vaf/k;kjkA114A
jgk nhid lks x;k cq>kbZA vU/k /kqU/k dNq utfj u vkbZA115A
dke ygfj tkds ru vkosA Kku nhid dga tk; cq>kosA116A
vU/k /kqU/k gks; ldy 'kjhjkA mfM+ irax nhid ds rhjkA117A
tho czã ek;k fcp lkukA T;kSa nzqe dfj yrk yiVkukA118A
lk[kh & 11
;ksxh ;k ru dfl ds] jgs tDr dga R;kfxA
fcjyk ckaps yiV ls] jxfj dkfB dh vkfxAA
6
7. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
pkSikbZ
tkij d`ik dhUg d`ikykA lks tu ckapfga tky tatkykA119A
lkeF;Z tsfg fprofga fprykbZA lks tu deZ dky ufga [kkbZA120A
tkds lrxq# nhu n;kykA esVfga d"V nq%[k ;etkykA121A
rkdj fo?u gks; lHk gkuhA ikos izse lq/kk jl ckuhA122A
vHkh izse jl pk[ks lksbZA pju dey ny jgs leksbZA123A
lÙkuke ds ysbZ mlklkA iqyfdr izse uke izdk'kkA124A
lq/kk lesr foey jlo ckuhA izse izhfr futq fofgr c[kkuhA125A
lk[kh & 12
lÙkuke futq izse jl] lrxq# izse izrhrA
dgs nfj;k tu futiqj] tk; lks Hkoty thrAA
pkSikbZ
tx dh izhfr fp= dk js[kkA eksguh izhfr tDr lHk ns[kkA126A
czãkfnd ludkfnd vknhA lÙk ckr dgs lks oknhA127A
bUnz leku dks dfg;s ohjkA xkSre ?kj.kh rs jl ØhMkA128A
vgs vfgY;k lqUnj ukjhA dIV pUnzek ckr fcxkjhA129A
ifrojrk ifrozr tks djbZA bUnz tk; cjr tks VjbZA130A
xkSre rkds nhUgksa JkikA lks tkus uj ,slu ikikA131A
ykxsoks izhfr tks R;kxsoks tksxkA dfg u tkr eulk eu Hkksxk132A
NUn & 3
T;ksa dey Hkaoj fclkfj ds] fpÙk pj.k izhfr u ykoghaA
ek;k izcy deZ dyh gS] uke euh foljkoghaAA
Hko HkfeZ] HkVds vVfd yVds] 'kh'k /kqfu iNrkoghaA
db dYi dyis vYi thou] pj[k pf<+ Qy ikoghaAA
lksjBk & 3
tho czã dga ns[k] chps ek;k en luhA
;g og ,dS ys[k] dud chp T;ksa gS duhAA
pkSikbZ
egknso lax vgs HkokuhA e`x u;uh vkSj dksfdy ckuhA133A
u[k fl[k lqUnfj fp= mjsgkA vgs ifn~euh lqUnj nsgkA134A
7
8. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
HkLekiqj ds cj tks nhUgkA egknso dg tkju yhUgkA135A
nhUgksa oj tks izhfr fgr tkuhA lqUnjh lax tks nsf[k HkokuhA136A
ns[kr iki rkfg mj tkxkA dky erh o'k Hk;ks vHkkxk137A
fcdy HkbZ 'kadj lax ukjhA dfBu dYiuk danzi HkkjhA138A
[ksns fQjs ufga ysfg mlklkA fujatu dyk dhUgk izxklkA139A
eksfguh :i lqUnj tks dhUgkA HkLeklqj tks Hk;s v/khukA140A
;g og ,dS :i cuk;kA txnEcgha fudV tuq ik;kA141A
myfV gkFk ekFk ns tkjkA HkkS HkLe u[k fl[k lagkjkA142A
NksfM+ :i nqlj /kfj x;ÅA egknso rc iwNr Hk;ÅA143A
dou :i ls oksfg cfl dhUgkA egknso vl iwNu yhUgkA144A
rcs fujatu cksys fopkjhA dkg [kkst rqe ijs gekjhA145A
egknso rc fourh dhUgkA eksfguh :i /kfjds Nfo yhUgkA146A
HkkS Mxex rc Kku HkqykukA ns[kr :i NqVk tks /;kukA147A
Hkkfx pys rc HkkS v/khukAA ru ls dke Hk;k rc NhukA148A
lks nlk dNq dfg ufga tkbZA egknso dj tksx cM+kbZA149A
lk[kh & 13
dke dyk tx izcy gS] dou lds rsfg thfrA
taxe ;ksxh lscM+k] dkfg u ykxh izhfrAA
pkSikbZ
fo'okfe= riL;k dhUgkA deZdkf.M iwtk yo yhUgkA150A
vgs ljksoj ,d lqUnj rgokaA i= dqVh cSBs jgs tgaokA151A
;ksx deZ fof/k osnh cka/ksA cSBs rgka ;ksx rRo jk/ksA152A
izkr% mBh djfga LukukA ckgj tk; cSBfga eSnkukA153A
o`{k ,d rg¡ lqUnj Nk;kA pkSdk pUnu rgk¡ cuk;kA154A
ekFks fryd dk¡/k tusÅA iwtk djfga b"V dj lsÅA155A
Qwy dkju dkuu tc x;ÅA iq"i b"V rg¡ok ys v;ÅA156A
Qwy ds ysb iwtfga cgq Hkk¡rhA eulk yhu jgs fnu jkrhA157A
eksguh ,d tks lqUnj 'kjhjkA Qwy ds xsMqvk [ksys rsfg rhjkA158A
e`x u;uh vkS dksfdy cSuhA dfV dsgjh vkS pky lyksuhA159A
yksy diksy n'ku vfr uhdkA eksrh ph[kqj fcUnq dk VhdkA160A
8
9. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
u[k fl[k ys lHk Hkw"k.k cukbZA clu >yk >fy isUgs vkbZA161A
_f"k rc /;ku NksfM+ ds rkdkA uSufUg rh{.k HkkSagsa ck¡dkA162A
Hkqtk mBk; tks yhUg cksykbZA dke ck.k ykxk ru vkbZA163A
vkor fudV tks cnu fugkjkA ns[kr uSu cku lj ekjkA164A
lk[kh & 14
cgqr izhfr dfj cksysoks] fudV tks yhUgk cksyk;A
iV Mkfj cSBs ds nhUgksa] :fp :fp 167opu lksgk;AA
pkSikbZ
rk l¡x izhfr dhUg yo yhUgkA fclfj x;k tuq ;ksx u dhUgkA165A
lkr ekl jgq rkds laxkA fur fur izhfr djfga izlaxkA166A
,d fnu [kViV cksyh ckuhA _f"k rc izhfr Fkksj dS tkuhA167A
rqjr tk; dhUgksa LukukA tgk¡ iq"i rg¡ dhUg i;kukA168A
rc rks Qwy gkFkUg esa vkbZA vc rks nwfj HksV ufga tkbZA169A
rqjar x;s eksguh jgq tgok¡A cksys fody opu ;g rgok¡A170A
use djfga ge fur LukukA iq"i ysbZ ge djfga fo/kkukA171A
lks dkuu ge Qwy ds x;ÅA Mkj utnhd HksV ufga tkuhA172A
rc eksfguh vl cksyh ckuhA lkr ekl iwtk ufga tkuhA173A
vktq dou ozr rqe BkuhA cksfy opu vl dgsm xqekuhA174A
eu iziap _f"k Øks/k u;u eg¡ rkdkA ns[kr xHkZikr HkkS okdkA175A
eksfguh pfy vkbZ vkiq fBdkukA cgqfj ;ksx fQfj dhUg fo/kkukA176A
lk[kh & 15
dgs nfj;k tx tkus] lks _f"k dke v/khuA
fcjyk ckaps eksg o'k] jgs uke yoyhuAA
pkSikbZ
tksj tksjkQk izhfr tks ykxkA jt foUn vaMqt fQfj tkxkA177A
oksfg esa u;u ia[k HkkS >kjhA Qsfj pyk og izhfr lq/kkjhA178A
,slh izhfr txr eg¡ dhUgkA rfud fcyfx Qsfj gksfga v/khukA179A
tho tUrq tgk¡ yfx cksykA lcdh izhfr dke lax MksykA180A
tks ckaps lks czã Lo:ikA iki iq.; ufga vfoxfr :ikA181A
9
10. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
pkSjklh dcgha ufga tkbZA xHkZ okl ugha tk; ulkbZA182A
tks ckaps lks gks; czã KkuhA czã Kku n`<+ dgksa c[kkuhA183A
lk[kh & 16
niZ.k nkx u yxkbZ] u;u jgs HkfjiwjA
,su ,suk esa nhls] dgs nfj;k lksbZ lwjAA
NUn & 4
lHk rsft jkt lekt tx dks] HkfDr n`<+rk ykoghaA
xfgj Kku veku fuxqZu] eqfDr dks Qy ikoghaAA
ewy efgek xxu >fj rgk¡] Qwy ifjey vkoghaA
rgka mfnr czã iquhr txex] izse eaxy xkoghaAA
lksjBk & 4
lrxq# pj.k lusg] djks HkfDr n;k /kjksA
izse izhfr futq usg] Hko lkxj rfj tkbgkSAA
pkSikbZ
vej dksl ds nks"k u ykxkA e`xk ekfr vkiq ru R;kxkA184A
ek;k nks"k nsb tfu dksbZA tkfu cwf> ds ckmj gksbZA185A
fo"k ve`r jgs ,d iklkA fcyfx xqu gks; djs fuoklkA186A
ey;kfxfj cfl jgs HkqvaxkA fo"k ve`r cls ,d laxkA187A
lks ifjey ru ekuq"k ykoSA 'khry vax cgqr lq[k ikoSA188A
ru ds rIr nwfj lHk tkbZA xU/k lqxU/k Mkd lHk /kkbZA189A
lks Hkqvax tc Mlsoks 'kjhjkA izk.k fody rfudks ufga FkhjkA190A
jgs lehi Hksn ufga ikoSA R;ksa uj fudV uke fcljkoSA191A
xq.k ,sxq.k ldy ?kV cklhA lrxq# ls rc ,sxq.k uklhA192A
vuy ml`f"V ?ksjs tc vkbZA vapy ns eq[k u;u cpkbZA193A
Hk;k fody ykxs tc rhrkA fcyfx HkS xqu HkS xkS ghrkA194A
,sxqu R;kfx Hk;k iqfu ehBkA nsf[k nsf[k rkis u;u Hkfj nhBkA195A
lk[kh & 17
fo"k ve`r fooj.k djks] gS lc ldy [kehjA
lks cq>s tsfg Kku gks;] mits izse 'kjhjAA
10
11. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
pkSikbZ
T;ksa okfjf/k ty xfgj xaHkhj xaHkhjkA rkes yky vusdfUg ghjkA196A
cM+k lksbZ tsfg cM+h cM+kbZA ldy l`f"V ty rkfg lekbZA197A
lks ty ?kVs c<+s ufga HkkbZA ,slks lUr lnk lq[knkbZA198A
efjthok tc ru dg¡ R;kxkA iSfB irky yky dg¡ ykxkA199A
HkkS vUns'kk ty eg¡ x;ÅA ux ys gkFk ckgj Qsfj v;ÅA200A
lk[kh & 18
ekjsok xksrk xEHkhj ty] ys fudyk Qsfj ykyA
ns[kr txr u;u Hkfj] gS yk[kksa dh ekyAA
pkSikbZ
,slh HkfDr gS iUFk fuukjkA ;k ru R;kfx tks iUFk lq/kkjkA201A
tc yfx izse vkiq ufga tkxsA Kku dgs dgok¡ lq[k R;kxsA202A
ifgys ru eu ;k tho okjsA ihNs izse iUFk ixq <kjsA203A
dk HkkS Kku dFks cgqrsjkA tkS yfx n`f"V xxu ufga gsjkA204A
ve`r izse ns[ks ufga uSukA rc yfx dkg dgs eq[k cSukA205A
lk[kh & 19
tc yfx izse u ikb;k] rc yfx fi;k u usgA
izse lqjfr lkpks cls] fefy xkS 'kCn LusgAA
pkSikbZ
,su iSfB tc nsf[k vathjkA lqjfr >jks[kk vgs 'kjhjkA206A
,su vathj ,d d: esykA ns[kgq vfoxfr vkiq vdsykA207A
vkifga xq# vki gS psykA vkifga czã Kku lax esykA208A
vkifga xwaxk vkifg cksysA vki vdsyk tx eg¡ MksysA209A
vkik esfV vki dg¡ ns[ksA nwtk uke rkfg dg¡ ys[ksA210A
fi;s izse gks; eLr nhokukAA jko jad ,d le tkukA211A
ft;rs eqfDr tkus lks KkuhA HkkS ty yk¡?k pys lks izkuhA212A
lk[kh & 20
HkkS ty vxe xEHkhj gS] cgs dgaj nfj;koA
uke tgkts pf<+ ds] x;k vejiqj xk¡oAA
11
12. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
pkSikbZ
vc dgksa i`Foh dj ys[kkA tks dNq Kku xfe eg¡ ns[kkA213A
lriq#"k feys eksfga vkbZA vkfn vUr lc dFkk lqukbZA214A
vksUpkl dksfV i`Foh dj HkkÅA rkesa cls vusdfUg jkÅA215A
rkesa dfg;s tks lkxj lkrkA unh vusd xus dks KkrkA216A
rkesa Qwy foVi cu >kjhA Qwy vusd dks dgs l¡HkkjhA217A
rkesa Qy esok lc [kkuhA ve`r jl jluk tks tkuhA218A
rkesa ikgu fHkUu&fHkUu [kkuhA yky lQsn fQfVd tks tkuhA219A
lq[kZ L;kg tnZ dh [kkuhA xqIr /kkrq dkf<+ tc vkuhA220A
jko jad vkS o.kZ fo'ks"khA nq%[kh lq[kh vusdfUg ys[khA221A
Å¡p uhp efg e.My >kjhA nq%[k lq[k Hkksx djfga uj ukjhA222A
jax jkx dfg i<+s iqjkukA mBh izkr nsfga dfga nkukA223A
ukuk jax fofo/k ;g ckuhA HkkS lkxj dh vdFk dgkuhA224A
lk[kh & 21
ty Fky /kjrh l?ku ou] lkxj vxe xaHkhjA
dsrs dfork gks; x;s] gn nfj;k ds rhjAA
NUn & 5
lc dgr dfg dfg Kku efgek] ewy fuxe u ikoghaA
osn 'kkL= fofof/k ckuh] vuUr dfg dfg xkoghaAA
dfg dgr vxe vxk/k dFkuh] okj u ikoghaA
lw{e Hksn fut Kku lrxq#] lgt iUFk crkoghaAA
lksjBk & 5
lrxq# 'kCn foosd] in iadt fpÙk esa luhA
dkVq deZ dk js[k] mTtoy n'kk xqu xuhAA
pkSikbZ
vaMt fiaMt m[ket >kjhA dfg u tkr fofo/k foLrkjhA225A
vofu irky xxu foLrkjkA pk¡n lw;Z efg e.My rkjkA226A
dks dfg lds Kku eq[k ckuhA dfg dfg Fkkds osn c[kkuhA227A
czãk Fkkds dfg eq[k ckuhA pkfj osn dfo dFkk c[kkuhA228A
12
13. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
ludkfnd vkfn ys dfg;kA dfg dfg Fkkds ckuh rfg;kA229A
xkSfj xus'k vkSj 'kadj ;ksxhA Fkkds fQjfga Kku jl HkksxhA230A
Fkkds O;kl ftUg osn c[kkukA iqjk.k vBkjg dhUg fo/kkukA231A
Fkkds 'ks"k lglz eq[k ckuhA Hkkj}kt eqfu dFkk c[kkuhA232A
d';i eqfu eqfUug ds jktkA dFksoks Kku eqfu eU= lektkA233A
ekjd.Ms; vdFk dfg ckuhA lIr _f"k eqfu dFkk c[kkuhA234A
ukjn dgsoks HkfDr lHk tkuhA czã Kku lq[knso c[kkuhA235A
ckyehfd jkek;.k dfg;kA vxqeu dFkk jke ds tfg;kA236A
nÙkk=s; n'k iUFk mpkjkA n'k iUFk dhUg foLrkjkA237A
vkfn flf) tks xksj[k KkuhA dgsoks flf) lc ;ksx c[kkuhA238A
dFksoks dchj Kku dk ewykA pkfj osn rkfg ufga rwykA239A
if.Mr eqfu HkDr lc KkuhA dgksa dgk¡ ys dFkk c[kkuhA240A
lk[kh & 22
dgsoks Kku txr lc] osn fofnr lc tkuhAA
eqfDr iUFk lrxq# fcuk] ugha ijk igpkuhAA
pkSikbZ
vc dgksa lc yksd c[kkuhA lkgsc lax Hksn tks tkuhA241A
lkgsc lÙk tks dgk c[kkuhA Ni yksd dh efgek tkuhA242A
Ni yksd rhfu yksd rs U;kjkA lkgsc dgsoks Hksn VdlkjkA243A
lc lq[k lkgsc dgk c[kkuhA vej yksd dh efgek tkuhA244A
n;k flU/kq lq[k lkxj [kkuhA vfoxfr :i fdfe dgksa c[kkuhA245A
vfr xEHkhj xqu foey iquhrkA lq[k lkxj n;k flU/kq vuwikA246A
;g tfu tkugq eu dh mfDrA lkgsc lnk izse tu ;qfDrA247A
lkgsc Hksn yksd dfg nhUgkA ewy Kku fu'p; fyf[k yhUgkA248A
tks dNq ns[kk fy[kk lksbZ Hkk"kkA Kku nhid mj vUrj jk[kkA249A
tcgha nhid cjs mft;kjkA Kku n`f"V lc dFkk ilkjkA250A
Kku xeh tsfg gks; 'kjhjkA T;ksa okfjf/k ty vxe xEHkhjkA251A
lkgsc izrki lÙk futq ckuhA dgksa dFkk lc yksd c[kkuhA252A
rqe izrki lHks xqu ygsÅA foey pj.k in iadt xgsÅ253A
izse lq/kk jl ve`r lkuhA dgksa lquks dfo Hksn c[kkuhA254A
13
14. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lk[kh & 23
rc ns[kk lks vc ns[k] ftUnk vtj vekuA
vtj vej oks; yksd gS] izse izhfr fuokZuAA
pkSikbZ
nhi nhi lc dFkk lq/kkjhA tgok¡ vtjk T;ksfr laokjhA255A
vkyl fuUnzk rgk u gksbZA o.kZ vo.kZ gal lc dksbZA256A
jSfu fnol mxs ufga rkjkA pk¡n lw;Z ufga iou lapkjkA257A
vfoxfr T;ksfr djs izdk'kkA >js vtj efu yksd fuoklkA258A
chl lglz rgk¡ iyax dj HkkÅA vejkiqj vej gS xk¡ÅA259A
rkes nhi lHks foLrkjkA nhi nhi lc iq"i laokjkA260A
lksjg ;kstu ikyax HkkÅA xa/k lqxa/k jgk Nfo NkÅA261A
r[r lsr rgk¡ lqUnj lksgkbZA tgok¡ iq:"k vejiqj vkbZA262A
lr lqxa/k lq[k lkxj [kkuhA cSBs g¡l lq[k dgs c[kkuhA263A
vxz ckl rgk¡ jgq fu}ZUnkA iqgqi lst ij djfg vkuUnkA264A
lsr vej rgk¡ gal fcjktsA lsrs N= rgok¡ flj NktsA265A
lsrs >yds pgqa fnf'k eksrhA lsr gal gS fueZy T;ksfrA266A
lk[kh & 24
vfr foykl lq[k lkxj] lquks Jo.k fpÙk yk;A
ve`r Qy rgk¡ ikb;s] ;qx&;qx {kq/kk cqrk;kAA
pkSikbZ
vEcq nhi ve`r dh [kkuhA ykxh >fj cj"ks tuq ikuhA267A
Qqgqdkj ijs lc yksd lesrkA dfg u tkr lq[k lkxj ,rkA268A
dksrkgy tg¡ rg¡ lc djbZA vej gks; dcfga ufga ejbZA269A
n;k nhi lq[k lkxj [kkuhAA gal cksyfga lq[k ve`r ckuhA270A
n;k nhi lqd`r dag nhUgkA izse izhfr lÙk iq#"kfga phUgkA271A
jko jad dh Mj ufga vkoSA jksx nks"k rgok¡ ufga /kkoSA272A
iqgqi nhi tgk¡ iq"i csokukA {k.k {k.k o`xls iq"i vekukA273A
xU/k lqxU/k Mkad lc /kkoSA cSBs gal lnk lq[k ikoSA274A
iqgqi iyax lcfUg ds cklkA vkoS ?kzkf.k yiV pgqa iklkA275A
14
15. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
vfr lqxU/k lqUnj gS nhikA jgs lgt tgk¡ vxz luhikA276A
ik;j nhi pkSfd pgqa iklkA Nkik lufn lÙk izdk'kkA277A
dkfeuh :i dgk ufga tkbZA vfr lqUnj Nfo cSu lksgkbZA278A
yksy diksy lqUnj vfr uSukA n'ku peds cksyr cSukA279A
ph[kqj ph[kqj eksrh xqfg MkjhA Jo.k >yds efu tuq ckjhA280A
u[k fl[k yky jru tuq ykxsA Hkqtk lqUnj efu ekfud tkxsA281A
vej >yk>fy isUgs lksbZA ekuks Mkad lq/kk lc gksbZA282A
eaxy xkofga dksfdy ckuhA 'kksHkk fdfe dfg tkr c[kkuhA283A
ns[kh gal ca'k lq[k ykxkA dke Øks/k rgok¡ ufga tkxkA284A
NUn & 6
vfr >yk>fy T;ksfr fueZy] dfg u tkr eq[k cSughaA
vfr lqxa/k ifjey rgk¡] yS yiV pgqa vksj /kkoghaAA
iqgqi o`xflr fofof/k ckuh] latu lq[kn lksgkoghaA
T;ksfr txex N= fQjs] inqe >yk>fy vkoghaAA
lksjBk & 6
'kksHkk vxe vikj] dfg u tkr eq[k cSufgaA
osn u ikofga ikj] tkSa eq[k gksfga lglz QfuAA
pkSikbZ
fo".kq cSdq.B flagklu jktsA efUnj /kke rgk¡ Nfo NktsA285A
ukjn 'kkjn vkSj egs'kkA x.kifr xkSfj vkfn xus'kkA286A
gfj HkDrfga cSdq.B fopkjkA jke uke fut Kku lq/kkjkA287A
lks cSdq.B vpy ufga HkkbZA fQfj HkesZ pkSjklh tkbZA288A
vpy in ds lc fefy ykxsA eu er ;ksx lcs fefy tkxsA289A
pkSjklh dcfga ufga NwVsA /kfj&/kfj dky xHkZ ega ywVsA290A
czã yksd czãk LukukA rgka dky Qsfj djs i;kukA291A
bUnz yksd dg nkuh /kkoSA nku djs Qy bgbZ ikoSA292A
,d fujatu lcfg upkoSA phUgsa fcuk dksbZ eqfDr u ikoSA293A
>wB tkus >wBk gS lksbZA 'kCn fopkj djfga uj yksbZ294A
lÙk opu lquks lÙk lUrkA Kku fpUgsa fcuq eu vuUrkA295A
15
16. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lk[kh & 25
Kku fopkjgq ,d jl] izse lq/kk le ik;A
lrxq# lnk lehi gS] fooj.k djks cuk;AA
pkSikbZ
lÙk iq#"k feys eksfga vkbZA mUgha lc Hksn dgk leqnkbZA296A
lÙk opu fy[kk futq KkukA lUr leqf> ysgq in fuckZukA297A
czã iquhr lksbZ ge tkukA pkSjklh ufga djs i;kukA298A
pkSjklh dcgha ufga tkbZA Qsfj Qsfj Kku HkfDr yoykbZA299A
tks tho tk; pkSjklh tUesaA dYi dksfV rgok¡ Qsfj HkesZA300A
nzqx nkuh gS ;e txkrhA thou ckaf/k djs mrikrhA301A
lÙkuke foey in ikoSA pkSjklh dcfga ufga vkoSA302A
uke fu%v{kj fueZy MksjhA rkls dky djs ufga pksjh303A
lk[kh & 26
dgs nfj;k tx vk;soks] lUrfUg ds fgr ykfxA
ftUg ftUg 'kCn fcpkfj;k] f=xq.k ek;k R;kfxAA
pkSikbZ
oks;s lkgsc gSa vtj vMksykA gkFk ik¡o opu eq[k cksykA304A
mj Hkqtk n'ku gS vk¡[khA lÙk opu fy[kk ;g lk[khA305A
js[k :i mfnr mft;kjkA oks;s dÙkkZ gSa vly djkjkA306A
dgs nfj;k fu'p; ge ns[kkA fy[kk Kku futq cpu lqys[kkA307A
ePN dPN ufga czkg Lo:ikA oks;s lkgsc gSa vfoxfr :ikA308A
ckou :i ufga cfy ds tkapsmA iSfB irky ukx ufga ukFksmA309A
ufga nsodh ?kj tUesoks ckjkA ufga dal grsoks izpkjkA310A
ufga xkso/kZu dj xfg yhUgkA ufga xksfiUg lax ØhMk dhUgkA311A
ufga fgj.;df'kiq oksnz fonkjkA nSr vusd ufg Nfy ekjkA312A
ufga fu%dyadh /kjs 'kjhjkA ugha rsx dj yhUgksa ohjkA313A
lk[kh & 27
oks;s lkfgc lkeF;Z gSa] gkfj thfr ufga tk;A
mith fculh [kis ugha] ekrq&firk ufga Hkk;AA
16
17. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
pkSikbZ
mits [kis lks nwtk HkkbZA nwtk ek;k txr~ HkjekbZA314A
jtxq.k rexq.k rkel nsgkA f=xq.k yhyk gks[ks Qsfj [ksgkA315A
izcy ek;k dksbZ vUr u ikoSA osn fofnr dfj ;k tx xkoSA316A
fujatu dh xfr cw>s u dksbZZA if<+ if.Mr T;ksa osn fcyksbZA317A
vBkjg iqjk.k vkSj Hkkxor~ xhrkA 'kkL= i<+s lks cgqr iquhrkA318A
use /keZ dk'kh LFkkukA v:>s if.Mr osn c[kkukA319A
dk'kh ;ksx tki tki lc djbZA eksfguh :i lHks cqf) NjbZA320A
nwtk dÙkkZ ty ds FkkikA eks{k eqfDr esVfga lc ikikA321A
rkry 'khry gks; eyhukA /kwi roS ty gks[ks NhukA322A
cfj"ks es?k cgqr cf<+;kbZA rkds lc dÙkkZ BgjkbZA323A
lk[kh & 28
v:>s Hks"k vys[k lc] vLlhojuk ds rhjA
lÙk 'kCn phUgsa fcuk] Qsfj Qsfj /kjs 'kjhjAA
pkSikbZ
lksbZ djks tho ckaps HkkbZA pkSjklh tho dcfga ufga tkbZA324A
uke phUgss fcuq dksbZ u ckapsA nsg /kfj /kfj HkkS ty ukpsA325A
rkds [kkstgq lc dj ewykA izk.k fi.M jgs le rwykA326A
oks; lkgsc lriq:"k vekukA vkfn vUr lÙk ijokukA327A
NUn & 7
xgq ewy efgek Kku fu'p;] vpy vej in ikoghaA
pfg pfg pk[kfga foey jl] ;g lar lks lq[k ikoghaAA
iq"i o`xflr fofo/k ckuh] vkor ifjey MkdghaA
Nfdr HkkS eu xxu >fj rgka] >yd iyd esa vkoghaAA
lksjBk & 7
lq[klkxj futq Kku] lÙk 'kCn tkds clsA
fueZy fuHkZ; /;ku] lrxq# feys rks ikb;sAA
17
18. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
vc dNq dgksa iou dj ys[kkA tks dNq Kku n`f"V esa ns[kkA328A
lkgc lax ifjps tks ikbZA lks dNq Hksn dgksa leq>kbZA329A
Kkuh gks; lks djs fopkjkA iou iou ds Hksn lq/kkjkA330A
lkgc izrki cksyks fut ckuhA dgksa Hksn fut dFkk c[kkuhA331A
in iadt izse yoykbZA pj.k dey ny jgksa lekbZA332A
n;k dhUg rc lc xqu KkukA foey foey in dgksa c[kkukA333A
lk[kh & 26
dou iou /kjrh cls] dou iou vkdk'kA
dou iou ikrky gS] dou iou ?kV cklAA
jt iou /kjrh cls] mn;k thr vkdk'kA
'kjn iou ikrky gS] 'kwj iou ?kV cklAA
pkSikbZ
eu iouk ds ,ds jaxkA rkry 'khry lcds laxkA334A
tks Hkhrj lks ckgj ns[kksA ckgj Hkhrj ,ds ys[kksA335A
mn; thr iou izp.MkA lkr }hi dfg;s uo [k.MkA336A
pk¡n lw;Z gS rkfg rchukA iou iphl gks; ufga HkhukA337A
rkes xu lc jgsoks lekbZA T;ksa p'ek esa ikj fn[kkbZA338A
pk¡n lw;Z mueqfu cklkA rkes iou izse izxklkA339A
uhy iou tc gks; lehikA cfj"ks es?k ?kVk pgqa nhikA340A
iou iphl rkfg ds laxkA xjft xxu lc djs rjaxkA341A
cj"ks uhj v[kf.Mr /kkjkAA mits 'kkfy lc txr laokjkA342A
fot;k cy tks iou dgkosA xjts Buds =kl ns[kkosA343A
Bufd Bufd tcfga ?kgjkukA v?kkr ck.k /kjrh ij vkukA344A
iou pkfj gS rkds iklkA piyk peds xxu rek'kkA345A
dky tatkfy iou dgkoSA lw;Z pUnzekfga tk; fNikoSAA346A
pUnzefga dkys dhUgksa xzklkA ik[kaM eU= Hksn izxklkA347A
iou pkfj gS rkds iklkA jgs xxu oks; v/kZ fuoklkA348A
uo xzg ckjg gSa laØkarhA mn; vLr fnu vkS jkrhA349A
lwj pUnz ewy esa jgbZA rcfga xzgu xzkls pgbZA350A
18
19. lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelrukelruke
lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke lrukelrukelrukelrukelruke
lk[kh & 31
lw;Z pUnz lc ikl gSa] cw>gq if.Mr jktA
fot; yxu ds tkfu;s] lQy gks; lc dktAA
pkSikbZ
/kqjU/kj iou cgs fnu jkrhA drfga use drfga mRikrhA351A
xU/k iou QwyfUg esa cklkA xU/k lqxU/k lc djs fuoklkA352A
euksjFk iou dke lax jgbZA ;ksx Hkksx lc vkifg djbZA353A
f=dqfV foUn dke dj FkkukA es#n.M gks; djs i;kukA354A
ewy eaxy iou gS jklh jt foUn ys fiaM izxklhA355A
tcfga ;ksx f=;k dg vkoSA ewy eaxy rc tho lax /kkoSA356A
jt fcUn ,d ?kj gksbZA iou izku ys iSBs lksbZA357A
rqjs iou ikao esa jgbZA pyr ikao dks j{kk djbZA358A
rq#rk uUn iou gS [kkuhA jl xksjl ve`r lc vkuhA359A
eaxy ewy gS iou lq/kkjkA foey foey in djs fopkjkA360A
nl iou jgs rc jk/khA ;ksxh ;ksx ;qfä ls lk/khA361A
NUn & 8
vkfn vUr lc iou ikuh] ty Fky lcs cukoghaA
vaMqt fiaMqt nzqeyrk] iou rs lq[k ikoghaAA
iou ikuh fi.M j{kk] izse izhfr yxkoghaA
vUu Hkw"k.k iou ikuh] eu vuUr gks; /kkoghaAA
lksjBk & 8
ewy uke xfr ikj] dFkk cgqr foLrkj gSA
lUrfg djks fopkj] lals dky fclkfj dsA
xzUFk vej lkj iw.kZ
19