SlideShare a Scribd company logo

Bai giang da dang sinh hoc.pdf

‱
‱
T
TranLyTuong1

hi

Environment
1 of 114
Download to read offline
1 Ch−¬ng tr×nh Hç trĂź L©m nghiÖp x· hĂ©i BÎŒi gi¶ng b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c HÎŒ NĂ©i, 2002
2 Ch−¬ng tr×nh Hç trĂź L©m nghiÖp x· hĂ©i BÎŒi gi¶ng b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c BiÂȘn tËp: Cao ThÞ LĂœ, TrÇn MÂčnh §Âčt NhĂŁm tžc gi¶: Cao ThÞ LĂœ, NguyÔn ThÞ MĂ”ng - §Âči HĂ€c T©y NguyÂȘn TrÇn MÂčnh §Âčt, §inh ThÞ H−¬ng DuyÂȘn - §Âči hĂ€c N«ng L©m HuÕ §ç Quang Huy, PhÂčm Quang Vinh - §Âči HĂ€c L©m nghiÖp ViÖt Nam La Quang §é - §Âči HĂ€c N«ng L©m Thži NguyÂȘn HÎŒ NĂ©i, 2002 MĂŽc lĂŽc
3 LĂȘi nĂŁi ¼Çu 4 LĂœ do, mĂŽc ¼Ých vÎŒ vÞ trÝ m«n hĂ€c B¶o tĂ„n §DSH 6 Danh sžch cžc tĂ” viÕt tŸt 7 Ch−¬ng 1: TĂŠng quan vÒ Âźa dÂčng sinh hĂ€c ..........................................................1 BÎŒi 1: MĂ©t sĂš khži niÖm........................................................................................... 2 1 Khži niÖm Âźa dÂčng sinh hĂ€c ................................................................................2 2 MĂ©t sĂš vĂŻng giÎŒu tÝnh Âźa dÂčng sinh hĂ€c trÂȘn thÕ giĂ­i...........................................6 BÎŒi 2: Giž trÞ cña Âźa dÂčng sinh hĂ€c.........................................................................8 1 §Þnh giž giž trÞ cña Âźa dÂčng sinh hĂ€c .................................................................. 8 2 Giž trÞ cña Âźa dÂčng sinh hĂ€c.................................................................................8 BÎŒi 3: Suy thoži Âźa dÂčng sinh hĂ€c.........................................................................12 1 Khži niÖm suy thoži Âźa dÂčng sinh hĂ€c................................................................12 2 NguyÂȘn nh©n g©y suy thoži Âźa dÂčng sinh hĂ€c....................................................14 3 Thang bËc ph©n hÂčng mĂžc Âźe doÂč cña IUCN, 1994 .........................................15 Ch−¬ng 2: B¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c....................................................................21 BÎŒi 4: NguyÂȘn lĂœ cña b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c...................................................22 1 B¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c...................................................................................22 2 Cžc cÂŹ sĂ« cña b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c.......................................................... 23 3 Cžc nguyÂȘn tŸc cÂŹ b¶n cña b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c......................................23 BÎŒi 5: Cžc ph−¬ng thĂžc b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c............................................. 26 1 Cžc ph−¬ng thĂžc b¶o tĂ„n chÝnh......................................................................... 26 2 LuËt phžp liÂȘn quan ¼Õn b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c...........................................29 BÎŒi 6: TĂŠ chĂžc qu¶n lĂœ b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c............................................... 33 1 TĂŠ chĂžc qu¶n lĂœ Âźa dÂčng sinh hĂ€c tÂči cžc khu b¶o tĂ„n......................................33 2 Cžc hoÂčt Ÿéng phĂši hĂźp, hç trĂź trong b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c.......................39 Ch−¬ng 3: §a dÂčng sinh hĂ€c vÎŒ b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c Ă« ViÖt Nam......... 43 BÎŒi 7: GiĂ­i thiÖu Âźa dÂčng sinh hĂ€c Ă« viÖt nam.................................................... 44 1 CĂ« sĂ« tÂčo nÂȘn Âźa dÂčng sinh hĂ€c Ă« ViÖt Nam..................................................... 44 2 MĂžc Ÿé Âźa dÂčng sinh hĂ€c Ă« ViÖt Nam.................................................................45 3 TÝnh Âźa dÂčng trong cžc vĂŻng ¼Þa lĂœ sinh vËt ViÖt Nam.......................................53 BÎŒi 8: Suy thoži Âźa dÂčng sinh hĂ€c Ă« viÖt nam......................................................58 1 ThĂčc trÂčng suy thoži Âźa dÂčng sinh hĂ€c Ă« ViÖt Nam............................................58 2 NguyÂȘn nh©n g©y suy thoži Âźa dÂčng sinh hĂ€c Ă« ViÖt Nam.................................61 BÎŒi 9: B¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c Ă« ViÖt Nam........................................................66 1 LuËt phžp ViÖt Nam liÂȘn quan ¼Õn b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c........................... 66 2 HoÂčt Ÿéng b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c.................................................................68 3 §Þnh h−íng trong hoÂčt Ÿéng b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c.....................................72 Ch−¬ng 4: Gižm sžt vÎŒ Ÿžnh giž Âźa dÂčng sinh hĂ€c............................................ 76 BÎŒi 10: LËp kÕ hoÂčch ÂźiÒu tra, gižm sžt Âźa dÂčng sinh hĂ€c................................77 1 SĂč cÇn thiÕt cña gižm sžt, Ÿžnh giž Âźa dÂčng sinh hĂ€c...................................... 77 2 Ph©n tÝch xžc ¼Þnh nhu cÇu gižm sžt Ÿžnh giž Âźa dÂčng sinh hĂ€c......................77 3 LËp kÕ hoÂčch gižm sžt, Ÿžnh giž Âźa dÂčng sinh hĂ€c...........................................81 BÎŒi 11. Ph−¬ng phžp gižm sžt, Ÿžnh giž Âźa dÂčng sinh hĂ€c.............................. 85 1 §iÒu tra gižm sžt Âźa dÂčng loÎŒi Ÿéng vËt.............................................................85 2 §iÒu tra, gižm sžt Ÿžnh giž Âźa dÂčng loÎŒi thĂčc vËt............................................. 95 3 Gižm sžt tžc Ÿéng cña con ng−ĂȘi ¼Õn khu b¶o tĂ„n..........................................103 TÎŒi liÖu tham kh¶o.................................................................................................106 Khung ch−¬ng tr×nh tĂŠng quan toÎŒn ch−¬ng.....................................................110
4 LĂȘi nĂŁi ¼Çu Sau hĂ©i th¶o lÇn 2 cña Ch−¬ng tr×nh Hç trĂź L©m nghiÖp x· hĂ©i (Social forestry Support Programme, viÕt tŸc lÎŒ SFSP) vÒ phžt triÓn ch−¬ng tr×nh cĂŁ sĂč tham gia (PCD) ¼−üc tĂŠ chĂžc tÂči HÎŒ NĂ©i trong nšm 2000, trÂȘn cÂŹ sĂ« kÕt qu¶ phžt triÓn ch−¬ng tr×nh 4 m«n hĂ€c chÝnh liÂȘn quan ¼Õn L©m nghiÖp x· hĂ©i, mĂ©t sĂš tr−ĂȘng §Âči hĂ€c trong sĂš 7 ŸÚi tžc cña SFSP Ÿ· ¼Ò xuÊt vÎŒ lËp kÕ hoÂčch cho viÖc tiÕp tĂŽc phžt triÓn ch−¬ng tr×nh ŸÚi vĂ­i mĂ©t sĂš m«n hĂ€c mĂ­i, trong Ÿã cĂŁ m«n hĂ€c B¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c. Tham gia phžt triÓn ch−¬ng tr×nh m«n hĂ€c nÎŒy lÎŒ nhĂŁm gižo viÂȘn chuyÂȘn ngÎŒnh L©m nghiÖp cña 4 tr−ĂȘng §Âči hĂ€c trong c¶ nuĂ­c: L©m nghiÖp ViÖt Nam, N«ng l©m Thži NguyÂȘn, N«ng l©m HuÕ vÎŒ §Âči hĂ€c T©y NguyÂȘn. TrÂȘn thĂčc tÕ, m«n hĂ€c nÎŒy hiÖn chØ cĂŁ Tr−ĂȘng §Âči hĂ€c L©m nghiÖp ViÖt Nam (Xu©n Mai, HÎŒ T©y) tĂč biÂȘn soÂčn vÎŒ gi¶ng dÂčy cho sinh viÂȘn chuyÂȘn ngÎŒnh Qu¶n lĂœ b¶o vÖ tÎŒi nguyÂȘn rĂ”ng. Trong khi Ÿã cžc tr−ĂȘng §Âči hĂ€c N«ng l©m khžc vÉn ch−a ¼−a m«n hĂ€c nÎŒy vÎŒo ch−¬ng tr×nh ÂźÎŒo tÂčo chÝnh khĂŁa, hoÆc nÕu cĂŁ th× Ă« dÂčng giĂ­i thiÖu kÕt hĂźp vĂ­i mĂ©t sĂš m«n hĂ€c liÂȘn quan hoÆc cžc chuyÂȘn ¼Ò. §iÒu Ÿã ph¶n žnh mĂ©t thĂčc tÕ lÎŒ nhĂ·ng kiÕn thĂžc, kĂŒ nšng cĂČng nh− thži Ÿé cÇn thiÕt vÒ b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c ch−a ¼−üc trang bÞ mĂ©t cžch ¼Çy Ÿñ vÎŒ cĂŁ hÖ thĂšng trong ch−¬ng tr×nh ÂźÎŒo tÂčo kĂŒ s− l©m nghiÖp cña tÊt c¶ cžc tr−ĂȘng §Âči hĂ€c n«ng l©m trong c¶ n−íc. MÆc khžc qua kÕt qu¶ Ÿžnh giž nhu cÇu ÂźÎŒo tÂčo Ă« mĂ©t sĂš ¼Þa ph−¬ng cho thÊy hiÖn nay nhiÒu tĂŠ chĂžc, cž nh©n cĂČng cĂŁ nhu cÇu ÂźÎŒo tÂčo vÒ §a dÂčng sinh hĂ€c (§DSH). TËp bÎŒi gi¶ng nÎŒy lÎŒ kÕt qu¶ hĂźp tžc vÎŒ lÎŒm viÖc tËp thÓ cña nhĂŁm gižo viÂȘn Ă« 4 tr−ĂȘng §Âči hĂ€c, trÂȘn cÂŹ sĂ« kÕ thĂ”a nhĂČng kÕt qu¶ hiÖn cĂŁ cña mĂ©t sĂš tr−ĂȘng, tham kh¶o nhiÒu tÎŒi liÖu cĂŁ liÂȘn quan kÕt hĂźp vĂ­i nhĂ·ng kÕt qu¶ nghiÂȘn cĂžu tĂ” thĂčc tÕ, vĂ­i tinh thÇn hĂ€c hĂĄi vÎŒ cĂŻng chia sÎ kinh nghiÖm trong quž tr×nh tham gia PCD tĂ” viÖc thiÕt lËp khung ch−¬ng tr×nh cho ¼Õn viÖc sŸp xÕp nĂ©i dung cña cžc ch−¬ng mĂ©t cžch hĂźp lĂœ. §a dÂčng sinh hĂ€c lÎŒ mĂ©t vÊn ¼Ò lĂ­n trong nghiÂȘn cĂžu cĂČng nh− ÂźÎŒo tÂčo, do vËy lÎŒm thÕ nÎŒo ¼Ó cĂŽ thÓ hĂŁa kiÕn thĂžc nÎŒy trong ch−¬ng tr×nh ÂźÎŒo tÂčo kĂŒ s− l©m nghiÖp cĂČng lÎŒ mĂ©t vÊn ¼Ò ¼−üc nhĂŁm gižo viÂȘn biÂȘn soÂčn quan t©m, th¶o luËn vÎŒ c©n nhŸc trong quž tr×nh biÂȘn soÂčn cžc ch−¬ng. CuĂši cĂŻng, nĂ©i dung bÎŒi gi¶ng cña m«n hĂ€c cĂČng Ÿ· ¼−üc nhĂŁm biÂȘn soÂčn thĂšng nhÊt gĂ„m 4 ch−¬ng. ViÖc sŸp xÕp thĂž tĂč cña cžc ch−¬ng bÎŒi gi¶ng Âźi tĂ” khži qužt ¼Õn cžc vÊn ¼Ò cĂŽ thÓ vÒ Âźa dÂčng sinh hĂ€c. VĂ­i bĂš cĂŽc bÎŒi gi¶ng nÎŒy, nhĂŁm gižo viÂȘn biÂȘn soÂčn hy vĂ€ng r»ng khi ¼−a vÎŒo gi¶ng dÂčy, sinh viÂȘn sÏ tiÕp cËn vĂ­i vÊn ¼Ò mĂ©t cžch logic, trÂȘn cÂŹ sĂ« nŸm bŸt ¼−üc cžc khži niÖm, ¼Æc ÂźiÓm cĂČng nh− thĂčc trÂčng chung cña §DSH trÂȘn thÕ giĂ­i, xžc ¼Þnh ¼−üc cžc nguyÂȘn nh©n g©y suy thoži, cžc nguyÂȘn lĂœ cña b¶o tĂ„n §DSH nh»m lĂča chĂ€n ¼−üc cžc ph−¬ng thĂžc b¶o tĂ„n hĂźp lĂœ cĂČng nh− xžc ¼Þnh vÎŒ vËn dĂŽng ¼−üc cžc nĂ©i dung vÎŒ ph−¬ng phžp tĂŠ chĂžc qu¶n lĂœ b¶o tĂ„n hiÖu qu¶. TiÕp theo lÎŒ nhĂ·ng kiÕn thĂžc liÂȘn quan trĂčc tiÕp ¼Õn ¼Æc ÂźiÓm §DSH vÎŒ hoÂčt Ÿéng b¶o tĂ„n §DSH Ă« ViÖt Nam. MĂ©t vÊn ¼Ò cĂŽ thÓ hÂŹn lÎŒ xžc ¼Þnh nhu cÇu, mĂŽc tiÂȘu vÎŒ lËp kÕ hoÂčch gižm sžt Ÿžnh giž §DSH trong cžc khu b¶o tĂ„n. NĂ©i dung cĂŽ thÓ nÎŒy gŸn liÒn vĂ­i phÇn thĂčc tËp trÂȘn hiÖn tr−ĂȘng nh»m tÂčo cÂŹ hĂ©i cho sinh viÂȘn kh¶ nšng ph©n tÝch, vËn dĂŽng phĂši hĂźp vĂ­i mĂ©t sĂš m«n hĂ€c cĂŁ liÂȘn quan vÎŒ tham gia vÎŒo trong tiÕn tr×nh lËp kÕ hoÂčch vÎŒ thĂčc thi mĂ©t phÇn kÕ hoÂčch trong tiÕn tr×nh gižm sžt, Ÿžnh giž §DSH trÂȘn thĂčc tÕ. §Äng thĂȘi vĂ­i viÖc biÂȘn soÂčn bÎŒi gi¶ng nÎŒy, viÖc lĂča chĂ€n ph−¬ng phžp, kĂŒ thuËt gi¶ng dÂčy lÊy hĂ€c viÂȘn lÎŒm trung t©m cĂČng Ÿ· ¼−üc nhĂŁm gižo viÂȘn biÂȘn soÂčn lĂ„ng ghÐp vÎŒ vËn dĂŽng. ChÝnh v× thÕ, nhĂŁm biÂȘn soÂčn cĂČng Ÿ· xžc ¼Þnh viÖc hßan tÊt vÎŒ bĂŠ sung vËt liÖu gi¶ng dÂčy cho bÎŒi gi¶ng m«n hĂ€c lÎŒ viÖc lÎŒm cÇn thiÕt vÎŒ th−ĂȘng xuyÂȘn trong suĂšt quž tr×nh gi¶ng dÂčy m«n hĂ€c nÎŒy.
5 Tham gia phžt triÓn ch−¬ng tr×nh m«n hĂ€c nÎŒy, chĂłng t«i xin cžm ÂŹn «ng Pierre- Yves Suter, cĂš vÊn trâˆ’Ă«ng SFSP Ÿ· tÂčo ÂźiÒu kiÖn vÎŒ quan t©m ¼Õn hoÂčt Ÿéng chung nÎŒy, cžc cĂš vÊn kĂŒ thuËt vÎŒ t− vÊn ÂźÎŒo tÂčo Ÿ· hç trĂź vÎŒ cung cÊp cho chĂłng t«i vÒ ph−¬ng phžp cĂČng nh− nhiÒu Ăœ kiÕn quĂœ bžu trong suĂšt tiÕn tr×nh. ChĂłng t«i cĂČng xin ch©n thÎŒnh cžm ÂŹn Ÿn vÞ hç trĂź (SU), ¼Æc biÖt lÎŒ cžc trĂź lĂœ kĂŒ thuËt phĂŽ tržch phÇn ÂźÎŒo tÂčo, cĂŽ thÓ lÎŒ c« HÎŒ TuyÕt Nhung Ÿ· th−ĂȘng xuyÂȘn theo dĂąi vÎŒ thĂłc ŸÈy viÖc thĂčc hiÖn kÕ hĂ€ach phžt triÓn m«n hĂ€c trong suĂšt tiÕn tr×nh. ChĂłng t«i thÎŒnh thËt cžm ÂŹn TS. §Æng Huy HuĂșnh, TS. NguyÔn HoÎŒng NghÜa, ThÇy gižo tiÕng Anh: Mathew Parr Ÿ· gĂŁp Ăœ ph¶n hĂ„i cho b¶n th¶o ¼Çu tiÂȘn VĂ­i sĂč hĂźp tžc vÎŒ nĂŠ lĂčc trong vßng hÂŹn 1 nšm, tËp thÓ nhĂŁm gižo viÂȘn tham gia phžt triÓn ch−¬ng tr×nh m«n hĂ€c B¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c Ÿ· cĂš gŸng th¶o luËn, gĂŁp Ăœ vÎŒ tËp trung biÂȘn soÂčn bÎŒi gi¶ng tĂ”ng ch−¬ng theo khung ch−¬ng tr×nh Ÿ· thĂšng nhÊt chung. Tuy nhiÂȘn nhĂŁm biÂȘn soÂčn cĂČng xžc ¼Þnh r»ng nhĂ·ng thiÕu sĂŁt trong bÎŒi gi¶ng nÎŒy lÎŒ mĂ©t ÂźiÒu kh«ng thÓ tržnh khĂĄi. Do vËy, chĂłng t«i hy vĂ€ng sÏ nhËn ¼−üc nhiÒu Ăœ kiÕn gĂŁp Ăœ ch©n thÎŒnh cho viÖc cËp nhËt vÎŒ tži b¶n ŸÚi vĂ­i tËp bÎŒi gi¶ng nÎŒy. ChĂłng t«i xin ch©n thÎŒnh cžm ÂŹn. HÎŒ NĂ©i, thžng 10 nšm 2002 NhĂŁm biÂȘn tËp bÎŒi gi¶ng
6 LĂœ do, mĂŽc ¼Ých vÎŒ vÞ trÝ m«n hĂ€c B¶o tĂ„n §DSH LĂœ do phžt triÓn m«n hĂ€c B¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c ‱ §DSH cĂŁ vai trß quan trĂ€ng trong cuĂ©c sĂšng con ng−ĂȘi ‱ §DSH Ÿ· vÎŒ Âźang suy thoži nghiÂȘm trĂ€ng. ‱ B¶o tĂ„n §DSH lÎŒ mĂ©t nĂ©i dung cÂŹ b¶n trong phžt triÓn bÒn vĂ·ng cña mĂ€i quĂšc gia. ‱ ViÖt Nam Ÿ· cĂŁ chiÕn l−üc b¶o tĂ„n §DSH. ‱ KiÕn thĂžc, kĂŒ nšng vÎŒ thži Ÿé vÒ b¶o tĂ„n §DSH ch−a ¼−üc trang bÞ mĂ©t cžch ¼Çy Ÿñ vÎŒ cĂŁ hÖ thĂšng trong ch−¬ng tr×nh ÂźÎŒo tÂčo kĂŒ s− l©m nghiÖp cña cžc ŸÚi tžc cña SFSP. ‱ NhiÒu tĂŠ chĂžc, cž nh©n cĂŁ nhu cÇu ÂźÎŒo tÂčo vÒ §DSH. VÞ trÝ m«n hĂ€c : ‱ M«n hĂ€c liÂȘn quan chÆt chÏ vĂ­i cžc m«n hĂ€c cÂŹ sĂ« chuyÂȘn ngÎŒnh : ThĂčc vËt rĂ”ng, §éng vËt rĂ”ng, Sinh thži hĂ€c, Di truyÒn, GiĂšng c©y rĂ”ng, C«n trĂŻng, BÖnh c©y, L©m sinh hĂ€c ... ‱ M«n hĂ€c nÎŒy nÂȘn bĂš trÝ sau khi sinh viÂȘn hĂ€c xong cžc m«n : ThĂčc vËt rĂ”ng, §éng vËt rĂ”ng, Sinh thži hĂ€c, Di truyÒn. ‱ M«n hĂ€c giĂłp cho SV hĂ€c tĂšt cžc m«n khžc nh− : L©m s¶n ngoÎŒi gç, N«ng l©m kÕt hĂźp, Qu¶n lĂœ rĂ”ng bÒn vĂ·ng, C¶i thiÖn giĂšng c©y rĂ”ng. ‱ SĂš tiÕt : 45 tiÕt lĂœ thuyÕt (2 - 3 §VHT) + 1 tuÇn thĂčc tËp (1 §VHT) MĂŽc ¼Ých cña m«n hĂ€c Cung cÊp cho ng−ĂȘi hĂ€c hÖ thĂšng kiÕn thĂžc, kĂŒ nšng vÎŒ thži Ÿé cÇn thiÕt vÒ Âźa dÂčng sinh hĂ€c vÎŒ b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c ¼Ó hĂ€ cĂŁ kh¶ nšng vËn dĂŽng vÎŒo viÖc qu¶n lĂœ vÎŒ phžt triÓn bÒn vĂ·ng tÎŒi nguyÂȘn rĂ”ng.
7 Danh sžch cžc tĂ” viÕt tŸt BGCS : Ban th− kĂŒ b¶o tĂ„n cžc v−ĂȘn thĂčc vËt/ Botanical Gardens Conservation Secretariat BTTN : B¶o tĂ„n thiÂȘn nhiÂȘn CGIAR : NhĂŁm t− vÊn vÒ nghiÂȘn cĂžu n«ng nghiÖp QuĂšc tÕ/ Consultative Group on International Agricultural Research CITES : C«ng −íc quĂšc tÕ vÒ bu«n bžn cžc loÎŒi Ÿéng thĂčc vËt cĂŁ nguy cÂŹ bÞ tuyÖt chñng/ Convention on International Trade in Endangered Srecies §DSH : §a dÂčng sinh hĂ€c §VCXS : §éng vËt cĂŁ x−¬ng sĂšng §VHT : §n vÞ hĂ€c tr×nh §VKXS : §éng vËt kh«ng x−¬ng sĂšng FAO : TĂŠ chĂžc n«ng l−¬ng thÕ giĂ­i/ GDP : TĂŠng thu nhËp quĂšc d©n/ Gross Domestic Product GEF : QuĂŒ m«i tr−ĂȘng toÎŒn cÇu/ Global Environment Facility HST : HÖ sinh thži ICBP : TĂŠ chĂžc b¶o vÖ chim quĂšc tÕ/ The International Council for Bird Protection IUCN : HiÖp hĂ©i b¶o tĂ„n thiÂȘn nhiÂȘn QuĂšc tÕ/ The World Conservation Union KBT : Khu b¶o tĂ„n KHH§§DS/ BAP : KÕ hoÂčch hÎŒnh Ÿéng Âźa dÂčng sinh hĂ€c/ Biodiversity Activity Plan MAB : Ch−¬ng tr×nh con ng−ĂȘi vÎŒ sinh quyÓn (cña UNESCO)/ Man and the Biosphere Program NXB : NhÎŒ xuÊt b¶n €tc : € tiÂȘu chuÈn PCD : Phžt triÓn ch−¬ng tr×nh cĂŁ sĂč tham gia/ Participatory Curriculum Development SFSP : Ch−¬ng tr×nh Hç trĂź L©m nghiÖp x· hĂ©i/ Social Forestry Support Programme SU : §n vÞ hç trĂź cña SFSP tÂči HÎŒ NĂ©i/ Support Unit UNCED : HĂ©i nghÞ LiÂȘn hiÖp quĂšc vÒ m«i tr−ĂȘng vÎŒ phžt triÓn/ Conference on Environment and Development. UNDP : Ch−¬ng tr×nh phžt triÓn LiÂȘn hiÖp quĂšc/ United Nations Development Programme UNEP : Ch−¬ng tr×nh m«i tr−ĂȘng LiÂȘn hiÖp quĂšc/ United Nations Enviromental Programme. UNESCO : TĂŠ chĂžc gižo dĂŽc, khoa hĂ€c vÎŒ všn hĂŁa LiÂȘn hiÖp quĂšc/ United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. VH-LS-MT : Všn hĂŁa lÞch sö m«i tr−ĂȘng VQG : V−ĂȘn QuĂšc gia WB : Ng©n hÎŒng thÕ giĂ­i/ World Bank WRI : ViÖn tÎŒi nguyÂȘn thÕ giĂ­i/ World Resources Institule WWF : QuĂŒ QuĂšc tÕ vÒ b¶o vÖ thiÂȘn nhiÂȘn/ World Wide Fund for Nature
8 Ch−¬ng 1 TĂŠng quan vÒ Âźa dÂčng sinh hĂ€c MĂŽc ¼Ých: Ch−¬ng nÎŒy nh»m cung cÊp cho sinh viÂȘn nhĂ·ng kiÕn thĂžc tĂŠng quan vÒ Âźa dÂčng sinh hĂ€c. MĂŽc tiÂȘu: Sau khi hĂ€c xong ch−¬ng nÎŒy, sinh viÂȘn cĂŁ kh¶ nšng: ‱ Tr×nh bÎŒy ¼−üc cžc khži niÖm vÒ Âźa dÂčng sinh hĂ€c vÎŒ cžc giž trÞ cña Âźa dÂčng sinh hĂ€c ‱ Gi¶i thÝch ¼−üc sĂč suy thĂŁai vÎŒ cžc nguyÂȘn nh©n chÝnh g©y suy thoži Âźa dÂčng sinh hĂ€c . Khung ch−¬ng tr×nh tĂŠng quan toÎŒn ch−¬ng: BÎŒi MĂŽc tiÂȘu NĂ©i dung Ph−¬ng phžp VËt liÖu ThĂȘi gian Gi¶i thÝch cžc khži niÖm vÒ §DSH ‱ Khži niÖm §DSH + §a dÂčng di truyÒn + §a dÂčng lßai + §a dÂčng hÖ sinh thži + Tr×nh bÎŒy + Gi¶ng cĂŁ minh hĂ€a + C©u hĂĄi mĂ« + OHP + TÎŒi liÖu phžt tay + A0 BÎŒi 1: Khži niÖm vÒ Âźa dÂčng sinh hĂ€c NÂȘu ¼−üc mĂ©t sĂš vĂŻng giÎŒu tÝnh §DSH ‱ MĂ©t sĂš vĂŻng giÎŒu tÝnh §DSH trÂȘn thÕ giĂ­i + Gi¶ng cĂŁ minh hĂ€a + OHP 3 BÎŒi 2: Giž trÞ cña §DSH M« t¶ ¼−üc cžc giž trÞ cña Âźa dÂčng sinh hĂ€c ‱ §Þnh giž giž trÞ cña Âźa dÂčng sinh hĂ€c ‱ Giž trÞ trĂčc tiÕp ‱ Giž trÞ gižn tiÕp + Tr×nh bÎŒy + BÎŒi giao nhiÖm vĂŽ + TÎŒi liÖu phžt tay + OHP 2 Tr×nh bÎŒy ¼−üc khži niÖm vÎŒ quž tr×nh suy thoži §DSH ‱ Khži niÖm suy thoži §DSH ‱ Quž tr×nh suy thoži §DSH + Gi¶ng cĂŁ minh hĂ€a + §éng n·o + OHP, Slides + TÎŒi liÖu phžt tay + Card mÎŒu BÎŒi 3: Suy thoži Âźa dÂčng sinh hĂ€c Gi¶i thÝch ¼−üc cžc nguyÂȘn nh©n g©y suy thoži, thang bËc ph©n hÂčng mĂžc Âźe dĂ€a §DSH ‱ NguyÂȘn nh©n suy thoži §DSH ‱ Thang bËc ph©n hÂčng mĂžc Âźe dĂ€a §DSH + Tr×nh bÎŒy + Th¶o luËn nhĂŁm + GiÊy A0 + TÎŒi liÖu phžt tay 4
9 BÎŒi 1: MĂ©t sĂš khži niÖm MĂŽc tiÂȘu: KÕt thĂłc bÎŒi nÎŒy, sinh viÂȘn cĂŁ kh¶ nšng: ‱ Tr×nh bÎŒy ¼−üc cžc khži niÖm vÒ Âźa dÂčng sinh hĂ€c ‱ M« t¶ ¼−üc cžc vĂŻng giÎŒu tÝnh Âźa dÂčng sinh hĂ€c trÂȘn thÕ giĂ­i. 1 Khži niÖm Âźa dÂčng sinh hĂ€c ThuËt ngĂ· §a dÂčng sinh hĂ€c ¼−üc dĂŻng lÇn ¼Çu tiÂȘn vÎŒo nšm 1988 (Wilson, 1988) vÎŒ sau khi C«ng −íc §a dÂčng sinh hĂ€c ¼−üc kĂœ kÕt (1993), Ÿ· ¼−üc dĂŻng phĂŠ biÕn. Theo TĂ” ÂźiÓn §a dÂčng sinh hĂ€c vÎŒ phžt triÓn bÒn vĂ·ng cña BĂ© Khoa hĂ€c C«ng nghÖ vÎŒ m«i tr−ĂȘng (NXB Khoa hĂ€c vÎŒ kĂŒ thuËt, 2001): Ҥa dÂčng sinh hĂ€c lÎŒ thuËt ngĂ· dĂŻng ¼Ó m« t¶ sĂč phong phĂł vÎŒ Âźa dÂčng cña giĂ­i tĂč nhiÂȘn. §a dÂčng sinh hĂ€c lÎŒ sĂč phong phĂł cña mĂ€i cÂŹ thÓ sĂšng tĂ” mĂ€i nguĂ„n, trong cžc hÖ sinh thži trÂȘn ¼Êt liÒn, d−íi biÓn vÎŒ cžc hÖ sinh thži d−íi n−íc khžc vÎŒ mĂ€i tĂŠ hĂźp sinh thži mÎŒ chĂłng tÂčo nÂȘn.” §a dÂčng sinh hĂ€c bao gĂ„m c¶ cžc nguĂ„n tÎŒi nguyÂȘn di truyÒn, cžc cÂŹ thÓ hay cžc phÇn cña cÂŹ thÓ, cžc quÇn thÓ hay cžc hĂźp phÇn sinh hĂ€c khžc cña hÖ sinh thži, hiÖn Âźang cĂŁ giž trÞ sö dĂŽng hay cĂŁ tiÒm nšng sö dĂŽng cho loÎŒi ng−ĂȘi. §a dÂčng sinh hĂ€c bao gĂ„m sĂč Âźa dÂčng trong loÎŒi (Âźa dÂčng di truyÒn hay Âźa dÂčng gen), giĂ·a cžc lßai (Âźa dÂčng loÎŒi) vÎŒ cžc hÖ sinh thži (Âźa dÂčng hÖ sinh thži). §ã cĂČng chÝnh lÎŒ 3 phÂčm trĂŻ (cÊp Ÿé) mÎŒ Âźa dÂčng sinh hĂ€c thÓ hiÖn. 1.1 §a dÂčng di truyÒn 1.1.1 Khži niÖm §a dÂčng di truyÒn lÎŒ phÂčm trĂŻ chØ mĂžc Ÿé da dÂčng cña biÕn dÞ di truyÒn, sĂč khžc biÖt vÒ di truyÒn giĂ·a cžc xuÊt xĂž, quÇn thÓ vÎŒ giĂ·a cžc cž thÓ trong mĂ©t loÎŒi hay mĂ©t quÇn thÓ. SĂč Âźa dÂčng vÒ di truyÒn trong loÎŒi th−ĂȘng bÞ ¶nh hâˆ’Ă«ng bĂ«i nhĂ·ng tËp tÝnh sinh s¶n cña cžc cž thÓ trong quÇn thÓ. MĂ©t quÇn thÓ cĂŁ thÓ chØ cĂŁ vÎŒi cž thÓ ¼Õn hÎŒng triÖu cž thÓ. Cžc cž thÓ trong mĂ©t quÇn thÓ th−ĂȘng cĂŁ kiÓu gen khžc nhau. SĂč khžc nhau giĂ·a cžc cž thÓ (kiÓu h×nh) lÎŒ do t−¬ng tžc giĂ·a kiÓu gen vÎŒ m«i tr−ĂȘng tÂčo ra. H×nh 1.1: KiÓu h×nh cña cž thÓ ¼−üc quyÕt ¼Þnh do kiÓu gen vÎŒ m«i tr−ĂȘng (Alcock, 1993), (nguĂ„n: CÂŹ sĂ« sinh hĂ€c b¶o tĂ„n, 1999)
10 SĂč khžc biÖt vÒ gen (Âźa dÂčng di truyÒn) cho phÐp cžc loÎŒi thÝch Ăžng ¼−üc vĂ­i sĂč thay ŸÊi cña m«i tr−ĂȘng. ThĂčc tÕ cho thÊy, nhĂ·ng loÎŒi quĂœ hiÕm, ph©n bĂš hÑp th−ĂȘng Ÿn ÂźiÖu vÒ gen so vĂ­i cžc loÎŒi phĂŠ biÕn, ph©n bĂš rĂ©ng; do vËy chĂłng th−ĂȘng rÊt nhÂčy c¶m vĂ­i sĂč biÕn ŸÊi cña m«i tr−ĂȘng vÎŒ hËu qu¶ lÎŒ dÔ bÞ tuyÖt chñng. 1.1.2 MĂ©t sĂš nh©n tĂš lÎŒm gi¶m hoÆc tšng Âźa dÂčng di truyÒn: ‱ NhĂ·ng nh©n tĂš lÎŒm gi¶m Âźa dÂčng di truyÒn bao gĂ„m: + LÂčc dßng gen (Genetic drift): th−ĂȘng xuÊt hiÖn trong cžc quÇn thÓ nhĂĄ, cĂŁ thÓ lÎŒm gi¶m kÝch th−íc, tÝnh Âźa dÂčng quÇn thÓ vÎŒ sĂč suy thoži trong giao phĂši gÇn + ChĂ€n lĂ€c tĂč nhiÂȘn vÎŒ nh©n tÂčo (Natural and artificial selection) ‱ NhĂ·ng nh©n tĂš lÎŒm tšng Âźa dÂčng di truyÒn bao gĂ„m: + §ét biÕn gen (Genetic mutation) + SĂč di trĂł (Migration) 1.2 §a dÂčng loÎŒi 1.2.1 Khži niÖm §a dÂčng loÎŒi lÎŒ phÂčm trĂŻ chØ mĂžc Ÿé phong phĂł vÒ sĂš l−üng loÎŒi hoÆc sĂš l−üng cžc ph©n loÎŒi (loÎŒi phĂŽ) trÂȘn qu¶ ¼Êt, Ă« mĂ©t vĂŻng ¼Þa lĂœ, trong mĂ©t quĂšc gia hay trong mĂ©t sinh c¶nh nhÊt ¼Þnh. LoÎŒi lÎŒ nhĂ·ng nhĂŁm cž thÓ khžc biÖt vĂ­i cžc nhĂŁm khžc vÒ mÆt sinh hĂ€c vÎŒ sinh thži. Cžc cž thÓ trong loÎŒi cĂŁ vËt chÊt di truyÒn giĂšng nhau vÎŒ cĂŁ kh¶ nšng trao ŸÊi th«ng tin di truyÒn (giao phĂši, thĂŽ phÊn) vĂ­i nhau vÎŒ cho cžc thÕ hÖ con cži cĂŁ kh¶ nšng tiÕp tĂŽc sinh s¶n. Nh− vËy cžc cž thÓ trong loÎŒi chĂža toÎŒn bĂ© th«ng tin di truyÒn cña loÎŒi, v× vËy tÝnh Âźa dÂčng loÎŒi hoÎŒn toÎŒn bao trĂŻm tÝnh Âźa dÂčng di truyÒn vÎŒ nĂŁ ¼−üc coi lÎŒ quan trĂ€ng nhÊt khi ¼Ò cËp ¼Õn tÝnh Âźa dÂčng sinh hĂ€c. SĂč Âźa dÂčng vÒ loÎŒi trÂȘn thÕ giĂ­i ¼−üc thÓ hiÖn b»ng tĂŠng sĂš loÎŒi cĂŁ mÆt trÂȘn toÎŒn cÇu trong cžc nhĂŁm Ÿn vÞ ph©n loÂči. Theo dĂč Âźožn cña cžc nhÎŒ ph©n loÂči hĂ€c, cĂŁ thÓ cĂŁ tĂ” 5 - 30 triÖu loÎŒi sinh vËt trÂȘn qu¶ ¼Êt vÎŒ chiÕm phÇn lĂ­n lÎŒ vi sinh vËt vÎŒ c«n trĂŻng. ThĂčc tÕ hiÖn chØ cĂŁ kho¶ng trÂȘn 1,4 triÖu lßai sinh vËt Ÿ· ¼−üc m« t¶ (Wilson, 1988), trong Ÿã tËp trung chñ yÕu lÎŒ cžc loÎŒi Ÿéng thĂčc vËt cĂŹ lĂ­n, cĂŁ giž trÞ vÒ nhiÒu mÆt (b¶ng 1.1). B¶ng 1.1:SĂš lßai sinh vËt Ÿ· ¼−üc m« t¶ trÂȘn thÕ giĂ­i (Wilson, 1988 - cĂŁ bĂŠ sung) NhĂŁm SĂš lßai Ÿ· m« t¶ NhĂŁm SĂš lßai Ÿ· m« t¶ Virus 1.000 §éng vËt Ÿn bÎŒo 30.800 ThĂčc vËt Ÿn bÎŒo 4.760 C«n trĂŻng 751.000 NÊm 70.000 §VKXS khžc 238.761 T¶o 26.900 §VCXS bËc thÊp 1.273 §Þa y 18.000 Cž 19.056 RÂȘu 22.000 Õch nhži 4.184 D−¬ng xØ 12.000 Bß sžt 6.300 HÂčt trÇn 750 Chim 9.040 HÂčt kÝn 250.000 ThĂł 4.629 405.410 lßai 1.065.043 lßai 1.470.453 loÎŒi (nguĂ„n:PhÂčm NhËt, 2002)
11 Trong nghiÂȘn cĂžu Âźa dÂčng sinh hĂ€c,viÖc m« t¶ quy m« cña Âźa dÂčng loÎŒi lÎŒ rÊt quan trĂ€ng. Robert Whittaker Ÿ· sö dĂŽng mĂ©t hÖ thĂšng 3 bËc Ÿn gi¶n m« t¶ quy m« cña Âźa dÂčng loÎŒi gĂ„m: ‱ §a dÂčng alpha (α): lÎŒ tÝnh Âźa dÂčng xuÊt hiÖn trong mĂ©t sinh c¶nh hay trong mĂ©t quÇn x·. VÝ dĂŽ: SĂč Âźa dÂčng cña cžc loÎŒi c©y gç, cžc loÎŒi thĂł, chim... trong mĂ©t kiÓu rĂ”ng ¼Æc tr−ng. ‱ §a dÂčng beta (ÎČ): lÎŒ tÝnh Âźa dÂčng tĂ„n tÂči trong vĂŻng gižp ranh giĂ·a cžc sinh c¶nh hoÆc quÇn x·. VÝ dĂŽ: SĂč Âźa dÂčng cña cžc loÎŒi c©y gç, cžc loÎŒi thĂł, chim... trong sinh c¶nh chuyÓn tiÕp giĂ·a 2 kiÓu rĂ”ng. ‱ §a dÂčng gama (Îł):lÎŒ tÝnh Âźa dÂčng tĂ„n tÂči trong mĂ©t quy m« ¼Þa lĂœ. VÝ dĂŽ: SĂč Âźa dÂčng cña cžc loÎŒi c©y gç, cžc loÎŒi thĂł, chim... trong nhĂ·ng sinh c¶nh khžc nhau, cžch xa nhau cña cĂŻng mĂ©t vĂŻng ¼Þa lĂœ. NghiÂȘn cĂžu quy m« Âźa dÂčng sinh hĂ€c theo hÖ thĂšng trÂȘn cĂŁ Ăœ nghÜa quan trĂ€ng ŸÚi vĂ­i viÖc xem xÐt quy m« khi thiÕt lËp cžc −u tiÂȘn trong c«ng tžc b¶o tĂ„n. SĂč Âźa dÂčng vÒ loÎŒi Ÿ· tÂčo cho cžc quÇn x· sinh vËt kh¶ nšng ph¶n Ăžng vÎŒ thÝch nghi tĂšt hÂŹn ŸÚi vĂ­i nhĂ·ng thay ŸÊi cña ÂźiÒu kiÖn ngoÂči c¶nh. ChĂžc nšng sinh thži cña mĂ©t lßai cĂŁ ¶nh hâˆ’Ă«ng trĂčc tiÕp ¼Õn cÊu trĂłc cña quÇn x· sinh vËt vÎŒ bao trĂŻm hÂŹn lÎŒ lÂȘn c¶ hÖ sinh thži. VÝ dĂŽ: SĂč cĂŁ mÆt cña mĂ©t loÎŒi c©y gç (Sung, Si, DÎ...) kh«ng chØ tšng thÂȘm tÝnh Âźa dÂčng cña quÇn x· sinh vËt mÎŒ cßn gĂŁp phÇn tšng tÝnh ĂŠn ¼Þnh cña chÝnh loÎŒi Ÿã th«ng qua mĂši quan hÖ khŸng khÝt giĂ·a chĂłng vĂ­i cžc loÎŒi khžc. Cžc lßai sinh vËt khžc phĂŽ thuĂ©c vÎŒo loÎŒi c©y nÎŒy v× Ÿã lÎŒ nguĂ„n thĂžc šn cña chĂłng (KhØ, V−ün, SĂŁc, CÇy vßi mĂšc, Cu rĂšc, HĂ„ng hoÎŒng...) hoÆc loÎŒi c©y nÎŒy phžt triÓn hay mĂ« rĂ©ng vĂŻng ph©n bĂš (thĂŽ phÊn, phžt tžn hÂčt giĂšng...) nhĂȘ cžc lßai khžc. 1.2.2 NhĂ·ng nh©n tĂš ¶nh hâˆ’Ă«ng ¼Õn Âźa dÂčng loÎŒi ‱ SĂč h×nh thÎŒnh loÎŒi mĂ­i MĂ©t loÎŒi mĂ­i ¼−üc h×nh thÎŒnh th«ng qua quž tr×nh tiÕn hož. Quž tr×nh tiÕn hož liÂȘn quan ¼Õn h×nh thÎŒnh loÎŒi mĂ­i tĂ” nhĂ·ng loÎŒi Âźang tĂ„n tÂči v× chĂłng thÝch nghi vĂ­i nhĂ·ng ÂźiÒu kiÖn m«i tr−ĂȘng mĂ­i, hoÆc Ÿn gi¶n lÎŒ tžch riÂȘng ra tĂ” cžc loÎŒi gĂšc vÎŒ dÇn dÇn thay ŸÊi th«ng qua chĂ€n lĂ€c tĂč nhiÂȘn, Ÿét biÕn vÎŒ tži tĂŠ hĂźp. LĂœ thuyÕt tiÕn hĂŁa hiÖn tÂči cho thÊy hÇu hÕt sinh vËt h×nh thÎŒnh loÎŒi mĂ­i th«ng qua cžch ly ¼Þa lĂœ, cžch ly sinh s¶n vÎŒ quž tr×nh nÎŒy ¼−üc gĂ€i lÎŒ sĂč h×nh thÎŒnh lßai khžc vĂŻng ph©n bĂš (Allopatric speciaton). VÝ dĂŽ: HÂčt giĂšng cña mĂ©t loÎŒi c©y tĂ” ¼Êt liÒn ¼−üc phžt tžn ra ٦o th«ng qua giĂŁ, b·o hoÆc cžc loÎŒi chim, ... quÇn thÓ loÎŒi c©y Ÿã ¼−üc tÂčo thÎŒnh trÂȘn ٦o qua nhiÒu nšm, nhiÒu thÕ hÖ cĂŁ thÓ sÏ khžc vĂ­i quÇn thÓ Ă« ¼Êt liÒn. Tuy nhiÂȘn cĂČng cĂŁ nhĂ·ng loÎŒi mĂ­i ¼−üc h×nh thÎŒnh ngay trong cĂŻng mĂ©t vĂŻng ph©n bĂš (Sympatric speciation) khi nhĂ·ng quÇn thÓ cžch ly bĂ«i mĂ©t hoÆc nhiÒu cÂŹ chÕ sinh hĂ€c. VÝ dĂŽ: NhĂ·ng quÇn thÓ Ÿéng vËt cĂŁ thÓ phžt triÓn Ă« nhĂ·ng kh«ng gian khžc nhau nÂŹi mÎŒ chĂłng giao phĂši vÎŒ do vËy trĂ« nÂȘn cžch ly vÒ sinh s¶n. CĂŁ quÇn thÓ giao phĂši vÎŒo mĂŻa xu©n vÎŒ quÇn thÓ khžc lÂči giao phĂši vÎŒo mĂŻa thu. ‱ Phžt tžn thÝch nghi
12 Phžt tžn thÝch nghi lÎŒ sĂč h×nh thÎŒnh cžc loÎŒi khžc tĂ” mĂ©t loÎŒi bĂš mÑ, v× cžc quÇn thÓ Ă« nhĂ·ng ÂźiÒu kiÖn sĂšng khžc nhau cĂČng sÏ cĂŁ sĂč thÝch nghi khžc nhau. 1.3 §a dÂčng quÇn x· sinh vËt vÎŒ hÖ sinh thži 1.3.1 Khži niÖm §a dÂčng hÖ sinh thži lÎŒ phÂčm trĂŻ chØ sĂč phong phĂł cña m«i tr−ĂȘng trÂȘn cÂčn vÎŒ d−íi n−íc trÂȘn qu¶ ¼Êt tÂčo lÂȘn mĂ©t sĂš l−üng lĂ­n cžc hÖ sinh thži khžc nhau. SĂč Âźa dÂčng cžc hÖ sinh thži ¼−üc ph¶n žnh bĂ«i sĂč Âźa dÂčng vÒ sinh c¶nh qua mĂši quan hÖ giĂ·a cžc quÇn x· sinh vËt vÎŒ cžc quž tr×nh sinh thži trong sinh quyÓn (chu tr×nh vËt chÊt, cžc quan hÖ vÒ cžch sĂšng, ...). HÖ sinh thži lÎŒ mĂ©t Ÿn vÞ cÊu trĂłc vÎŒ chĂžc nšng cña sinh quyÓn gĂ„m: Cžc quÇn x· thĂčc vËt, cžc quÇn x· Ÿéng vËt, cžc quÇn x· vi sinh vËt, ¼Êt Âźai vÎŒ cžc yÕu tĂš khÝ hËu. QuÇn x· sinh vËt ¼−üc xžc ¼Þnh bĂ«i cžc loÎŒi sinh vËt trong mĂ©t sinh c¶nh nhÊt ¼Þnh cĂŻng vĂ­i cžc quan hÖ qua lÂči giĂ·a cžc cž thÓ trong loÎŒi vÎŒ giĂ·a cžc loÎŒi vĂ­i nhau. QuÇn x· sinh vËt cĂČng quan hÖ vĂ­i m«i tr−ĂȘng vËt lĂœ tÂčo thÎŒnh mĂ©t hÖ sinh thži. ViÖc xžc ¼Þnh hÖ sinh thži hay sinh c¶nh trÂȘn thĂčc tÕ lÎŒ rÊt khĂŁ khšn v× ranh giĂ­i cña chĂłng kh«ng rĂą rÎŒng. NhĂ·ng sinh c¶nh rĂ©ng lĂ­n trÂȘn qu¶ ¼Êt bao gĂ„m rĂ”ng nhiÖt Ÿíi, nhĂ·ng cžnh ŸÄng cĂĄ, ¼Êt ngËp n−íc, rĂ”ng ngËp mÆn... NhĂ·ng hÖ sinh thži nhĂĄ cĂČng cĂŁ thÓ xžc ¼Þnh nh− lÎŒ mĂ©t hĂ„ n−íc vÎŒ thËm chÝ lÎŒ mĂ©t gĂšc c©y. Theo Miklos Udvardi (Walters and Hamilton, 1993) th× trÂȘn thÕ giĂ­i bao gĂ„m nhiÒu chØnh thÓ sinh vËt. SĂč ph©n chia Ÿã tuĂș thuĂ©c vÎŒo ÂźiÒu kiÖn khÝ hËu vÎŒ cžc sinh vËt sĂšng trÂȘn Ÿã. MĂ©t chØnh thÓ bao gĂ„m nhiÒu hÖ sinh thži khžc nhau bao gĂ„m: 1. RĂ”ng m−a nhiÖt Ÿíi 8. §Çm rÂȘu (Tundra) vÎŒ sa mÂčc 2. RĂ”ng m−a ž nhiÖt Ÿíi - «n Ÿíi 9. Sa mÂčc, bžn sa mÂčc lÂčnh 3. RĂ”ng lž kim «n Ÿíi 10. Tr¶ng cĂĄ vÎŒ ŸÄng cĂĄ nhiÖt Ÿíi 4. RĂ”ng kh« nhiÖt Ÿíi 11. §Äng cĂĄ «n Ÿíi 5. RĂ”ng lž rĂ©ng «n Ÿíi 12. Th¶m thĂčc vËt vĂŻng nĂłi 6. Th¶m thĂčc vËt §Þa Trung H¶i 13. Th¶m thĂčc vËt vĂŻng ٦o 7. Sa mÂčc vÎŒ bžn sa mÂčc Èm 14. Th¶m thĂčc vËt vĂŻng hĂ„ 1.3.2 NhĂ·ng nh©n tĂš ¶nh hâˆ’Ă«ng M«i tr−ĂȘng vËt lĂœ cĂŁ ¶nh hâˆ’Ă«ng ¼Õn cÊu trĂłc vÎŒ tÝnh chÊt cña quÇn x· sinh vËt, ng−üc lÂči quÇn x· sinh vËt cĂČng cĂŁ nhĂ·ng ¶nh hâˆ’Ă«ng tĂ­i tÝnh chÊt vËt lĂœ cña hÖ sinh thži. VÝ dĂŽ Ă« cžc hÖ sinh thži trÂȘn cÂčn, tĂšc Ÿé giĂŁ, Ÿé Èm, nhiÖt Ÿé Ă« mĂ©t ¼Þa ÂźiÓm nhÊt ¼Þnh cĂŁ thÓ bÞ chi phĂši bĂ«i th¶m thĂčc vËt, hÖ Ÿéng vËt cĂŁ mÆt Ă« Ÿã. Trong hÖ sinh thži thuĂ» vĂčc, nhĂ·ng ¼Æc ÂźiÓm cña n−íc nh− Ÿé trong, Ÿé ŸÎc, Ÿé muĂši vÎŒ cžc loÂči hož chÊt khžc, Ÿé n«ng s©u Ÿ· chi phĂši ¼Õn cžc loÎŒi sinh vËt vÎŒ cÊu trĂłc quÇn x· sinh vËt. Nh−ng ng−üc lÂči, cžc quÇn x· sinh vËt nh− quÇn x· t¶o, rÂčn san h« Ÿ· cĂŁ ¶nh hâˆ’Ă«ng ¼Õn m«i tr−ĂȘng vËt lĂœ. Trong nhĂ·ng quÇn x· sinh hĂ€c, cĂŁ mĂ©t sĂš loÎŒi cĂŁ vai trß quyÕt ¼Þnh kh¶ nšng tĂ„n tÂči, phžt triÓn cña mĂ©t sĂš lĂ­n cžc loÎŒi khžc, ng−ĂȘi ta gĂ€i Ÿã lÎŒ nhĂ·ng loÎŒi −u thÕ. NhĂ·ng loÎŒi −u thÕ (chñ yÕu) nÎŒy cĂŁ ¶nh hâˆ’Ă«ng quan trĂ€ng ¼Õn cÊu trĂłc quÇn x· nhiÒu hÂŹn so vĂ­i tĂŠng sĂš cž thÓ cña cžc loÎŒi hay sinh khĂši cña chĂłng (Terborgh, 1976).
13 Trong mĂ©t quÇn x· sinh vËt, mçi loÎŒi cÇn vÎŒ tÂčo cho m×nh mĂ©t tËp hĂźp nhÊt ¼Þnh cžc loÎŒi sinh vËt khžc quanh nĂŁ, Ÿã chÝnh lÎŒ ĂŠ sinh thži cña loÎŒi. ĂŠ sinh thži cña mĂ©t loÎŒi lÎŒ kho¶ng kh«ng gian nÂŹi mÎŒ loÎŒi tĂ„n tÂči trong tĂč nhiÂȘn vÎŒ kh«ng bÞ cÂčnh tranh gay gŸt bĂ«i cžc loÎŒi khžc. ĂŠ sinh thži cña mĂ©t loÎŒi thĂčc vËt cĂŁ thÓ gĂ„m mĂ©t dÂčng ¼Êt cĂŻng vĂ­i cžc ÂźiÒu kiÖn sĂšng khžc nh− nšng l−üng žnh sžnh nhËn ¼−üc, Ÿé Èm cÇn thiÕt, hÖ thĂšng giao phÊn vÎŒ cÂŹ chÕ phžt tžn hÂčt giĂšng. ĂŠ sinh thži cña mĂ©t loÎŒi Ÿéng vËt cĂŁ thÓ bao gĂ„m kho¶ng kh«ng gian chiÕm cĂž, cžc loÂči thĂžc šn ¼−üc sö dĂŽng trong nšm, n−íc uĂšng vÎŒ nhu cÇu hang hĂšc trĂł Èn. ĂŠ sinh thži cña mĂ©t loÎŒi th−ĂȘng bao gĂ„m c¶ giai ÂźoÂčn diÔn thÕ mÎŒ loÎŒi chiÕm giĂ· (diÔn thÕ lÎŒ quž tr×nh thay ŸÊi dÇn dÇn vÒ thÎŒnh phÇn loÎŒi, cÊu trĂłc quÇn x· vÎŒ tÝnh chÊt vËt lĂœ ¼−üc xuÊt hiÖn kÕ tiÕp nhau, do nhĂ·ng biÕn ŸÊi tĂč nhiÂȘn hoÆc nh©n tÂčo ŸÚi vĂ­i quÇn x·). Nh− vËy sĂš l−üng loÎŒi cña mĂ©t hÖ sinh thži nÎŒo Ÿã cĂČng th−ĂȘng xuyÂȘn biÕn ŸÊi theo thĂȘi gian. NghiÂȘn cĂžu Âźa dÂčng sinh hĂ€c cĂČng ¼−üc tiÕn hÎŒnh Ă« cžc mĂžc Ÿé khžc nhau, tĂ” mĂ©t hÖ sinh thži ¼Õn toÎŒn bĂ© khu vĂčc chĂža nhiÒu hÖ sinh thži. Cžc khu vĂčc chĂža ÂźĂčng nhiÒu hÖ sinh thži khžc nhau th−ĂȘng giÎŒu cĂŁ vÒ Âźa dÂčng sinh hĂ€c nh−ng nhĂ·ng hÖ sinh thži riÂȘng biÖt th−ĂȘng chĂža ÂźĂčng nhiÒu loÎŒi ¼Æc hĂ·u. 2 MĂ©t sĂš vĂŻng giÎŒu tÝnh Âźa dÂčng sinh hĂ€c trÂȘn thÕ giĂ­i GiÎŒu tÝnh Âźa dÂčng sinh hĂ€c nhÊt lÎŒ vĂŻng nhiÖt Ÿíi vÎŒ tËp trung chñ yÕu lÎŒ cžc cžnh rĂ”ng nhiÖt Ÿíi, cžc rÂčn san h« nhiÖt Ÿíi. RĂ”ng nhiÖt Ÿíi tuy chØ chiÕm 7% diÖn tÝch bÒ mÆt trži ¼Êt, nh−ng chĂłng chĂža Ýt nhÊt lÎŒ 50%, thËm chÝ cĂŁ thÓ ¼Õn 90% tĂŠng sĂš loÎŒi Ÿéng, thĂčc vËt cña trži ¼Êt (McNeely et al,1990). VÒ thĂčc vËt, ¼Õn nay Ÿ· thĂšng kÂȘ ¼−üc kho¶ng 90.000 loÎŒi cĂŁ mÆt Ă« vĂŻng nhiÖt Ÿíi. VĂŻng nhiÖt Ÿíi Nam MĂŒ lÎŒ nÂŹi giÎŒu loÎŒi nhÊt, chiÕm 1/3 tĂŠng sĂš loÎŒi: Braxin cĂŁ 55.000 loÎŒi; Colombia cĂŁ 35.000 loÎŒi; Venezuela cĂŁ 15.000 - 25.000 loÎŒi. VĂŻng ch©u Phi kÐm Âźa dÂčng hÂŹn Nam MĂŒ: Tanzania 10.000 loÎŒi, CamÂŹrun 8.000 loÎŒi. Trong khi Ÿã, toÎŒn bĂ© vĂŻng BŸc MĂŒ, Âąu, ž chØ cĂŁ 50.000 loÎŒi. VĂŻng §«ng Nam ž cĂŁ tÝnh Âźa dÂčng khž cao, theo Van Steenis, 1971 vÎŒ Yap, 1994, cĂŁ tĂ­i 25.000 loÎŒi, chiÕm 10% sĂš loÎŒi thĂčc vËt cĂŁ hoa trÂȘn thÕ giĂ­i, trong Ÿã cĂŁ 40% lÎŒ loÎŒi ¼Æc hĂ·u. Indonesia 20.000 loÎŒi, Malaysia vÎŒ Thži Lan cĂŁ 12.000 loÎŒi, §«ng D−¬ng cĂŁ 15.000 loÎŒi. Tuy nhiÂȘn chĂłng ta mĂ­i chØ −íc l−üng sĂš l−üng t−¬ng ŸÚi cžc loÎŒi sinh vËt trong cžc hÖ sinh thži, vÎŒ cĂŁ kho¶ng 80% sĂš loÎŒi Ă« cÂčn. Con sĂš nÎŒy hoÎŒn toÎŒn ch−a chÝnh xžc, cĂŁ thÓ Ă« ÂźÂči d−¬ng vÎŒ cžc vĂŻng bĂȘ biÓn lÂči cĂŁ mĂžc Âźa dÂčng cao hÂŹn. B¶ng 1.2: §a dÂčng loÎŒi thĂčc vËt Ă« mĂ©t sĂš vĂŻng ¼Þa lĂœ khžc nhau VĂŻng SĂš loÎŒi thĂčc vËt SĂš loÎŒi thĂčc vËt ¼Æc hĂ·u Madagasca 6.000 4.900 RĂ”ng §Âči T©y D−¬ng, Braxin 10.000 5.000 T©y Ecuador 10.000 2.500 Colombia 10.000 2.500 Amazon (vĂŻng ¼Êt cao) 20.000 5.000 §«ng Himalaya 9.000 3.500
14 Malaysia 8.500 2.400 BŸc Borneo 9.000 3.500 Philipin 8.500 3.700 New Cledonia 1.580 1.400 (Theo N. Myers, "Threatened Biotas")
15 BÎŒi 2: Giž trÞ cña Âźa dÂčng sinh hĂ€c MĂŽc tiÂȘu: KÕt thĂłc bÎŒi nÎŒy, sinh viÂȘn cĂŁ kh¶ nšng: ‱ Tr×nh bÎŒy ¼−üc cžc giž trÞ cña Âźa dÂčng sinh hĂ€c 1. §Þnh giž giž trÞ cña Âźa dÂčng sinh hĂ€c NhiÒu nguĂ„n tÎŒi nguyÂȘn thiÂȘn nhiÂȘn nh− kh«ng khÝ, n−íc, ¼Êt, nhĂ·ng loÎŒi Ÿéng thĂčc vËt, vi sinh vËt quĂœ hiÕm, c¶nh quan thiÂȘn nhiÂȘn... ¼−üc coi lÎŒ nhĂ·ng nguĂ„n tÎŒi nguyÂȘn chung, thuĂ©c quyÒn sĂ« hĂ·u cña toÎŒn x· hĂ©i. NhĂ·ng nguĂ„n tÎŒi nguyÂȘn nÎŒy th−ĂȘng kh«ng quy ŸÊi thÎŒnh tiÒn ¼−üc. Con ng−ĂȘi vĂ­i cžc hoÂčt Ÿéng kinh tÕ cña m×nh, khi sö dĂŽng Ÿ· v« t×nh hoÆc cĂš Ăœ hñy hoÂči nhĂ·ng nguĂ„n tÎŒi nguyÂȘn nÎŒy mÎŒ kh«ng bao giĂȘ hoÎŒn tr¶ lÂči. Ă« nhiÒu quĂšc gia, sĂč suy gi¶m tÎŒi nguyÂȘn thiÂȘn nhiÂȘn vÎŒ sĂč xuĂšng cÊp cña m«i tr−ĂȘng ¼−üc xžc ¼Þnh chñ yÕu do nguyÂȘn nh©n kinh tÕ, nÂȘn cžc gi¶i phžp ngšn chÆn ph¶i dĂča trÂȘn cžc nguyÂȘn tŸc kinh tÕ. ViÖc ¼Þnh giž giž trÞ cña tÎŒi nguyÂȘn thiÂȘn nhiÂȘn vÎŒ Âźa dÂčng sinh hĂ€c lÎŒ mĂ©t viÖc rÊt khĂŁ nh−ng cÇn thiÕt. ViÖc ¼Þnh giž giž trÞ cña Âźa dÂčng sinh hĂ€c ph¶i dĂča trÂȘn sĂč kÕt hĂźp cžc m«n khoa hĂ€c vÒ kinh tÕ, ph©n tÝch kinh tÕ, khoa hĂ€c m«i tr−ĂȘng vÎŒ chÝnh sžch chung. HiÖn nay ¼Ó cĂŁ thÓ −íc l−üng ¼−üc sĂč mÊt mžt tĂŠng sĂš vÒ tÎŒi nguyÂȘn, ng−ĂȘi ta cšn cĂž vÎŒo viÖc tÝnh tožn tĂŠng thu nhËp quĂšc d©n (GDP) cĂŻng mĂ©t sĂš chØ sĂš ¼Þnh giž chÊt l−üng cuĂ©c sĂšng con ng−ĂȘi. §Ó diÔn t¶ vÎŒ Ÿžnh giž giž trÞ cña Âźa dÂčng sinh hĂ€c, ng−ĂȘi ta th−ĂȘng ph¶i sö dĂŽng hÎŒng loÂčt tiÂȘu chÝ vÒ kinh tÕ cĂČng nh− vÒ giž trÞ ÂźÂčo ŸÞc khžc nhau. MÆt khžc cĂČng cÇn ph¶i thÊy r»ng tÊt c¶ cžc loÎŒi sinh vËt ¼Òu cĂŁ mĂ©t chĂžc nšng nhÊt ¼Þnh trÂȘn trži ¼Êt, do Ÿã Âźa dÂčng sinh hĂ€c cĂŁ nhĂ·ng giž trÞ kh«ng thÓ thay thÕ ¼−üc. Ph−¬ng phžp th«ng dĂŽng nhÊt do Mc Neely (1988); Mc Neely vÎŒ ŸÄng nghiÖp (1990) sö dĂŽng. Trong Ÿã giž trÞ Âźa dÂčng sinh hĂ€c ¼−üc ph©n chia thÎŒnh giž trÞ kinh tÕ trĂčc tiÕp vÎŒ giž trÞ kinh tÕ gižn tiÕp. 2. Giž trÞ cña Âźa dÂčng sinh hĂ€c Giž trÞ kinh tÕ trĂčc tiÕp Giž trÞ kinh tÕ trĂčc tiÕp lÎŒ nhĂ·ng giž trÞ cña cžc s¶n phÈm sinh vËt ¼−üc con ng−ĂȘi trĂčc tiÕp khai thžc vÎŒ sö dĂŽng. Cžc giž trÞ nÎŒy th−ĂȘng ¼−üc tÝnh tožn dĂča trÂȘn sĂš liÖu ÂźiÒu tra Ă« nhĂ·ng ÂźiÓm khai thžc vÎŒ ŸÚi chiÕu vĂ­i sĂš liÖu thĂšng kÂȘ viÖc xuÊt nhËp khÈu cña c¶ n−íc. Giž trÞ kinh tÕ trĂčc tiÕp ¼−üc chia thÎŒnh giž trÞ sö dĂŽng cho tiÂȘu thĂŽ vÎŒ giž trÞ sö dĂŽng cho s¶n xuÊt. 2.1.1 Giž trÞ sö dĂŽng cho tiÂȘu thĂŽ Giž trÞ sö dĂŽng cho tiÂȘu thĂŽ ¼−üc Ÿžnh giž bao gĂ„m cžc s¶n phÈm tiÂȘu dĂŻng cho cuĂ©c sĂšng hÎŒng ngÎŒy nh−: cñi ŸÚt vÎŒ cžc loÂči s¶n phÈm khžc cho tiÂȘu dĂŻng cho gia ¼×nh. Cžc s¶n ph¶m nÎŒy kh«ng xuÊt hiÖn trÂȘn thÞ tr−ĂȘng nÂȘn hÇu nh− chĂłng kh«ng Ÿãng gĂŁp g× vÎŒo tĂŠng thu nhËp quĂšc d©n (GDP), nh−ng nÕu kh«ng cĂŁ nhĂ·ng nguĂ„n tÎŒi nguyÂȘn nÎŒy th× cuĂ©c sĂšng con ng−ĂȘi sÏ gÆp nhĂ·ng khĂŁ khšn nhÊt ¼Þnh. SĂč tĂ„n tÂči cña con ng−ĂȘi kh«ng thÓ tžch rĂȘi cžc loÎŒi sinh vËt. ThÕ giĂ­i sinh vËt mang lÂči cho con ng−ĂȘi nhiÒu s¶n phÈm mÎŒ con ng−ĂȘi Ÿ·, Âźang vÎŒ sÏ sö dĂŽng nh−: thĂžc šn, n−íc uĂšng, gç, cñi, nguyÂȘn liÖu, d−üc liÖu...
16 MĂ©t trong nhĂ·ng nhu cÇu cÇn thiÕt cña con ng−ĂȘi ŸÚi vĂ­i tÎŒi nguyÂȘn sinh vËt lÎŒ nguĂ„n ÂźÂčm Ÿéng vËt. NgoÎŒi nguĂ„n tĂ” vËt nu«i, Ă« nhiÒu vĂŻng miÒn nĂłi hÎŒng nšm cßn thu ¼−üc mĂ©t l−üng thÞt Ÿéng vËt rĂ”ng kh«ng nhĂĄ. Ă« nhiÒu vĂŻng ch©u Phi, thÞt Ÿéng vËt hoang d· chiÕm mĂ©t tĂ» lÖ lĂ­n trong bĂ·a šn hÎŒng ngÎŒy, vÝ dĂŽ nh− Ă« Botswana kho¶ng 40%; Nigeria 20%; Zaire 75% (Myers 1988). Ă« Zaire kho¶ng 1 triÖu tÊn thÞt chuĂ©t ¼−üc tiÂȘu thĂŽ hÎŒng nšm. Ă« Botswana kho¶ng 3 triÖu tÊn thÞt thĂĄ bÞ bŸn hÎŒng nšm. Cž cĂČng lÎŒ nguĂ„n ÂźÂčm quan trĂ€ng, hÎŒng nšm trÂȘn thÕ giĂ­i tiÂȘu thĂŽ kho¶ng 100 triÖu tÊn cž (FAO 1988). PhÇn lĂ­n sĂš cž Ÿžnh bŸt nÎŒy ¼−üc sö dĂŽng ngay tÂči ¼Þa ph−¬ng. Ă« ViÖt Nam theo thĂšng kÂȘ ban ¼Çu cĂŁ kho¶ng 73 loÎŒi thĂł, 130 loÎŒi chim vÎŒ hÂŹn 50 loÎŒi bß sžt cĂŁ giž trÞ sšn bŸt. Cž biÓn cĂČng lÎŒ nguĂ„n thĂčc phÈm quan trĂ€ng, hÎŒng nšm n−íc ta khai thžc kho¶ng 1,2 - 1,3 triÖu tÊn cž (PhÂčm Th−üc 1993). NgoÎŒi ra, con ng−ĂȘi cßn sö dĂŽng hÎŒng ngÎŒn loÎŒi c©y lÎŒm thĂžc šn, thĂžc šn gia sĂłc, lÊy gç, chiÕt xuÊt tinh dÇu vÎŒ phĂŽc vĂŽ cho nhiÒu mĂŽc ¼Ých khžc nĂ·a. Giž trÞ tiÂȘu thĂŽ cña tĂ”ng s¶n phÈm cĂŁ thÓ xžc ¼Þnh b»ng cžch kh¶o sžt xem ph¶i cÇn bao nhiÂȘu tiÒn ¼Ó mua mĂ©t s¶n phÈm t−¬ng tĂč trÂȘn thÞ tr−ĂȘng khi cĂ©ng ŸÄng kh«ng cßn khai thžc tÎŒi nguyÂȘn thiÂȘn nhiÂȘn xung quanh. Theo Mayr (1988): nÕu qu¶n lĂœ tĂšt 1ha rĂ”ng nhiÖt Ÿíi th× hÎŒng nšm nĂŁ cĂŁ thÓ cung cÊp cho con ng−ĂȘi mĂ©t l−üng s¶n phÈm sinh vËt hoang d· lÎŒ 200 Ÿ« la MĂŒ. 2.1.2 Giž trÞ sö dĂŽng cho s¶n xuÊt Giž trÞ sö dĂŽng cho s¶n xuÊt lÎŒ giž trÞ thu ¼−üc th«ng qua viÖc bžn cžc s¶n phÈm thu hži, khai thžc ¼−üc tĂ” thiÂȘn nhiÂȘn trÂȘn thÞ tr−ĂȘng nh− cñi, gç, song m©y, c©y d−üc liÖu, hoa qu¶, thÞt vÎŒ da Ÿéng vËt hoang d·... Giž trÞ s¶n xuÊt cña cžc nguĂ„n tÎŒi nguyÂȘn thiÂȘn nhiÂȘn lÎŒ rÊt lĂ­n ngay c¶ Ă« nhĂ·ng n−íc c«ng nghiÖp. TÂči MĂŒ hÎŒng nšm cĂŁ kho¶ng 4,5% giž trÞ GDP t−¬ng ¼−¬ng 87 tĂ» Ÿ« la thu ¼−üc b»ng cžch nÎŒy hay cžch khžc tĂ” cžc loÎŒi hoang d· (Perscott 1986). Ă« cžc n−íc Âźang phžt triÓn do hoÂčt Ÿéng c«ng nghiÖp cßn Ýt, ¼Æc biÖt lÎŒ vĂŻng n«ng th«n miÒn nĂłi th× giž trÞ nÎŒy cßn cao hÂŹn nhiÒu. Giž trÞ s¶n xuÊt lĂ­n nhÊt cña nhiÒu loÎŒi lÎŒ kh¶ nšng cung cÊp nguĂ„n nguyÂȘn vËt liÖu cho c«ng nghiÖp, n«ng nghiÖp vÎŒ lÎŒ cÂŹ sĂ« ¼Ó c¶i tiÕn giĂšng vËt nu«i, c©y trĂ„ng trong s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp. §Æc biÖt quan trĂ€ng lÎŒ nguĂ„n gen lÊy tĂ” cžc loÎŒi hoang d· cĂŁ kh¶ nšng khžng bÖnh cao vÎŒ chĂšng chÞu ¼−üc ÂźiÒu kiÖn ngoÂči c¶nh bÊt lĂźi tĂšt hÂŹn. Cžc loÎŒi hoang d· cßn cung cÊp nguĂ„n d−üc liÖu quan trĂ€ng. Ă« MĂŒ cĂŁ tĂ­i 25% cžc Ÿn thuĂšc sö dĂŽng cžc chÕ phÈm ÂźiÒu chÕ tĂ” c©y, cĂĄ, nÊm vÎŒ cžc loÎŒi vi sinh vËt (Fam Sworth 1988, Eisner 1991)... Ă« ViÖt Nam qua ÂźiÒu tra sÂŹ bĂ© cĂŁ kho¶ng 3.200 loÎŒi c©y vÎŒ 64 loÎŒi Ÿéng vËt Ÿ· ¼−üc con ng−ĂȘi sö dĂŽng lÎŒm d−üc liÖu, chĂ·a bÖnh (VĂą Všn Chi, 1997). 2.2 Giž trÞ gižn tiÕp Giž trÞ kinh tÕ gižn tiÕp lÎŒ lĂźi Ých do Âźa dÂčng sinh hĂ€c mang lÂči cho c¶ cĂ©ng ŸÄng. Nh− vËy giž trÞ kinh tÕ gižn tiÕp cña Âźa dÂčng sinh hĂ€c bao gĂ„m c¶ chÊt l−üng n−íc, b¶o vÖ ¼Êt, dÞch vĂŽ nghØ mžt, thÈm mĂŒ, phĂŽc vĂŽ gižo dĂŽc, nghiÂȘn cĂžu khoa hĂ€c, ÂźiÒu hoÎŒ khÝ hËu vÎŒ tÝch lĂČy cho x· hĂ©i t−¬ng lai. Giž trÞ gižn tiÕp ¼−üc hiÓu theo mĂ©t khÝa cÂčnh khžc bao gĂ„m cžc quž tr×nh x¶y ra trong m«i tr−ĂȘng vÎŒ cžc chĂžc nšng b¶o vÖ cña hÖ sinh thži. §ã lÎŒ nhĂ·ng mĂši lĂźi kh«ng Âźo ¼Õm ¼−üc vÎŒ nhiÒu khi lÎŒ v« giž. V× nhĂ·ng lĂźi Ých nÎŒy kh«ng ph¶i lÎŒ hÎŒng hož nÂȘn
17 th−ĂȘng kh«ng ¼−üc tÝnh ¼Õn trong quž tr×nh tÝnh GDP cña quĂšc gia. Tuy nhiÂȘn chĂłng lÂči Ÿãng vai trß rÊt quan trĂ€ng trong viÖc duy tr× nhĂ·ng s¶n phÈm tĂč nhiÂȘn mÎŒ nÒn kinh tÕ quĂšc gia phĂŽ thuĂ©c. Giž trÞ kinh tÕ gižn tiÕp cĂŁ thÓ kÓ ¼Õn gĂ„m: ‱ Giž trÞ sinh thži: Cžc hÖ sinh thži lÎŒ cÂŹ sĂ« sinh tĂ„n cña sĂč sĂšng trÂȘn trži ¼Êt trong Ÿã cĂŁ loÎŒi ng−ĂȘi. HÖ sinh thži rĂ”ng nhiÖt Ÿíi ¼−üc xem nh− lÎŒ lž phĂŠi xanh cña thÕ giĂ­i. §a dÂčng sinh hĂ€c lÎŒ nh©n tĂš quan trĂ€ng ¼Ó duy tr× cžc quž tr×nh sinh thži cÂŹ b¶n nh−: quang hĂźp cña thĂčc vËt, mĂši quan hÖ giĂ·a cžc lßai, ÂźiÒu hßa nguĂ„n n−íc, ÂźiÒu hßa khÝ hËu, b¶o vÖ vÎŒ lÎŒm tšng Ÿé ph× ¼Êt, hÂčn chÕ sĂč xĂŁi mßn cña ¼Êt vÎŒ bĂȘ biÓn,... tÂčo m«i tr−ĂȘng sĂšng ĂŠn ¼Þnh vÎŒ bÒn vĂ·ng cho con ng−ĂȘi. Con ng−ĂȘi kh«ng thÓ sĂšng ¼−üc nÕu thiÕu kh«ng khÝ, chÝnh hÖ thĂčc vËt Ÿ· vÎŒ Âźang cung cÊp miÔn phÝ l−üng oxy khĂŠng lĂ„ cho cuĂ©c sĂšng cña hÎŒng tĂ» ng−ĂȘi trÂȘn trži ¼Êt trong suĂšt cuĂ©c ÂźĂȘi cña m×nh. §a dÂčng sinh hĂ€c cßn gĂŁp phÇn tÂčo ra cžc dÞch vĂŽ nghØ ngÂŹi vÎŒ du lÞch sinh thži Du lÞch sinh thži cĂŁ thÓ lÎŒ mĂ©t trong nhĂ·ng biÖn phžp hiÖu qu¶ ŸÚi vĂ­i viÖc b¶o vÖ da dÂčng sinh hĂ€c, nhÊt lÎŒ khi chĂłng ¼−üc tĂŠ chĂžc, phĂši hĂźp chÆt chÏ vĂ­i ch−¬ng tr×nh qu¶n lĂœ vÎŒ b¶o tĂ„n tĂŠng hĂźp (Munn, 1992). Tuy vËy, cÇn chĂł Ăœ ¼Õn viÖc tĂŠ chĂžc cho du khžch quan sžt nhĂ·ng vÊn ¼Ò cÇn thiÕt liÂȘn quan ¼Õn b¶o vÖ m«i tr−ĂȘng, tÎŒi nguyÂȘn; tržnh nhĂ·ng hÎŒnh Ÿéng tiÂȘu cĂčc hay viÖc x©y dĂčng nhĂ·ng cÂŹ sĂ« hÂč tÇng quž khang trang, hiÖn ÂźÂči cĂŁ thÓ sÏ trĂ« thÎŒnh mĂši Âźe dĂ€a ŸÚi vĂ­i Âźa dÂčng sinh hĂ€c. ‱ Giž trÞ gižo dĂŽc vÎŒ khoa hĂ€c: NhiÒu sžch gižo khoa ÂźuĂźc biÂȘn soÂčn, nhiÒu ch−¬ng tr×nh v« tuyÕn vÎŒ phim ¶nh ¼−üc x©y dĂčng vÒ chñ ¼Ò b¶o tĂ„n thiÂȘn nhiÂȘn vĂ­i mĂŽc ¼Ých gižo dĂŽc vÎŒ gi¶i trÝ. ThÂȘm vÎŒo Ÿã nhĂ·ng tÎŒi liÖu vÒ lÞch sö tĂč nhiÂȘn cĂČng ¼−üc ¼−a vÎŒo gižo tr×nh gi¶ng dÂčy trong cžc tr−ĂȘng hĂ€c (Hair vÎŒ Pomerantz, 1987). MĂ©t sĂš l−üng lĂ­n cžc nhÎŒ khoa hĂ€c chuyÂȘn ngÎŒnh vÎŒ nhĂ·ng ng−ĂȘi yÂȘu thÝch sinh thži hĂ€c Ÿ· t×m hiÓu hÖ sinh thži mÎŒ kh«ng ph¶i tiÂȘu tĂšn nhiÒu tiÒn vÎŒ kh«ng ¼ßi hĂĄi nhiÒu loÂči dÞch vĂŽ cao cÊp. NhĂ·ng hoÂčt Ÿéng khoa hĂ€c nÎŒy mang lÂči lĂźi nhuËn kinh tÕ cho nhĂ·ng khu vĂčc nÂŹi hĂ€ tiÕn hÎŒnh quan sžt nghiÂȘn cĂžu. Giž trÞ thĂčc sĂč cßn lÎŒ kh¶ nšng n©ng cao kiÕn thĂžc, tšng c−ĂȘng tÝnh gižo dĂŽc vÎŒ tšng vĂšn sĂšng cho con ng−ĂȘi. Ng−üc lÂči th«ng qua cžc hoÂčt Ÿéng nghiÂȘn cĂžu khoa hĂ€c vÎŒ gižo dĂŽc con ng−ĂȘi hiÓu rĂą hÂŹn vÒ giž trÞ cña Âźa dÂčng sinh hĂ€c. SĂč Âźa dÂčng cña cžc loÎŒi trÂȘn thÕ giĂ­i cĂŁ thÓ ¼−üc coi nh− lÎŒ cÈm nang ¼Ó giĂ· cho qu¶ ¼Êt cña chĂłng ta vËn hÎŒnh mĂ©t cžch hĂ·u hiÖu. SĂč mÊt mžt cña cžc lßai cĂŁ thÓ vÝ nh− sĂč mÊt Âźi nhĂ·ng trang sžch cña cuĂšn cÈm nang cÇn thiÕt. NÕu nh− mĂ©t lĂłc nÎŒo Ÿã, chĂłng ta cÇn ¼Õn nhĂ·ng th«ng tin cña cuĂšn cÈm nang nÎŒy ¼Ó b¶o vÖ chĂłng ta vÎŒ nhĂ·ng loÎŒi khžc trÂȘn thÕ giĂ­i th× chĂłng ta kh«ng t×m Ÿ©u ra ¼−üc nĂ·a. ‱ Giž trÞ všn hĂŁa vÎŒ d©n tĂ©c hĂ€c: NgoÎŒi nhĂ·ng giž trÞ nÂȘu trÂȘn, Âźa dÂčng sinh hĂ€c cßn cĂŁ nhiÒu giž trÞ vÒ všn hĂŁa vÎŒ d©n tĂ©c hĂ€c mÎŒ nĂŁ dĂča trÂȘn cžc nÒn t¶ng vÒ ÂźÂčo ŸÞc cĂČng nh− kinh tÕ. HÖ thĂšng giž trÞ cña hÇu hÕt cžc t«n gižo, triÕt hĂ€c vÎŒ všn hĂŁa cung cÊp nhĂ·ng nguyÂȘn tŸc vÎŒ ÂźÂčo lĂœ cho viÖc b¶o tĂ„n loÎŒi. NhĂ·ng nguyÂȘn tŸc, triÕt lĂœ nÎŒy ¼−üc con ng−ĂȘi hiÓu vÎŒ qužn triÖt mĂ©t cžch dÔ dÎŒng, giĂłp cho loÎŒi ng−ĂȘi biÕt b¶o vÖ c¶ nhĂ·ng loÎŒi kh«ng mang lÂči giž trÞ kinh tÕ lĂ­n.
18 MĂ©t trong nhĂ·ng quan niÖm ÂźÂčo ŸÞc lĂ­n lÎŒ mçi loÎŒi sinh vËt sinh ra ¼Òu cĂŁ quyÒn ¼Ó tĂ„n tÂči. Con ng−ĂȘi hoÎŒn toÎŒn kh«ng cĂŁ quyÒn tiÂȘu diÖt cžc loÎŒi mÎŒ ng−üc lÂči ph¶i nç lĂčc hÎŒnh Ÿéng nh»m hÂčn chÕ sĂč tuyÖt chñng cña loÎŒi. SĂč t«n trĂ€ng cuĂ©c sĂšng con ng−ĂȘi vÎŒ Âźa dÂčng všn hĂŁa ph¶i ¼−üc ¼Æt ngang hÎŒng vĂ­i sĂč t«n trĂ€ng Âźa dÂčng sinh hĂ€c. Con ng−ĂȘi ph¶i chÞu tržch nhiÖm qu¶n lĂœ trži ¼Êt, nÕu nh− chĂłng ta lÎŒm tĂŠn hÂči nguĂ„n tÎŒi nguyÂȘn thiÂȘn nhiÂȘn trÂȘn trži ¼Êt vÎŒ lÎŒm cho nhiÒu loÎŒi bÞ Âźe dĂ€a tuyÖt chñng, th× nhĂ·ng thÕ hÖ tiÕp sau sÏ ph¶i tr¶ giž trong cuĂ©c sĂšng bĂ«i sĂč mÊt mžt nÎŒy.
19 BÎŒi 3: Suy thoži Âźa dÂčng sinh hĂ€c MĂŽc tiÂȘu: KÕt thĂłc bÎŒi nÎŒy, sinh viÂȘn cĂŁ kh¶ nšng: ‱ Tr×nh bÎŒy khži niÖm vÎŒ quž tr×nh suy thoži Âźa dÂčng sinh hĂ€c ‱ Gi¶i thÝch ¼−üc cžc nguyÂȘn nh©n chÝnh g©y suy thoži Âźa dÂčng sinh hĂ€c ‱ Tr×nh bÎŒy ¼−üc thang bËc ph©n hÂčng mĂžc Âźe dĂ€a Âźa dÂčng sinh hĂ€c. Khži niÖm suy thoži Âźa dÂčng sinh hĂ€c 2.3 Khži niÖm Suy thoži Âźa dÂčng sinh hĂ€c cĂŁ thÓ hiÓu lÎŒ sĂč suy gi¶m tÝnh Âźa dÂčng, bao gĂ„m sĂč suy gi¶m loÎŒi, nguĂ„n gen vÎŒ hÖ sinh thži, tĂ” Ÿã lÎŒm suy gi¶m giž trÞ, chĂžc nšng cña Âźa dÂčng sinh hĂ€c. SĂč suy thoži Âźa dÂčng sinh hĂ€c ¼−üc thÓ hiÖn Ă« cžc mÆt: ‱ HÖ sinh thži bÞ biÕn ŸÊi ‱ MÊt loÎŒi ‱ MÊt Âźa dÂčng di truyÒn MÊt loÎŒi, sĂč xĂŁi mßn di truyÒn, sĂč du nhËp x©m lÊn cña cžc loÎŒi sinh vËt lÂč, sĂč suy thoži cžc hÖ sinh thži tĂč nhiÂȘn, nhÊt lÎŒ rĂ”ng nhiÖt Ÿíi Âźang diÔn ra mĂ©t cžch nhanh chĂŁng ch−a tĂ”ng cĂŁ mÎŒ nguyÂȘn nh©n chñ yÕu lÎŒ do tžc Ÿéng cña con ng−ĂȘi. MĂ©t quÇn x· sinh vËt, hÖ sinh thži cĂŁ thÓ bÞ suy thoži trong mĂ©t vĂŻng, song nÕu tÊt c¶ cžc loÎŒi nguyÂȘn b¶n vÉn cßn sĂšng sĂŁt th× quÇn x· vÎŒ hÖ sinh thži Ÿã vÉn cßn tiÒm nšng phĂŽc hĂ„i. T−¬ng tĂč, Âźa dÂčng di truyÒn sÏ gi¶m khi kÝch th−íc quÇn thÓ bÞ gi¶m, nh−ng loÎŒi vÉn cĂŁ kh¶ nšng tži tÂčo lÂči sĂč Âźa dÂčng di truyÒn nhĂȘ Ÿét biÕn, tži tĂŠ hĂźp. LoÎŒi bÞ tuyÖt chñng th× nhĂ·ng th«ng tin di truyÒn chĂža trong bĂ© mžy di truyÒn cña loÎŒi sÏ mÊt Âźi, loÎŒi Ÿã khĂŁ cĂŁ kh¶ nšng ¼Ó phĂŽc hĂ„i vÎŒ con ng−ĂȘi sÏ khĂŁ cßn cÂŹ hĂ©i ¼Ó nhËn biÕt tiÒm nšng cña loÎŒi Ÿã. 2.4 Quž tr×nh suy thoži Âźa dÂčng sinh hĂ€c CĂŻng vĂ­i nhĂ·ng biÕn cĂš vÒ lÞch sö, vÒ kinh tÕ x· hĂ©i, Âźa dÂčng sinh hĂ€c trÂȘn tßan cÇu Ÿ· vÎŒ Âźang bÞ suy thoži nghiÂȘm trĂ€ng. MĂ©t trong nhĂ·ng dÊu hiÖu quan trĂ€ng nhÊt cña sĂč suy thoži Âźa dÂčng sinh hĂ€c lÎŒ sĂč tuyÖt chñng loÎŒi do m«i tr−ĂȘng sĂšng bÞ tĂŠn hÂči. Khži niÖm tuyÖt chñng cĂŁ nhiÒu nghÜa khžc nhau. MĂ©t loÎŒi bÞ coi lÎŒ tuyÖt chñng khi kh«ng cßn mĂ©t cž thÓ nÎŒo cña loÎŒi Ÿã cßn sĂšng sĂŁt Ă« bÊt kĂș Ÿ©u trÂȘn thÕ giĂ­i. VÝ dĂŽ: loÎŒi chim Vermivora bachmanii, cž thÓ cuĂši cĂŻng cña loÎŒi nÎŒy ¼−üc nh×n thÊy trong nhĂ·ng nšm cña thËp kĂ» 60. LoÎŒi mÎŒ chØ cßn mĂ©t sĂš cž thÓ cßn sĂŁt lÂči nhĂȘ sĂč chšm sĂŁc, nu«i trĂ„ng cña con ng−ĂȘi th× ¼−üc coi lÎŒ Ÿ· bÞ tuyÖt chñng trong hoang d·, vÝ dĂŽ loÎŒi H−¬u sao (Cervus nippon) Ă« ViÖt Nam. MĂ©t loÎŒi ¼−üc coi lÎŒ tuyÖt chñng cĂŽc bĂ© nÕu nh− nĂŁ kh«ng cßn sĂšng sĂŁt tÂči nhĂ·ng nÂŹi chĂłng Ÿ· tĂ”ng sĂšng, nh−ng ng−ĂȘi ta vÉn t×m thÊy chĂłng tÂči nhĂ·ng nÂŹi khžc trong thiÂȘn nhiÂȘn. MĂ©t sĂš nhÎŒ sinh thži hĂ€c sö dĂŽng cĂŽm tĂ” “loÎŒi bÞ tuyÖt chñng vÒ ph−¬ng diÖn sinh thži hĂ€c”, ÂźiÒu Ÿã cĂŁ nghÜa lÎŒ sĂš l−üng loÎŒi cßn lÂči Ýt ¼Õn mĂžc ¶nh hâˆ’Ă«ng cña nĂŁ kh«ng cßn Ăœ nghÜa ¼Õn nhĂ·ng loÎŒi khžc trong quÇn x·. VÝ dĂŽ: LoÎŒi HĂŠ (Panthera tigris)
20 hiÖn nay bÞ tuyÖt chñng vÒ ph−¬ng diÖn sinh thži hĂ€c, ÂźiÒu nÎŒy cĂŁ nghÜa lÎŒ sĂš l−üng HĂŠ hiÖn cßn trong thiÂȘn nhiÂȘn rÊt Ýt vÎŒ tžc Ÿéng cña chĂłng ¼Õn quÇn thÓ Ÿéng vËt mĂ„i lÎŒ kh«ng Ÿžng kÓ. NgoÎŒi ra, trong nghiÂȘn cĂžu Âźa dÂčng sinh hĂ€c cßn gĂ€i mĂ©t hiÖn t−ĂȘng khžc, Ÿã lÎŒ "cži chÕt Âźang sĂšng". Khi quÇn thÓ cña loÎŒi cĂŁ sĂš l−üng cž thÓ d−íi mĂžc bžo Ÿéng, nhiÒu kh¶ nšng loÎŒi sÏ bÞ tuyÖt chñng. §Úi vĂ­i mĂ©t sĂš quÇn thÓ trong tĂč nhiÂȘn, mĂ©t vÎŒi cž thÓ vÉn cßn cĂŁ thÓ sĂšng sĂŁt dai dÂœng vÎŒi nšm, vÎŒi chĂŽc nšm; chĂłng cĂŁ thÓ vÉn sinh s¶n nh−ng sĂš phËn cuĂši cĂŻng cña chĂłng vÉn lÎŒ sĂč tuyÖt chñng (nÕu kh«ng cĂŁ sĂč can thiÖp cña c«ng nghÖ sinh hĂ€c). C©y lÊy gç lÎŒ mĂ©t vÝ dĂŽ ÂźiÓn h×nh, mĂ©t c©y sĂšng tžch biÖt, kh«ng sinh s¶n cĂŁ thÓ sĂšng ¼Õn hÎŒng tršm nšm. NhĂ·ng loÎŒi nÎŒy ¼−üc coi lÎŒ hiÖn th©n cña “cži chÕt Âźang sĂšng”, mÆc dĂŻ vÒ ph−¬ng diÖn chuyÂȘn m«n nĂŁ ch−a bÞ tuyÖt chñng nÕu nh− mĂ©t vÎŒi cž thÓ cña loÎŒi vÉn sĂšng, nh−ng lĂłc nÎŒy quÇn thÓ kh«ng thÓ tĂ„n tÂči vÎŒ sinh s¶n mĂ©t cžch khĂĄe mÂčnh, sung sĂžc nĂ·a. DĂŻ muĂšn hay kh«ng t−¬ng lai cña loÎŒi cĂČng chØ giĂ­i hÂčn trong vßng ÂźĂȘi cña nhĂ·ng cž thÓ cßn sĂšng sĂŁt Ÿã (Gentry, 1986; Janzen, 1986b). SĂč sĂšng xuÊt hiÖn cžch Ÿ©y 3 - 4 tĂ» nšm vÎŒ tÝnh phĂžc tÂčp cña sĂč sĂšng bŸt ¼Çu tšng dÇn tĂ” ¼Çu thÕ kĂ» Cambrian (cžch ngÎŒy nay kho¶ng 600 triÖu nšm). CĂŻng vĂ­i sĂč tšng tÝnh Âźa dÂčng sinh hĂ€c lÎŒ sĂč tuyÖt chñng bŸt ¼Çu xuÊt hiÖn. Trong giai ÂźoÂčn tĂ” kĂ» Cambrian ¼Õn nay, cžc nhÎŒ cĂŠ sinh hĂ€c cho r»ng cĂŁ Ýt nhÊt 5 lÇn bÞ tuyÖt chñng hÎŒng loÂčt : ‱ TuyÖt chñng lÇn thĂž nhÊt diÔn ra vÎŒo cuĂši kĂ» Ordovican (cžch Ÿ©y kho¶ng 450 triÖu nšm ), kho¶ng 12% cžc hĂ€ Ÿéng vËt biÓn vÎŒ 60% sĂš loÎŒi Ÿéng thĂčc vËt bÞ tuyÖt chñng. ‱ TuyÖt chñng lÇn thĂž hai diÔn ra vÎŒo cuĂši kĂ» Devon (cžch Ÿ©y kho¶ng 365 triÖu nšm) vÎŒ kÐo dÎŒi kho¶ng 7 triÖu nšm Ÿ· g©y lÂȘn sĂč biÕn mÊt cña 60% tĂŠng sĂš loÎŒi cßn lÂči sau lÇn tuyÖt chñng lÇn thĂž nhÊt. ‱ TuyÖt chñng lÇn thĂž ba lÎŒ nghiÂȘm trĂ€ng nhÊt kÐo dÎŒi kho¶ng 1 triÖu nšm diÔn ra vÎŒo kĂ» Permian (cžch Ÿ©y kho¶ng 245 triÖu nšm) Ÿ· xož sĂŠ 54% sĂš hĂ€ vÎŒ kho¶ng 77 - 96% sĂš loÎŒi Ÿéng vËt biÓn, 2/3 sĂš loÎŒi bß sžt, Õch nhži vÎŒ 30% sĂš bĂ© c«n trĂŻng. ‱ TuyÖt chñng lÇn thĂž t− xÈy ra vÎŒo cuĂši kĂ» Triassic (cžch Ÿ©y kho¶ng 210 triÖu nšm) vĂ­i kho¶ng 20% sĂš loÎŒi sinh vËt trÂȘn trži ¼Êt bÞ tiÂȘu diÖt. Hai Ÿßt tuyÖt chñng ba vÎŒ bĂšn quž gÇn nhau v× vËy quž tr×nh phĂŽc hĂ„i lÂči hoÎŒn toÎŒn ph¶i mÊt 100 triÖu nšm (Wilson, 1992). ‱ TuyÖt chñng lÇn thĂž nšm diÔn ra vÎŒo cuĂši kĂ» Cretacis vÎŒ ¼Çu kĂ» Tertiary (cžch Ÿ©y kho¶ng 65 triÖu nšm). §©y ¼−üc coi lÎŒ lÇn tuyÖt chñng nĂŠi tiÕng nhÊt. NgoÎŒi cžc loÎŒi th»n l»n khĂŠng lĂ„, hÂŹn mĂ©t nöa loÎŒi bß sžt vÎŒ mĂ©t nöa loÎŒi sĂšng Ă« biÓn Ÿ· bÞ tuyÖt chñng. Theo Wilson (1992) th× ngoÎŒi nguyÂȘn nh©n do thiÂȘn thÂčch Ă« lÇn tuyÖt chñng thĂž nšm vÎŒ mĂ©t phÇn do nĂłi löa phun trÎŒo Ă« lÇn thĂž ba, sĂč tuyÖt chñng cßn lÂči lÎŒ do hiÖn t−üng bšng hÎŒ toÎŒn cÇu. Theo cžch tÝnh cña cžc nhÎŒ khoa hĂ€c th× tĂšc Ÿé tuyÖt chñng trung b×nh trong quž khĂž vÎŒo kho¶ng 9% trÂȘn mĂ©t triÖu nšm (Rauf, 1998), tĂžc kho¶ng 0,000009% trong mĂ©t nšm. Nh− vËy cĂž 5 nšm mÊt kho¶ng mĂ©t loÎŒi trong 2 triÖu loÎŒi cĂŁ trong quž khĂž. §iÒu nÎŒy cĂŁ thÓ thÊp hÂŹn so vĂ­i thĂčc tÕ v× cžc nhÎŒ khoa hĂ€c Ÿ· kh«ng tÝnh ¼−üc sĂč mÊt Âźi cña cžc loÎŒi ¼Æc hĂ·u. NÕu vËy tĂšc Ÿé tuyÖt chñng cao nhÊt chØ cĂŁ thÓ lÎŒ 2 loÎŒi mçi nšm.
21 MÆc dĂŻ sĂš l−üng loÎŒi Ÿ· bÞ tuyÖt chñng chØ lÎŒ nhĂ·ng con sĂš −íc l−üng vÎŒ chim, thĂł lÎŒ nhĂ·ng loÎŒi ¼−üc biÕt ¼Õn nhiÒu nhÊt song trÂȘn cÂŹ sĂ« b»ng chĂžng cĂŽ thÓ, cžc nhÎŒ khoa hĂ€c Ÿ· nÂȘu r»ng cĂŁ kho¶ng 85 loÎŒi thĂł vÎŒ 113 loÎŒi chim Ÿ· bÞ tuyÖt chñng tĂ” nhĂ·ng nšm 1600, t−¬ng Ăžng 2,1% cžc loÎŒi thĂł vÎŒ 1,3% cžc loÎŒi chim ( Reid & Miller, 1989 ; Smith et al, 1993 ). TĂšc Ÿé tuyÖt chñng ¼Æc biÖt tšng nhanh tĂ” khi xuÊt hiÖn x· hĂ©i loÎŒi ng−ĂȘi, ¼Æc biÖt trong vßng 150 nšm trĂ« lÂči Ÿ©y. TĂšc Ÿé tuyÖt chñng ŸÚi vĂ­i cžc loÎŒi thĂł vÎŒ chim lÎŒ kho¶ng 1 loÎŒi trong 10 nšm tÂči thĂȘi ÂźiÓm 1600 - 1700 vÎŒ tšng lÂȘn 1 loÎŒi/ nšm trong kho¶ng1850 - 1950. TĂšc Ÿé tuyÖt chñng tšng Ÿ· cho thÊy nhĂ·ng mĂši Âźe doÂč vĂ­i Âźa dÂčng sinh hĂ€c Ÿ· trĂ« nÂȘn nghiÂȘm trĂ€ng. TĂšc Ÿé tuyÖt chñng ¼Æc biÖt lĂ­n Ă« cžc ٦o v× ٦o kh«ng nhĂ·ng lÎŒ nÂŹi tËp trung cžc loÎŒi ¼Æc hĂ·u mÎŒ nĂŁ cßn bÞ khĂšng chÕ vÒ mÆt kh«ng gian. HÇu hÕt sĂč tuyÖt chñng cña cžc loÎŒi thĂł, chim, bß sžt vÎŒ Õch nhži ¼−üc biÕt ¼Õn trong vßng 350 nšm trĂ« lÂči Ÿ©y hÇu hÕt lÎŒ sĂšng trÂȘn ٦o vÎŒ hÂŹn 80% cžc loÎŒi thĂčc vËt ¼Æc hĂ·u trÂȘn cžc ٦o hiÖn nay ¼Òu Âźang bÞ Âźe dÂčng tuyÖt chñng. TĂšc Ÿé tuyÖt chñng Ă« ٦o th−ĂȘng lĂ­n hÂŹn cžc nÂŹi khžc. Cžc nghiÂȘn cĂžu vÒ nhĂ·ng quÇn x· sĂšng trÂȘn ٦o Ÿ· ¼−a mĂ©t quy luËt chung vÒ ph©n bĂš Âźa dÂčng sinh hĂ€c vÎŒ nĂŁ ¼−üc gĂ€i lÎŒ M« h×nh ¼Þa lĂœ sinh hĂ€c ٦o cña Mc Arthur vÎŒ Wilson (1967). M« h×nh nÎŒy nĂŁi lÂȘn mĂši quan hÖ giĂ·a sĂš loÎŒi vĂ­i diÖn tÝch vÎŒ th−ĂȘng tu©n theo qui luËt: NhĂ·ng ٦o cĂŁ diÖn tÝch rĂ©ng sÏ cĂŁ nhiÒu loÎŒi hÂŹn ٦o cĂŁ diÖn tÝch hÑp. Cžc ٦o lĂ­n cĂČng cho phÐp cžc loÎŒi cžch biÖt vÒ ¼Þa lĂœ tĂ„n tÂči quÇn thÓ cĂŁ kÝch th−íc lĂ­n hÂŹn vÎŒ lÎŒm tšng tÝnh ¼Æc thĂŻ cña loÎŒi vÎŒ lÎŒm gi¶m xžc suÊt tuyÖt chñng cña cžc loÎŒi mĂ­i h×nh thÎŒnh qua tiÕn hĂŁa. M« h×nh ¼Þa lĂœ sinh hĂ€c ٦o ¼−üc sö dĂŽng ¼Ó dĂč tÝnh, dĂč bžo sĂš l−üng vÎŒ tĂ» lÖ loÎŒi cĂŁ thÓ bÞ tuyÖt chñng mĂ©t khi nÂŹi c− trĂł cña chĂłng bÞ hñy hoÂči (Simberloff, 1986). DiÖn tÝch nÂŹi c− trĂł bÞ thu hÑp lÎŒm gi¶m kh¶ nšng cung cÊp cña nÂŹi sĂšng. M« h×nh nÎŒy cĂČng ¼−üc mĂ« rĂ©ng sĂč žp dĂŽng ŸÚi vĂ­i cžc khu b¶o tĂ„n, nÂŹi ¼−üc bao bĂ€c bĂ«i cžc hÖ sinh thži bÞ tĂŠn th−¬ng vÎŒ nÂŹi c− trĂł bÞ huĂ» hoÂči. Cžc khu nÎŒy cĂČng ¼−üc coi nh− nhĂ·ng hßn ٦o trÂȘn biÓn vÎŒ Âźang bÞ khai thžc lÎŒm cho nÂŹi c− trĂł cña cžc loÎŒi bÞ thu hÑp. M« h×nh nÎŒy cho biÕt r»ng nÕu 50% diÖn tÝch cña ٦o (vÎŒ cžc khu b¶o tĂ„n) bÞ huĂ» hoÂči th× kho¶ng 10% sĂš loÎŒi trÂȘn ٦o sÏ bÞ tuyÖt chñng. NÕu 90% nÂŹi c− trĂł bÞ phž hoÂči th× 50% sĂš loÎŒi bÞ mÊt vÎŒ khi 99% nÂŹi c− trĂł bÞ mÊt th× 75% sĂš loÎŒi sÏ bÞ mÊt. Do rĂ”ng nhiÖt Ÿíi lÎŒ nÂŹi sinh sĂšng cña phÇn lĂ­n cžc loÎŒi sinh vËt trÂȘn thÕ giĂ­i nÂȘn sĂč gi¶m sĂłt nhanh chĂŁng diÖn tÝch rĂ”ng vÎŒ nÂčn phž rĂ”ng cßn tiÕp tĂŽc cho ¼Õn khi chØ cßn lÂči cžc Khu b¶o tĂ„n th× kho¶ng 2/3 sĂš loÎŒi thĂčc vËt vÎŒ chim sÏ bÞ tuyÖt chñng (Simberloff. 1986). NhiÒu nhÎŒ khoa hĂ€c dĂč Âźožn r»ng sÏ mÊt 5-10% sĂš loÎŒi vÎŒo nhĂ·ng nšm 1990-2020, b×nh qu©n mçi ngÎŒy mÊt Âźi 40-140 loÎŒi. CĂŁ thÓ sÏ bÞ mÊt kho¶ng 25% sĂš loÎŒi vÎŒo nšm 2050. 3 NguyÂȘn nh©n g©y suy thoži Âźa dÂčng sinh hĂ€c §a dÂčng sinh hĂ€c suy thoži do 2 nhĂŁm nguyÂȘn nh©n chÝnh lÎŒ : hiÓm hĂ€a tĂč nhiÂȘn vÎŒ tžc Ÿéng cña con ng−ĂȘi. Cžc hiÓm hĂ€a tĂč nhiÂȘn g©y ra nhĂ·ng tĂŠn hÂči nÆng nÒ cho Âźa dÂčng sinh hĂ€c trong nhĂ·ng kĂ» nguyÂȘn cžch Ÿ©y hÂŹn 60 triÖu nšm, cßn ¶nh hâˆ’Ă«ng cña cžc hoÂčt Ÿéng do con ng−ĂȘi g©y nÂȘn ¼Æc biÖt nghiÂȘm trĂ€ng tĂ” giĂ·a thÕ kĂ» XIX ¼Õn nay. NhĂ·ng ¶nh hâˆ’Ă«ng do tžc Ÿéng cña con ng−ĂȘi g©y ra chñ yÕu lÎŒm thay ŸÊi, suy thoži vÎŒ hñy hoÂči c¶nh quan trÂȘn diÖn rĂ©ng. §iÒu Ÿã ŸÈy loÎŒi vÎŒ cžc quÇn x· vÎŒo nÂčn diÖt chñng. MĂši nguy hÂči do con ng−ĂȘi g©y ra ŸÚi vĂ­i Âźa dÂčng sinh hĂ€c lÎŒ viÖc phž hñy, chia
22 cŸt, lÎŒm suy thoži sinh c¶nh (nÂŹi sĂšng). ViÖc khai thžc quž mĂžc cžc loÎŒi phĂŽc vĂŽ cho nhu cÇu cña con ng−ĂȘi, viÖc du nhËp cžc loÎŒi vÎŒ gia tšng bÖnh dÞch cĂČng lÎŒ nhĂ·ng nguyÂȘn nh©n quan trĂ€ng lÎŒm suy thoži Âźa dÂčng sinh hĂ€c. Cžc mĂši Âźe dĂ€a trÂȘn cĂŁ liÂȘn quan mËt thiÕt ¼Õn sĂč gia tšng d©n sĂš cña toÎŒn thÕ giĂ­i. ViÖc phž hñy cžc quÇn x· sinh hĂ€c x¶y ra nhiÒu nhÊt trong vßng 150 nšm trĂ« lÂči Ÿ©y vÎŒ liÂȘn quan ¼Õn d©n sĂš thÕ giĂ­i: 1 tĂ» ng−ĂȘi nšm 1850, 2 tĂ» ng−ĂȘi nšm 1930 vÎŒ 5,9 tĂ» ng−ĂȘi vÎŒo nšm 1995, hiÖn nay Ÿ· cĂŁ trÂȘn 6 tĂ» ng−ĂȘi. TĂšc Ÿé tšng d©n sĂš thÊp Ă« cžc n−íc c«ng nghiÖp phžt triÓn nh−ng cßn cao Ă« cžc n−íc kÐm phžt triÓn Ă« Ch©u ž, Ch©u Phi vÎŒ MĂŒ La Tinh mÎŒ Ÿ©y lÂči lÎŒ nhĂ·ng nÂŹi giÎŒu tÝnh Âźa dÂčng sinh hĂ€c (WRI/UNEP/UNDP, 1994) 4 Thang bËc ph©n hÂčng mĂžc Âźe doÂč cña IUCN, 1994 (IUCN Red List Categorles). Thang bËc ph©n hÂčng mĂžc Âźe doÂč nšm 1994 cña IUCN hiÖn Âźang ¼−üc sö dĂŽng cĂŁ cÊu trĂłc cžc thang bËc ph©n hÂčng mĂžc Âźe dĂ€a ¼−üc m« t¶ tĂŁm l−üc qua sÂŹ ŸÄ sau: SÂŹ ŸÄ 3.1: CÊu trĂłc cžc cÊp Âźe dĂ€a (IUCN, 1994) ‱ Thang bËc ph©n hÂčng mĂžc Âźe dĂ€a cĂŽ thÓ: + Cžc bËc ph©n hÂčng chÝnh: - BÞ tuyÖt chñng - EX (Extinct): MĂ©t Ÿn vÞ ph©n loÂči ¼−üc coi lÎŒ tuyÖt chñng khi chŸc chŸn cž thÓ cuĂši cĂŻng cña Ÿn vÞ ph©n loÂči Ÿã Ÿ· bÞ tiÂȘu diÖt. - TuyÖt chñng trong hoang d· - EW (Extinct in the wild) : MĂ©t loÎŒi ¼−üc coi lÎŒ tuyÖt chñng trong hoang d· khi biÕt ¼−üc loÎŒi Ÿã chØ tĂ„n tÂči trong ÂźiÒu kiÖn nu«i trĂ„ng n»m ngoÎŒi phÂčm vi ph©n bĂš lÞch sö cña loÎŒi Ÿã. LoÎŒi ¼−üc coi lÎŒ tuyÖt chñng trong hoang d· khi nhĂ·ng nç lĂčc ÂźiÒu tra tÂči nhĂ·ng vĂŻng sĂšng cña loÎŒi Ÿ· biÕt hoÆc nhĂ·ng sinh c¶nh cĂŁ hi vĂ€ng gÆp ¼−üc, vÎŒo nhĂ·ng thĂȘi ÂźiÓm thÝch hĂźp (theo ngÎŒy, mĂŻa, nšm) khŸp cžc vĂŻng ph©n bĂš lÞch sö cña nĂŁ, mÎŒ vÉn kh«ng t×m ra mĂ©t cž thÓ Nguy cÊp cao (CR) BÞ tuyÖt chñng (EX) §ñ dĂ· liÖu HÇu nh− kh«ng bÞ Âźe dĂ€a GÇn bÞ Âźe dĂ€a BÞ tuyÖt chñng trong hoang d· (EW) PhĂŽ thuĂ©c b¶o tĂ„n Nguy cÊp (EN) SŸp nguy cÊp (VU) ThiÕu dĂ· liÖu (DD) BÞ Âźe dĂ€a §e dĂ€a thÊp §−üc Ÿžnh giž Ch−a ¼−üc Ÿžnh giž (NE)
23 nÎŒo. Cžc cuĂ©c ÂźiÒu tra v−üt quž khung thĂȘi gian cña mĂ©t vßng ÂźĂȘi hoÆc tuĂŠi thĂ€ cña chĂłng. - Nguy cÊp cao/ RÊt nguy cÊp - CR (Critical Endangered): MĂ©t loÎŒi ¼−üc coi lÎŒ rÊt nguy cÊp khi nĂŁ ph¶i ŸÚi mÆt vĂ­i nhĂ·ng mĂši Âźe doÂč tuyÖt chñng tĂč nhiÂȘn rÊt lĂ­n trong mĂ©t t−¬ng lai gÇn, theo ¼Þnh nghÜa tĂ” mĂŽc A ¼Õn E d−íi Ÿ©y: A. QuÇn thÓ Âźang bÞ suy gi¶m theo mĂ©t trong cžc h×nh thĂžc sau: 1. Cžc −íc l−üng chØ ra r»ng quÇn Ÿ· bÞ/ cĂŁ xu thÕ hoÆc nghi cĂŁ sĂč suy gi¶m Ýt nhÊt 80% trong vßng 10 nšm hoÆc trong 3 thÕ hÖ vĂ”a qua, ¼−üc xžc ¼Þnh bĂ«i: (a) quan sžt trĂčc tiÕp (b) chØ sĂš cña Ÿé phong phĂł sžt thĂčcvĂ­i ŸnvÞ ph©n loÂči Ÿã (c) sĂč suy gi¶m trong vĂŻng chiÕm cĂž, phÂčm vi xuÊt hiÖn hay chÊt l−üng cña sinh c¶nh . (d) mĂžc Ÿé khai thžc hiÖn tÂči hoÆc xu h−íng khai thžc. (e) hËu qu¶ cña du nhËp loÎŒi mĂ­i, tÂčp lai, bÖnh dÞch, « nhiÔm hay kĂœ sinh. 2. SĂč suy gi¶m Ýt nhÊt 80%, cĂŁ xu h−íng hoÆc nghi sÏ cĂŁ thÓ gÆp ph¶i trong 10 nšm tĂ­i hoÆc trong 3thÕ hÖ dĂča trÂȘn cÂŹ sĂ« xžc ¼Þnh cña bÊt kĂș ÂźiÓm (b), (c), (d) hoÆc (e) Ă« trÂȘn B. PhÂčm vi xuÊt hiÖn −íc l−üng nhĂĄ thua 100 km2 hoÆc vĂŻng chiÕm cĂž nhĂĄ thua 10 km2 , vÎŒ ¼−üc chØ ra bĂ«i cžc −íc l−üng sau : 1. BÞ ph©n cžch nghiÂȘm trĂ€ng hay ¼−üc biÕt chØ tĂ„n tÂči trong mĂ©t diÓm duy nhÊt. 2. TiÕp tĂŽc suy gi¶m qua quan sžt hoÆc cĂŁ thÓ gÆp ph¶i trong cžc tr−ĂȘng hĂźp sau: (a) phÂčm vi xuÊt hiÖn (b) diÖn tÝch chiÕm cĂž (c) diÖn tÝch, phÂčm vi hay chÊt l−üng sinh c¶nh (d) sĂš l−üng cž thÓ trâˆ’Ă«ng thÎŒnh 3. NhĂ·ng thay ŸÊi cĂčc kĂș bÊt th−ĂȘng theo cžc ÂźiÓm sau: (a) phÂčm vi xuÊt hiÖn (b) diÖn tÝch chiÕm cĂž (c) sĂš ¼Þa ÂźiÓm ph©n bĂš hay sĂš l−üng cžc quÇn thÓ phĂŽ (d) sĂš l−üng cž thÓ trâˆ’Ă«ng thÎŒnh C. SĂš l−üng quÇn thÓ ¼−üc −íc l−üng cßn Ýt thua 250 cž thÓ trâˆ’Ă«ng thÎŒnh vÎŒ : 1. SĂš l−üng Ÿã vÉn tiÕp tĂŽc suy gi¶m Ýt nhÊt 25% trong 3 nšm tĂ­i Ă« 1 thÕ hÖ hoÆc nhiÒu hÂŹn. 2. QuÇn thÓ vÉn tiÕp tĂŽc gi¶m qua quan sžt hoÆc cĂŁ thÓ gÆp ph¶i vÒ sĂš l−üng cžc cž thÓ trâˆ’Ă«ng thÎŒnh vÎŒ cÊu trĂłc quÇn thÓ n»m trong cžc dÂčng: (a) bÞ chia cŸt nghiÂȘm trĂ€ng (b) tÊt c¶ cžc cž thÓ ¼Òu n»m trong mĂ©t quÇn thÓ phĂŽ duy nhÊt.
24 D. QuÇn thÓ cĂŁ sĂš l−üng d−íi 50 cž thÓ trâˆ’Ă«ng thÎŒnh. E. Cžc ph©n tÝch khĂši l−üng chØ ra r»ng kh¶ nšng tuyÖt chñng trong tĂč nhiÂȘn Ýt nhÊt lÎŒ d−íi 50% trong vßng 10 nšm hoÆc lÎŒ 3 thÕ hÖ hay bÊt cĂž khi nÎŒo dÎŒi hÂŹn. - Nguy cÊp - EN (Endangered): MĂ©t loÎŒi ¼−üc coi lÎŒ nguy cÊp khi nĂŁ ch−a ph¶i lÎŒ nguy cÊp cao nh−ng nĂŁ Âźang ph¶i ŸÚi mÆt vĂ­i nhĂ·ng mĂši Âźe doÂč tuyÖt chñng tĂč nhiÂȘn rÊt lĂ­n trong mĂ©t t−¬ng lai gÇn theo ¼Þnh nghÜa tĂ” mĂŽc A ¼Õn E d−íi Ÿ©y: A. QuÇn thÓ Âźang bÞ suy gi¶m theo mĂ©t trong cžc h×nh thĂžc sau: 1. Cžc quan sžt, −íc l−üng chØ ra r»ng quÇn Ÿ· bÞ/ cĂŁ xu thÕ hoÆc nghi cĂŁ sĂč suy gi¶m Ýt nhÊt 50% trong vßng 10 nšm hoÆc trong 3 thÕ hÖ vĂ”a qua hoÆc l©u hÂŹn, ¼−üc xžc ¼Þnh bĂ«i: (a) quan sžt trĂčc tiÕp (b) mĂ©t chØ sĂš cña Ÿé phong phĂł sžt thĂčc vĂ­i ŸnvÞ ph©n loÂči Ÿã (c) suy gi¶m trong vĂŻng chiÕm cĂž (d) mĂžc Ÿé khai thžc hiÖn tÂči hoÆc cĂŁ xu h−íng khai thžc. (e) hËu qu¶ cña du nhËp loÎŒi mĂ­i, tÂčp lai, bÖnh dÞch, « nhiÔm hay kĂœ sinh. 2. SĂč suy gi¶m Ýt nhÊt 50%, cĂŁ xu h−íng hoÆc nghi sÏ cĂŁ thÓ gÆp ph¶i trong 10 nšm tĂ­i hoÆc trong 3 thÕ hÖ tĂ­i hoÆc l©u hÂŹn dĂča trÂȘn cÂŹ sĂ« xžc ¼Þnh cña bÊt kĂș ÂźiÓm (b), (c), (d) hoÆc (e) Ă« trÂȘn B. PhÂčm vi xuÊt hiÖn −íc l−üng nhĂĄ thua 5000 km2 hoÆc vĂŻng chiÕm cĂž nhĂĄ thua 500 km2 , vÎŒ ¼−üc chØ ra bĂ«i cžc −íc l−üng sau : 1. BÞ ph©n cžch nghiÂȘm trĂ€ng hay ¼−üc biÕt chØ tĂ„n tÂči trong 5 ÂźiÓm. 2. TiÕp tĂŽc suy gi¶m qua quan sžt hoÆc cĂŁ thÓ gÆp ph¶i trong cžc tr−ĂȘng hĂźp sau: (a) phÂčm vi xuÊt hiÖn (b) diÖn tÝch chiÕm cĂž (c) diÖn tÝch, phÂčm vi hay chÊt l−üng sinh c¶nh (d) sĂš ¼Þa ÂźiÓm ph©n bĂš hay sĂš l−üng quÇn thÓ phĂŽ (e) sĂš l−üng cž thÓ trâˆ’Ă«ng thÎŒnh 3. NhĂ·ng thay ŸÊi cĂčc kĂș bÊt th−ĂȘng theo cžc ÂźiÓm sau: (a) phÂčm vi xuÊt hiÖn (b) diÖn tÝch chiÕm cĂž (c) sĂš ¼Þa ÂźiÓm ph©n bĂš hay sĂš l−üng cžc quÇn thÓ phĂŽ (d) sĂš l−üng cž thÓ trâˆ’Ă«ng thÎŒnh C. SĂš l−üng quÇn thÓ ¼−üc −íc l−üng cßn Ýt thua 2500 cž thÓ trâˆ’Ă«ng thÎŒnh vÎŒ : 1. SĂš l−üng Ÿã vÉn tiÕp tĂŽc suy gi¶m Ýt nhÊt 20% trong 5 nšm tĂ­i Ă« 1 thÕ hÖ hoÆc nhiÒu hÂŹn. 2. QuÇn thÓ vÉn tiÕp tĂŽc gi¶m qua quan sžt hoÆc cĂŁ thÓ gÆp ph¶i vÒ sĂš l−üng cžc cž thÓ trâˆ’Ă«ng thÎŒnh vÎŒ cÊu trĂłc quÇn thÓ n»m trong cžc dÂčng:
25 (a) bÞ chia cŸt nghiÂȘm trĂ€ng (b) tÊt c¶ cžc cž thÓ ¼Òu n»m trong mĂ©t quÇn thÓ phĂŽ duy nhÊt. D. SĂš l−üng quÇn thÓ ¼−üc −íc l−üng Ýt d−íi 250 cž thÓ trâˆ’Ă«ng thÎŒnh. E. Cžc ph©n tÝch sĂš l−üng chØ ra r»ng kh¶ nšng tuyÖt chñng trong tĂč nhiÂȘn Ýt nhÊt lÎŒ d−íi 20% trong vßng 20 nšm hoÆc 5 thÕ hÖ. - SŸp nguy cÊp - VU (Vulnerable): MĂ©t loÎŒi ¼−üc coi lÎŒ sŸp nguy cÊp khi nĂŁ ch−a ph¶i nguy cÊp cao hay nguy cÊp nh−ng Âźang ph¶i ŸÚi mÆt nh−ng Âźang ph¶i ŸÚi mÆt vĂ­i nhĂ·ng mĂši Âźe doÂč tuyÖt chñng tĂč nhiÂȘn rÊt lĂ­n trong mĂ©t t−¬ng lai theo ¼Þnh nghÜa tĂ” mĂŽc A ¼Õn D d−íi Ÿ©y: A. QuÇn thÓ Âźang bÞ suy gi¶m theo mĂ©t trong cžc h×nh thĂžc sau : 1. Cžc quan sžt, −íc l−üng chØ ra r»ng quÇn Ÿ· bÞ/ cĂŁ xu thÕ hoÆc nghi cĂŁ sĂč suy gi¶m Ýt nhÊt 20% trong vßng 10 nšm hoÆc trong 3 thÕ hÖ vĂ”a qua hoÆc l©u hÂŹn, ¼−üc xžc ¼Þnh bĂ«i: (a) quan sžt trĂčc tiÕp (b) mĂ©t chØ sĂš cña Ÿé phong phĂł sžt thĂčc vĂ­i ŸnvÞ ph©n loÂči Ÿã (c) suy gi¶m trong vĂŻng chiÕm cĂž (d) mĂžc Ÿé khai thžc hiÖn tÂči hoÆc cĂŁ xu h−íng khai thžc. (e) hËu qu¶ cña du nhËp loÎŒi mĂ­i, tÂčp lai, bÖnh dÞch, « nhiÔm hay kĂœ sinh. 2. SĂč suy gi¶m Ýt nhÊt 20%, cĂŁ xu h−íng hoÆc nghi sÏ cĂŁ thÓ gÆp ph¶i trong 10 nšm tĂ­i hoÆc trong 3 thÕ hÖ tĂ­i hoÆc l©u hÂŹn dĂča trÂȘn cÂŹ sĂ« xžc ¼Þnh cña bÊt kĂș ÂźiÓm (b), (c), (d) hoÆc (e) Ă« trÂȘn B. PhÂčm vi xuÊt hiÖn −íc l−üng nhĂĄ thua 20.000 km2 hoÆc vĂŻng chiÕm cĂž nhĂĄ thua 2000 km2 , vÎŒ ¼−üc chØ ra bĂ«i cžc −íc l−üng sau : 1. BÞ ph©n cžch nghiÂȘm trĂ€ng hay ¼−üc biÕt chØ tĂ„n tÂči trong d−íi 10 ÂźiÓm duy nhÊt. 2. TiÕp tĂŽc suy gi¶m qua quan sžt hoÆc cĂŁ thÓ gÆp ph¶i trong cžc tr−ĂȘng hĂźp sau: (a) phÂčm vi xuÊt hiÖn (b) diÖn tÝch chiÕm cĂž (c) diÖn tÝch, phÂčm vi hay chÊt l−üng sinh c¶nh (d) sĂš ¼Þa ÂźiÓm ph©n bĂš hay sĂš l−üng quÇn thÓ phĂŽ (e) sĂš l−üng cž thÓ trâˆ’Ă«ng thÎŒnh 3. NhĂ·ng thay ŸÊi cĂčc kĂș bÊt th−ĂȘng theo cžc ÂźiÓm sau: (a) phÂčm vi xuÊt hiÖn (b) diÖn tÝch chiÕm cĂž (c) sĂš ¼Þa ÂźiÓm ph©n bĂš hay sĂš l−üng cžc quÇn thÓ phĂŽ (d) sĂš l−üng cž thÓ trâˆ’Ă«ng thÎŒnh C. SĂš l−üng quÇn thÓ ¼−üc −íc l−üng cßn Ýt thua 10.000 cž thÓ trâˆ’Ă«ng thÎŒnh vÎŒ :
26 1. SĂš l−üng Ÿã vÉn tiÕp tĂŽc suy gi¶m Ýt nhÊt 10% trong 10 nšm tĂ­i Ă« 1 thÕ hÖ hoÆc nhiÒu hÂŹn. 2. QuÇn thÓ vÉn tiÕp tĂŽc gi¶m qua quan sžt hoÆc cĂŁ thÓ gÆp ph¶i vÒ sĂš l−üng cžc cž thÓ trâˆ’Ă«ng thÎŒnh vÎŒ cÊu trĂłc quÇn thÓ n»m trong cžc dÂčng: (a) bÞ chia cŸt nghiÂȘm trĂ€ng (b) tÊt c¶ cžc cž thÓ ¼Òu n»m trong mĂ©t quÇn thÓ phĂŽ duy nhÊt. D. QuÇn thÓ lÎŒ rÊt nhĂĄ hoÆc sĂš l−üng quÇn thÓ giĂ­i hÂčn d−íi 1000 cž thÓ trâˆ’Ă«ng thÎŒnh. E. Cžc ph©n tÝch sĂš l−üng chØ ra r»ng kh¶ nšng tuyÖt chñng trong tĂč nhiÂȘn Ýt nhÊt lÎŒ 10% trong vßng 100 nšm. - §e doÂč thÊp - LR (Lower Risk): MĂ©t loÎŒi Âźe doÂč thÊp khi nĂŁ Ÿ· ¼−üc Ÿžnh giž, kh«ng tho¶ m·n cžc tiÂȘu chuÈn Ÿžnh giž cña mĂžc nguy cÊp cao, nguy cÊp hay sŸp nguy cÊp. LoÎŒi ¼−üc coi lÎŒ Âźe doÂč thÊp cĂŁ thÓ chia ra ba mĂžc phĂŽ sau : A. PhĂŽ thuĂ©c b¶o tĂ„n - cd (Conservation Dependent): LoÎŒi lÎŒ trĂ€ng t©m cña ch−¬ng tr×nh b¶o tĂ„n riÂȘng cho loÎŒi hoÆc ch−¬ng tr×nh b¶o tĂ„n vĂŻng sĂšng, h−íng tĂ­i loÎŒi Âźang ¼−üc quan t©m mÎŒ nÕu ch−¬ng tr×nh b¶o tĂ„n ngĂ”ng th× loÎŒi sÏ rÂŹi vÎŒo mĂ©t trong nhĂ·ng mĂžc Ÿé Âźe dĂ€a trÂȘn trong vßng 5 nšm tĂ­i. B. GÇn bÞ Âźe dĂ€a - nt (Near Theatened): LoÎŒi kh«ng ¼−üc xžc ¼Þnh Ă« mĂžc Ÿé phĂŽ thuĂ©c b¶o tĂ„n, song gÇn vĂ­i mĂžc sŸp nguy cÊp. C. Ýt quan t©m - lc (Least Concem): LoÎŒi ch−a ¼−üc xÕp vÎŒo phĂŽ thuĂ©c b¶o tĂ„n hoÆc gÇn bÞ Âźe doÂč. + Cžc nhĂŁm ch−a ¼−üc xÕp hÂčng: - ThiÕu sĂš liÖu - DD (Data Deficient): LoÎŒi thiÕu sĂš liÖu lÎŒ loÎŒi kh«ng Ÿñ th«ng tin ¼Ó Ÿžnh giž trĂčc tiÕp hay gižn tiÕp hiÓm hĂ€a tuyÖt chñng dĂča vÎŒo ph©n bĂš hoÆc t×nh trÂčng quÇn thÓ. LoÎŒi ¼−üc xÕp vÎŒo mĂžc nÎŒy cĂŁ thÓ ¼−üc nghiÂȘn cĂžu rÊt nhiÒu vÎŒ cĂŁ nhĂ·ng hiÓu biÕt vÒ sinh hĂ€c cña chĂłng, song lÂči thiÕu nhĂ·ng sĂš liÖu Ÿžng tin cËy vÒ mĂžc Ÿé phong phĂł hay ph©n bĂš. V× vËy, thiÕu sĂš liÖu kh«ng ph¶i lÎŒ thĂž hÂčng bÞ Âźe doÂč hay Âźe doÂč thÊp. LoÎŒi ¼−üc liÖt kÂȘ vÎŒo nhĂŁm nÎŒy cÇn cĂŁ thÂȘm nhiÒu th«ng tin ¼Ó trong t−¬ng lai cĂŁ thÓ xÕp nĂŁ vÎŒo mĂ©t mĂžc Âźe doÂč nÎŒo Ÿã trong sĂš cžc mĂžc Âźe doÂč Ÿ· ¼−a ra. - Ch−a ¼−üc Ÿžnh giž - NE (Not Evaluated): LoÎŒi ch−a Ÿžnh giž theo bÊt cĂž tiÂȘu chuÈn nÎŒo mÎŒ IUCN Ÿ· ¼−a ra. ‱ CÇn l−u Ăœ: trong Sžch §å ViÖt Nam, phÇn §éng vËt (1992) vÎŒ phÇn ThĂčc vËt (1996) Ÿ· sö dĂŽng cžc cÊp Ÿžnh giž cĂČ cña IUCN (1978) vÎŒ cĂŁ mĂ©t sĂš ÂźiÓm khžc nh− sau: + HiÕm - R (Rare): GĂ„m nhĂ·ng taxon cĂŁ ph©n bĂš hÑp, nhÊt lÎŒ nhĂ·ng chi, giĂšng Ÿn loÎŒi, cĂŁ sĂš l−üng Ýt, tuy hiÖn nay ch−a ph¶i lÎŒ dĂši t−üng Âźang hoÆc sÏ bÞ Âźe doÂč nh−ng sĂč tĂ„n tÂči l©u dÎŒi cña chĂłng lÎŒ rÊt mĂĄng manh. + BÞ Âźe doÂč - T (Threatened): LÎŒ nhĂ·ng taxon thuĂ©c mĂ©t trong nhĂ·ng cÊp Âźe doÂč trÂȘn nh−ng ch−a Ÿñ t− liÖu ¼Ó xÕp chĂłng vÎŒo cÊp cĂŽ thÓ nÎŒo.
27 + Kh«ng biÕt chÝnh xžc - K (Insufficiently Known): LÎŒ nhĂ·ng taxon nghi ngĂȘ vÎŒ kh«ng biÕt chŸc chŸn chĂłng thuĂ©c loÂči nÎŒo trong cžc cÊp trÂȘn v× thiÕu th«ng tin. CÇn nghiÂȘn cĂžu thÂȘm ¼Ó xžc ¼Þnh cĂŽ thÓ mĂžc Âźe doÂč cña chĂłng.
28 Ch−¬ng 2 B¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c MĂŽc ¼Ých: Cung cÊp cho sinh viÂȘn kiÕn thĂžc, kĂŒ nšng, thži Ÿé cÇn thiÕt ¼Ó cĂŁ thÓ tham gia vËn Ÿéng vÎŒ thĂčc hiÖn c«ng tžc b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c. MĂŽc tiÂȘu: Sau khi hĂ€c xong ch−¬ng nÎŒy, sinh viÂȘn cĂŁ kh¶ nšng + Gi¶i thÝch ¼−üc cžc nguyÂȘn lĂœ cña b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c. + Tr×nh bÎŒy vÎŒ ph©n biÖt ¼−üc cžc ph−¬ng thĂžc b¶o tĂ„n vÎŒ cÂŹ sĂ« luËt phžp liÂȘn quan ¼Õn b¶o tĂ„n §DSH . + Xžc ¼Þnh vÎŒ cĂŁ thÓ vËn dĂŽng ¼−üc cžch tĂŠ chĂžc qu¶n lĂœ Âźa dÂčng sinh hĂ€c. Khung ch−¬ng tr×nh tĂŠng quan toÎŒn ch−¬ng: BÎŒi MĂŽc tiÂȘu NĂ©i dung Ph−¬ng phžp VËt liÖu ThĂȘi gian BÎŒi 4: NguyÂȘn lĂœ cña b¶o tĂ„n §DSH + Tr×nh bÎŒy ¼−üc khži niÖm, cžc cÂŹ sĂ« vÎŒ nguyÂȘn tŸc cña b¶o tĂ„n §DSH . + B¶o tĂ„n §DSH + Cžc cÂŹ sĂ« cña b¶o tĂ„n §DSH + Cžc nguyÂȘn tŸc cÂŹ b¶n cña b¶o tĂ„n §DSH + Tr×nh bÎŒy + §éng n·o. + Th¶o luËn nhĂŁm + OHP + TÎŒi liÖu phžt tay + A0, bĂłt l«ng dÇu + ThÎ mÎŒu, b¶ng ghim/ kÑp 2 BÎŒi 5: Cžc ph−¬ng thĂžc b¶o tĂ„n §DSH + Ph©n biÖt ¼−üc cžc ph−¬ng thĂžc vÎŒ cÂŹ sĂ« phžp lĂœ trong b¶o tĂ„n §DSH + Cžc ph−¬ng thĂžc b¶o tĂ„n chÝnh + LuËt phžp liÂȘn quan ¼Õn hoÂčt Ÿéng b¶o tĂ„n + Tr×nh bÎŒy + Th¶o luËn nhĂŁm + BÎŒi tËp t×nh huĂšng + OHP, Slides + ThÎ mÎŒu, b¶ng + TÎŒi liÖu phžt tay. 5 BÎŒi 6: TĂŠ chĂžc, qu¶n lĂœ b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c + Xžc ¼Þnh ¼−üc cžch tĂŠ chĂžc qu¶n lĂœ §DSH tÂči cžc KBT + Gi¶i thÝch ¼−üc sĂč cÇn thiÕt cña cžc hoÂčt Ÿéng phĂši hĂźp/hç trĂź trong b¶o tĂ„n + TĂŠ chĂžc qu¶n lĂœ Âźa dÂčng sinh hĂ€c tÂči cžc KBT + Cžc hoÂčt Ÿéng phĂši hĂźp, hç trĂź trong b¶o tĂ„n §DSH + §éng n·o. + Tr×nh bÎŒy + BÎŒi tËp t×nh huĂšng/ BÎŒi giao nhiÖm vĂŽ. + ChiÕu Video/h×nh ¶nh + TÎŒi liÖu phžt tay. + OHP, slides + B¶n ŸÄ + Bšng video + ThÎ mÎŒu/b¶ng 5
29 BÎŒi 4: NguyÂȘn lĂœ cña b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c MĂŽc tiÂȘu: Sau khi hĂ€c xong phÇn nÎŒy sinh viÂȘn cĂŁ kh¶ nšng: - Tr×nh bÎŒy ¼−üc khži niÖm vÎŒ cžc nguyÂȘn tŸc b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c. - Gi¶i thÝch ¼−üc cÂŹ sĂ« cña b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c. 5 B¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c 5.1 Khži niÖm B¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c (Conservation of biodiversity) lÎŒ viÖc qu¶n lĂœ mĂši tžc Ÿéng qua lÂči giĂ·a con ng−ĂȘi vĂ­i cžc gen, cžc loÎŒi vÎŒ cžc hÖ sinh thži nh»m mang lÂči lĂźi Ých lĂ­n nhÊt cho thÕ hÖ hiÖn tÂči vÎŒ vÉn duy tr× tiÒm nšng cña chĂłng ¼Ó Ÿžp Ăžng nhu cÇu vÎŒ nguyÖn vĂ€ng cña cžc thÕ hÖ t−¬ng lai (TĂ” ÂźiÓn §a dÂčng sinh hĂ€c vÎŒ phžt triÓn bÒn vĂ·ng, 2001). NguyÂȘn lĂœ khoa hĂ€c cña b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c chÝnh lÎŒ sinh hĂ€c b¶o tĂ„n. Theo Soule (1985): Sinh hĂ€c b¶o tĂ„n lÎŒ mĂ©t khoa hĂ€c Âźa ngÎŒnh ¼−üc x©y dĂčng nh»m hÂčn chÕ cžc mĂši Âźe dĂ€a ŸÚi vĂ­i Âźa dÂčng sinh hĂ€c vĂ­i hai mĂŽc ¼Ých - mĂ©t lÎŒ t×m hiÓu nhĂ·ng tžc Ÿéng tiÂȘu cĂčc do con ng−ĂȘi g©y ra ŸÚi vĂ­i cžc loÎŒi, cžc hÖ sinh thži; hai lÎŒ x©y dĂčng cžc ph−¬ng phžp tiÕp cËn ¼Ó hÂčn chÕ sĂč tuyÖt diÖt cña cžc loÎŒi. 5.2 SĂč cÇn thiÕt ph¶i b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c ThĂčc trÂčng Âźa dÂčng sinh hĂ€c trÂȘn phÂčm vi toÎŒn cÇu Ÿ· vÎŒ Âźang suy thoži nghiÂȘm trĂ€ng. Suy thoži Âźa dÂčng sinh hĂ€c sÏ ¼−a ¼Õn nhĂ·ng hËu qu¶ to lĂ­n vÎŒ kh«ng l−ĂȘng tr−íc ¼−üc ŸÚi vĂ­i sĂč tĂ„n tÂči vÎŒ phžt triÓn cña x· hĂ©i loÎŒi ng−ĂȘi. §a dÂčng sinh hĂ€c cĂŁ giž trÞ rÊt lĂ­n nh− Ÿ· nÂȘu Ă« phÇn tr−íc, chÝnh v× thÕ b¶o tĂ„n Âźa dÂčng lÎŒ viÖc lÎŒm cÇn thiÕt vÎŒ khÈn cÊp hiÖn nay cña nh©n loÂči. Nh×n chung cĂŁ mĂ©t sĂš lĂœ do khÂŒng ¼Þnh sĂč cÇn thiÕt ph¶i b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c lÎŒ: ‱ LĂœ do kinh tÕ: lĂœ do nÎŒy tr−íc hÕt ¼Ò cËp vÒ gĂŁc Ÿé kinh tÕ cña Âźa dÂčng sinh hĂ€c, Ÿã lÎŒ nhĂ·ng s¶n phÈm ¼−üc con ng−ĂȘi trĂčc tiÕp hoÆc gižn tiÕp sö dĂŽng. ‱ LĂœ do sinh thži: lĂœ do nÎŒy ¼Ò cËp ¼Õn viÖc duy tr× cžc quž tr×nh sinh thži cÂŹ b¶n cña Âźa dÂčng sinh hĂ€c. §a dÂčng sinh hĂ€c Ÿ· tÂčo lËp nÂȘn sĂč c©n b»ng sinh thži nhĂȘ nhĂ·ng mĂši liÂȘn hÖ giĂ·a cžc loÎŒi vĂ­i nhau. C©n b»ng sinh thži lÎŒ cÂŹ sĂ« ¼Ó phžt triÓn bÒn vĂ·ng cžc quž tr×nh trao ŸÊi chÊt vÎŒ nšng l−üng trong hÖ sinh thži. ‱ LĂœ do ÂźÂčo ŸÞc: lĂœ do nÎŒy giĂłp chĂłng ta t«n trĂ€ng lÉn nhau trong quž tr×nh cĂŻng tĂ„n tÂči. Cžc sinh vËt ph¶i n−¬ng tĂča vÎŒo nhau ¼Ó sĂšng, sinh vËt nÎŒy lÎŒ chç dĂča cña sinh vËt kia. ChĂłng tÂčo thÎŒnh mĂ©t chuçi liÂȘn hoÎŒn tĂ„n tÂči trong thiÂȘn nhiÂȘn vÎŒ mçi sinh vËt chØ lÎŒ mĂ©t mŸt xÝch trong chuçi liÂȘn hßan Ÿã. ‱ LĂœ do thÈm mĂŒ: Âźa dÂčng sinh hĂ€c Ÿ· tÂčo ra nhĂ·ng dÞch vĂŽ tĂč nhiÂȘn ¼Ó con ng−ĂȘi nghØ ngÂŹi, du lÞch sinh thži, thâˆ’Ă«ng thĂžc vÎŒ gi¶i trÝ... NĂŁ gĂŁp phÇn c¶i thiÖn ÂźĂȘi sĂšng cña con ng−ĂȘi. ‱ LĂœ do tiÒm Èn: kh«ng ph¶i cžc loÎŒi sinh vËt ¼Òu cĂŁ nhĂ·ng giž trÞ kinh tÕ, sinh thži, ÂźÂčo ŸÞc, thÈm mĂŒ giĂšng nhau vÎŒ thĂčc tÕ hiÖn nay chĂłng ta ch−a xžc ¼Þnh ¼−üc hÕt
30 cžc giž trÞ cña chĂłng. MĂ©t sĂš loÎŒi hiÖn ¼−üc coi lÎŒ kh«ng cĂŁ giž trÞ cĂŁ thÓ trĂ« thÎŒnh loÎŒi hĂ·u Ých hoÆc cĂŁ mĂ©t giž trÞ lĂ­n nÎŒo Ÿã trong t−¬ng lai, Ÿã chÝnh lÎŒ giž trÞ tiÒm Èn cña Âźa dÂčng sinh hĂ€c. 6 Cžc cÂŹ sĂ« cña b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c NhĂ·ng nĂŠ lĂčc vÒ b¶o tĂ„n th−ĂȘng h−íng ¼Õn viÖc b¶o vÖ cžc loÎŒi Âźang bÞ suy gi¶m vÒ sĂš l−üng vÎŒ Âźang cĂŁ nguy cÂŹ bÞ tuyÖt diÖt. Nh−ng ¼Ó cĂŁ thÓ b¶o tĂ„n thÎŒnh c«ng loÎŒi trong nhĂ·ng ÂźiÒu kiÖn khŸc nghiÖt do con ng−ĂȘi tÂčo nÂȘn, cžc nhÎŒ sinh hĂ€c vÎŒ cžc nhÎŒ b¶o tĂ„n cÇn ph¶i xžc ¼Þnh ¼−üc tÝnh ĂŠn ¼Þnh cña quÇn thÓ d−íi nhĂ·ng ÂźiÒu kiÖn nhÊt ¼Þnh. LiÖu quÇn thÓ cña mĂ©t loÎŒi Âźang cĂŁ nguy cÂŹ bÞ tuyÖt diÖt cĂŁ thÓ tiÕp tĂŽc tĂ„n tÂči hoÆc thËm chÝ phžt triÓn trong mĂ©t khu b¶o tĂ„n ¼−üc kh«ng? Ng−üc lÂči cžc loÎŒi Âźang bÞ suy gi¶m cĂŁ cÇn sĂč quan t©m ¼Æc biÖt nÎŒo ¼Ó tržnh khĂĄi sĂč tuyÖt diÖt hay kh«ng? NhiÒu khu b¶o tĂ„n ¼−üc h×nh thÎŒnh nh»m b¶o vÖ mĂ©t sĂš loÎŒi quĂœ hiÕm; biÓu t−üng cho vĂŻng, cho quĂšc gia hoÆc cĂŁ giž trÞ ¼Æc biÖt khžc. Tuy nhiÂȘn viÖc chØ khoanh nu«i cžc quÇn x· mÎŒ trong Ÿã cĂŁ cžc loÎŒi nÂȘu trÂȘn sinh sĂšng thÎŒnh cžc khu b¶o tĂ„n ch−a hÂŒn Ÿ· cĂŁ thÓ ngšn chÆn ¼−üc sĂč suy gi¶m vÎŒ tuyÖt diÖt, kÓ c¶ khi chĂłng ¼−üc phžp luËt b¶o vÖ. Nh×n chung cžc khu b¶o tĂ„n chØ ¼−üc thÎŒnh lËp sau khi con ng−ĂȘi nhËn thÊy ¼−üc sĂč suy gi¶m cña hÇu hÕt cžc quÇn thÓ cña loÎŒi Âźang cĂŁ nguy cÂŹ bÞ tuyÖt diÖt trong hoang d·. Trong nhĂ·ng ÂźiÒu kiÖn nh− vËy th× hiÖn trÂčng cña loÎŒi thay ŸÊi theo xu thÕ suy gi¶m nhanh chĂŁng vÒ sĂš l−üng vÎŒ tiÕn tĂ­i tuyÖt diÖt. CĂŻng lĂłc Ÿã cžc cž thÓ n»m ngoÎŒi ranh giĂ­i khu b¶o tĂ„n vÉn tiÕp tĂŽc bÞ Âźe dĂ€a do kh«ng ¼−üc b¶o vÖ. Theo nguyÂȘn tŸc chung, mĂ©t kÕ hoÂčch b¶o tĂ„n thÝch hĂźp cho mĂ©t loÎŒi ¼ßi hĂĄi cÎŒng nhiÒu cž thÓ ¼−üc b¶o tĂ„n cÎŒng tĂšt trong mĂ©t diÖn tÝch lĂ­n nhÊt cĂŁ thÓ ¼−üc cña nÂŹi c− trĂł Âźang ¼−üc b¶o vÖ. Qua kÕt qu¶ nghiÂȘn cĂžu cña nhiÒu nhÎŒ khoa hĂ€c ŸÚi vĂ­i b¶o tĂ„n quÇn thÓ cho thÊy cÇn cĂŁ cžc quÇn thÓ lĂ­n ¼Ó b¶o tĂ„n hÇu hÕt cžc loÎŒi v× nhĂ·ng loÎŒi nÎŒo cĂŁ quÇn thÓ nhĂĄ ¼Òu dÔ cĂŁ nguy cÂŹ bÞ tuyÖt diÖt. Cžc quÇn thÓ nhĂĄ dÔ bÞ suy gi¶m nhanh vÒ sĂš l−üng vÎŒ bÞ tuyÖt chñng cĂŽc bĂ© v× 3 nguyÂȘn nh©n chÝnh lÎŒ: ‱ MÊt tÝnh biÕn dÞ di truyÒn, giao phĂši hÑp vÎŒ lÂčc dßng gen. ‱ NhĂ·ng dao Ÿéng vÒ sĂš l−üng quÇn thÓ do nhĂ·ng biÕn Ÿéng ngÉu nhiÂȘn giĂ·a tĂ» lÖ sinh vÎŒ tĂ» lÖ chÕt. ‱ NhĂ·ng nhiÔu Ÿéng m«i tr−ĂȘng do nhĂ·ng biÕn ŸÊi vÒ sĂč bŸt mĂ„i, cÂčnh tranh, dÞch bÖnh, nguĂ„n thĂžc šn cĂČng nh− cžc rñi ro, thiÂȘn tai x¶y ra bÊt th−ĂȘng nh− chžy, lĂČ lĂŽt hay hÂčn hžn. 7 Cžc nguyÂȘn tŸc cÂŹ b¶n cña b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c Theo khuyÕn nghÞ cña cžc nhÎŒ nghiÂȘn cĂžu b¶o tĂ„n, khi tiÕn hÎŒnh nghiÂȘn cĂžu vÎŒ triÓn khai viÖc phžt triÓn chiÕn l−üc Âźa dÂčng sinh hĂ€c, cÇn ph¶i tu©n thñ 10 nguyÂȘn tŸc chØ ÂźÂčo cÂŹ b¶n sau: 1. MĂ€i dÂčng cña sĂč sĂšng lÎŒ Ÿéc nhÊt vÎŒ cÇn thiÕt vÎŒ mĂ€i ng−ĂȘi ph¶i nhËn thĂžc ¼−üc ÂźiÒu Ÿã. 2. B¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c lÎŒ mĂ©t dÂčng ¼Çu t− Âźem lÂči lĂźi Ých lĂ­n cho ¼Þa ph−¬ng, cho ¼Êt n−íc vÎŒ toÎŒn cÇu.
31 3. Chi phÝ vÎŒ lĂźi Ých cña b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c ph¶i ¼−üc chia ¼Òu cho mĂ€i ¼Êt n−íc vÎŒ mĂ€i ng−ĂȘi trong mçi ¼Êt n−íc. 4. V× lÎŒ mĂ©t phÇn cña cžc cĂš gŸng phžt triÓn bÒn vĂ·ng, b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c ¼ßi hĂĄi nhĂ·ng biÕn ŸÊi lĂ­n vÒ h×nh mÉu vÎŒ thĂčc tiÔn cña phžt triÓn kinh tÕ toÎŒn cÇu. 5. Tšng kinh phÝ cho b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c, tĂč nĂŁ kh«ng lÎŒm gi¶m mÊt mžt Âźa dÂčng sinh hĂ€c. CÇn ph¶i thĂčc hiÖn c¶i cžch chÝnh sžch vÎŒ tĂŠ chĂžc ¼Ó tÂčo ra cžc ÂźiÒu kiÖn ¼Ó nguĂ„n kinh phÝ ¼−üc sö dĂŽng mĂ©t cžch cĂŁ hiÖu qu¶. 6. Mçi ¼Þa ph−¬ng, ¼Êt n−íc vÎŒ toÎŒn cÇu ¼Òu cĂŁ cžc −u tiÂȘn khžc nhau vÒ b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c vÎŒ chĂłng cÇn ¼−üc xem xÐt khi x©y dĂčng chiÕn l−üc b¶o tĂ„n. MĂ€i quĂšc gia vÎŒ mĂ€i cĂ©ng ŸÄng ¼Òu quan t©m ¼Õn b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c riÂȘng cña m×nh, nh−ng kh«ng nÂȘn tËp trung chØ cho riÂȘng mĂ©t sĂš hÖ sinh thži hay cžc ¼Êt n−íc giÎŒu cĂŁ vÒ loÎŒi. 7. B¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c chØ cĂŁ thÓ ¼−üc duy tr× khi nhËn thĂžc vÎŒ quan t©m cña mĂ€i ng−ĂȘi d©n ¼−üc ¼Ò cao vÎŒ khi cžc nhÎŒ lËp chÝnh sžch nhËn ¼−üc th«ng tin Ÿžng tin cËy lÎŒm cÂŹ sĂ« x©y dĂčng chÝnh sžch. 8. HoÂčt Ÿéng b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c ph¶i ¼−üc lÂȘn kÕ hoÂčch vÎŒ ¼−üc thĂčc hiÖn Ă« phÂčm vi Ÿ· ¼−üc cžc tiÂȘu chuÈn sinh thži vÎŒ x· hĂ©i xžc ¼Þnh. HoÂčt Ÿéng cÇn tËp trung vÎŒo nÂŹi cĂŁ ng−ĂȘi d©n hiÖn Âźang sinh sĂšng vÎŒ lÎŒm viÖc, vÎŒ trong cžc vĂŻng rĂ”ng cÊm hoang dÂči. 9. §a dÂčng všn hož gŸn liÒn vĂ­i Âźa dÂčng sinh hĂ€c. HiÒu biÕt tËp thÓ cña nh©n loÂči vÒ Âźa dÂčng sinh hĂ€c cĂČng nh− viÖc qu¶n lĂœ, sö dĂŽng Âźa dÂčng sinh hĂ€c ¼Òu n»m trong Âźa dÂčng všn hož. B¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c gĂŁp phÇn tšng c−ĂȘng cžc giž trÞ vÎŒ sĂč thĂšng nhÊt všn hož. 10. Tšng c−ĂȘng sĂč tham gia cña ng−ĂȘi d©n, quan t©m tĂ­i cžc quyÒn cÂŹ b¶n cña con ng−ĂȘi, tšng c−ĂȘng gižo dĂŽc vÎŒ th«ng tin vÎŒ tšng c−ĂȘng kh¶ nšng tĂŠ chĂžc lÎŒ nhĂ·ng nh©n tĂš cÂŹ b¶n cña b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c. (NguĂ„n: NguyÔn HoÎŒng NghÜa - 1994 - B¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c.) IUCN, UNEP, WWF (1991) cĂČng Ÿ· ¼−a ra 9 nguyÂȘn tŸc sĂšng bÒn vĂ·ng liÂȘn quan ¼Õn b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c: 1. T«n trĂ€ng vÎŒ quan t©m ¼Õn cuĂ©c sĂšng cĂ©ng ŸÄng 2. C¶i thiÖn chÊt l−üng cña cuĂ©c sĂšng con ng−ĂȘi 3. B¶o vÖ sĂč sĂšng vÎŒ tÝnh da dÂčng cña trži ¼Êt 4. HÂčn chÕ ¼Õn mĂžc thÊp nhÊt viÖc lÎŒm suy gi¶m nguĂ„n tÎŒi nguyÂȘn kh«ng tži tÂčo 5. GiĂ· vĂ·ng kh¶ nšng chÞu ÂźĂčng cña trži ¼Êt 6. Thay ŸÊi thži Ÿé vÎŒ thĂŁi quen cña con ng−ĂȘi 7. Cho phÐp cžc cĂ©ng ŸÄng tĂč qu¶n lĂœ lÊy m«i tr−ĂȘng cña m×nh 8. TÂčo ra mĂ©t quĂšc gia thĂšng nhÊt thuËn lĂźi cho viÖc phžt triÓn vÎŒ b¶o vÖ 9. KiÕn tÂčo mĂ©t cÂŹ cÊu liÂȘn minh toÎŒn cÇu.
32 BÎŒi 5: Cžc ph−¬ng thĂžc b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c MĂŽc tiÂȘu: Sau khi hĂ€c xong bÎŒi nÎŒy, sinh viÂȘn cĂŁ kh¶ nšng: + Ph©n biÖt ¼−üc cžc ph−¬ng thĂžc b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c + Tr×nh bÎŒy ¼−üc luËt phžp liÂȘn quan ¼Õn b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c. 1 Cžc ph−¬ng thĂžc b¶o tĂ„n chÝnh: §Ó b¶o tĂ„n nguĂ„n tÎŒi nguyÂȘn Ÿéng thĂčc vËt nĂŁi riÂȘng vÎŒ Âźa dÂčng sinh hĂ€c nĂŁi chung, hiÖn nay cĂŁ 2 ph−¬ng thĂžc chñ yÕu, Ÿã lÎŒ b¶o tĂ„n tÂči chç (In-situ) vÎŒ b¶o tĂ„n chuyÓn chç (Ex- situ) 1.1 B¶o tĂ„n tÂči chç (In-situ conservation): Ph−¬ng thĂžc nÎŒy nh»m b¶o tĂ„n cžc hÖ sinh thži vÎŒ cžc sinh c¶nh tĂč nhiÂȘn ¼Ó duy tr× vÎŒ kh«i phĂŽc quÇn thÓ cžc loÎŒi trong m«i tr−ĂȘng tĂč nhiÂȘn cña chĂłng. §Úi vĂ­i cžc loÎŒi ¼−üc thuÇn hĂŁa, b¶o tĂ„n in-situ chÝnh lÎŒ b¶o tĂ„n chĂłng trong m«i tr−ĂȘng sĂšng nÂŹi Ÿ· h×nh thÎŒnh vÎŒ phžt triÓn cžc ¼Æc ÂźiÓm ¼Æc tr−ng cña chĂłng. Do vËy, b¶o tĂ„n in-situ cĂČng lÎŒ h×nh thĂžc lĂœ tâˆ’Ă«ng trong b¶o tĂ„n nguĂ„n gen. Theo Roche (1975) Ă« nhĂ·ng nÂŹi cĂŁ thÓ žp dĂŽng cžc biÖn phžp b¶o vÖ cĂŁ hiÖu qu¶ th× b¶o tĂ„n in-situ cho c¶ hÖ sinh thži lÎŒ ph−¬ng phžp lĂœ tâˆ’Ă«ng. ChÂŒng hÂčn ¼Ó b¶o tĂ„n nguĂ„n gen c©y rĂ”ng th× ph−¬ng thĂžc b¶o tĂ„n in-situ ¼−üc thÓ hiÖn qua viÖc x©y dĂčng cžc khu rĂ”ng cÊm tĂč nhiÂȘn nghiÂȘm ngÆt (Strict Natural Reserve - SNR) xžc lËp t×nh trÂčng hĂźp phžp trong cžc Ÿn vÞ lĂ­n hÂŹn nh− cžc khu rĂ”ng cÊm vÎŒ cžc c«ng viÂȘn quĂšc gia. LoÂči h×nh b¶o tĂ„n In-situ hiÖn Âźang ¼−üc phžt triÓn mÂčnh trÂȘn thÕ giĂ­i lÎŒ viÖc x©y dĂčng cžc khu b¶o vÖ (Protected areas). Khu b¶o vÖ lÎŒ mĂ©t vĂŻng ¼Êt hay biÓn ¼Æc biÖt ¼−üc dÎŒnh cho viÖc b¶o vÖ vÎŒ duy tr× tÝnh Âźa dÂčng sinh hĂ€c, cžc tÎŒi nguyÂȘn thiÂȘn nhiÂȘn, tÎŒi nguyÂȘn všn hĂŁa vÎŒ ¼−üc qu¶n lĂœ b»ng cžc h×nh thĂžc hĂźp phžp hay cžc h×nh thĂžc hĂ·u hiÖu khžc (IUCN, 1994). LoÂči h×nh vÎŒ ph©n hÂčng cžc loÂči h×nh khu b¶o vÖ Ă« nhĂ·ng quĂšc gia trÂȘn thÕ giĂ­i hiÖn cĂŁ nhiÒu ÂźiÓm khžc nhau. IUCN (1994) Ÿ· ¼−a ra 6 loÂči h×nh khu b¶o vÖ nh− sau: ‱ Khu b¶o vÖ nghiÂȘm ngÆt (Strict Protection): gĂ„m hai h×nh thĂžc. + Khu dĂč trĂ· thiÂȘn nhiÂȘn nghiÂȘm ngÆt (Strict nature reserve): lÎŒ vĂŻng ¼Êt hoÆc biÓn chĂža mĂ©t sĂš hÖ sinh thži nĂŠi bËt hoÆc ÂźÂči diÖn, cĂŁ nhĂ·ng ¼Æc ÂźiÓm sinh vËt, ¼Þa lĂœ hoÆc nhĂ·ng loÎŒi nguyÂȘn sinh phĂŽc vĂŽ cho nghiÂȘn cĂžu khoa hĂ€c, quan trŸc m«i tr−ĂȘng, gižo dĂŽc vÎŒ ¼Ó duy tr× nguĂ„n tÎŒi nguyÂȘn di truyÒn trong mĂ©t trÂčng thži Ÿéng vÎŒ tiÕn hož. + VĂŻng hoang d· (Wilderness area): lÎŒ vĂŻng ¼Êt rĂ©ng lĂ­n ch−a bÞ tžc Ÿéng hay biÕn ŸÊi Ÿžng kÓ hoÆc lÎŒ vĂŻng biÓn cßn giĂ· lÂči ¼−üc nhĂ·ng ¼Æc ÂźiÓm tĂč nhiÂȘn cña nĂŁ, kh«ng bÞ ¶nh hâˆ’Ă«ng th−ĂȘng xuyÂȘn vÎŒ lÎŒ nÂŹi sĂšng ¼Çy Ăœ nghÜa mÎŒ viÖc b¶o tĂ„n nh»m ¼Ó giĂ· ¼−üc cžc ÂźiÒu kiÖn tĂč nhiÂȘn cña nĂŁ. ‱ VuĂȘn quĂšc gia (National park) hay khu b¶o tĂ„n hÖ sinh thži vÎŒ gi¶i trÝ (Ecosystem conservation and recreation):
33 LÎŒ vĂŻng ¼Êt hoÆc biÓn tĂč nhiÂȘn ¼−üc quy hoÂčch ¼Ó (a) b¶o vÖ sĂč toÎŒn vÑn sinh thži cña mĂ©t hoÆc nhiÒu hÖ sinh thži cho cžc thÕ hÖ hiÖn tÂči vÎŒ mai sau; (b)loÂči bĂĄ sĂč khai thžc hoÆc chiÕm dĂŽng kh«ng mang tÝnh tĂč nhiÂȘn ŸÚi vĂ­i nhĂ·ng mĂŽc ¼Ých cña vĂŻng ¼Êt vÎŒ (c) tÂčo cÂŹ sĂ« nÒn mĂŁng cho tÊt c¶ cžc cÂŹ hĂ©i tinh thÇn, khoa hĂ€c, gižo dĂŽc, vui chÂŹi gi¶i trÝ vÎŒ tham quan mÎŒ cžc hoÂčt Ÿéng Ÿã ph¶i phĂŻ hĂźp vÂŹi všn hož vÎŒ m«i tr−ĂȘng. V−ĂȘn QuĂšc gia hoÆc khu b¶o tĂ„n hÖ sinh thži vÎŒ gi¶i trÝ thÓ hiÖn mĂ©t h×nh mÉu tiÂȘu biÓu cho trÂčng thži tĂč nhiÂȘn cña mĂ©t vĂŻng ¼Þa lĂœ, mĂ©t quÇn x· sinh hĂ€c vÎŒ tÎŒi nguyÂȘn di truyÒn, nhĂ·ng loÎŒi cĂŁ nguy cÂŹ bÞ tuyÖt chñng ¼Ó tÂčo ra tÝnh ĂŠn ¼Þnh vÎŒ Âźa dÂčng. ‱ ThŸng c¶nh thiÂȘn nhiÂȘn (Natural monument)/ B¶o tĂ„n ¼Æc ÂźiÓm tĂč nhiÂȘn (Conservation of natural feature): LÎŒ vĂŻng ¼Êt bao gĂ„m mĂ©t hoÆc nhiÒu ¼Æc ÂźiÓm tĂč nhiÂȘn hoÆc všn hož nĂŠi bËt hoÆc cĂŁ giž trÞ Ÿéc Ÿžo phĂŽc vĂŽ cho mĂŽc ¼Ých thuyÕt minh, gižo dĂŽc vÎŒ thâˆ’Ă«ng ngoÂčn cña nh©n d©n. ‱ Khu dĂč trĂ· thiÂȘn nhiÂȘn cĂŁ qu¶n lĂœ (Conservation through active management)/ Khu b¶o tĂ„n sinh c¶nh/ b¶o tĂ„n loÎŒi (Habitat/ Species management area): LÎŒ mĂ©t vĂŻng ¼Êt hay biÓn bŸt buĂ©c ph¶i can thiÖp tÝch cĂčc cho mĂŽc tiÂȘu qu¶n lĂœ ¼Ó ٦m b¶o nhĂ·ng ÂźiÒu kiÖn cÇn thiÕt cho viÖc b¶o vÖ nhĂ·ng loÎŒi cĂŁ tÇm quan trĂ€ng quĂšc gia, nhĂ·ng nhĂŁm loÎŒi, quÇn x· sinh hĂ€c hoÆc cžc ¼Æc ÂźiÓm tĂč nhiÂȘn cña m«i tr−ĂȘng nÂŹi mÎŒ chĂłng cÇn cĂŁ sĂč qu¶n lĂœ ¼Æc biÖt ¼Ó tĂ„n tÂči l©u dÎŒi. NghiÂȘn cĂžu khoa hĂ€c, quan trŸc m«i tr−ĂȘng vÎŒ phĂŽc vĂŽ gižo dĂŽc lÎŒ nhĂ·ng hoÂčt Ÿéng thÝch hĂźp vĂ­i loÂči h×nh nÎŒy. ‱ Khu b¶o tĂ„n c¶nh quan ¼Êt liÒn/ c¶nh quan biÓn (Protected Landscape/ Seascape): LÎŒ mĂ©t vĂŻng ¼Êt hay biÓn l©n cËn, nÂŹi tžc Ÿéng giĂ·a con ng−ĂȘi vĂ­i tĂč nhiÂȘn ¼−üc diÔn ra th−ĂȘng xuyÂȘn. MĂŽc tiÂȘu qu¶n lĂœ vÎŒ duy tr× nhĂ·ng c¶nh quan cĂŁ tÇm quan trĂ€ng quĂšc gia thÓ hiÖn tÝnh chÊt tžc Ÿéng qua lÂči giĂ·a ng−ĂȘi vĂ­i ¼Êt hoÆc biÓn. NhĂ·ng khu nÎŒy mang tÝnh chÊt kÕt hĂźp giĂ·a všn hož vÎŒ c¶nh quan tĂč nhiÂȘn cĂŁ giž trÞ thÈm mĂŒ cao vÎŒ Ÿã cĂČng lÎŒ nÂŹi phĂŽc vĂŽ mĂŽc ¼Ých Âźa dÂčng sinh thži, khoa hĂ€c, všn hož vÎŒ gižo dĂŽc. ‱ Sö dĂŽng bÒn vĂ·ng cžc hÖ sinh thži tĂč nhiÂȘn (Sustainable use of natural ecosystem) hay Khu qu¶n lĂœ tÎŒi nguyÂȘn (Managed resource protected area): MĂ©t vĂŻng chĂža cžc hÖ thĂšng tĂč nhiÂȘn ch−a hoÆc Ýt bÞ biÕn ŸÊi ¼−üc qu¶n lĂœ b¶o vÖ mĂ©t cžch chŸc chŸn dÎŒi hÂčn vÎŒ duy tr× tÝnh Âźa dÂčng sinh hĂ€c ŸÄng thĂȘi vĂ­i viÖc cung cÊp bÒn vĂ·ng cžc s¶n phÈm Ÿžp Ăžng ¼−üc nhu cÇu cña con ng−ĂȘi. 1.2 B¶o tĂ„n chuyÓn chç (Ex-situ conservation): B¶o tĂ„n chuyÓn chç lÎŒ mĂ©t bĂ© phËn quan trĂ€ng trong chiÕn l−üc tĂŠng hĂźp nh»m b¶o vÖ cžc loÎŒi Âźang cĂŁ nguy cÂŹ bÞ tuyÖt diÖt (Falk, 1991). §©y lÎŒ ph−¬ng thĂžc b¶o tĂ„n cžc hĂźp phÇn cña Âźa dÂčng sinh hĂ€c bÂȘn ngoÎŒi sinh c¶nh tĂč nhiÂȘn cña chĂłng. ThĂčc tÕ, b¶o tĂ„n chuyÓn chç hay b¶o tĂ„n nÂŹi khžc lÎŒ ph−¬ng thĂžc b¶o tĂ„n cžc cž thÓ trong nhĂ·ng ÂźiÒu kiÖn nh©n tÂčo d−íi sĂč gižm sžt cña con ng−ĂȘi. §Úi vĂ­i nhiÒu loÎŒi hiÕm th× b¶o tĂ„n tÂči chç ch−a ph¶i lÎŒ gi¶i phžp kh¶ thi trong nhĂ·ng ÂźiÒu kiÖn žp lĂčc cña con ng−ĂȘi ngÎŒy cÎŒng gia tšng. NÕu quÇn thÓ cßn lÂči lÎŒ quž nhĂĄ ¼Ó tiÕp tĂŽc tĂ„n tÂči, hoÆc nÕu nh− tÊt c¶ nhĂ·ng cž thÓ cßn lÂči ¼−üc t×m thÊy Ă« ngoÎŒi khu b¶o vÖ th× b¶o tĂ„n tÂči chç sÏ kh«ng cĂŁ hiÖu qu¶. Trong tr−ĂȘng hĂźp nÎŒy, gi¶i phžp duy nhÊt ¼Ó ngšn cho loÎŒi khĂĄi bÞ tuyÖt chñng lÎŒ b¶o tĂ„n chuyÓn chç.
34 B¶o tĂ„n chuyÓn chç th−ĂȘng gÆp ph¶i nhĂ·ng khĂŁ khšn nh−: chi phÝ lĂ­n; khĂŁ nghiÂȘn cĂžu ŸÚi vĂ­i cžc loÎŒi cĂŁ vßng ÂźĂȘi phĂžc tÂčp, cĂŁ chÕ Ÿé dinh d−ìng thay ŸÊi mçi khi chĂłng lĂ­n lÂȘn vÎŒ do Ÿã m«i tr−ĂȘng sĂšng cña chĂłng thay ŸÊi theo; khĂŁ žp dĂŽng cho cžc loÎŒi kh«ng thÓ sinh s¶n (Ÿéng vËt) hoÆc tži sinh (thĂčc vËt) ngoÎŒi m«i tr−ĂȘng sĂšng tĂč nhiÂȘn. MĂ©t sĂš h×nh thĂžc b¶o tĂ„n chuyÓn chç th«ng dĂŽng: ‱ V−ĂȘn Ÿéng vËt hay v−ĂȘn thĂł (Zoo): V−ĂȘn Ÿéng vËt tr−íc Ÿ©y cĂŁ truyÒn thĂšng lÎŒ ¼Æc biÖt quan t©m ¼Õn cžc loÎŒi Ÿéng vËt cĂŁ x−¬ng sĂšng. Trong vÎŒi ba chĂŽc nšm trĂ« lÂči Ÿ©y, mĂŽc tiÂȘu cña cžc v−ĂȘn Ÿéng vËt Ÿ· cĂŁ nhiÒu thay ŸÊi, lÎŒ nÂŹi nh©n nu«i cžc loÎŒi Ÿéng vËt Âźang cĂŁ nguy cÂŹ bÞ tuyÖt chñng vÎŒ phĂŽc vĂŽ nghiÂȘn cĂžu. Cžc v−ĂȘn Ÿéng vËt trÂȘn thÕ giĂ­i hiÖn nay Âźang nu«i kho¶ng trÂȘn 500.000 loÎŒi Ÿéng vËt cĂŁ x−¬ng sĂšng Ă« cÂčn, ÂźÂči diÖn cho 3000 loÎŒi thĂł, chim , bß sžt vÎŒ Õch nhži (Conway, 1998). PhÇn lĂ­n mĂŽc ¼Ých cña cžc v−ĂȘn Ÿéng vËt hiÖn nay lÎŒ g©y nu«i cžc quÇn thÓ Ÿéng vËt hiÕm vÎŒ Âźang bÞ Âźe doÂč tuyÖt chñng trÂȘn thÕ giĂ­i. ViÖc nghiÂȘn cĂžu Ă« cžc v−ĂȘn Ÿéng vËt Âźang ¼−üc chĂł Ăœ nhiÒu vÎŒ cžc nhÎŒ khoa hĂ€c Âźang cĂš gŸng t×m mĂ€i biÖn phžp tĂši −u ¼Ó nh©n giĂšng, phßng chĂšng bÖnh tËt. TÊt nhiÂȘn cĂŁ nhiÒu vÊn ¼Ò vÒ kĂŒ thuËt nh©n nu«i, sinh thži vÎŒ tËp tÝnh loÎŒi cĂČng nh− viÖc th¶ cžc loÎŒi trĂ« vÒ vĂ­i m«i tr−ĂȘng sĂšng tĂč nhiÂȘn cĂČng Âźang ¼Æt ra cho c«ng tžc nh©n nu«i mÎŒ cžc v−ĂȘn Ÿéng vËt cÇn gi¶i quyÕt. ‱ BÓ nu«i (Aquarium): TruyÒn thĂšng cña bÓ nu«i lÎŒ lÎŒ tr−ng bÎŒy cžc loÎŒi cž lÂč vÎŒ hÊp dÉn khžch tham quan. GÇn Ÿ©y, ¼Ó ŸÚi phĂŁ tr−íc nguy cÂŹ tuyÖt chñng cña nhiÒu loÎŒi sinh vËt sĂšng Ă« n−íc, cžc chuyÂȘn gia vÒ cž, thĂł biÓn vÎŒ san h« Ÿ· cĂŻng hĂźp tžc vĂ­i cžc viÖn nghiÂȘn cĂžu biÓn, cžc thñy cung vÎŒ cžc bÓ nu«i tĂŠ chĂžc nh©n nu«i b¶o tĂ„n cžc loÎŒi Âźang ¼−üc quan t©m. CĂŁ kho¶ng 580.000 loÎŒi cž Âźang ¼−üc nu«i giĂ· trong bÓ nu«i (Oney and Ellis, 1991). Cžc ch−¬ng tr×nh g©y giĂšng cžc loÎŒi cž biÓn vÎŒ san h« hiÖn cßn trong giai ÂźoÂčn khĂ«i ¼Çu, song Ÿ©y lÎŒ mĂ©t lÜnh vĂčc nghiÂȘn cĂžu cĂŁ nhiÒu triÓn vĂ€ng. ‱ V−ĂȘn thĂčc vËt vÎŒ v−ĂȘn c©y gç (Botanical garden and arboretum). HiÖn nay cĂŁ kho¶ng 1500 v−ĂȘn thĂčc vËt trÂȘn thÕ giĂ­i Ÿ· cĂŁ cžc bĂ© s−u tËp cña cžc loÎŒi thĂčc vËt chÝnh. §ã thĂčc sĂč lÎŒ mĂ©t nç lĂčc lĂ­n lao trong sĂč nghiÖp b¶o tĂ„n thĂčc vËt. Cžc v−ĂȘn thĂčc vËt trÂȘn thÕ giĂ­i hiÖn nay Âźang trĂ„ng Ýt nhÊt lÎŒ 35000 loÎŒi thĂčc vËt chiÕm kho¶ng 15% sĂŁ loÎŒi thĂčc vËt toÎŒn cÇu (IUCN/WWF, 1989; Given, 1994). V−ĂȘn thĂčc vËt lĂ­n nhÊt trÂȘn thÕ giĂ­i lÎŒ V−ĂȘn thĂčc vËt HoÎŒng gia Anh Ă« Kew cĂŁ kho¶ng 25000 loÎŒi thĂčc vËt Ÿ· ¼−üc trĂ„ng, b»ng kho¶ng 10% sĂš loÎŒi thĂčc vËt trÂȘn thÕ giĂ­i, trong Ÿã cĂŁ 2700 loÎŒi Ÿ· ¼−üc liÖt kÂȘ vÎŒo Sžch §å thÕ giĂ­i (Reid and Miller, 1989). V−ĂȘn thĂčc vËt hiÖn Âźang cĂŁ xu thÕ tËp trung vÎŒo gieo trĂ„ng cžc loÎŒi c©y quĂœ hiÕm Âźang cĂŁ nguy cÂŹ tuyÖt chñng. V−ĂȘn thĂčc vËt gĂŁp phÇn quan trĂ€ng trong viÖc b¶o tĂ„n thĂčc vËt v× cžc bĂ© s−u tËp sĂšng cña chĂłng cĂČng nh− cžc bĂ© tiÂȘu b¶n kh« lÎŒ mĂ©t trong nhĂ·ng nguĂ„n th«ng tin tĂšt nhÊt vÒ ph©n bĂš cĂČng nh− yÂȘu cÇu vÒ nÂŹi c− trĂł cña thĂčc vËt. Ban th− kĂœ b¶o tĂ„n cžc v−ĂȘn thĂčc vËt (Botanical Garden Conservation Secretariat - BGCS) cña IUCN Ÿ· ¼−üc thÎŒnh lËp ¼Ó ÂźiÒu phĂši nhĂ·ng hoÂčt Ÿéng b¶o tĂ„n cña cžc v−ĂȘn thĂčc vËt trÂȘn thÕ giĂ­i (BGCS, 1987). Cžc −u tiÂȘn cña tr−¬ng tr×nh nÎŒy lÎŒ x©y dĂčng mĂ©t hÖ thĂšng cÂŹ sĂ« dĂ· liÖu toÎŒn cÇu ¼Ó phĂši hĂźp cžc hoÂčt Ÿéng thu mÉu cĂČng nh− ¼Þnh loÂči cžc loÎŒi quan trĂ€ng ch−a ¼−üc hiÓu biÕt ¼Çy Ÿñ hay nhĂ·ng loÎŒi kh«ng cßn t×m thÊy trong tĂč nhiÂȘn. ‱ Ng©n hÎŒng hÂčt giĂšng (Seed bank):
35 HÂčt cña nhiÒu loÎŒi thĂčc vËt cĂŁ thÓ cÊt giĂ· vÎŒ b¶o qu¶n trong ÂźiÒu kiÖn kh«, lÂčnh nÂȘn ngoÎŒi viÖc trĂ„ng c©y, cžc v−ĂȘn thĂčc vËt vÎŒ viÖn nghiÂȘn cĂžu Ÿ· x©y dĂčng bĂ© s−u tËp vÒ hÂčt. §©y ¼−üc coi lÎŒ cžc bĂ© s−u tËp hay lÎŒ ng©n hÎŒng hÂčt giĂšng. Kh¶ nšng tĂ„n tÂči l©u dÎŒi cña hÂčt ¼Æc biÖt cĂŁ giž trÞ cho viÖc b¶o tĂ„n Ex-situ v× nĂŁ cho phÐp b¶o tĂ„n hÂčt trong mĂ©t kh«ng gian nhĂĄ, chi phÝ thÊp. HiÖn cĂŁ hÂŹn 50 ng©n hÎŒng hÂčt giĂšng trÂȘn thÕ giĂ­i, trong Ÿã nhiÒu ng©n hÎŒng hÂčt giĂšng ¼−üc ¼Æt tÂči cžc n−íc Âźang phžt triÓn vÎŒ ¼−üc ÂźiÒu phĂši tÝch cĂčc bĂ«i nhĂŁm t− vÊn vÒ nghiÂȘn cĂžu n«ng nghiÖp QuĂšc TÕ (Consultative Group on International Agricultural Reseach - CGIAR). 1.3 SĂč liÂȘn quan giĂ·a 2 ph−¬ng thĂžc b¶o tĂ„n ‱ B¶o tĂ„n Ex-situ vÎŒ b¶o tĂ„n In-situ lÎŒ nhĂ·ng cžch tiÕp cËn cĂŁ tÝnh bĂŠ sung cho nhau (Kennedy, 1987; Robinson, 1992). NhĂ·ng cž thÓ tĂ” cžc quÇn thÓ ¼−üc b¶o tĂ„n Ex- situ sÏ ¼−üc th¶ ¼Þnh kĂș ra ngoÎŒi thiÂȘn nhiÂȘn ¼Ó ¼Ó tšng c−ĂȘng cho cžc quÇn thÓ ¼−üc b¶o tĂ„n In-situ. NghiÂȘn cĂžu cžc quÇn thÓ ¼−üc b¶o tĂ„n Ex-situ cĂŁ thÓ cung cÊp cho ta nhĂ·ng hiÓu biÕt vÒ ¼Æc tÝnh sinh hĂ€c cña loÎŒi vÎŒ gĂźi ra nhĂ·ng chiÕn l−üc b¶o tĂ„n mĂ­i cho cžc quÇn thÓ ¼−üc b¶o tĂ„n In-situ. Cžc quÇn thÓ Ex-situ ¼−üc b¶o tĂ„n tĂšt sÏ lÎŒm gi¶m nhu cÇu ph¶i bŸt cžc cž thÓ ngoÎŒi hoang d· ¼Ó phĂŽc vĂŽ mĂŽc ¼Ých tr−ng bÎŒy hoÆc nghiÂȘn cĂžu. KÕt qu¶ cña b¶o tĂ„n Ex-situ ŸÚi vĂ­i mĂ©t loÎŒi sÏ gĂŁp phÇn gižo dĂŽc quÇn chĂłng vÒ sĂč cÇn thiÕt ph¶i b¶o tĂ„n loÎŒi cĂČng nh− b¶o vÖ cžc cž thÓ cña loÎŒi Ÿã ngoÎŒi tĂč nhiÂȘn. ‱ MĂ©t ph−¬ng thĂžc trung gian cÇn cho b¶o tĂ„n In-situ vÎŒ b¶o tĂ„n chuyÓn Ex-situ lÎŒ sĂč gižm sžt vÎŒ qu¶n lĂœ chÆt chÏ quÇn thÓ cžc loÎŒi quĂœ hiÕm, Âźang cĂŁ nguy cÂŹ tuyÖt diÖt trong cžc khu b¶o vÖ nhĂĄ. NhĂ·ng quÇn thÓ nÎŒy vÉn cßn mang tÝnh hoang d· song con ng−ĂȘi thØnh tho¶ng cĂŁ thÓ can thiÖp ¼−üc ¼Ó tržnh sĂč suy thoži sĂš l−üng quÇn thÓ. ‱ ViÖc lĂča chĂ€n ph−¬ng thĂžc b¶o tĂ„n ph¶i dĂča trÂȘn cÂŹ sĂ« luËt phžp vÒ b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c (cžc c«ng −íc quĂšc tÕ, luËt phžp cña mçi quĂšc gia) vÎŒ ÂźiÒu kiÖn cĂŽ thÓ cña tĂ”ng quĂšc gia, tĂ”ng vĂŻng. 2 LuËt phžp liÂȘn quan ¼Õn b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c 2.1 Vai trß cña luËt phžp trong b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c C«ng cĂŽ phžp chÕ hay luËt phžp cĂŁ thÓ ¼−üc žp dĂŽng tÂči cžc cÊp ¼Þa ph−¬ng, quĂšc gia hay quĂšc tÕ ¼Ó b¶o vÖ tÊt c¶ cžc khÝa cÂčnh cña Âźa dÂčng sinh hĂ€c. CÇn ph¶i thÊy r»ng luËt phžp lÎŒ hÕt sĂžc quan trĂ€ng nh−ng chØ lÎŒ chç dĂča chÝnh, ngoÎŒi ra cÇn ph¶i tĂŠ chĂžc tĂšt c«ng tžc b¶o vÖ cĂŽ thÓ cĂČng nh− lÎŒm tĂšt c«ng tžc tuyÂȘn truyÒn gižo dĂŽc ¼Ó nh©n d©n trong vĂŻng tĂč gižc tham gia c«ng tžc b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c th× mĂ­i thĂčc hiÖn ¼−üc b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c mĂ©t cžch toÎŒn diÖn. Cžc všn b¶n phžp luËt sÏ cung cÊp ph−¬ng tiÖn vÎŒ ch−¬ng tr×nh ¼Ó b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c. §ã lÎŒ nhĂ·ng cÂŹ sĂ« phžp lĂœ cho viÖc b¶o vÖ cžc loÎŒi Ÿéng thĂčc vËt quan trĂ€ng Âźang cĂŁ nguy cÂŹ bÞ tuyÖt chñng. 2.2 Cžc thĂĄa hiÖp quĂšc tÕ vÒ b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c 2.2.1 LĂœ do B¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c cÇn cĂŁ sĂč tham gia cña mçi cÊp Ă« mçi quĂšc gia trÂȘn tßan thÕ giĂ­i. Cžc cÂŹ chÕ kiÓm sožt hiÖn Âźang tĂ„n tÂči trÂȘn thÕ giĂ­i ¼−üc dĂča trÂȘn cÂŹ sĂ« cña mçi quĂšc gia vÎŒ sĂč thĂĄa hiÖp quĂšc tÕ lÎŒ tšng c−ĂȘng kh¶ nšng b¶o tĂ„n loÎŒi vÎŒ sinh c¶nh (De Klemn, 1990, 1993). HĂźp tžc quĂšc tÕ lÎŒ cÇn thiÕt v× mĂ©t sĂš lĂœ do sau:
36 ‱ Cžc loÎŒi sinh vËt kh«ng cĂŁ khži niÖm vÒ biÂȘn giĂ­i trong ph©n bĂš. Nç lĂčc b¶o tĂ„n lÎŒ ph¶i b¶o vÖ loÎŒi Ă« tÊt c¶ mĂ€i ÂźiÓm trong vĂŻng ph©n bĂš cña chĂłng. Nh− vËy, sĂč nç lĂčc cña mĂ©t quĂšc gia lÎŒ kh«ng hiÖu qu¶ nÕu trong khi nĂŁ nÂŹi sĂšng cña loÎŒi Ÿã Ă« quĂšc gia khžc Âźang bÞ phž hñy. ‱ NÂčn bu«n bžn cžc s¶n phÈm sinh hĂ€c hiÖn Âźang diÔn ra trÂȘn thÞ tr−ĂȘng quĂšc tÕ. Nhu cÇu lĂ­n Ă« cžc n−íc giÎŒu cĂŁ thÓ sÏ dÉn ¼Õn hËu qu¶ khai thžc quž mĂžc cac loÎŒi Ă« nhĂ·ng n−íc nghÌo. §Ó ngšn chÆn viÖc khai thžc quž mĂžc, viÖc kiÓm sožt vÎŒ qu¶n lĂœ bu«n bžn lÎŒ yÂȘu cÇu trÂȘn c¶ trong nhËp khÈu vÎŒ xuÊt khÈu. ‱ NhĂ·ng lĂźi Ých mÎŒ Âźa dÂčng sinh hĂ€c mang lÂči cĂŁ tÇm quan trĂ€ng quĂšc tÕ. Cžc quĂšc gia giÎŒu cĂŁ thuĂ©c vĂŻng «n Ÿíi ¼−üc hâˆ’Ă«ng lĂźi tĂ” Âźa dÂčng sinh hĂ€c cña vĂŻng nhiÖt Ÿíi, do Ÿã cÇn ph¶i sÂœn sÎŒng giĂłp ŸÏ cžc n−íc nghÌo khĂŁ hÂŹn v× hĂ€ Ÿ· tham gia thĂčc hiÖn viÖc b¶o tĂ„n nguĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c tÂči Ÿã. ‱ RÊt nhiÒu cžc vÊn ¼Ò cña cžc loÎŒi hay cžc hÖ sinh thži bÞ Âźe doÂč cĂŁ quy m« toÎŒn cÇu nÂȘn ¼ßi hĂĄi sĂč hĂźp tžc quĂšc tÕ ¼Ó gi¶i quyÕt nh−: Ÿžnh bŸt thuĂ» h¶i s¶n quž mĂžc, sšn bŸn quž mĂžc, « nhiÔm kh«ng khÝ vÎŒ m−a axÝt, « nhiÔm hĂ„ s«ng vÎŒ ÂźÂči d−¬ng, biÕn ŸÊi khÝ hËu toÎŒn cÇu vÎŒ suy thoži tÇng « z«n. 2.2.2 Cžc c«ng −íc quĂšc tÕ ‱ C«ng −íc vÒ b¶o tĂ„n loÎŒi: ThĂĄa hiÖp quan trĂ€ng nhÊt trong viÖc b¶o vÖ cžc loÎŒi Ă« quy m« quĂšc tÕ lÎŒ C«ng −íc vÒ Bu«n bžn cžc loÎŒi Âźang cĂŁ nguy cÂŹ tuyÖt chñng (Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora - CITES). C«ng −íc ra ÂźĂȘi nšm 1973, cĂŁ 120 n−íc tham gia, trong sĂč phĂši hĂźp vĂ­i ch−¬ng tr×nh m«i tr−ĂȘng liÂȘn hiÖp quĂšc (United Nations Environmental Program - UNEP). Cžc quĂšc gia thÎŒnh viÂȘn ŸÄng Ăœ hÂčn chÕ bu«n bžn vÎŒ khai thžc cĂŁ tÝnh huĂ» diÖt nhĂ·ng loÎŒi n»m trong danh sžch ¼Ò ra cña C«ng −íc. C«ng −íc cĂŁ 25 ÂźiÒu vÎŒ 3 phĂŽ lĂŽc. ViÖt Nam lÎŒ thÎŒnh viÂȘn thĂž 122 cña CITES (¼−üc chÊp nhËn ngÎŒy 20/4/1994) MĂ©t sĂš c«ng −íc b¶o tĂ„n loÎŒi khžc: + C«ng −íc vÒ b¶o tĂ„n cžc loÎŒi Ÿéng vËt di c− (1979) + C«ng −íc vÒ b¶o tĂ„n cžc loÎŒi sinh vËt biÓn vĂŻng Nam CĂčc. + C«ng −íc vÒ ÂźiÒu tiÕt sšn bŸt cž Voi. + C«ng −íc vÒ b¶o vÖ cžc loÎŒi chim. + C«ng −íc vÒ Ÿžnh bŸt vÎŒ b¶o vÖ sinh vËt biÓn Ă« VÞnh Ban tÝch ‱ Cžc c«ng −íc vÒ b¶o tĂ„n sinh c¶nh: cĂŁ 3 c«ng −íc quan trĂ€ng + C«ng −íc vÒ b¶o vÖ cžc vĂŻng ¼Êt −ít Ramsar (Ramsar Convention on Wetlands) ¼−üc thiÕt lËp nšm 1971 nh»m ngšn chÆn sĂč xuĂšng cÊp cña cžc vĂŻng ¼Êt −ít vÎŒ thĂ”a nhËn cžc giž trÞ sinh thži, khoa hĂ€c, kinh tÕ, všn hĂŁa vÎŒ gi¶i trÝ cña chĂłng. C«ng −íc nÎŒybao hÎŒm cžc vĂŻng n−íc ngĂ€t, cöa s«ng, sinh c¶nh bĂȘ biÓn cña 400 ÂźiÓm khžc nhau vĂ­i 30 triÖu ha. + C«ng −íc vÒ b¶o tĂ„n všn hĂŁa thÕ giĂ­i vÎŒ di s¶n thiÂȘn nhiÂȘn (Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage) cña UNESCO, IUCN vĂ­i 109 n−íc tham gia. MĂŽc ¼Ých cña c«ng −íc lÎŒ b¶o vÖ cžc vĂŻng ¼Êt tĂč nhiÂȘn Ÿžng chĂł Ăœ trÂȘn thÕ giĂ­i.
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf
Bai giang da dang sinh hoc.pdf

Recommended

Một số giáșŁi phĂĄp nháș±m nĂąng cao hiệu quáșŁ cĂŽng tĂĄc quy hoáșĄch sá»­ dỄng đáș„t trĂȘn đ...
Một số giáșŁi phĂĄp nháș±m nĂąng cao hiệu quáșŁ cĂŽng tĂĄc quy hoáșĄch sá»­ dỄng đáș„t trĂȘn đ...Một số giáșŁi phĂĄp nháș±m nĂąng cao hiệu quáșŁ cĂŽng tĂĄc quy hoáșĄch sá»­ dỄng đáș„t trĂȘn đ...
Một số giáșŁi phĂĄp nháș±m nĂąng cao hiệu quáșŁ cĂŽng tĂĄc quy hoáșĄch sá»­ dỄng đáș„t trĂȘn đ...
nataliej4
 
Skkn013
Skkn013Skkn013
Skkn013
Tiáșżu Đường Nháș„t
 
Một số giáșŁi phĂĄp trong quáșŁn lĂœ vĂ  sá»­ dỄng đáș„t đî thị ở hĂ  nội hiện nay
Một số giáșŁi phĂĄp trong quáșŁn lĂœ vĂ  sá»­ dỄng đáș„t đî thị ở hĂ  nội hiện nayMột số giáșŁi phĂĄp trong quáșŁn lĂœ vĂ  sá»­ dỄng đáș„t đî thị ở hĂ  nội hiện nay
Một số giáșŁi phĂĄp trong quáșŁn lĂœ vĂ  sá»­ dỄng đáș„t đî thị ở hĂ  nội hiện nay
nataliej4
 
Tiểu luáș­n - Lớp bồi dÆ°á»Ąng cĂĄn bộ quáșŁn lĂœ phĂČng, khoa, bộ mĂŽn
Tiểu luáș­n - Lớp bồi dÆ°á»Ąng cĂĄn bộ quáșŁn lĂœ phĂČng, khoa, bộ mĂŽnTiểu luáș­n - Lớp bồi dÆ°á»Ąng cĂĄn bộ quáșŁn lĂœ phĂČng, khoa, bộ mĂŽn
Tiểu luáș­n - Lớp bồi dÆ°á»Ąng cĂĄn bộ quáșŁn lĂœ phĂČng, khoa, bộ mĂŽn
Thư Viện Số
 
Tailieu.vncty.com boi-duong-tu-duy-sang-tao-qua-giai-bt-hinh-hoc
Tailieu.vncty.com boi-duong-tu-duy-sang-tao-qua-giai-bt-hinh-hocTailieu.vncty.com boi-duong-tu-duy-sang-tao-qua-giai-bt-hinh-hoc
Tailieu.vncty.com boi-duong-tu-duy-sang-tao-qua-giai-bt-hinh-hoc
Tráș§n Đức Anh
 
Tailieu.vncty.com boi-duong-tu-duy-sang-tao-qua-giai-bt-hinh-hoc
Tailieu.vncty.com boi-duong-tu-duy-sang-tao-qua-giai-bt-hinh-hocTailieu.vncty.com boi-duong-tu-duy-sang-tao-qua-giai-bt-hinh-hoc
Tailieu.vncty.com boi-duong-tu-duy-sang-tao-qua-giai-bt-hinh-hoc
Tráș§n Đức Anh
 
C5.cáșŁi cĂĄch hcc (bg)
C5.cáșŁi cĂĄch hcc (bg)C5.cáșŁi cĂĄch hcc (bg)
C5.cáșŁi cĂĄch hcc (bg)
bookbooming1
 
LĂœ luáș­n sở hữu của mĂĄc trong nền kinh táșż thị trường theo định hướng xĂŁ hội ch...
LĂœ luáș­n sở hữu của mĂĄc trong nền kinh táșż thị trường theo định hướng xĂŁ hội ch...LĂœ luáș­n sở hữu của mĂĄc trong nền kinh táșż thị trường theo định hướng xĂŁ hội ch...
LĂœ luáș­n sở hữu của mĂĄc trong nền kinh táșż thị trường theo định hướng xĂŁ hội ch...
nataliej4
 

Recommended

Một số giáșŁi phĂĄp nháș±m nĂąng cao hiệu quáșŁ cĂŽng tĂĄc quy hoáșĄch sá»­ dỄng đáș„t trĂȘn đ...
Một số giáșŁi phĂĄp nháș±m nĂąng cao hiệu quáșŁ cĂŽng tĂĄc quy hoáșĄch sá»­ dỄng đáș„t trĂȘn đ...Một số giáșŁi phĂĄp nháș±m nĂąng cao hiệu quáșŁ cĂŽng tĂĄc quy hoáșĄch sá»­ dỄng đáș„t trĂȘn đ...
Một số giáșŁi phĂĄp nháș±m nĂąng cao hiệu quáșŁ cĂŽng tĂĄc quy hoáșĄch sá»­ dỄng đáș„t trĂȘn đ...
nataliej4
 
Skkn013
Skkn013Skkn013
Skkn013
Tiáșżu Đường Nháș„t
 
Một số giáșŁi phĂĄp trong quáșŁn lĂœ vĂ  sá»­ dỄng đáș„t đî thị ở hĂ  nội hiện nay
Một số giáșŁi phĂĄp trong quáșŁn lĂœ vĂ  sá»­ dỄng đáș„t đî thị ở hĂ  nội hiện nayMột số giáșŁi phĂĄp trong quáșŁn lĂœ vĂ  sá»­ dỄng đáș„t đî thị ở hĂ  nội hiện nay
Một số giáșŁi phĂĄp trong quáșŁn lĂœ vĂ  sá»­ dỄng đáș„t đî thị ở hĂ  nội hiện nay
nataliej4
 
Tiểu luáș­n - Lớp bồi dÆ°á»Ąng cĂĄn bộ quáșŁn lĂœ phĂČng, khoa, bộ mĂŽn
Tiểu luáș­n - Lớp bồi dÆ°á»Ąng cĂĄn bộ quáșŁn lĂœ phĂČng, khoa, bộ mĂŽnTiểu luáș­n - Lớp bồi dÆ°á»Ąng cĂĄn bộ quáșŁn lĂœ phĂČng, khoa, bộ mĂŽn
Tiểu luáș­n - Lớp bồi dÆ°á»Ąng cĂĄn bộ quáșŁn lĂœ phĂČng, khoa, bộ mĂŽn
Thư Viện Số
 
Tailieu.vncty.com boi-duong-tu-duy-sang-tao-qua-giai-bt-hinh-hoc
Tailieu.vncty.com boi-duong-tu-duy-sang-tao-qua-giai-bt-hinh-hocTailieu.vncty.com boi-duong-tu-duy-sang-tao-qua-giai-bt-hinh-hoc
Tailieu.vncty.com boi-duong-tu-duy-sang-tao-qua-giai-bt-hinh-hoc
Tráș§n Đức Anh
 
Tailieu.vncty.com boi-duong-tu-duy-sang-tao-qua-giai-bt-hinh-hoc
Tailieu.vncty.com boi-duong-tu-duy-sang-tao-qua-giai-bt-hinh-hocTailieu.vncty.com boi-duong-tu-duy-sang-tao-qua-giai-bt-hinh-hoc
Tailieu.vncty.com boi-duong-tu-duy-sang-tao-qua-giai-bt-hinh-hoc
Tráș§n Đức Anh
 
C5.cáșŁi cĂĄch hcc (bg)
C5.cáșŁi cĂĄch hcc (bg)C5.cáșŁi cĂĄch hcc (bg)
C5.cáșŁi cĂĄch hcc (bg)
bookbooming1
 
LĂœ luáș­n sở hữu của mĂĄc trong nền kinh táșż thị trường theo định hướng xĂŁ hội ch...
LĂœ luáș­n sở hữu của mĂĄc trong nền kinh táșż thị trường theo định hướng xĂŁ hội ch...LĂœ luáș­n sở hữu của mĂĄc trong nền kinh táșż thị trường theo định hướng xĂŁ hội ch...
LĂœ luáș­n sở hữu của mĂĄc trong nền kinh táșż thị trường theo định hướng xĂŁ hội ch...
nataliej4
 
Ky thuat tao thuan thu cam the than kinh co
Ky thuat tao thuan thu cam the than kinh coKy thuat tao thuan thu cam the than kinh co
Ky thuat tao thuan thu cam the than kinh co
Dr NgocSĂąm
 
Tailieu.vncty.com day-hoc-gioi-han-phat-huy-tinh-tcnt
Tailieu.vncty.com day-hoc-gioi-han-phat-huy-tinh-tcntTailieu.vncty.com day-hoc-gioi-han-phat-huy-tinh-tcnt
Tailieu.vncty.com day-hoc-gioi-han-phat-huy-tinh-tcnt
Tráș§n Đức Anh
 
Luan van ve hop dong chuyen nhuong quyen su dung dat
Luan van ve hop dong chuyen nhuong quyen su dung datLuan van ve hop dong chuyen nhuong quyen su dung dat
Luan van ve hop dong chuyen nhuong quyen su dung dat
Hung Nguyen
 
Tailieu.vncty.com phat-trien-tu-duy-ham-qua-day-phuong-trinh
Tailieu.vncty.com phat-trien-tu-duy-ham-qua-day-phuong-trinhTailieu.vncty.com phat-trien-tu-duy-ham-qua-day-phuong-trinh
Tailieu.vncty.com phat-trien-tu-duy-ham-qua-day-phuong-trinh
Tráș§n Đức Anh
 
Tailieu.vncty.com day-hoc-hinh-10-theo-gqvd-kien-tao
Tailieu.vncty.com day-hoc-hinh-10-theo-gqvd-kien-taoTailieu.vncty.com day-hoc-hinh-10-theo-gqvd-kien-tao
Tailieu.vncty.com day-hoc-hinh-10-theo-gqvd-kien-tao
Tráș§n Đức Anh
 
GIÁO TRÌNH GIÁO DỀC SỚC KHỎE
GIÁO TRÌNH GIÁO DỀC SỚC KHỎEGIÁO TRÌNH GIÁO DỀC SỚC KHỎE
GIÁO TRÌNH GIÁO DỀC SỚC KHỎE
Man_Ebook
 
H oa hong
H oa hongH oa hong
H oa hong
Nguyễn XuĂąn Vinh
 
Khoa học hĂ nh vi GDSK - NXB HĂ  Nội
Khoa học hĂ nh vi GDSK - NXB HĂ  NộiKhoa học hĂ nh vi GDSK - NXB HĂ  Nội
Khoa học hĂ nh vi GDSK - NXB HĂ  Nội
TS DUOC
 
Qt054
Qt054Qt054
Qt054
Phi Phi
 
CĂĄc GiáșŁi PhĂĄp Nháș±m ThĂșc Đáș©y HoáșĄt Động Gia CĂŽng LáșŻp RĂĄp HĂ ng Điện Tá»­ Xuáș„t Kháș©u...
CĂĄc GiáșŁi PhĂĄp Nháș±m ThĂșc Đáș©y HoáșĄt Động Gia CĂŽng LáșŻp RĂĄp HĂ ng Điện Tá»­ Xuáș„t Kháș©u...CĂĄc GiáșŁi PhĂĄp Nháș±m ThĂșc Đáș©y HoáșĄt Động Gia CĂŽng LáșŻp RĂĄp HĂ ng Điện Tá»­ Xuáș„t Kháș©u...
CĂĄc GiáșŁi PhĂĄp Nháș±m ThĂșc Đáș©y HoáșĄt Động Gia CĂŽng LáșŻp RĂĄp HĂ ng Điện Tá»­ Xuáș„t Kháș©u...
nataliej4
 
Sức khỏe mĂŽi trường
Sức khỏe mĂŽi trườngSức khỏe mĂŽi trường
Sức khỏe mĂŽi trường
TS DUOC
 
TĂ i liệu sức khỏe mĂŽi trường - Bộ Y Táșż
TĂ i liệu sức khỏe mĂŽi trường - Bộ Y TáșżTĂ i liệu sức khỏe mĂŽi trường - Bộ Y Táșż
TĂ i liệu sức khỏe mĂŽi trường - Bộ Y Táșż
Điều DÆ°á»Ąng
 
Y LÝ Y HỌC CỔ TRUYỀN
Y LÝ Y HỌC CỔ TRUYỀNY LÝ Y HỌC CỔ TRUYỀN
Y LÝ Y HỌC CỔ TRUYỀN
SoM
 
41 yhocotruyen daihoc
41 yhocotruyen daihoc41 yhocotruyen daihoc
41 yhocotruyen daihoc
TS DUOC
 
Y học cổ truyền - ĐáșĄi học
Y học cổ truyền - ĐáșĄi họcY học cổ truyền - ĐáșĄi học
Y học cổ truyền - ĐáșĄi học
Điều DÆ°á»Ąng
 
SĂĄng kiáșżn kinh nghiệm - Một số biện phĂĄp chỉ đáșĄo hoáșĄt động đổi mới phÆ°ÆĄng phĂĄ...
SĂĄng kiáșżn kinh nghiệm - Một số biện phĂĄp chỉ đáșĄo hoáșĄt động đổi mới phÆ°ÆĄng phĂĄ...SĂĄng kiáșżn kinh nghiệm - Một số biện phĂĄp chỉ đáșĄo hoáșĄt động đổi mới phÆ°ÆĄng phĂĄ...
SĂĄng kiáșżn kinh nghiệm - Một số biện phĂĄp chỉ đáșĄo hoáșĄt động đổi mới phÆ°ÆĄng phĂĄ...
Học Táș­p Long An
 
Qt077
Qt077Qt077
Qt077
Phi Phi
 
Quy luáș­t giĂĄ trị đối với nền kinh táșż thị trường. thá»±c tráșĄng nền kinh táșż nước ...
Quy luáș­t giĂĄ trị đối với nền kinh táșż thị trường. thá»±c tráșĄng nền kinh táșż nước ...Quy luáș­t giĂĄ trị đối với nền kinh táșż thị trường. thá»±c tráșĄng nền kinh táșż nước ...
Quy luáș­t giĂĄ trị đối với nền kinh táșż thị trường. thá»±c tráșĄng nền kinh táșż nước ...
jackjohn45
 
Tailieu.vncty.com phan tich bien dong dan so, lao dong va viec lam ở huyen ...
Tailieu.vncty.com phan tich bien dong dan so, lao dong va viec lam ở huyen ...Tailieu.vncty.com phan tich bien dong dan so, lao dong va viec lam ở huyen ...
Tailieu.vncty.com phan tich bien dong dan so, lao dong va viec lam ở huyen ...
Tráș§n Đức Anh
 
Presentation by Dr Tran Van Thuat
Presentation by Dr Tran Van ThuatPresentation by Dr Tran Van Thuat
Presentation by Dr Tran Van Thuat
ict4devwg
 
A Teacher's Guide on Markets for Agroforestry Tree Products.pdf
A Teacher's Guide on Markets for Agroforestry Tree Products.pdfA Teacher's Guide on Markets for Agroforestry Tree Products.pdf
A Teacher's Guide on Markets for Agroforestry Tree Products.pdf
TranLyTuong1
 
quyhoach&quanlynguonnuoc.pdf
quyhoach&quanlynguonnuoc.pdfquyhoach&quanlynguonnuoc.pdf
quyhoach&quanlynguonnuoc.pdf
TranLyTuong1
 

More Related Content

Similar to Bai giang da dang sinh hoc.pdf

GIÁO TRÌNH GIÁO DỀC SỚC KHỎE
GIÁO TRÌNH GIÁO DỀC SỚC KHỎEGIÁO TRÌNH GIÁO DỀC SỚC KHỎE
GIÁO TRÌNH GIÁO DỀC SỚC KHỎE
Man_Ebook
 
Khoa học hĂ nh vi GDSK - NXB HĂ  Nội
Khoa học hĂ nh vi GDSK - NXB HĂ  NộiKhoa học hĂ nh vi GDSK - NXB HĂ  Nội
Khoa học hĂ nh vi GDSK - NXB HĂ  Nội
TS DUOC
 
Qt054
Qt054Qt054
Qt054
Phi Phi
 
41 yhocotruyen daihoc
41 yhocotruyen daihoc41 yhocotruyen daihoc
41 yhocotruyen daihoc
TS DUOC
 
SĂĄng kiáșżn kinh nghiệm - Một số biện phĂĄp chỉ đáșĄo hoáșĄt động đổi mới phÆ°ÆĄng phĂĄ...
SĂĄng kiáșżn kinh nghiệm - Một số biện phĂĄp chỉ đáșĄo hoáșĄt động đổi mới phÆ°ÆĄng phĂĄ...SĂĄng kiáșżn kinh nghiệm - Một số biện phĂĄp chỉ đáșĄo hoáșĄt động đổi mới phÆ°ÆĄng phĂĄ...
SĂĄng kiáșżn kinh nghiệm - Một số biện phĂĄp chỉ đáșĄo hoáșĄt động đổi mới phÆ°ÆĄng phĂĄ...
Học Táș­p Long An
 
Qt077
Qt077Qt077
Qt077
Phi Phi
 

Similar to Bai giang da dang sinh hoc.pdf (20)

Ky thuat tao thuan thu cam the than kinh co
Ky thuat tao thuan thu cam the than kinh coKy thuat tao thuan thu cam the than kinh co
Ky thuat tao thuan thu cam the than kinh co
 
Tailieu.vncty.com day-hoc-gioi-han-phat-huy-tinh-tcnt
Tailieu.vncty.com day-hoc-gioi-han-phat-huy-tinh-tcntTailieu.vncty.com day-hoc-gioi-han-phat-huy-tinh-tcnt
Tailieu.vncty.com day-hoc-gioi-han-phat-huy-tinh-tcnt
 
Luan van ve hop dong chuyen nhuong quyen su dung dat
Luan van ve hop dong chuyen nhuong quyen su dung datLuan van ve hop dong chuyen nhuong quyen su dung dat
Luan van ve hop dong chuyen nhuong quyen su dung dat
 
Tailieu.vncty.com phat-trien-tu-duy-ham-qua-day-phuong-trinh
Tailieu.vncty.com phat-trien-tu-duy-ham-qua-day-phuong-trinhTailieu.vncty.com phat-trien-tu-duy-ham-qua-day-phuong-trinh
Tailieu.vncty.com phat-trien-tu-duy-ham-qua-day-phuong-trinh
 
Tailieu.vncty.com day-hoc-hinh-10-theo-gqvd-kien-tao
Tailieu.vncty.com day-hoc-hinh-10-theo-gqvd-kien-taoTailieu.vncty.com day-hoc-hinh-10-theo-gqvd-kien-tao
Tailieu.vncty.com day-hoc-hinh-10-theo-gqvd-kien-tao
 
GIÁO TRÌNH GIÁO DỀC SỚC KHỎE
GIÁO TRÌNH GIÁO DỀC SỚC KHỎEGIÁO TRÌNH GIÁO DỀC SỚC KHỎE
GIÁO TRÌNH GIÁO DỀC SỚC KHỎE
 
H oa hong
H oa hongH oa hong
H oa hong
 
Khoa học hĂ nh vi GDSK - NXB HĂ  Nội
Khoa học hĂ nh vi GDSK - NXB HĂ  NộiKhoa học hĂ nh vi GDSK - NXB HĂ  Nội
Khoa học hĂ nh vi GDSK - NXB HĂ  Nội
 
Qt054
Qt054Qt054
Qt054
 
CĂĄc GiáșŁi PhĂĄp Nháș±m ThĂșc Đáș©y HoáșĄt Động Gia CĂŽng LáșŻp RĂĄp HĂ ng Điện Tá»­ Xuáș„t Kháș©u...
CĂĄc GiáșŁi PhĂĄp Nháș±m ThĂșc Đáș©y HoáșĄt Động Gia CĂŽng LáșŻp RĂĄp HĂ ng Điện Tá»­ Xuáș„t Kháș©u...CĂĄc GiáșŁi PhĂĄp Nháș±m ThĂșc Đáș©y HoáșĄt Động Gia CĂŽng LáșŻp RĂĄp HĂ ng Điện Tá»­ Xuáș„t Kháș©u...
CĂĄc GiáșŁi PhĂĄp Nháș±m ThĂșc Đáș©y HoáșĄt Động Gia CĂŽng LáșŻp RĂĄp HĂ ng Điện Tá»­ Xuáș„t Kháș©u...
 
Sức khỏe mĂŽi trường
Sức khỏe mĂŽi trườngSức khỏe mĂŽi trường
Sức khỏe mĂŽi trường
 
TĂ i liệu sức khỏe mĂŽi trường - Bộ Y Táșż
TĂ i liệu sức khỏe mĂŽi trường - Bộ Y TáșżTĂ i liệu sức khỏe mĂŽi trường - Bộ Y Táșż
TĂ i liệu sức khỏe mĂŽi trường - Bộ Y Táșż
 
Y LÝ Y HỌC CỔ TRUYỀN
Y LÝ Y HỌC CỔ TRUYỀNY LÝ Y HỌC CỔ TRUYỀN
Y LÝ Y HỌC CỔ TRUYỀN
 
41 yhocotruyen daihoc
41 yhocotruyen daihoc41 yhocotruyen daihoc
41 yhocotruyen daihoc
 
Y học cổ truyền - ĐáșĄi học
Y học cổ truyền - ĐáșĄi họcY học cổ truyền - ĐáșĄi học
Y học cổ truyền - ĐáșĄi học
 
SĂĄng kiáșżn kinh nghiệm - Một số biện phĂĄp chỉ đáșĄo hoáșĄt động đổi mới phÆ°ÆĄng phĂĄ...
SĂĄng kiáșżn kinh nghiệm - Một số biện phĂĄp chỉ đáșĄo hoáșĄt động đổi mới phÆ°ÆĄng phĂĄ...SĂĄng kiáșżn kinh nghiệm - Một số biện phĂĄp chỉ đáșĄo hoáșĄt động đổi mới phÆ°ÆĄng phĂĄ...
SĂĄng kiáșżn kinh nghiệm - Một số biện phĂĄp chỉ đáșĄo hoáșĄt động đổi mới phÆ°ÆĄng phĂĄ...
 
Qt077
Qt077Qt077
Qt077
 
Quy luáș­t giĂĄ trị đối với nền kinh táșż thị trường. thá»±c tráșĄng nền kinh táșż nước ...
Quy luáș­t giĂĄ trị đối với nền kinh táșż thị trường. thá»±c tráșĄng nền kinh táșż nước ...Quy luáș­t giĂĄ trị đối với nền kinh táșż thị trường. thá»±c tráșĄng nền kinh táșż nước ...
Quy luáș­t giĂĄ trị đối với nền kinh táșż thị trường. thá»±c tráșĄng nền kinh táșż nước ...
 
Tailieu.vncty.com phan tich bien dong dan so, lao dong va viec lam ở huyen ...
Tailieu.vncty.com phan tich bien dong dan so, lao dong va viec lam ở huyen ...Tailieu.vncty.com phan tich bien dong dan so, lao dong va viec lam ở huyen ...
Tailieu.vncty.com phan tich bien dong dan so, lao dong va viec lam ở huyen ...
 
Presentation by Dr Tran Van Thuat
Presentation by Dr Tran Van ThuatPresentation by Dr Tran Van Thuat
Presentation by Dr Tran Van Thuat
 

More from TranLyTuong1

A Teacher's Guide on Markets for Agroforestry Tree Products.pdf
A Teacher's Guide on Markets for Agroforestry Tree Products.pdfA Teacher's Guide on Markets for Agroforestry Tree Products.pdf
A Teacher's Guide on Markets for Agroforestry Tree Products.pdf
TranLyTuong1
 
quyhoach&quanlynguonnuoc.pdf
quyhoach&quanlynguonnuoc.pdfquyhoach&quanlynguonnuoc.pdf
quyhoach&quanlynguonnuoc.pdf
TranLyTuong1
 
Kiem ke Lam san ngoai go.pdf
Kiem ke Lam san ngoai go.pdfKiem ke Lam san ngoai go.pdf
Kiem ke Lam san ngoai go.pdf
TranLyTuong1
 
Social Forestry Project Management for Forestry Master .Vn.pdf
Social Forestry Project Management for Forestry Master .Vn.pdfSocial Forestry Project Management for Forestry Master .Vn.pdf
Social Forestry Project Management for Forestry Master .Vn.pdf
TranLyTuong1
 
Bai giang nong lam ket hop.pdf
Bai giang nong lam ket hop.pdfBai giang nong lam ket hop.pdf
Bai giang nong lam ket hop.pdf
TranLyTuong1
 
Giao duc NLKH quan he voi KTXHMT - Bao Huy.pdf
Giao duc NLKH quan he voi KTXHMT - Bao Huy.pdfGiao duc NLKH quan he voi KTXHMT - Bao Huy.pdf
Giao duc NLKH quan he voi KTXHMT - Bao Huy.pdf
TranLyTuong1
 

More from TranLyTuong1 (6)

A Teacher's Guide on Markets for Agroforestry Tree Products.pdf
A Teacher's Guide on Markets for Agroforestry Tree Products.pdfA Teacher's Guide on Markets for Agroforestry Tree Products.pdf
A Teacher's Guide on Markets for Agroforestry Tree Products.pdf
 
quyhoach&quanlynguonnuoc.pdf
quyhoach&quanlynguonnuoc.pdfquyhoach&quanlynguonnuoc.pdf
quyhoach&quanlynguonnuoc.pdf
 
Kiem ke Lam san ngoai go.pdf
Kiem ke Lam san ngoai go.pdfKiem ke Lam san ngoai go.pdf
Kiem ke Lam san ngoai go.pdf
 
Social Forestry Project Management for Forestry Master .Vn.pdf
Social Forestry Project Management for Forestry Master .Vn.pdfSocial Forestry Project Management for Forestry Master .Vn.pdf
Social Forestry Project Management for Forestry Master .Vn.pdf
 
Bai giang nong lam ket hop.pdf
Bai giang nong lam ket hop.pdfBai giang nong lam ket hop.pdf
Bai giang nong lam ket hop.pdf
 
Giao duc NLKH quan he voi KTXHMT - Bao Huy.pdf
Giao duc NLKH quan he voi KTXHMT - Bao Huy.pdfGiao duc NLKH quan he voi KTXHMT - Bao Huy.pdf
Giao duc NLKH quan he voi KTXHMT - Bao Huy.pdf
 

Bai giang da dang sinh hoc.pdf

  • 1. 1 Ch−¬ng tr×nh Hç trĂź L©m nghiÖp x· hĂ©i BÎŒi gi¶ng b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c HÎŒ NĂ©i, 2002
  • 2. 2 Ch−¬ng tr×nh Hç trĂź L©m nghiÖp x· hĂ©i BÎŒi gi¶ng b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c BiÂȘn tËp: Cao ThÞ LĂœ, TrÇn MÂčnh §Âčt NhĂŁm tžc gi¶: Cao ThÞ LĂœ, NguyÔn ThÞ MĂ”ng - §Âči HĂ€c T©y NguyÂȘn TrÇn MÂčnh §Âčt, §inh ThÞ H−¬ng DuyÂȘn - §Âči hĂ€c N«ng L©m HuÕ §ç Quang Huy, PhÂčm Quang Vinh - §Âči HĂ€c L©m nghiÖp ViÖt Nam La Quang §é - §Âči HĂ€c N«ng L©m Thži NguyÂȘn HÎŒ NĂ©i, 2002 MĂŽc lĂŽc
  • 3. 3 LĂȘi nĂŁi ¼Çu 4 LĂœ do, mĂŽc ¼Ých vÎŒ vÞ trÝ m«n hĂ€c B¶o tĂ„n §DSH 6 Danh sžch cžc tĂ” viÕt tŸt 7 Ch−¬ng 1: TĂŠng quan vÒ Âźa dÂčng sinh hĂ€c ..........................................................1 BÎŒi 1: MĂ©t sĂš khži niÖm........................................................................................... 2 1 Khži niÖm Âźa dÂčng sinh hĂ€c ................................................................................2 2 MĂ©t sĂš vĂŻng giÎŒu tÝnh Âźa dÂčng sinh hĂ€c trÂȘn thÕ giĂ­i...........................................6 BÎŒi 2: Giž trÞ cña Âźa dÂčng sinh hĂ€c.........................................................................8 1 §Þnh giž giž trÞ cña Âźa dÂčng sinh hĂ€c .................................................................. 8 2 Giž trÞ cña Âźa dÂčng sinh hĂ€c.................................................................................8 BÎŒi 3: Suy thoži Âźa dÂčng sinh hĂ€c.........................................................................12 1 Khži niÖm suy thoži Âźa dÂčng sinh hĂ€c................................................................12 2 NguyÂȘn nh©n g©y suy thoži Âźa dÂčng sinh hĂ€c....................................................14 3 Thang bËc ph©n hÂčng mĂžc Âźe doÂč cña IUCN, 1994 .........................................15 Ch−¬ng 2: B¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c....................................................................21 BÎŒi 4: NguyÂȘn lĂœ cña b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c...................................................22 1 B¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c...................................................................................22 2 Cžc cÂŹ sĂ« cña b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c.......................................................... 23 3 Cžc nguyÂȘn tŸc cÂŹ b¶n cña b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c......................................23 BÎŒi 5: Cžc ph−¬ng thĂžc b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c............................................. 26 1 Cžc ph−¬ng thĂžc b¶o tĂ„n chÝnh......................................................................... 26 2 LuËt phžp liÂȘn quan ¼Õn b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c...........................................29 BÎŒi 6: TĂŠ chĂžc qu¶n lĂœ b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c............................................... 33 1 TĂŠ chĂžc qu¶n lĂœ Âźa dÂčng sinh hĂ€c tÂči cžc khu b¶o tĂ„n......................................33 2 Cžc hoÂčt Ÿéng phĂši hĂźp, hç trĂź trong b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c.......................39 Ch−¬ng 3: §a dÂčng sinh hĂ€c vÎŒ b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c Ă« ViÖt Nam......... 43 BÎŒi 7: GiĂ­i thiÖu Âźa dÂčng sinh hĂ€c Ă« viÖt nam.................................................... 44 1 CĂ« sĂ« tÂčo nÂȘn Âźa dÂčng sinh hĂ€c Ă« ViÖt Nam..................................................... 44 2 MĂžc Ÿé Âźa dÂčng sinh hĂ€c Ă« ViÖt Nam.................................................................45 3 TÝnh Âźa dÂčng trong cžc vĂŻng ¼Þa lĂœ sinh vËt ViÖt Nam.......................................53 BÎŒi 8: Suy thoži Âźa dÂčng sinh hĂ€c Ă« viÖt nam......................................................58 1 ThĂčc trÂčng suy thoži Âźa dÂčng sinh hĂ€c Ă« ViÖt Nam............................................58 2 NguyÂȘn nh©n g©y suy thoži Âźa dÂčng sinh hĂ€c Ă« ViÖt Nam.................................61 BÎŒi 9: B¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c Ă« ViÖt Nam........................................................66 1 LuËt phžp ViÖt Nam liÂȘn quan ¼Õn b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c........................... 66 2 HoÂčt Ÿéng b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c.................................................................68 3 §Þnh h−íng trong hoÂčt Ÿéng b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c.....................................72 Ch−¬ng 4: Gižm sžt vÎŒ Ÿžnh giž Âźa dÂčng sinh hĂ€c............................................ 76 BÎŒi 10: LËp kÕ hoÂčch ÂźiÒu tra, gižm sžt Âźa dÂčng sinh hĂ€c................................77 1 SĂč cÇn thiÕt cña gižm sžt, Ÿžnh giž Âźa dÂčng sinh hĂ€c...................................... 77 2 Ph©n tÝch xžc ¼Þnh nhu cÇu gižm sžt Ÿžnh giž Âźa dÂčng sinh hĂ€c......................77 3 LËp kÕ hoÂčch gižm sžt, Ÿžnh giž Âźa dÂčng sinh hĂ€c...........................................81 BÎŒi 11. Ph−¬ng phžp gižm sžt, Ÿžnh giž Âźa dÂčng sinh hĂ€c.............................. 85 1 §iÒu tra gižm sžt Âźa dÂčng loÎŒi Ÿéng vËt.............................................................85 2 §iÒu tra, gižm sžt Ÿžnh giž Âźa dÂčng loÎŒi thĂčc vËt............................................. 95 3 Gižm sžt tžc Ÿéng cña con ng−ĂȘi ¼Õn khu b¶o tĂ„n..........................................103 TÎŒi liÖu tham kh¶o.................................................................................................106 Khung ch−¬ng tr×nh tĂŠng quan toÎŒn ch−¬ng.....................................................110
  • 4. 4 LĂȘi nĂŁi ¼Çu Sau hĂ©i th¶o lÇn 2 cña Ch−¬ng tr×nh Hç trĂź L©m nghiÖp x· hĂ©i (Social forestry Support Programme, viÕt tŸc lÎŒ SFSP) vÒ phžt triÓn ch−¬ng tr×nh cĂŁ sĂč tham gia (PCD) ¼−üc tĂŠ chĂžc tÂči HÎŒ NĂ©i trong nšm 2000, trÂȘn cÂŹ sĂ« kÕt qu¶ phžt triÓn ch−¬ng tr×nh 4 m«n hĂ€c chÝnh liÂȘn quan ¼Õn L©m nghiÖp x· hĂ©i, mĂ©t sĂš tr−ĂȘng §Âči hĂ€c trong sĂš 7 ŸÚi tžc cña SFSP Ÿ· ¼Ò xuÊt vÎŒ lËp kÕ hoÂčch cho viÖc tiÕp tĂŽc phžt triÓn ch−¬ng tr×nh ŸÚi vĂ­i mĂ©t sĂš m«n hĂ€c mĂ­i, trong Ÿã cĂŁ m«n hĂ€c B¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c. Tham gia phžt triÓn ch−¬ng tr×nh m«n hĂ€c nÎŒy lÎŒ nhĂŁm gižo viÂȘn chuyÂȘn ngÎŒnh L©m nghiÖp cña 4 tr−ĂȘng §Âči hĂ€c trong c¶ nuĂ­c: L©m nghiÖp ViÖt Nam, N«ng l©m Thži NguyÂȘn, N«ng l©m HuÕ vÎŒ §Âči hĂ€c T©y NguyÂȘn. TrÂȘn thĂčc tÕ, m«n hĂ€c nÎŒy hiÖn chØ cĂŁ Tr−ĂȘng §Âči hĂ€c L©m nghiÖp ViÖt Nam (Xu©n Mai, HÎŒ T©y) tĂč biÂȘn soÂčn vÎŒ gi¶ng dÂčy cho sinh viÂȘn chuyÂȘn ngÎŒnh Qu¶n lĂœ b¶o vÖ tÎŒi nguyÂȘn rĂ”ng. Trong khi Ÿã cžc tr−ĂȘng §Âči hĂ€c N«ng l©m khžc vÉn ch−a ¼−a m«n hĂ€c nÎŒy vÎŒo ch−¬ng tr×nh ÂźÎŒo tÂčo chÝnh khĂŁa, hoÆc nÕu cĂŁ th× Ă« dÂčng giĂ­i thiÖu kÕt hĂźp vĂ­i mĂ©t sĂš m«n hĂ€c liÂȘn quan hoÆc cžc chuyÂȘn ¼Ò. §iÒu Ÿã ph¶n žnh mĂ©t thĂčc tÕ lÎŒ nhĂ·ng kiÕn thĂžc, kĂŒ nšng cĂČng nh− thži Ÿé cÇn thiÕt vÒ b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c ch−a ¼−üc trang bÞ mĂ©t cžch ¼Çy Ÿñ vÎŒ cĂŁ hÖ thĂšng trong ch−¬ng tr×nh ÂźÎŒo tÂčo kĂŒ s− l©m nghiÖp cña tÊt c¶ cžc tr−ĂȘng §Âči hĂ€c n«ng l©m trong c¶ n−íc. MÆc khžc qua kÕt qu¶ Ÿžnh giž nhu cÇu ÂźÎŒo tÂčo Ă« mĂ©t sĂš ¼Þa ph−¬ng cho thÊy hiÖn nay nhiÒu tĂŠ chĂžc, cž nh©n cĂČng cĂŁ nhu cÇu ÂźÎŒo tÂčo vÒ §a dÂčng sinh hĂ€c (§DSH). TËp bÎŒi gi¶ng nÎŒy lÎŒ kÕt qu¶ hĂźp tžc vÎŒ lÎŒm viÖc tËp thÓ cña nhĂŁm gižo viÂȘn Ă« 4 tr−ĂȘng §Âči hĂ€c, trÂȘn cÂŹ sĂ« kÕ thĂ”a nhĂČng kÕt qu¶ hiÖn cĂŁ cña mĂ©t sĂš tr−ĂȘng, tham kh¶o nhiÒu tÎŒi liÖu cĂŁ liÂȘn quan kÕt hĂźp vĂ­i nhĂ·ng kÕt qu¶ nghiÂȘn cĂžu tĂ” thĂčc tÕ, vĂ­i tinh thÇn hĂ€c hĂĄi vÎŒ cĂŻng chia sÎ kinh nghiÖm trong quž tr×nh tham gia PCD tĂ” viÖc thiÕt lËp khung ch−¬ng tr×nh cho ¼Õn viÖc sŸp xÕp nĂ©i dung cña cžc ch−¬ng mĂ©t cžch hĂźp lĂœ. §a dÂčng sinh hĂ€c lÎŒ mĂ©t vÊn ¼Ò lĂ­n trong nghiÂȘn cĂžu cĂČng nh− ÂźÎŒo tÂčo, do vËy lÎŒm thÕ nÎŒo ¼Ó cĂŽ thÓ hĂŁa kiÕn thĂžc nÎŒy trong ch−¬ng tr×nh ÂźÎŒo tÂčo kĂŒ s− l©m nghiÖp cĂČng lÎŒ mĂ©t vÊn ¼Ò ¼−üc nhĂŁm gižo viÂȘn biÂȘn soÂčn quan t©m, th¶o luËn vÎŒ c©n nhŸc trong quž tr×nh biÂȘn soÂčn cžc ch−¬ng. CuĂši cĂŻng, nĂ©i dung bÎŒi gi¶ng cña m«n hĂ€c cĂČng Ÿ· ¼−üc nhĂŁm biÂȘn soÂčn thĂšng nhÊt gĂ„m 4 ch−¬ng. ViÖc sŸp xÕp thĂž tĂč cña cžc ch−¬ng bÎŒi gi¶ng Âźi tĂ” khži qužt ¼Õn cžc vÊn ¼Ò cĂŽ thÓ vÒ Âźa dÂčng sinh hĂ€c. VĂ­i bĂš cĂŽc bÎŒi gi¶ng nÎŒy, nhĂŁm gižo viÂȘn biÂȘn soÂčn hy vĂ€ng r»ng khi ¼−a vÎŒo gi¶ng dÂčy, sinh viÂȘn sÏ tiÕp cËn vĂ­i vÊn ¼Ò mĂ©t cžch logic, trÂȘn cÂŹ sĂ« nŸm bŸt ¼−üc cžc khži niÖm, ¼Æc ÂźiÓm cĂČng nh− thĂčc trÂčng chung cña §DSH trÂȘn thÕ giĂ­i, xžc ¼Þnh ¼−üc cžc nguyÂȘn nh©n g©y suy thoži, cžc nguyÂȘn lĂœ cña b¶o tĂ„n §DSH nh»m lĂča chĂ€n ¼−üc cžc ph−¬ng thĂžc b¶o tĂ„n hĂźp lĂœ cĂČng nh− xžc ¼Þnh vÎŒ vËn dĂŽng ¼−üc cžc nĂ©i dung vÎŒ ph−¬ng phžp tĂŠ chĂžc qu¶n lĂœ b¶o tĂ„n hiÖu qu¶. TiÕp theo lÎŒ nhĂ·ng kiÕn thĂžc liÂȘn quan trĂčc tiÕp ¼Õn ¼Æc ÂźiÓm §DSH vÎŒ hoÂčt Ÿéng b¶o tĂ„n §DSH Ă« ViÖt Nam. MĂ©t vÊn ¼Ò cĂŽ thÓ hÂŹn lÎŒ xžc ¼Þnh nhu cÇu, mĂŽc tiÂȘu vÎŒ lËp kÕ hoÂčch gižm sžt Ÿžnh giž §DSH trong cžc khu b¶o tĂ„n. NĂ©i dung cĂŽ thÓ nÎŒy gŸn liÒn vĂ­i phÇn thĂčc tËp trÂȘn hiÖn tr−ĂȘng nh»m tÂčo cÂŹ hĂ©i cho sinh viÂȘn kh¶ nšng ph©n tÝch, vËn dĂŽng phĂši hĂźp vĂ­i mĂ©t sĂš m«n hĂ€c cĂŁ liÂȘn quan vÎŒ tham gia vÎŒo trong tiÕn tr×nh lËp kÕ hoÂčch vÎŒ thĂčc thi mĂ©t phÇn kÕ hoÂčch trong tiÕn tr×nh gižm sžt, Ÿžnh giž §DSH trÂȘn thĂčc tÕ. §Äng thĂȘi vĂ­i viÖc biÂȘn soÂčn bÎŒi gi¶ng nÎŒy, viÖc lĂča chĂ€n ph−¬ng phžp, kĂŒ thuËt gi¶ng dÂčy lÊy hĂ€c viÂȘn lÎŒm trung t©m cĂČng Ÿ· ¼−üc nhĂŁm gižo viÂȘn biÂȘn soÂčn lĂ„ng ghÐp vÎŒ vËn dĂŽng. ChÝnh v× thÕ, nhĂŁm biÂȘn soÂčn cĂČng Ÿ· xžc ¼Þnh viÖc hßan tÊt vÎŒ bĂŠ sung vËt liÖu gi¶ng dÂčy cho bÎŒi gi¶ng m«n hĂ€c lÎŒ viÖc lÎŒm cÇn thiÕt vÎŒ th−ĂȘng xuyÂȘn trong suĂšt quž tr×nh gi¶ng dÂčy m«n hĂ€c nÎŒy.
  • 5. 5 Tham gia phžt triÓn ch−¬ng tr×nh m«n hĂ€c nÎŒy, chĂłng t«i xin cžm ÂŹn «ng Pierre- Yves Suter, cĂš vÊn trâˆ’Ă«ng SFSP Ÿ· tÂčo ÂźiÒu kiÖn vÎŒ quan t©m ¼Õn hoÂčt Ÿéng chung nÎŒy, cžc cĂš vÊn kĂŒ thuËt vÎŒ t− vÊn ÂźÎŒo tÂčo Ÿ· hç trĂź vÎŒ cung cÊp cho chĂłng t«i vÒ ph−¬ng phžp cĂČng nh− nhiÒu Ăœ kiÕn quĂœ bžu trong suĂšt tiÕn tr×nh. ChĂłng t«i cĂČng xin ch©n thÎŒnh cžm ÂŹn Ÿn vÞ hç trĂź (SU), ¼Æc biÖt lÎŒ cžc trĂź lĂœ kĂŒ thuËt phĂŽ tržch phÇn ÂźÎŒo tÂčo, cĂŽ thÓ lÎŒ c« HÎŒ TuyÕt Nhung Ÿ· th−ĂȘng xuyÂȘn theo dĂąi vÎŒ thĂłc ŸÈy viÖc thĂčc hiÖn kÕ hĂ€ach phžt triÓn m«n hĂ€c trong suĂšt tiÕn tr×nh. ChĂłng t«i thÎŒnh thËt cžm ÂŹn TS. §Æng Huy HuĂșnh, TS. NguyÔn HoÎŒng NghÜa, ThÇy gižo tiÕng Anh: Mathew Parr Ÿ· gĂŁp Ăœ ph¶n hĂ„i cho b¶n th¶o ¼Çu tiÂȘn VĂ­i sĂč hĂźp tžc vÎŒ nĂŠ lĂčc trong vßng hÂŹn 1 nšm, tËp thÓ nhĂŁm gižo viÂȘn tham gia phžt triÓn ch−¬ng tr×nh m«n hĂ€c B¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c Ÿ· cĂš gŸng th¶o luËn, gĂŁp Ăœ vÎŒ tËp trung biÂȘn soÂčn bÎŒi gi¶ng tĂ”ng ch−¬ng theo khung ch−¬ng tr×nh Ÿ· thĂšng nhÊt chung. Tuy nhiÂȘn nhĂŁm biÂȘn soÂčn cĂČng xžc ¼Þnh r»ng nhĂ·ng thiÕu sĂŁt trong bÎŒi gi¶ng nÎŒy lÎŒ mĂ©t ÂźiÒu kh«ng thÓ tržnh khĂĄi. Do vËy, chĂłng t«i hy vĂ€ng sÏ nhËn ¼−üc nhiÒu Ăœ kiÕn gĂŁp Ăœ ch©n thÎŒnh cho viÖc cËp nhËt vÎŒ tži b¶n ŸÚi vĂ­i tËp bÎŒi gi¶ng nÎŒy. ChĂłng t«i xin ch©n thÎŒnh cžm ÂŹn. HÎŒ NĂ©i, thžng 10 nšm 2002 NhĂŁm biÂȘn tËp bÎŒi gi¶ng
  • 6. 6 LĂœ do, mĂŽc ¼Ých vÎŒ vÞ trÝ m«n hĂ€c B¶o tĂ„n §DSH LĂœ do phžt triÓn m«n hĂ€c B¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c ‱ §DSH cĂŁ vai trß quan trĂ€ng trong cuĂ©c sĂšng con ng−ĂȘi ‱ §DSH Ÿ· vÎŒ Âźang suy thoži nghiÂȘm trĂ€ng. ‱ B¶o tĂ„n §DSH lÎŒ mĂ©t nĂ©i dung cÂŹ b¶n trong phžt triÓn bÒn vĂ·ng cña mĂ€i quĂšc gia. ‱ ViÖt Nam Ÿ· cĂŁ chiÕn l−üc b¶o tĂ„n §DSH. ‱ KiÕn thĂžc, kĂŒ nšng vÎŒ thži Ÿé vÒ b¶o tĂ„n §DSH ch−a ¼−üc trang bÞ mĂ©t cžch ¼Çy Ÿñ vÎŒ cĂŁ hÖ thĂšng trong ch−¬ng tr×nh ÂźÎŒo tÂčo kĂŒ s− l©m nghiÖp cña cžc ŸÚi tžc cña SFSP. ‱ NhiÒu tĂŠ chĂžc, cž nh©n cĂŁ nhu cÇu ÂźÎŒo tÂčo vÒ §DSH. VÞ trÝ m«n hĂ€c : ‱ M«n hĂ€c liÂȘn quan chÆt chÏ vĂ­i cžc m«n hĂ€c cÂŹ sĂ« chuyÂȘn ngÎŒnh : ThĂčc vËt rĂ”ng, §éng vËt rĂ”ng, Sinh thži hĂ€c, Di truyÒn, GiĂšng c©y rĂ”ng, C«n trĂŻng, BÖnh c©y, L©m sinh hĂ€c ... ‱ M«n hĂ€c nÎŒy nÂȘn bĂš trÝ sau khi sinh viÂȘn hĂ€c xong cžc m«n : ThĂčc vËt rĂ”ng, §éng vËt rĂ”ng, Sinh thži hĂ€c, Di truyÒn. ‱ M«n hĂ€c giĂłp cho SV hĂ€c tĂšt cžc m«n khžc nh− : L©m s¶n ngoÎŒi gç, N«ng l©m kÕt hĂźp, Qu¶n lĂœ rĂ”ng bÒn vĂ·ng, C¶i thiÖn giĂšng c©y rĂ”ng. ‱ SĂš tiÕt : 45 tiÕt lĂœ thuyÕt (2 - 3 §VHT) + 1 tuÇn thĂčc tËp (1 §VHT) MĂŽc ¼Ých cña m«n hĂ€c Cung cÊp cho ng−ĂȘi hĂ€c hÖ thĂšng kiÕn thĂžc, kĂŒ nšng vÎŒ thži Ÿé cÇn thiÕt vÒ Âźa dÂčng sinh hĂ€c vÎŒ b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c ¼Ó hĂ€ cĂŁ kh¶ nšng vËn dĂŽng vÎŒo viÖc qu¶n lĂœ vÎŒ phžt triÓn bÒn vĂ·ng tÎŒi nguyÂȘn rĂ”ng.
  • 7. 7 Danh sžch cžc tĂ” viÕt tŸt BGCS : Ban th− kĂŒ b¶o tĂ„n cžc v−ĂȘn thĂčc vËt/ Botanical Gardens Conservation Secretariat BTTN : B¶o tĂ„n thiÂȘn nhiÂȘn CGIAR : NhĂŁm t− vÊn vÒ nghiÂȘn cĂžu n«ng nghiÖp QuĂšc tÕ/ Consultative Group on International Agricultural Research CITES : C«ng −íc quĂšc tÕ vÒ bu«n bžn cžc loÎŒi Ÿéng thĂčc vËt cĂŁ nguy cÂŹ bÞ tuyÖt chñng/ Convention on International Trade in Endangered Srecies §DSH : §a dÂčng sinh hĂ€c §VCXS : §éng vËt cĂŁ x−¬ng sĂšng §VHT : §n vÞ hĂ€c tr×nh §VKXS : §éng vËt kh«ng x−¬ng sĂšng FAO : TĂŠ chĂžc n«ng l−¬ng thÕ giĂ­i/ GDP : TĂŠng thu nhËp quĂšc d©n/ Gross Domestic Product GEF : QuĂŒ m«i tr−ĂȘng toÎŒn cÇu/ Global Environment Facility HST : HÖ sinh thži ICBP : TĂŠ chĂžc b¶o vÖ chim quĂšc tÕ/ The International Council for Bird Protection IUCN : HiÖp hĂ©i b¶o tĂ„n thiÂȘn nhiÂȘn QuĂšc tÕ/ The World Conservation Union KBT : Khu b¶o tĂ„n KHH§§DS/ BAP : KÕ hoÂčch hÎŒnh Ÿéng Âźa dÂčng sinh hĂ€c/ Biodiversity Activity Plan MAB : Ch−¬ng tr×nh con ng−ĂȘi vÎŒ sinh quyÓn (cña UNESCO)/ Man and the Biosphere Program NXB : NhÎŒ xuÊt b¶n €tc : € tiÂȘu chuÈn PCD : Phžt triÓn ch−¬ng tr×nh cĂŁ sĂč tham gia/ Participatory Curriculum Development SFSP : Ch−¬ng tr×nh Hç trĂź L©m nghiÖp x· hĂ©i/ Social Forestry Support Programme SU : §n vÞ hç trĂź cña SFSP tÂči HÎŒ NĂ©i/ Support Unit UNCED : HĂ©i nghÞ LiÂȘn hiÖp quĂšc vÒ m«i tr−ĂȘng vÎŒ phžt triÓn/ Conference on Environment and Development. UNDP : Ch−¬ng tr×nh phžt triÓn LiÂȘn hiÖp quĂšc/ United Nations Development Programme UNEP : Ch−¬ng tr×nh m«i tr−ĂȘng LiÂȘn hiÖp quĂšc/ United Nations Enviromental Programme. UNESCO : TĂŠ chĂžc gižo dĂŽc, khoa hĂ€c vÎŒ všn hĂŁa LiÂȘn hiÖp quĂšc/ United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. VH-LS-MT : Všn hĂŁa lÞch sö m«i tr−ĂȘng VQG : V−ĂȘn QuĂšc gia WB : Ng©n hÎŒng thÕ giĂ­i/ World Bank WRI : ViÖn tÎŒi nguyÂȘn thÕ giĂ­i/ World Resources Institule WWF : QuĂŒ QuĂšc tÕ vÒ b¶o vÖ thiÂȘn nhiÂȘn/ World Wide Fund for Nature
  • 8. 8 Ch−¬ng 1 TĂŠng quan vÒ Âźa dÂčng sinh hĂ€c MĂŽc ¼Ých: Ch−¬ng nÎŒy nh»m cung cÊp cho sinh viÂȘn nhĂ·ng kiÕn thĂžc tĂŠng quan vÒ Âźa dÂčng sinh hĂ€c. MĂŽc tiÂȘu: Sau khi hĂ€c xong ch−¬ng nÎŒy, sinh viÂȘn cĂŁ kh¶ nšng: ‱ Tr×nh bÎŒy ¼−üc cžc khži niÖm vÒ Âźa dÂčng sinh hĂ€c vÎŒ cžc giž trÞ cña Âźa dÂčng sinh hĂ€c ‱ Gi¶i thÝch ¼−üc sĂč suy thĂŁai vÎŒ cžc nguyÂȘn nh©n chÝnh g©y suy thoži Âźa dÂčng sinh hĂ€c . Khung ch−¬ng tr×nh tĂŠng quan toÎŒn ch−¬ng: BÎŒi MĂŽc tiÂȘu NĂ©i dung Ph−¬ng phžp VËt liÖu ThĂȘi gian Gi¶i thÝch cžc khži niÖm vÒ §DSH ‱ Khži niÖm §DSH + §a dÂčng di truyÒn + §a dÂčng lßai + §a dÂčng hÖ sinh thži + Tr×nh bÎŒy + Gi¶ng cĂŁ minh hĂ€a + C©u hĂĄi mĂ« + OHP + TÎŒi liÖu phžt tay + A0 BÎŒi 1: Khži niÖm vÒ Âźa dÂčng sinh hĂ€c NÂȘu ¼−üc mĂ©t sĂš vĂŻng giÎŒu tÝnh §DSH ‱ MĂ©t sĂš vĂŻng giÎŒu tÝnh §DSH trÂȘn thÕ giĂ­i + Gi¶ng cĂŁ minh hĂ€a + OHP 3 BÎŒi 2: Giž trÞ cña §DSH M« t¶ ¼−üc cžc giž trÞ cña Âźa dÂčng sinh hĂ€c ‱ §Þnh giž giž trÞ cña Âźa dÂčng sinh hĂ€c ‱ Giž trÞ trĂčc tiÕp ‱ Giž trÞ gižn tiÕp + Tr×nh bÎŒy + BÎŒi giao nhiÖm vĂŽ + TÎŒi liÖu phžt tay + OHP 2 Tr×nh bÎŒy ¼−üc khži niÖm vÎŒ quž tr×nh suy thoži §DSH ‱ Khži niÖm suy thoži §DSH ‱ Quž tr×nh suy thoži §DSH + Gi¶ng cĂŁ minh hĂ€a + §éng n·o + OHP, Slides + TÎŒi liÖu phžt tay + Card mÎŒu BÎŒi 3: Suy thoži Âźa dÂčng sinh hĂ€c Gi¶i thÝch ¼−üc cžc nguyÂȘn nh©n g©y suy thoži, thang bËc ph©n hÂčng mĂžc Âźe dĂ€a §DSH ‱ NguyÂȘn nh©n suy thoži §DSH ‱ Thang bËc ph©n hÂčng mĂžc Âźe dĂ€a §DSH + Tr×nh bÎŒy + Th¶o luËn nhĂŁm + GiÊy A0 + TÎŒi liÖu phžt tay 4
  • 9. 9 BÎŒi 1: MĂ©t sĂš khži niÖm MĂŽc tiÂȘu: KÕt thĂłc bÎŒi nÎŒy, sinh viÂȘn cĂŁ kh¶ nšng: ‱ Tr×nh bÎŒy ¼−üc cžc khži niÖm vÒ Âźa dÂčng sinh hĂ€c ‱ M« t¶ ¼−üc cžc vĂŻng giÎŒu tÝnh Âźa dÂčng sinh hĂ€c trÂȘn thÕ giĂ­i. 1 Khži niÖm Âźa dÂčng sinh hĂ€c ThuËt ngĂ· §a dÂčng sinh hĂ€c ¼−üc dĂŻng lÇn ¼Çu tiÂȘn vÎŒo nšm 1988 (Wilson, 1988) vÎŒ sau khi C«ng −íc §a dÂčng sinh hĂ€c ¼−üc kĂœ kÕt (1993), Ÿ· ¼−üc dĂŻng phĂŠ biÕn. Theo TĂ” ÂźiÓn §a dÂčng sinh hĂ€c vÎŒ phžt triÓn bÒn vĂ·ng cña BĂ© Khoa hĂ€c C«ng nghÖ vÎŒ m«i tr−ĂȘng (NXB Khoa hĂ€c vÎŒ kĂŒ thuËt, 2001): Ҥa dÂčng sinh hĂ€c lÎŒ thuËt ngĂ· dĂŻng ¼Ó m« t¶ sĂč phong phĂł vÎŒ Âźa dÂčng cña giĂ­i tĂč nhiÂȘn. §a dÂčng sinh hĂ€c lÎŒ sĂč phong phĂł cña mĂ€i cÂŹ thÓ sĂšng tĂ” mĂ€i nguĂ„n, trong cžc hÖ sinh thži trÂȘn ¼Êt liÒn, d−íi biÓn vÎŒ cžc hÖ sinh thži d−íi n−íc khžc vÎŒ mĂ€i tĂŠ hĂźp sinh thži mÎŒ chĂłng tÂčo nÂȘn.” §a dÂčng sinh hĂ€c bao gĂ„m c¶ cžc nguĂ„n tÎŒi nguyÂȘn di truyÒn, cžc cÂŹ thÓ hay cžc phÇn cña cÂŹ thÓ, cžc quÇn thÓ hay cžc hĂźp phÇn sinh hĂ€c khžc cña hÖ sinh thži, hiÖn Âźang cĂŁ giž trÞ sö dĂŽng hay cĂŁ tiÒm nšng sö dĂŽng cho loÎŒi ng−ĂȘi. §a dÂčng sinh hĂ€c bao gĂ„m sĂč Âźa dÂčng trong loÎŒi (Âźa dÂčng di truyÒn hay Âźa dÂčng gen), giĂ·a cžc lßai (Âźa dÂčng loÎŒi) vÎŒ cžc hÖ sinh thži (Âźa dÂčng hÖ sinh thži). §ã cĂČng chÝnh lÎŒ 3 phÂčm trĂŻ (cÊp Ÿé) mÎŒ Âźa dÂčng sinh hĂ€c thÓ hiÖn. 1.1 §a dÂčng di truyÒn 1.1.1 Khži niÖm §a dÂčng di truyÒn lÎŒ phÂčm trĂŻ chØ mĂžc Ÿé da dÂčng cña biÕn dÞ di truyÒn, sĂč khžc biÖt vÒ di truyÒn giĂ·a cžc xuÊt xĂž, quÇn thÓ vÎŒ giĂ·a cžc cž thÓ trong mĂ©t loÎŒi hay mĂ©t quÇn thÓ. SĂč Âźa dÂčng vÒ di truyÒn trong loÎŒi th−ĂȘng bÞ ¶nh hâˆ’Ă«ng bĂ«i nhĂ·ng tËp tÝnh sinh s¶n cña cžc cž thÓ trong quÇn thÓ. MĂ©t quÇn thÓ cĂŁ thÓ chØ cĂŁ vÎŒi cž thÓ ¼Õn hÎŒng triÖu cž thÓ. Cžc cž thÓ trong mĂ©t quÇn thÓ th−ĂȘng cĂŁ kiÓu gen khžc nhau. SĂč khžc nhau giĂ·a cžc cž thÓ (kiÓu h×nh) lÎŒ do t−¬ng tžc giĂ·a kiÓu gen vÎŒ m«i tr−ĂȘng tÂčo ra. H×nh 1.1: KiÓu h×nh cña cž thÓ ¼−üc quyÕt ¼Þnh do kiÓu gen vÎŒ m«i tr−ĂȘng (Alcock, 1993), (nguĂ„n: CÂŹ sĂ« sinh hĂ€c b¶o tĂ„n, 1999)
  • 10. 10 SĂč khžc biÖt vÒ gen (Âźa dÂčng di truyÒn) cho phÐp cžc loÎŒi thÝch Ăžng ¼−üc vĂ­i sĂč thay ŸÊi cña m«i tr−ĂȘng. ThĂčc tÕ cho thÊy, nhĂ·ng loÎŒi quĂœ hiÕm, ph©n bĂš hÑp th−ĂȘng Ÿn ÂźiÖu vÒ gen so vĂ­i cžc loÎŒi phĂŠ biÕn, ph©n bĂš rĂ©ng; do vËy chĂłng th−ĂȘng rÊt nhÂčy c¶m vĂ­i sĂč biÕn ŸÊi cña m«i tr−ĂȘng vÎŒ hËu qu¶ lÎŒ dÔ bÞ tuyÖt chñng. 1.1.2 MĂ©t sĂš nh©n tĂš lÎŒm gi¶m hoÆc tšng Âźa dÂčng di truyÒn: ‱ NhĂ·ng nh©n tĂš lÎŒm gi¶m Âźa dÂčng di truyÒn bao gĂ„m: + LÂčc dßng gen (Genetic drift): th−ĂȘng xuÊt hiÖn trong cžc quÇn thÓ nhĂĄ, cĂŁ thÓ lÎŒm gi¶m kÝch th−íc, tÝnh Âźa dÂčng quÇn thÓ vÎŒ sĂč suy thoži trong giao phĂši gÇn + ChĂ€n lĂ€c tĂč nhiÂȘn vÎŒ nh©n tÂčo (Natural and artificial selection) ‱ NhĂ·ng nh©n tĂš lÎŒm tšng Âźa dÂčng di truyÒn bao gĂ„m: + §ét biÕn gen (Genetic mutation) + SĂč di trĂł (Migration) 1.2 §a dÂčng loÎŒi 1.2.1 Khži niÖm §a dÂčng loÎŒi lÎŒ phÂčm trĂŻ chØ mĂžc Ÿé phong phĂł vÒ sĂš l−üng loÎŒi hoÆc sĂš l−üng cžc ph©n loÎŒi (loÎŒi phĂŽ) trÂȘn qu¶ ¼Êt, Ă« mĂ©t vĂŻng ¼Þa lĂœ, trong mĂ©t quĂšc gia hay trong mĂ©t sinh c¶nh nhÊt ¼Þnh. LoÎŒi lÎŒ nhĂ·ng nhĂŁm cž thÓ khžc biÖt vĂ­i cžc nhĂŁm khžc vÒ mÆt sinh hĂ€c vÎŒ sinh thži. Cžc cž thÓ trong loÎŒi cĂŁ vËt chÊt di truyÒn giĂšng nhau vÎŒ cĂŁ kh¶ nšng trao ŸÊi th«ng tin di truyÒn (giao phĂši, thĂŽ phÊn) vĂ­i nhau vÎŒ cho cžc thÕ hÖ con cži cĂŁ kh¶ nšng tiÕp tĂŽc sinh s¶n. Nh− vËy cžc cž thÓ trong loÎŒi chĂža toÎŒn bĂ© th«ng tin di truyÒn cña loÎŒi, v× vËy tÝnh Âźa dÂčng loÎŒi hoÎŒn toÎŒn bao trĂŻm tÝnh Âźa dÂčng di truyÒn vÎŒ nĂŁ ¼−üc coi lÎŒ quan trĂ€ng nhÊt khi ¼Ò cËp ¼Õn tÝnh Âźa dÂčng sinh hĂ€c. SĂč Âźa dÂčng vÒ loÎŒi trÂȘn thÕ giĂ­i ¼−üc thÓ hiÖn b»ng tĂŠng sĂš loÎŒi cĂŁ mÆt trÂȘn toÎŒn cÇu trong cžc nhĂŁm Ÿn vÞ ph©n loÂči. Theo dĂč Âźožn cña cžc nhÎŒ ph©n loÂči hĂ€c, cĂŁ thÓ cĂŁ tĂ” 5 - 30 triÖu loÎŒi sinh vËt trÂȘn qu¶ ¼Êt vÎŒ chiÕm phÇn lĂ­n lÎŒ vi sinh vËt vÎŒ c«n trĂŻng. ThĂčc tÕ hiÖn chØ cĂŁ kho¶ng trÂȘn 1,4 triÖu lßai sinh vËt Ÿ· ¼−üc m« t¶ (Wilson, 1988), trong Ÿã tËp trung chñ yÕu lÎŒ cžc loÎŒi Ÿéng thĂčc vËt cĂŹ lĂ­n, cĂŁ giž trÞ vÒ nhiÒu mÆt (b¶ng 1.1). B¶ng 1.1:SĂš lßai sinh vËt Ÿ· ¼−üc m« t¶ trÂȘn thÕ giĂ­i (Wilson, 1988 - cĂŁ bĂŠ sung) NhĂŁm SĂš lßai Ÿ· m« t¶ NhĂŁm SĂš lßai Ÿ· m« t¶ Virus 1.000 §éng vËt Ÿn bÎŒo 30.800 ThĂčc vËt Ÿn bÎŒo 4.760 C«n trĂŻng 751.000 NÊm 70.000 §VKXS khžc 238.761 T¶o 26.900 §VCXS bËc thÊp 1.273 §Þa y 18.000 Cž 19.056 RÂȘu 22.000 Õch nhži 4.184 D−¬ng xØ 12.000 Bß sžt 6.300 HÂčt trÇn 750 Chim 9.040 HÂčt kÝn 250.000 ThĂł 4.629 405.410 lßai 1.065.043 lßai 1.470.453 loÎŒi (nguĂ„n:PhÂčm NhËt, 2002)
  • 11. 11 Trong nghiÂȘn cĂžu Âźa dÂčng sinh hĂ€c,viÖc m« t¶ quy m« cña Âźa dÂčng loÎŒi lÎŒ rÊt quan trĂ€ng. Robert Whittaker Ÿ· sö dĂŽng mĂ©t hÖ thĂšng 3 bËc Ÿn gi¶n m« t¶ quy m« cña Âźa dÂčng loÎŒi gĂ„m: ‱ §a dÂčng alpha (α): lÎŒ tÝnh Âźa dÂčng xuÊt hiÖn trong mĂ©t sinh c¶nh hay trong mĂ©t quÇn x·. VÝ dĂŽ: SĂč Âźa dÂčng cña cžc loÎŒi c©y gç, cžc loÎŒi thĂł, chim... trong mĂ©t kiÓu rĂ”ng ¼Æc tr−ng. ‱ §a dÂčng beta (ÎČ): lÎŒ tÝnh Âźa dÂčng tĂ„n tÂči trong vĂŻng gižp ranh giĂ·a cžc sinh c¶nh hoÆc quÇn x·. VÝ dĂŽ: SĂč Âźa dÂčng cña cžc loÎŒi c©y gç, cžc loÎŒi thĂł, chim... trong sinh c¶nh chuyÓn tiÕp giĂ·a 2 kiÓu rĂ”ng. ‱ §a dÂčng gama (Îł):lÎŒ tÝnh Âźa dÂčng tĂ„n tÂči trong mĂ©t quy m« ¼Þa lĂœ. VÝ dĂŽ: SĂč Âźa dÂčng cña cžc loÎŒi c©y gç, cžc loÎŒi thĂł, chim... trong nhĂ·ng sinh c¶nh khžc nhau, cžch xa nhau cña cĂŻng mĂ©t vĂŻng ¼Þa lĂœ. NghiÂȘn cĂžu quy m« Âźa dÂčng sinh hĂ€c theo hÖ thĂšng trÂȘn cĂŁ Ăœ nghÜa quan trĂ€ng ŸÚi vĂ­i viÖc xem xÐt quy m« khi thiÕt lËp cžc −u tiÂȘn trong c«ng tžc b¶o tĂ„n. SĂč Âźa dÂčng vÒ loÎŒi Ÿ· tÂčo cho cžc quÇn x· sinh vËt kh¶ nšng ph¶n Ăžng vÎŒ thÝch nghi tĂšt hÂŹn ŸÚi vĂ­i nhĂ·ng thay ŸÊi cña ÂźiÒu kiÖn ngoÂči c¶nh. ChĂžc nšng sinh thži cña mĂ©t lßai cĂŁ ¶nh hâˆ’Ă«ng trĂčc tiÕp ¼Õn cÊu trĂłc cña quÇn x· sinh vËt vÎŒ bao trĂŻm hÂŹn lÎŒ lÂȘn c¶ hÖ sinh thži. VÝ dĂŽ: SĂč cĂŁ mÆt cña mĂ©t loÎŒi c©y gç (Sung, Si, DÎ...) kh«ng chØ tšng thÂȘm tÝnh Âźa dÂčng cña quÇn x· sinh vËt mÎŒ cßn gĂŁp phÇn tšng tÝnh ĂŠn ¼Þnh cña chÝnh loÎŒi Ÿã th«ng qua mĂši quan hÖ khŸng khÝt giĂ·a chĂłng vĂ­i cžc loÎŒi khžc. Cžc lßai sinh vËt khžc phĂŽ thuĂ©c vÎŒo loÎŒi c©y nÎŒy v× Ÿã lÎŒ nguĂ„n thĂžc šn cña chĂłng (KhØ, V−ün, SĂŁc, CÇy vßi mĂšc, Cu rĂšc, HĂ„ng hoÎŒng...) hoÆc loÎŒi c©y nÎŒy phžt triÓn hay mĂ« rĂ©ng vĂŻng ph©n bĂš (thĂŽ phÊn, phžt tžn hÂčt giĂšng...) nhĂȘ cžc lßai khžc. 1.2.2 NhĂ·ng nh©n tĂš ¶nh hâˆ’Ă«ng ¼Õn Âźa dÂčng loÎŒi ‱ SĂč h×nh thÎŒnh loÎŒi mĂ­i MĂ©t loÎŒi mĂ­i ¼−üc h×nh thÎŒnh th«ng qua quž tr×nh tiÕn hož. Quž tr×nh tiÕn hož liÂȘn quan ¼Õn h×nh thÎŒnh loÎŒi mĂ­i tĂ” nhĂ·ng loÎŒi Âźang tĂ„n tÂči v× chĂłng thÝch nghi vĂ­i nhĂ·ng ÂźiÒu kiÖn m«i tr−ĂȘng mĂ­i, hoÆc Ÿn gi¶n lÎŒ tžch riÂȘng ra tĂ” cžc loÎŒi gĂšc vÎŒ dÇn dÇn thay ŸÊi th«ng qua chĂ€n lĂ€c tĂč nhiÂȘn, Ÿét biÕn vÎŒ tži tĂŠ hĂźp. LĂœ thuyÕt tiÕn hĂŁa hiÖn tÂči cho thÊy hÇu hÕt sinh vËt h×nh thÎŒnh loÎŒi mĂ­i th«ng qua cžch ly ¼Þa lĂœ, cžch ly sinh s¶n vÎŒ quž tr×nh nÎŒy ¼−üc gĂ€i lÎŒ sĂč h×nh thÎŒnh lßai khžc vĂŻng ph©n bĂš (Allopatric speciaton). VÝ dĂŽ: HÂčt giĂšng cña mĂ©t loÎŒi c©y tĂ” ¼Êt liÒn ¼−üc phžt tžn ra ٦o th«ng qua giĂŁ, b·o hoÆc cžc loÎŒi chim, ... quÇn thÓ loÎŒi c©y Ÿã ¼−üc tÂčo thÎŒnh trÂȘn ٦o qua nhiÒu nšm, nhiÒu thÕ hÖ cĂŁ thÓ sÏ khžc vĂ­i quÇn thÓ Ă« ¼Êt liÒn. Tuy nhiÂȘn cĂČng cĂŁ nhĂ·ng loÎŒi mĂ­i ¼−üc h×nh thÎŒnh ngay trong cĂŻng mĂ©t vĂŻng ph©n bĂš (Sympatric speciation) khi nhĂ·ng quÇn thÓ cžch ly bĂ«i mĂ©t hoÆc nhiÒu cÂŹ chÕ sinh hĂ€c. VÝ dĂŽ: NhĂ·ng quÇn thÓ Ÿéng vËt cĂŁ thÓ phžt triÓn Ă« nhĂ·ng kh«ng gian khžc nhau nÂŹi mÎŒ chĂłng giao phĂši vÎŒ do vËy trĂ« nÂȘn cžch ly vÒ sinh s¶n. CĂŁ quÇn thÓ giao phĂši vÎŒo mĂŻa xu©n vÎŒ quÇn thÓ khžc lÂči giao phĂši vÎŒo mĂŻa thu. ‱ Phžt tžn thÝch nghi
  • 12. 12 Phžt tžn thÝch nghi lÎŒ sĂč h×nh thÎŒnh cžc loÎŒi khžc tĂ” mĂ©t loÎŒi bĂš mÑ, v× cžc quÇn thÓ Ă« nhĂ·ng ÂźiÒu kiÖn sĂšng khžc nhau cĂČng sÏ cĂŁ sĂč thÝch nghi khžc nhau. 1.3 §a dÂčng quÇn x· sinh vËt vÎŒ hÖ sinh thži 1.3.1 Khži niÖm §a dÂčng hÖ sinh thži lÎŒ phÂčm trĂŻ chØ sĂč phong phĂł cña m«i tr−ĂȘng trÂȘn cÂčn vÎŒ d−íi n−íc trÂȘn qu¶ ¼Êt tÂčo lÂȘn mĂ©t sĂš l−üng lĂ­n cžc hÖ sinh thži khžc nhau. SĂč Âźa dÂčng cžc hÖ sinh thži ¼−üc ph¶n žnh bĂ«i sĂč Âźa dÂčng vÒ sinh c¶nh qua mĂši quan hÖ giĂ·a cžc quÇn x· sinh vËt vÎŒ cžc quž tr×nh sinh thži trong sinh quyÓn (chu tr×nh vËt chÊt, cžc quan hÖ vÒ cžch sĂšng, ...). HÖ sinh thži lÎŒ mĂ©t Ÿn vÞ cÊu trĂłc vÎŒ chĂžc nšng cña sinh quyÓn gĂ„m: Cžc quÇn x· thĂčc vËt, cžc quÇn x· Ÿéng vËt, cžc quÇn x· vi sinh vËt, ¼Êt Âźai vÎŒ cžc yÕu tĂš khÝ hËu. QuÇn x· sinh vËt ¼−üc xžc ¼Þnh bĂ«i cžc loÎŒi sinh vËt trong mĂ©t sinh c¶nh nhÊt ¼Þnh cĂŻng vĂ­i cžc quan hÖ qua lÂči giĂ·a cžc cž thÓ trong loÎŒi vÎŒ giĂ·a cžc loÎŒi vĂ­i nhau. QuÇn x· sinh vËt cĂČng quan hÖ vĂ­i m«i tr−ĂȘng vËt lĂœ tÂčo thÎŒnh mĂ©t hÖ sinh thži. ViÖc xžc ¼Þnh hÖ sinh thži hay sinh c¶nh trÂȘn thĂčc tÕ lÎŒ rÊt khĂŁ khšn v× ranh giĂ­i cña chĂłng kh«ng rĂą rÎŒng. NhĂ·ng sinh c¶nh rĂ©ng lĂ­n trÂȘn qu¶ ¼Êt bao gĂ„m rĂ”ng nhiÖt Ÿíi, nhĂ·ng cžnh ŸÄng cĂĄ, ¼Êt ngËp n−íc, rĂ”ng ngËp mÆn... NhĂ·ng hÖ sinh thži nhĂĄ cĂČng cĂŁ thÓ xžc ¼Þnh nh− lÎŒ mĂ©t hĂ„ n−íc vÎŒ thËm chÝ lÎŒ mĂ©t gĂšc c©y. Theo Miklos Udvardi (Walters and Hamilton, 1993) th× trÂȘn thÕ giĂ­i bao gĂ„m nhiÒu chØnh thÓ sinh vËt. SĂč ph©n chia Ÿã tuĂș thuĂ©c vÎŒo ÂźiÒu kiÖn khÝ hËu vÎŒ cžc sinh vËt sĂšng trÂȘn Ÿã. MĂ©t chØnh thÓ bao gĂ„m nhiÒu hÖ sinh thži khžc nhau bao gĂ„m: 1. RĂ”ng m−a nhiÖt Ÿíi 8. §Çm rÂȘu (Tundra) vÎŒ sa mÂčc 2. RĂ”ng m−a ž nhiÖt Ÿíi - «n Ÿíi 9. Sa mÂčc, bžn sa mÂčc lÂčnh 3. RĂ”ng lž kim «n Ÿíi 10. Tr¶ng cĂĄ vÎŒ ŸÄng cĂĄ nhiÖt Ÿíi 4. RĂ”ng kh« nhiÖt Ÿíi 11. §Äng cĂĄ «n Ÿíi 5. RĂ”ng lž rĂ©ng «n Ÿíi 12. Th¶m thĂčc vËt vĂŻng nĂłi 6. Th¶m thĂčc vËt §Þa Trung H¶i 13. Th¶m thĂčc vËt vĂŻng ٦o 7. Sa mÂčc vÎŒ bžn sa mÂčc Èm 14. Th¶m thĂčc vËt vĂŻng hĂ„ 1.3.2 NhĂ·ng nh©n tĂš ¶nh hâˆ’Ă«ng M«i tr−ĂȘng vËt lĂœ cĂŁ ¶nh hâˆ’Ă«ng ¼Õn cÊu trĂłc vÎŒ tÝnh chÊt cña quÇn x· sinh vËt, ng−üc lÂči quÇn x· sinh vËt cĂČng cĂŁ nhĂ·ng ¶nh hâˆ’Ă«ng tĂ­i tÝnh chÊt vËt lĂœ cña hÖ sinh thži. VÝ dĂŽ Ă« cžc hÖ sinh thži trÂȘn cÂčn, tĂšc Ÿé giĂŁ, Ÿé Èm, nhiÖt Ÿé Ă« mĂ©t ¼Þa ÂźiÓm nhÊt ¼Þnh cĂŁ thÓ bÞ chi phĂši bĂ«i th¶m thĂčc vËt, hÖ Ÿéng vËt cĂŁ mÆt Ă« Ÿã. Trong hÖ sinh thži thuĂ» vĂčc, nhĂ·ng ¼Æc ÂźiÓm cña n−íc nh− Ÿé trong, Ÿé ŸÎc, Ÿé muĂši vÎŒ cžc loÂči hož chÊt khžc, Ÿé n«ng s©u Ÿ· chi phĂši ¼Õn cžc loÎŒi sinh vËt vÎŒ cÊu trĂłc quÇn x· sinh vËt. Nh−ng ng−üc lÂči, cžc quÇn x· sinh vËt nh− quÇn x· t¶o, rÂčn san h« Ÿ· cĂŁ ¶nh hâˆ’Ă«ng ¼Õn m«i tr−ĂȘng vËt lĂœ. Trong nhĂ·ng quÇn x· sinh hĂ€c, cĂŁ mĂ©t sĂš loÎŒi cĂŁ vai trß quyÕt ¼Þnh kh¶ nšng tĂ„n tÂči, phžt triÓn cña mĂ©t sĂš lĂ­n cžc loÎŒi khžc, ng−ĂȘi ta gĂ€i Ÿã lÎŒ nhĂ·ng loÎŒi −u thÕ. NhĂ·ng loÎŒi −u thÕ (chñ yÕu) nÎŒy cĂŁ ¶nh hâˆ’Ă«ng quan trĂ€ng ¼Õn cÊu trĂłc quÇn x· nhiÒu hÂŹn so vĂ­i tĂŠng sĂš cž thÓ cña cžc loÎŒi hay sinh khĂši cña chĂłng (Terborgh, 1976).
  • 13. 13 Trong mĂ©t quÇn x· sinh vËt, mçi loÎŒi cÇn vÎŒ tÂčo cho m×nh mĂ©t tËp hĂźp nhÊt ¼Þnh cžc loÎŒi sinh vËt khžc quanh nĂŁ, Ÿã chÝnh lÎŒ ĂŠ sinh thži cña loÎŒi. ĂŠ sinh thži cña mĂ©t loÎŒi lÎŒ kho¶ng kh«ng gian nÂŹi mÎŒ loÎŒi tĂ„n tÂči trong tĂč nhiÂȘn vÎŒ kh«ng bÞ cÂčnh tranh gay gŸt bĂ«i cžc loÎŒi khžc. ĂŠ sinh thži cña mĂ©t loÎŒi thĂčc vËt cĂŁ thÓ gĂ„m mĂ©t dÂčng ¼Êt cĂŻng vĂ­i cžc ÂźiÒu kiÖn sĂšng khžc nh− nšng l−üng žnh sžnh nhËn ¼−üc, Ÿé Èm cÇn thiÕt, hÖ thĂšng giao phÊn vÎŒ cÂŹ chÕ phžt tžn hÂčt giĂšng. ĂŠ sinh thži cña mĂ©t loÎŒi Ÿéng vËt cĂŁ thÓ bao gĂ„m kho¶ng kh«ng gian chiÕm cĂž, cžc loÂči thĂžc šn ¼−üc sö dĂŽng trong nšm, n−íc uĂšng vÎŒ nhu cÇu hang hĂšc trĂł Èn. ĂŠ sinh thži cña mĂ©t loÎŒi th−ĂȘng bao gĂ„m c¶ giai ÂźoÂčn diÔn thÕ mÎŒ loÎŒi chiÕm giĂ· (diÔn thÕ lÎŒ quž tr×nh thay ŸÊi dÇn dÇn vÒ thÎŒnh phÇn loÎŒi, cÊu trĂłc quÇn x· vÎŒ tÝnh chÊt vËt lĂœ ¼−üc xuÊt hiÖn kÕ tiÕp nhau, do nhĂ·ng biÕn ŸÊi tĂč nhiÂȘn hoÆc nh©n tÂčo ŸÚi vĂ­i quÇn x·). Nh− vËy sĂš l−üng loÎŒi cña mĂ©t hÖ sinh thži nÎŒo Ÿã cĂČng th−ĂȘng xuyÂȘn biÕn ŸÊi theo thĂȘi gian. NghiÂȘn cĂžu Âźa dÂčng sinh hĂ€c cĂČng ¼−üc tiÕn hÎŒnh Ă« cžc mĂžc Ÿé khžc nhau, tĂ” mĂ©t hÖ sinh thži ¼Õn toÎŒn bĂ© khu vĂčc chĂža nhiÒu hÖ sinh thži. Cžc khu vĂčc chĂža ÂźĂčng nhiÒu hÖ sinh thži khžc nhau th−ĂȘng giÎŒu cĂŁ vÒ Âźa dÂčng sinh hĂ€c nh−ng nhĂ·ng hÖ sinh thži riÂȘng biÖt th−ĂȘng chĂža ÂźĂčng nhiÒu loÎŒi ¼Æc hĂ·u. 2 MĂ©t sĂš vĂŻng giÎŒu tÝnh Âźa dÂčng sinh hĂ€c trÂȘn thÕ giĂ­i GiÎŒu tÝnh Âźa dÂčng sinh hĂ€c nhÊt lÎŒ vĂŻng nhiÖt Ÿíi vÎŒ tËp trung chñ yÕu lÎŒ cžc cžnh rĂ”ng nhiÖt Ÿíi, cžc rÂčn san h« nhiÖt Ÿíi. RĂ”ng nhiÖt Ÿíi tuy chØ chiÕm 7% diÖn tÝch bÒ mÆt trži ¼Êt, nh−ng chĂłng chĂža Ýt nhÊt lÎŒ 50%, thËm chÝ cĂŁ thÓ ¼Õn 90% tĂŠng sĂš loÎŒi Ÿéng, thĂčc vËt cña trži ¼Êt (McNeely et al,1990). VÒ thĂčc vËt, ¼Õn nay Ÿ· thĂšng kÂȘ ¼−üc kho¶ng 90.000 loÎŒi cĂŁ mÆt Ă« vĂŻng nhiÖt Ÿíi. VĂŻng nhiÖt Ÿíi Nam MĂŒ lÎŒ nÂŹi giÎŒu loÎŒi nhÊt, chiÕm 1/3 tĂŠng sĂš loÎŒi: Braxin cĂŁ 55.000 loÎŒi; Colombia cĂŁ 35.000 loÎŒi; Venezuela cĂŁ 15.000 - 25.000 loÎŒi. VĂŻng ch©u Phi kÐm Âźa dÂčng hÂŹn Nam MĂŒ: Tanzania 10.000 loÎŒi, CamÂŹrun 8.000 loÎŒi. Trong khi Ÿã, toÎŒn bĂ© vĂŻng BŸc MĂŒ, Âąu, ž chØ cĂŁ 50.000 loÎŒi. VĂŻng §«ng Nam ž cĂŁ tÝnh Âźa dÂčng khž cao, theo Van Steenis, 1971 vÎŒ Yap, 1994, cĂŁ tĂ­i 25.000 loÎŒi, chiÕm 10% sĂš loÎŒi thĂčc vËt cĂŁ hoa trÂȘn thÕ giĂ­i, trong Ÿã cĂŁ 40% lÎŒ loÎŒi ¼Æc hĂ·u. Indonesia 20.000 loÎŒi, Malaysia vÎŒ Thži Lan cĂŁ 12.000 loÎŒi, §«ng D−¬ng cĂŁ 15.000 loÎŒi. Tuy nhiÂȘn chĂłng ta mĂ­i chØ −íc l−üng sĂš l−üng t−¬ng ŸÚi cžc loÎŒi sinh vËt trong cžc hÖ sinh thži, vÎŒ cĂŁ kho¶ng 80% sĂš loÎŒi Ă« cÂčn. Con sĂš nÎŒy hoÎŒn toÎŒn ch−a chÝnh xžc, cĂŁ thÓ Ă« ÂźÂči d−¬ng vÎŒ cžc vĂŻng bĂȘ biÓn lÂči cĂŁ mĂžc Âźa dÂčng cao hÂŹn. B¶ng 1.2: §a dÂčng loÎŒi thĂčc vËt Ă« mĂ©t sĂš vĂŻng ¼Þa lĂœ khžc nhau VĂŻng SĂš loÎŒi thĂčc vËt SĂš loÎŒi thĂčc vËt ¼Æc hĂ·u Madagasca 6.000 4.900 RĂ”ng §Âči T©y D−¬ng, Braxin 10.000 5.000 T©y Ecuador 10.000 2.500 Colombia 10.000 2.500 Amazon (vĂŻng ¼Êt cao) 20.000 5.000 §«ng Himalaya 9.000 3.500
  • 14. 14 Malaysia 8.500 2.400 BŸc Borneo 9.000 3.500 Philipin 8.500 3.700 New Cledonia 1.580 1.400 (Theo N. Myers, "Threatened Biotas")
  • 15. 15 BÎŒi 2: Giž trÞ cña Âźa dÂčng sinh hĂ€c MĂŽc tiÂȘu: KÕt thĂłc bÎŒi nÎŒy, sinh viÂȘn cĂŁ kh¶ nšng: ‱ Tr×nh bÎŒy ¼−üc cžc giž trÞ cña Âźa dÂčng sinh hĂ€c 1. §Þnh giž giž trÞ cña Âźa dÂčng sinh hĂ€c NhiÒu nguĂ„n tÎŒi nguyÂȘn thiÂȘn nhiÂȘn nh− kh«ng khÝ, n−íc, ¼Êt, nhĂ·ng loÎŒi Ÿéng thĂčc vËt, vi sinh vËt quĂœ hiÕm, c¶nh quan thiÂȘn nhiÂȘn... ¼−üc coi lÎŒ nhĂ·ng nguĂ„n tÎŒi nguyÂȘn chung, thuĂ©c quyÒn sĂ« hĂ·u cña toÎŒn x· hĂ©i. NhĂ·ng nguĂ„n tÎŒi nguyÂȘn nÎŒy th−ĂȘng kh«ng quy ŸÊi thÎŒnh tiÒn ¼−üc. Con ng−ĂȘi vĂ­i cžc hoÂčt Ÿéng kinh tÕ cña m×nh, khi sö dĂŽng Ÿ· v« t×nh hoÆc cĂš Ăœ hñy hoÂči nhĂ·ng nguĂ„n tÎŒi nguyÂȘn nÎŒy mÎŒ kh«ng bao giĂȘ hoÎŒn tr¶ lÂči. Ă« nhiÒu quĂšc gia, sĂč suy gi¶m tÎŒi nguyÂȘn thiÂȘn nhiÂȘn vÎŒ sĂč xuĂšng cÊp cña m«i tr−ĂȘng ¼−üc xžc ¼Þnh chñ yÕu do nguyÂȘn nh©n kinh tÕ, nÂȘn cžc gi¶i phžp ngšn chÆn ph¶i dĂča trÂȘn cžc nguyÂȘn tŸc kinh tÕ. ViÖc ¼Þnh giž giž trÞ cña tÎŒi nguyÂȘn thiÂȘn nhiÂȘn vÎŒ Âźa dÂčng sinh hĂ€c lÎŒ mĂ©t viÖc rÊt khĂŁ nh−ng cÇn thiÕt. ViÖc ¼Þnh giž giž trÞ cña Âźa dÂčng sinh hĂ€c ph¶i dĂča trÂȘn sĂč kÕt hĂźp cžc m«n khoa hĂ€c vÒ kinh tÕ, ph©n tÝch kinh tÕ, khoa hĂ€c m«i tr−ĂȘng vÎŒ chÝnh sžch chung. HiÖn nay ¼Ó cĂŁ thÓ −íc l−üng ¼−üc sĂč mÊt mžt tĂŠng sĂš vÒ tÎŒi nguyÂȘn, ng−ĂȘi ta cšn cĂž vÎŒo viÖc tÝnh tožn tĂŠng thu nhËp quĂšc d©n (GDP) cĂŻng mĂ©t sĂš chØ sĂš ¼Þnh giž chÊt l−üng cuĂ©c sĂšng con ng−ĂȘi. §Ó diÔn t¶ vÎŒ Ÿžnh giž giž trÞ cña Âźa dÂčng sinh hĂ€c, ng−ĂȘi ta th−ĂȘng ph¶i sö dĂŽng hÎŒng loÂčt tiÂȘu chÝ vÒ kinh tÕ cĂČng nh− vÒ giž trÞ ÂźÂčo ŸÞc khžc nhau. MÆt khžc cĂČng cÇn ph¶i thÊy r»ng tÊt c¶ cžc loÎŒi sinh vËt ¼Òu cĂŁ mĂ©t chĂžc nšng nhÊt ¼Þnh trÂȘn trži ¼Êt, do Ÿã Âźa dÂčng sinh hĂ€c cĂŁ nhĂ·ng giž trÞ kh«ng thÓ thay thÕ ¼−üc. Ph−¬ng phžp th«ng dĂŽng nhÊt do Mc Neely (1988); Mc Neely vÎŒ ŸÄng nghiÖp (1990) sö dĂŽng. Trong Ÿã giž trÞ Âźa dÂčng sinh hĂ€c ¼−üc ph©n chia thÎŒnh giž trÞ kinh tÕ trĂčc tiÕp vÎŒ giž trÞ kinh tÕ gižn tiÕp. 2. Giž trÞ cña Âźa dÂčng sinh hĂ€c Giž trÞ kinh tÕ trĂčc tiÕp Giž trÞ kinh tÕ trĂčc tiÕp lÎŒ nhĂ·ng giž trÞ cña cžc s¶n phÈm sinh vËt ¼−üc con ng−ĂȘi trĂčc tiÕp khai thžc vÎŒ sö dĂŽng. Cžc giž trÞ nÎŒy th−ĂȘng ¼−üc tÝnh tožn dĂča trÂȘn sĂš liÖu ÂźiÒu tra Ă« nhĂ·ng ÂźiÓm khai thžc vÎŒ ŸÚi chiÕu vĂ­i sĂš liÖu thĂšng kÂȘ viÖc xuÊt nhËp khÈu cña c¶ n−íc. Giž trÞ kinh tÕ trĂčc tiÕp ¼−üc chia thÎŒnh giž trÞ sö dĂŽng cho tiÂȘu thĂŽ vÎŒ giž trÞ sö dĂŽng cho s¶n xuÊt. 2.1.1 Giž trÞ sö dĂŽng cho tiÂȘu thĂŽ Giž trÞ sö dĂŽng cho tiÂȘu thĂŽ ¼−üc Ÿžnh giž bao gĂ„m cžc s¶n phÈm tiÂȘu dĂŻng cho cuĂ©c sĂšng hÎŒng ngÎŒy nh−: cñi ŸÚt vÎŒ cžc loÂči s¶n phÈm khžc cho tiÂȘu dĂŻng cho gia ¼×nh. Cžc s¶n ph¶m nÎŒy kh«ng xuÊt hiÖn trÂȘn thÞ tr−ĂȘng nÂȘn hÇu nh− chĂłng kh«ng Ÿãng gĂŁp g× vÎŒo tĂŠng thu nhËp quĂšc d©n (GDP), nh−ng nÕu kh«ng cĂŁ nhĂ·ng nguĂ„n tÎŒi nguyÂȘn nÎŒy th× cuĂ©c sĂšng con ng−ĂȘi sÏ gÆp nhĂ·ng khĂŁ khšn nhÊt ¼Þnh. SĂč tĂ„n tÂči cña con ng−ĂȘi kh«ng thÓ tžch rĂȘi cžc loÎŒi sinh vËt. ThÕ giĂ­i sinh vËt mang lÂči cho con ng−ĂȘi nhiÒu s¶n phÈm mÎŒ con ng−ĂȘi Ÿ·, Âźang vÎŒ sÏ sö dĂŽng nh−: thĂžc šn, n−íc uĂšng, gç, cñi, nguyÂȘn liÖu, d−üc liÖu...
  • 16. 16 MĂ©t trong nhĂ·ng nhu cÇu cÇn thiÕt cña con ng−ĂȘi ŸÚi vĂ­i tÎŒi nguyÂȘn sinh vËt lÎŒ nguĂ„n ÂźÂčm Ÿéng vËt. NgoÎŒi nguĂ„n tĂ” vËt nu«i, Ă« nhiÒu vĂŻng miÒn nĂłi hÎŒng nšm cßn thu ¼−üc mĂ©t l−üng thÞt Ÿéng vËt rĂ”ng kh«ng nhĂĄ. Ă« nhiÒu vĂŻng ch©u Phi, thÞt Ÿéng vËt hoang d· chiÕm mĂ©t tĂ» lÖ lĂ­n trong bĂ·a šn hÎŒng ngÎŒy, vÝ dĂŽ nh− Ă« Botswana kho¶ng 40%; Nigeria 20%; Zaire 75% (Myers 1988). Ă« Zaire kho¶ng 1 triÖu tÊn thÞt chuĂ©t ¼−üc tiÂȘu thĂŽ hÎŒng nšm. Ă« Botswana kho¶ng 3 triÖu tÊn thÞt thĂĄ bÞ bŸn hÎŒng nšm. Cž cĂČng lÎŒ nguĂ„n ÂźÂčm quan trĂ€ng, hÎŒng nšm trÂȘn thÕ giĂ­i tiÂȘu thĂŽ kho¶ng 100 triÖu tÊn cž (FAO 1988). PhÇn lĂ­n sĂš cž Ÿžnh bŸt nÎŒy ¼−üc sö dĂŽng ngay tÂči ¼Þa ph−¬ng. Ă« ViÖt Nam theo thĂšng kÂȘ ban ¼Çu cĂŁ kho¶ng 73 loÎŒi thĂł, 130 loÎŒi chim vÎŒ hÂŹn 50 loÎŒi bß sžt cĂŁ giž trÞ sšn bŸt. Cž biÓn cĂČng lÎŒ nguĂ„n thĂčc phÈm quan trĂ€ng, hÎŒng nšm n−íc ta khai thžc kho¶ng 1,2 - 1,3 triÖu tÊn cž (PhÂčm Th−üc 1993). NgoÎŒi ra, con ng−ĂȘi cßn sö dĂŽng hÎŒng ngÎŒn loÎŒi c©y lÎŒm thĂžc šn, thĂžc šn gia sĂłc, lÊy gç, chiÕt xuÊt tinh dÇu vÎŒ phĂŽc vĂŽ cho nhiÒu mĂŽc ¼Ých khžc nĂ·a. Giž trÞ tiÂȘu thĂŽ cña tĂ”ng s¶n phÈm cĂŁ thÓ xžc ¼Þnh b»ng cžch kh¶o sžt xem ph¶i cÇn bao nhiÂȘu tiÒn ¼Ó mua mĂ©t s¶n phÈm t−¬ng tĂč trÂȘn thÞ tr−ĂȘng khi cĂ©ng ŸÄng kh«ng cßn khai thžc tÎŒi nguyÂȘn thiÂȘn nhiÂȘn xung quanh. Theo Mayr (1988): nÕu qu¶n lĂœ tĂšt 1ha rĂ”ng nhiÖt Ÿíi th× hÎŒng nšm nĂŁ cĂŁ thÓ cung cÊp cho con ng−ĂȘi mĂ©t l−üng s¶n phÈm sinh vËt hoang d· lÎŒ 200 Ÿ« la MĂŒ. 2.1.2 Giž trÞ sö dĂŽng cho s¶n xuÊt Giž trÞ sö dĂŽng cho s¶n xuÊt lÎŒ giž trÞ thu ¼−üc th«ng qua viÖc bžn cžc s¶n phÈm thu hži, khai thžc ¼−üc tĂ” thiÂȘn nhiÂȘn trÂȘn thÞ tr−ĂȘng nh− cñi, gç, song m©y, c©y d−üc liÖu, hoa qu¶, thÞt vÎŒ da Ÿéng vËt hoang d·... Giž trÞ s¶n xuÊt cña cžc nguĂ„n tÎŒi nguyÂȘn thiÂȘn nhiÂȘn lÎŒ rÊt lĂ­n ngay c¶ Ă« nhĂ·ng n−íc c«ng nghiÖp. TÂči MĂŒ hÎŒng nšm cĂŁ kho¶ng 4,5% giž trÞ GDP t−¬ng ¼−¬ng 87 tĂ» Ÿ« la thu ¼−üc b»ng cžch nÎŒy hay cžch khžc tĂ” cžc loÎŒi hoang d· (Perscott 1986). Ă« cžc n−íc Âźang phžt triÓn do hoÂčt Ÿéng c«ng nghiÖp cßn Ýt, ¼Æc biÖt lÎŒ vĂŻng n«ng th«n miÒn nĂłi th× giž trÞ nÎŒy cßn cao hÂŹn nhiÒu. Giž trÞ s¶n xuÊt lĂ­n nhÊt cña nhiÒu loÎŒi lÎŒ kh¶ nšng cung cÊp nguĂ„n nguyÂȘn vËt liÖu cho c«ng nghiÖp, n«ng nghiÖp vÎŒ lÎŒ cÂŹ sĂ« ¼Ó c¶i tiÕn giĂšng vËt nu«i, c©y trĂ„ng trong s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp. §Æc biÖt quan trĂ€ng lÎŒ nguĂ„n gen lÊy tĂ” cžc loÎŒi hoang d· cĂŁ kh¶ nšng khžng bÖnh cao vÎŒ chĂšng chÞu ¼−üc ÂźiÒu kiÖn ngoÂči c¶nh bÊt lĂźi tĂšt hÂŹn. Cžc loÎŒi hoang d· cßn cung cÊp nguĂ„n d−üc liÖu quan trĂ€ng. Ă« MĂŒ cĂŁ tĂ­i 25% cžc Ÿn thuĂšc sö dĂŽng cžc chÕ phÈm ÂźiÒu chÕ tĂ” c©y, cĂĄ, nÊm vÎŒ cžc loÎŒi vi sinh vËt (Fam Sworth 1988, Eisner 1991)... Ă« ViÖt Nam qua ÂźiÒu tra sÂŹ bĂ© cĂŁ kho¶ng 3.200 loÎŒi c©y vÎŒ 64 loÎŒi Ÿéng vËt Ÿ· ¼−üc con ng−ĂȘi sö dĂŽng lÎŒm d−üc liÖu, chĂ·a bÖnh (VĂą Všn Chi, 1997). 2.2 Giž trÞ gižn tiÕp Giž trÞ kinh tÕ gižn tiÕp lÎŒ lĂźi Ých do Âźa dÂčng sinh hĂ€c mang lÂči cho c¶ cĂ©ng ŸÄng. Nh− vËy giž trÞ kinh tÕ gižn tiÕp cña Âźa dÂčng sinh hĂ€c bao gĂ„m c¶ chÊt l−üng n−íc, b¶o vÖ ¼Êt, dÞch vĂŽ nghØ mžt, thÈm mĂŒ, phĂŽc vĂŽ gižo dĂŽc, nghiÂȘn cĂžu khoa hĂ€c, ÂźiÒu hoÎŒ khÝ hËu vÎŒ tÝch lĂČy cho x· hĂ©i t−¬ng lai. Giž trÞ gižn tiÕp ¼−üc hiÓu theo mĂ©t khÝa cÂčnh khžc bao gĂ„m cžc quž tr×nh x¶y ra trong m«i tr−ĂȘng vÎŒ cžc chĂžc nšng b¶o vÖ cña hÖ sinh thži. §ã lÎŒ nhĂ·ng mĂši lĂźi kh«ng Âźo ¼Õm ¼−üc vÎŒ nhiÒu khi lÎŒ v« giž. V× nhĂ·ng lĂźi Ých nÎŒy kh«ng ph¶i lÎŒ hÎŒng hož nÂȘn
  • 17. 17 th−ĂȘng kh«ng ¼−üc tÝnh ¼Õn trong quž tr×nh tÝnh GDP cña quĂšc gia. Tuy nhiÂȘn chĂłng lÂči Ÿãng vai trß rÊt quan trĂ€ng trong viÖc duy tr× nhĂ·ng s¶n phÈm tĂč nhiÂȘn mÎŒ nÒn kinh tÕ quĂšc gia phĂŽ thuĂ©c. Giž trÞ kinh tÕ gižn tiÕp cĂŁ thÓ kÓ ¼Õn gĂ„m: ‱ Giž trÞ sinh thži: Cžc hÖ sinh thži lÎŒ cÂŹ sĂ« sinh tĂ„n cña sĂč sĂšng trÂȘn trži ¼Êt trong Ÿã cĂŁ loÎŒi ng−ĂȘi. HÖ sinh thži rĂ”ng nhiÖt Ÿíi ¼−üc xem nh− lÎŒ lž phĂŠi xanh cña thÕ giĂ­i. §a dÂčng sinh hĂ€c lÎŒ nh©n tĂš quan trĂ€ng ¼Ó duy tr× cžc quž tr×nh sinh thži cÂŹ b¶n nh−: quang hĂźp cña thĂčc vËt, mĂši quan hÖ giĂ·a cžc lßai, ÂźiÒu hßa nguĂ„n n−íc, ÂźiÒu hßa khÝ hËu, b¶o vÖ vÎŒ lÎŒm tšng Ÿé ph× ¼Êt, hÂčn chÕ sĂč xĂŁi mßn cña ¼Êt vÎŒ bĂȘ biÓn,... tÂčo m«i tr−ĂȘng sĂšng ĂŠn ¼Þnh vÎŒ bÒn vĂ·ng cho con ng−ĂȘi. Con ng−ĂȘi kh«ng thÓ sĂšng ¼−üc nÕu thiÕu kh«ng khÝ, chÝnh hÖ thĂčc vËt Ÿ· vÎŒ Âźang cung cÊp miÔn phÝ l−üng oxy khĂŠng lĂ„ cho cuĂ©c sĂšng cña hÎŒng tĂ» ng−ĂȘi trÂȘn trži ¼Êt trong suĂšt cuĂ©c ÂźĂȘi cña m×nh. §a dÂčng sinh hĂ€c cßn gĂŁp phÇn tÂčo ra cžc dÞch vĂŽ nghØ ngÂŹi vÎŒ du lÞch sinh thži Du lÞch sinh thži cĂŁ thÓ lÎŒ mĂ©t trong nhĂ·ng biÖn phžp hiÖu qu¶ ŸÚi vĂ­i viÖc b¶o vÖ da dÂčng sinh hĂ€c, nhÊt lÎŒ khi chĂłng ¼−üc tĂŠ chĂžc, phĂši hĂźp chÆt chÏ vĂ­i ch−¬ng tr×nh qu¶n lĂœ vÎŒ b¶o tĂ„n tĂŠng hĂźp (Munn, 1992). Tuy vËy, cÇn chĂł Ăœ ¼Õn viÖc tĂŠ chĂžc cho du khžch quan sžt nhĂ·ng vÊn ¼Ò cÇn thiÕt liÂȘn quan ¼Õn b¶o vÖ m«i tr−ĂȘng, tÎŒi nguyÂȘn; tržnh nhĂ·ng hÎŒnh Ÿéng tiÂȘu cĂčc hay viÖc x©y dĂčng nhĂ·ng cÂŹ sĂ« hÂč tÇng quž khang trang, hiÖn ÂźÂči cĂŁ thÓ sÏ trĂ« thÎŒnh mĂši Âźe dĂ€a ŸÚi vĂ­i Âźa dÂčng sinh hĂ€c. ‱ Giž trÞ gižo dĂŽc vÎŒ khoa hĂ€c: NhiÒu sžch gižo khoa ÂźuĂźc biÂȘn soÂčn, nhiÒu ch−¬ng tr×nh v« tuyÕn vÎŒ phim ¶nh ¼−üc x©y dĂčng vÒ chñ ¼Ò b¶o tĂ„n thiÂȘn nhiÂȘn vĂ­i mĂŽc ¼Ých gižo dĂŽc vÎŒ gi¶i trÝ. ThÂȘm vÎŒo Ÿã nhĂ·ng tÎŒi liÖu vÒ lÞch sö tĂč nhiÂȘn cĂČng ¼−üc ¼−a vÎŒo gižo tr×nh gi¶ng dÂčy trong cžc tr−ĂȘng hĂ€c (Hair vÎŒ Pomerantz, 1987). MĂ©t sĂš l−üng lĂ­n cžc nhÎŒ khoa hĂ€c chuyÂȘn ngÎŒnh vÎŒ nhĂ·ng ng−ĂȘi yÂȘu thÝch sinh thži hĂ€c Ÿ· t×m hiÓu hÖ sinh thži mÎŒ kh«ng ph¶i tiÂȘu tĂšn nhiÒu tiÒn vÎŒ kh«ng ¼ßi hĂĄi nhiÒu loÂči dÞch vĂŽ cao cÊp. NhĂ·ng hoÂčt Ÿéng khoa hĂ€c nÎŒy mang lÂči lĂźi nhuËn kinh tÕ cho nhĂ·ng khu vĂčc nÂŹi hĂ€ tiÕn hÎŒnh quan sžt nghiÂȘn cĂžu. Giž trÞ thĂčc sĂč cßn lÎŒ kh¶ nšng n©ng cao kiÕn thĂžc, tšng c−ĂȘng tÝnh gižo dĂŽc vÎŒ tšng vĂšn sĂšng cho con ng−ĂȘi. Ng−üc lÂči th«ng qua cžc hoÂčt Ÿéng nghiÂȘn cĂžu khoa hĂ€c vÎŒ gižo dĂŽc con ng−ĂȘi hiÓu rĂą hÂŹn vÒ giž trÞ cña Âźa dÂčng sinh hĂ€c. SĂč Âźa dÂčng cña cžc loÎŒi trÂȘn thÕ giĂ­i cĂŁ thÓ ¼−üc coi nh− lÎŒ cÈm nang ¼Ó giĂ· cho qu¶ ¼Êt cña chĂłng ta vËn hÎŒnh mĂ©t cžch hĂ·u hiÖu. SĂč mÊt mžt cña cžc lßai cĂŁ thÓ vÝ nh− sĂč mÊt Âźi nhĂ·ng trang sžch cña cuĂšn cÈm nang cÇn thiÕt. NÕu nh− mĂ©t lĂłc nÎŒo Ÿã, chĂłng ta cÇn ¼Õn nhĂ·ng th«ng tin cña cuĂšn cÈm nang nÎŒy ¼Ó b¶o vÖ chĂłng ta vÎŒ nhĂ·ng loÎŒi khžc trÂȘn thÕ giĂ­i th× chĂłng ta kh«ng t×m Ÿ©u ra ¼−üc nĂ·a. ‱ Giž trÞ všn hĂŁa vÎŒ d©n tĂ©c hĂ€c: NgoÎŒi nhĂ·ng giž trÞ nÂȘu trÂȘn, Âźa dÂčng sinh hĂ€c cßn cĂŁ nhiÒu giž trÞ vÒ všn hĂŁa vÎŒ d©n tĂ©c hĂ€c mÎŒ nĂŁ dĂča trÂȘn cžc nÒn t¶ng vÒ ÂźÂčo ŸÞc cĂČng nh− kinh tÕ. HÖ thĂšng giž trÞ cña hÇu hÕt cžc t«n gižo, triÕt hĂ€c vÎŒ všn hĂŁa cung cÊp nhĂ·ng nguyÂȘn tŸc vÎŒ ÂźÂčo lĂœ cho viÖc b¶o tĂ„n loÎŒi. NhĂ·ng nguyÂȘn tŸc, triÕt lĂœ nÎŒy ¼−üc con ng−ĂȘi hiÓu vÎŒ qužn triÖt mĂ©t cžch dÔ dÎŒng, giĂłp cho loÎŒi ng−ĂȘi biÕt b¶o vÖ c¶ nhĂ·ng loÎŒi kh«ng mang lÂči giž trÞ kinh tÕ lĂ­n.
  • 18. 18 MĂ©t trong nhĂ·ng quan niÖm ÂźÂčo ŸÞc lĂ­n lÎŒ mçi loÎŒi sinh vËt sinh ra ¼Òu cĂŁ quyÒn ¼Ó tĂ„n tÂči. Con ng−ĂȘi hoÎŒn toÎŒn kh«ng cĂŁ quyÒn tiÂȘu diÖt cžc loÎŒi mÎŒ ng−üc lÂči ph¶i nç lĂčc hÎŒnh Ÿéng nh»m hÂčn chÕ sĂč tuyÖt chñng cña loÎŒi. SĂč t«n trĂ€ng cuĂ©c sĂšng con ng−ĂȘi vÎŒ Âźa dÂčng všn hĂŁa ph¶i ¼−üc ¼Æt ngang hÎŒng vĂ­i sĂč t«n trĂ€ng Âźa dÂčng sinh hĂ€c. Con ng−ĂȘi ph¶i chÞu tržch nhiÖm qu¶n lĂœ trži ¼Êt, nÕu nh− chĂłng ta lÎŒm tĂŠn hÂči nguĂ„n tÎŒi nguyÂȘn thiÂȘn nhiÂȘn trÂȘn trži ¼Êt vÎŒ lÎŒm cho nhiÒu loÎŒi bÞ Âźe dĂ€a tuyÖt chñng, th× nhĂ·ng thÕ hÖ tiÕp sau sÏ ph¶i tr¶ giž trong cuĂ©c sĂšng bĂ«i sĂč mÊt mžt nÎŒy.
  • 19. 19 BÎŒi 3: Suy thoži Âźa dÂčng sinh hĂ€c MĂŽc tiÂȘu: KÕt thĂłc bÎŒi nÎŒy, sinh viÂȘn cĂŁ kh¶ nšng: ‱ Tr×nh bÎŒy khži niÖm vÎŒ quž tr×nh suy thoži Âźa dÂčng sinh hĂ€c ‱ Gi¶i thÝch ¼−üc cžc nguyÂȘn nh©n chÝnh g©y suy thoži Âźa dÂčng sinh hĂ€c ‱ Tr×nh bÎŒy ¼−üc thang bËc ph©n hÂčng mĂžc Âźe dĂ€a Âźa dÂčng sinh hĂ€c. Khži niÖm suy thoži Âźa dÂčng sinh hĂ€c 2.3 Khži niÖm Suy thoži Âźa dÂčng sinh hĂ€c cĂŁ thÓ hiÓu lÎŒ sĂč suy gi¶m tÝnh Âźa dÂčng, bao gĂ„m sĂč suy gi¶m loÎŒi, nguĂ„n gen vÎŒ hÖ sinh thži, tĂ” Ÿã lÎŒm suy gi¶m giž trÞ, chĂžc nšng cña Âźa dÂčng sinh hĂ€c. SĂč suy thoži Âźa dÂčng sinh hĂ€c ¼−üc thÓ hiÖn Ă« cžc mÆt: ‱ HÖ sinh thži bÞ biÕn ŸÊi ‱ MÊt loÎŒi ‱ MÊt Âźa dÂčng di truyÒn MÊt loÎŒi, sĂč xĂŁi mßn di truyÒn, sĂč du nhËp x©m lÊn cña cžc loÎŒi sinh vËt lÂč, sĂč suy thoži cžc hÖ sinh thži tĂč nhiÂȘn, nhÊt lÎŒ rĂ”ng nhiÖt Ÿíi Âźang diÔn ra mĂ©t cžch nhanh chĂŁng ch−a tĂ”ng cĂŁ mÎŒ nguyÂȘn nh©n chñ yÕu lÎŒ do tžc Ÿéng cña con ng−ĂȘi. MĂ©t quÇn x· sinh vËt, hÖ sinh thži cĂŁ thÓ bÞ suy thoži trong mĂ©t vĂŻng, song nÕu tÊt c¶ cžc loÎŒi nguyÂȘn b¶n vÉn cßn sĂšng sĂŁt th× quÇn x· vÎŒ hÖ sinh thži Ÿã vÉn cßn tiÒm nšng phĂŽc hĂ„i. T−¬ng tĂč, Âźa dÂčng di truyÒn sÏ gi¶m khi kÝch th−íc quÇn thÓ bÞ gi¶m, nh−ng loÎŒi vÉn cĂŁ kh¶ nšng tži tÂčo lÂči sĂč Âźa dÂčng di truyÒn nhĂȘ Ÿét biÕn, tži tĂŠ hĂźp. LoÎŒi bÞ tuyÖt chñng th× nhĂ·ng th«ng tin di truyÒn chĂža trong bĂ© mžy di truyÒn cña loÎŒi sÏ mÊt Âźi, loÎŒi Ÿã khĂŁ cĂŁ kh¶ nšng ¼Ó phĂŽc hĂ„i vÎŒ con ng−ĂȘi sÏ khĂŁ cßn cÂŹ hĂ©i ¼Ó nhËn biÕt tiÒm nšng cña loÎŒi Ÿã. 2.4 Quž tr×nh suy thoži Âźa dÂčng sinh hĂ€c CĂŻng vĂ­i nhĂ·ng biÕn cĂš vÒ lÞch sö, vÒ kinh tÕ x· hĂ©i, Âźa dÂčng sinh hĂ€c trÂȘn tßan cÇu Ÿ· vÎŒ Âźang bÞ suy thoži nghiÂȘm trĂ€ng. MĂ©t trong nhĂ·ng dÊu hiÖu quan trĂ€ng nhÊt cña sĂč suy thoži Âźa dÂčng sinh hĂ€c lÎŒ sĂč tuyÖt chñng loÎŒi do m«i tr−ĂȘng sĂšng bÞ tĂŠn hÂči. Khži niÖm tuyÖt chñng cĂŁ nhiÒu nghÜa khžc nhau. MĂ©t loÎŒi bÞ coi lÎŒ tuyÖt chñng khi kh«ng cßn mĂ©t cž thÓ nÎŒo cña loÎŒi Ÿã cßn sĂšng sĂŁt Ă« bÊt kĂș Ÿ©u trÂȘn thÕ giĂ­i. VÝ dĂŽ: loÎŒi chim Vermivora bachmanii, cž thÓ cuĂši cĂŻng cña loÎŒi nÎŒy ¼−üc nh×n thÊy trong nhĂ·ng nšm cña thËp kĂ» 60. LoÎŒi mÎŒ chØ cßn mĂ©t sĂš cž thÓ cßn sĂŁt lÂči nhĂȘ sĂč chšm sĂŁc, nu«i trĂ„ng cña con ng−ĂȘi th× ¼−üc coi lÎŒ Ÿ· bÞ tuyÖt chñng trong hoang d·, vÝ dĂŽ loÎŒi H−¬u sao (Cervus nippon) Ă« ViÖt Nam. MĂ©t loÎŒi ¼−üc coi lÎŒ tuyÖt chñng cĂŽc bĂ© nÕu nh− nĂŁ kh«ng cßn sĂšng sĂŁt tÂči nhĂ·ng nÂŹi chĂłng Ÿ· tĂ”ng sĂšng, nh−ng ng−ĂȘi ta vÉn t×m thÊy chĂłng tÂči nhĂ·ng nÂŹi khžc trong thiÂȘn nhiÂȘn. MĂ©t sĂš nhÎŒ sinh thži hĂ€c sö dĂŽng cĂŽm tĂ” “loÎŒi bÞ tuyÖt chñng vÒ ph−¬ng diÖn sinh thži hĂ€c”, ÂźiÒu Ÿã cĂŁ nghÜa lÎŒ sĂš l−üng loÎŒi cßn lÂči Ýt ¼Õn mĂžc ¶nh hâˆ’Ă«ng cña nĂŁ kh«ng cßn Ăœ nghÜa ¼Õn nhĂ·ng loÎŒi khžc trong quÇn x·. VÝ dĂŽ: LoÎŒi HĂŠ (Panthera tigris)
  • 20. 20 hiÖn nay bÞ tuyÖt chñng vÒ ph−¬ng diÖn sinh thži hĂ€c, ÂźiÒu nÎŒy cĂŁ nghÜa lÎŒ sĂš l−üng HĂŠ hiÖn cßn trong thiÂȘn nhiÂȘn rÊt Ýt vÎŒ tžc Ÿéng cña chĂłng ¼Õn quÇn thÓ Ÿéng vËt mĂ„i lÎŒ kh«ng Ÿžng kÓ. NgoÎŒi ra, trong nghiÂȘn cĂžu Âźa dÂčng sinh hĂ€c cßn gĂ€i mĂ©t hiÖn t−ĂȘng khžc, Ÿã lÎŒ "cži chÕt Âźang sĂšng". Khi quÇn thÓ cña loÎŒi cĂŁ sĂš l−üng cž thÓ d−íi mĂžc bžo Ÿéng, nhiÒu kh¶ nšng loÎŒi sÏ bÞ tuyÖt chñng. §Úi vĂ­i mĂ©t sĂš quÇn thÓ trong tĂč nhiÂȘn, mĂ©t vÎŒi cž thÓ vÉn cßn cĂŁ thÓ sĂšng sĂŁt dai dÂœng vÎŒi nšm, vÎŒi chĂŽc nšm; chĂłng cĂŁ thÓ vÉn sinh s¶n nh−ng sĂš phËn cuĂši cĂŻng cña chĂłng vÉn lÎŒ sĂč tuyÖt chñng (nÕu kh«ng cĂŁ sĂč can thiÖp cña c«ng nghÖ sinh hĂ€c). C©y lÊy gç lÎŒ mĂ©t vÝ dĂŽ ÂźiÓn h×nh, mĂ©t c©y sĂšng tžch biÖt, kh«ng sinh s¶n cĂŁ thÓ sĂšng ¼Õn hÎŒng tršm nšm. NhĂ·ng loÎŒi nÎŒy ¼−üc coi lÎŒ hiÖn th©n cña “cži chÕt Âźang sĂšng”, mÆc dĂŻ vÒ ph−¬ng diÖn chuyÂȘn m«n nĂŁ ch−a bÞ tuyÖt chñng nÕu nh− mĂ©t vÎŒi cž thÓ cña loÎŒi vÉn sĂšng, nh−ng lĂłc nÎŒy quÇn thÓ kh«ng thÓ tĂ„n tÂči vÎŒ sinh s¶n mĂ©t cžch khĂĄe mÂčnh, sung sĂžc nĂ·a. DĂŻ muĂšn hay kh«ng t−¬ng lai cña loÎŒi cĂČng chØ giĂ­i hÂčn trong vßng ÂźĂȘi cña nhĂ·ng cž thÓ cßn sĂšng sĂŁt Ÿã (Gentry, 1986; Janzen, 1986b). SĂč sĂšng xuÊt hiÖn cžch Ÿ©y 3 - 4 tĂ» nšm vÎŒ tÝnh phĂžc tÂčp cña sĂč sĂšng bŸt ¼Çu tšng dÇn tĂ” ¼Çu thÕ kĂ» Cambrian (cžch ngÎŒy nay kho¶ng 600 triÖu nšm). CĂŻng vĂ­i sĂč tšng tÝnh Âźa dÂčng sinh hĂ€c lÎŒ sĂč tuyÖt chñng bŸt ¼Çu xuÊt hiÖn. Trong giai ÂźoÂčn tĂ” kĂ» Cambrian ¼Õn nay, cžc nhÎŒ cĂŠ sinh hĂ€c cho r»ng cĂŁ Ýt nhÊt 5 lÇn bÞ tuyÖt chñng hÎŒng loÂčt : ‱ TuyÖt chñng lÇn thĂž nhÊt diÔn ra vÎŒo cuĂši kĂ» Ordovican (cžch Ÿ©y kho¶ng 450 triÖu nšm ), kho¶ng 12% cžc hĂ€ Ÿéng vËt biÓn vÎŒ 60% sĂš loÎŒi Ÿéng thĂčc vËt bÞ tuyÖt chñng. ‱ TuyÖt chñng lÇn thĂž hai diÔn ra vÎŒo cuĂši kĂ» Devon (cžch Ÿ©y kho¶ng 365 triÖu nšm) vÎŒ kÐo dÎŒi kho¶ng 7 triÖu nšm Ÿ· g©y lÂȘn sĂč biÕn mÊt cña 60% tĂŠng sĂš loÎŒi cßn lÂči sau lÇn tuyÖt chñng lÇn thĂž nhÊt. ‱ TuyÖt chñng lÇn thĂž ba lÎŒ nghiÂȘm trĂ€ng nhÊt kÐo dÎŒi kho¶ng 1 triÖu nšm diÔn ra vÎŒo kĂ» Permian (cžch Ÿ©y kho¶ng 245 triÖu nšm) Ÿ· xož sĂŠ 54% sĂš hĂ€ vÎŒ kho¶ng 77 - 96% sĂš loÎŒi Ÿéng vËt biÓn, 2/3 sĂš loÎŒi bß sžt, Õch nhži vÎŒ 30% sĂš bĂ© c«n trĂŻng. ‱ TuyÖt chñng lÇn thĂž t− xÈy ra vÎŒo cuĂši kĂ» Triassic (cžch Ÿ©y kho¶ng 210 triÖu nšm) vĂ­i kho¶ng 20% sĂš loÎŒi sinh vËt trÂȘn trži ¼Êt bÞ tiÂȘu diÖt. Hai Ÿßt tuyÖt chñng ba vÎŒ bĂšn quž gÇn nhau v× vËy quž tr×nh phĂŽc hĂ„i lÂči hoÎŒn toÎŒn ph¶i mÊt 100 triÖu nšm (Wilson, 1992). ‱ TuyÖt chñng lÇn thĂž nšm diÔn ra vÎŒo cuĂši kĂ» Cretacis vÎŒ ¼Çu kĂ» Tertiary (cžch Ÿ©y kho¶ng 65 triÖu nšm). §©y ¼−üc coi lÎŒ lÇn tuyÖt chñng nĂŠi tiÕng nhÊt. NgoÎŒi cžc loÎŒi th»n l»n khĂŠng lĂ„, hÂŹn mĂ©t nöa loÎŒi bß sžt vÎŒ mĂ©t nöa loÎŒi sĂšng Ă« biÓn Ÿ· bÞ tuyÖt chñng. Theo Wilson (1992) th× ngoÎŒi nguyÂȘn nh©n do thiÂȘn thÂčch Ă« lÇn tuyÖt chñng thĂž nšm vÎŒ mĂ©t phÇn do nĂłi löa phun trÎŒo Ă« lÇn thĂž ba, sĂč tuyÖt chñng cßn lÂči lÎŒ do hiÖn t−üng bšng hÎŒ toÎŒn cÇu. Theo cžch tÝnh cña cžc nhÎŒ khoa hĂ€c th× tĂšc Ÿé tuyÖt chñng trung b×nh trong quž khĂž vÎŒo kho¶ng 9% trÂȘn mĂ©t triÖu nšm (Rauf, 1998), tĂžc kho¶ng 0,000009% trong mĂ©t nšm. Nh− vËy cĂž 5 nšm mÊt kho¶ng mĂ©t loÎŒi trong 2 triÖu loÎŒi cĂŁ trong quž khĂž. §iÒu nÎŒy cĂŁ thÓ thÊp hÂŹn so vĂ­i thĂčc tÕ v× cžc nhÎŒ khoa hĂ€c Ÿ· kh«ng tÝnh ¼−üc sĂč mÊt Âźi cña cžc loÎŒi ¼Æc hĂ·u. NÕu vËy tĂšc Ÿé tuyÖt chñng cao nhÊt chØ cĂŁ thÓ lÎŒ 2 loÎŒi mçi nšm.
  • 21. 21 MÆc dĂŻ sĂš l−üng loÎŒi Ÿ· bÞ tuyÖt chñng chØ lÎŒ nhĂ·ng con sĂš −íc l−üng vÎŒ chim, thĂł lÎŒ nhĂ·ng loÎŒi ¼−üc biÕt ¼Õn nhiÒu nhÊt song trÂȘn cÂŹ sĂ« b»ng chĂžng cĂŽ thÓ, cžc nhÎŒ khoa hĂ€c Ÿ· nÂȘu r»ng cĂŁ kho¶ng 85 loÎŒi thĂł vÎŒ 113 loÎŒi chim Ÿ· bÞ tuyÖt chñng tĂ” nhĂ·ng nšm 1600, t−¬ng Ăžng 2,1% cžc loÎŒi thĂł vÎŒ 1,3% cžc loÎŒi chim ( Reid & Miller, 1989 ; Smith et al, 1993 ). TĂšc Ÿé tuyÖt chñng ¼Æc biÖt tšng nhanh tĂ” khi xuÊt hiÖn x· hĂ©i loÎŒi ng−ĂȘi, ¼Æc biÖt trong vßng 150 nšm trĂ« lÂči Ÿ©y. TĂšc Ÿé tuyÖt chñng ŸÚi vĂ­i cžc loÎŒi thĂł vÎŒ chim lÎŒ kho¶ng 1 loÎŒi trong 10 nšm tÂči thĂȘi ÂźiÓm 1600 - 1700 vÎŒ tšng lÂȘn 1 loÎŒi/ nšm trong kho¶ng1850 - 1950. TĂšc Ÿé tuyÖt chñng tšng Ÿ· cho thÊy nhĂ·ng mĂši Âźe doÂč vĂ­i Âźa dÂčng sinh hĂ€c Ÿ· trĂ« nÂȘn nghiÂȘm trĂ€ng. TĂšc Ÿé tuyÖt chñng ¼Æc biÖt lĂ­n Ă« cžc ٦o v× ٦o kh«ng nhĂ·ng lÎŒ nÂŹi tËp trung cžc loÎŒi ¼Æc hĂ·u mÎŒ nĂŁ cßn bÞ khĂšng chÕ vÒ mÆt kh«ng gian. HÇu hÕt sĂč tuyÖt chñng cña cžc loÎŒi thĂł, chim, bß sžt vÎŒ Õch nhži ¼−üc biÕt ¼Õn trong vßng 350 nšm trĂ« lÂči Ÿ©y hÇu hÕt lÎŒ sĂšng trÂȘn ٦o vÎŒ hÂŹn 80% cžc loÎŒi thĂčc vËt ¼Æc hĂ·u trÂȘn cžc ٦o hiÖn nay ¼Òu Âźang bÞ Âźe dÂčng tuyÖt chñng. TĂšc Ÿé tuyÖt chñng Ă« ٦o th−ĂȘng lĂ­n hÂŹn cžc nÂŹi khžc. Cžc nghiÂȘn cĂžu vÒ nhĂ·ng quÇn x· sĂšng trÂȘn ٦o Ÿ· ¼−a mĂ©t quy luËt chung vÒ ph©n bĂš Âźa dÂčng sinh hĂ€c vÎŒ nĂŁ ¼−üc gĂ€i lÎŒ M« h×nh ¼Þa lĂœ sinh hĂ€c ٦o cña Mc Arthur vÎŒ Wilson (1967). M« h×nh nÎŒy nĂŁi lÂȘn mĂši quan hÖ giĂ·a sĂš loÎŒi vĂ­i diÖn tÝch vÎŒ th−ĂȘng tu©n theo qui luËt: NhĂ·ng ٦o cĂŁ diÖn tÝch rĂ©ng sÏ cĂŁ nhiÒu loÎŒi hÂŹn ٦o cĂŁ diÖn tÝch hÑp. Cžc ٦o lĂ­n cĂČng cho phÐp cžc loÎŒi cžch biÖt vÒ ¼Þa lĂœ tĂ„n tÂči quÇn thÓ cĂŁ kÝch th−íc lĂ­n hÂŹn vÎŒ lÎŒm tšng tÝnh ¼Æc thĂŻ cña loÎŒi vÎŒ lÎŒm gi¶m xžc suÊt tuyÖt chñng cña cžc loÎŒi mĂ­i h×nh thÎŒnh qua tiÕn hĂŁa. M« h×nh ¼Þa lĂœ sinh hĂ€c ٦o ¼−üc sö dĂŽng ¼Ó dĂč tÝnh, dĂč bžo sĂš l−üng vÎŒ tĂ» lÖ loÎŒi cĂŁ thÓ bÞ tuyÖt chñng mĂ©t khi nÂŹi c− trĂł cña chĂłng bÞ hñy hoÂči (Simberloff, 1986). DiÖn tÝch nÂŹi c− trĂł bÞ thu hÑp lÎŒm gi¶m kh¶ nšng cung cÊp cña nÂŹi sĂšng. M« h×nh nÎŒy cĂČng ¼−üc mĂ« rĂ©ng sĂč žp dĂŽng ŸÚi vĂ­i cžc khu b¶o tĂ„n, nÂŹi ¼−üc bao bĂ€c bĂ«i cžc hÖ sinh thži bÞ tĂŠn th−¬ng vÎŒ nÂŹi c− trĂł bÞ huĂ» hoÂči. Cžc khu nÎŒy cĂČng ¼−üc coi nh− nhĂ·ng hßn ٦o trÂȘn biÓn vÎŒ Âźang bÞ khai thžc lÎŒm cho nÂŹi c− trĂł cña cžc loÎŒi bÞ thu hÑp. M« h×nh nÎŒy cho biÕt r»ng nÕu 50% diÖn tÝch cña ٦o (vÎŒ cžc khu b¶o tĂ„n) bÞ huĂ» hoÂči th× kho¶ng 10% sĂš loÎŒi trÂȘn ٦o sÏ bÞ tuyÖt chñng. NÕu 90% nÂŹi c− trĂł bÞ phž hoÂči th× 50% sĂš loÎŒi bÞ mÊt vÎŒ khi 99% nÂŹi c− trĂł bÞ mÊt th× 75% sĂš loÎŒi sÏ bÞ mÊt. Do rĂ”ng nhiÖt Ÿíi lÎŒ nÂŹi sinh sĂšng cña phÇn lĂ­n cžc loÎŒi sinh vËt trÂȘn thÕ giĂ­i nÂȘn sĂč gi¶m sĂłt nhanh chĂŁng diÖn tÝch rĂ”ng vÎŒ nÂčn phž rĂ”ng cßn tiÕp tĂŽc cho ¼Õn khi chØ cßn lÂči cžc Khu b¶o tĂ„n th× kho¶ng 2/3 sĂš loÎŒi thĂčc vËt vÎŒ chim sÏ bÞ tuyÖt chñng (Simberloff. 1986). NhiÒu nhÎŒ khoa hĂ€c dĂč Âźožn r»ng sÏ mÊt 5-10% sĂš loÎŒi vÎŒo nhĂ·ng nšm 1990-2020, b×nh qu©n mçi ngÎŒy mÊt Âźi 40-140 loÎŒi. CĂŁ thÓ sÏ bÞ mÊt kho¶ng 25% sĂš loÎŒi vÎŒo nšm 2050. 3 NguyÂȘn nh©n g©y suy thoži Âźa dÂčng sinh hĂ€c §a dÂčng sinh hĂ€c suy thoži do 2 nhĂŁm nguyÂȘn nh©n chÝnh lÎŒ : hiÓm hĂ€a tĂč nhiÂȘn vÎŒ tžc Ÿéng cña con ng−ĂȘi. Cžc hiÓm hĂ€a tĂč nhiÂȘn g©y ra nhĂ·ng tĂŠn hÂči nÆng nÒ cho Âźa dÂčng sinh hĂ€c trong nhĂ·ng kĂ» nguyÂȘn cžch Ÿ©y hÂŹn 60 triÖu nšm, cßn ¶nh hâˆ’Ă«ng cña cžc hoÂčt Ÿéng do con ng−ĂȘi g©y nÂȘn ¼Æc biÖt nghiÂȘm trĂ€ng tĂ” giĂ·a thÕ kĂ» XIX ¼Õn nay. NhĂ·ng ¶nh hâˆ’Ă«ng do tžc Ÿéng cña con ng−ĂȘi g©y ra chñ yÕu lÎŒm thay ŸÊi, suy thoži vÎŒ hñy hoÂči c¶nh quan trÂȘn diÖn rĂ©ng. §iÒu Ÿã ŸÈy loÎŒi vÎŒ cžc quÇn x· vÎŒo nÂčn diÖt chñng. MĂši nguy hÂči do con ng−ĂȘi g©y ra ŸÚi vĂ­i Âźa dÂčng sinh hĂ€c lÎŒ viÖc phž hñy, chia
  • 22. 22 cŸt, lÎŒm suy thoži sinh c¶nh (nÂŹi sĂšng). ViÖc khai thžc quž mĂžc cžc loÎŒi phĂŽc vĂŽ cho nhu cÇu cña con ng−ĂȘi, viÖc du nhËp cžc loÎŒi vÎŒ gia tšng bÖnh dÞch cĂČng lÎŒ nhĂ·ng nguyÂȘn nh©n quan trĂ€ng lÎŒm suy thoži Âźa dÂčng sinh hĂ€c. Cžc mĂši Âźe dĂ€a trÂȘn cĂŁ liÂȘn quan mËt thiÕt ¼Õn sĂč gia tšng d©n sĂš cña toÎŒn thÕ giĂ­i. ViÖc phž hñy cžc quÇn x· sinh hĂ€c x¶y ra nhiÒu nhÊt trong vßng 150 nšm trĂ« lÂči Ÿ©y vÎŒ liÂȘn quan ¼Õn d©n sĂš thÕ giĂ­i: 1 tĂ» ng−ĂȘi nšm 1850, 2 tĂ» ng−ĂȘi nšm 1930 vÎŒ 5,9 tĂ» ng−ĂȘi vÎŒo nšm 1995, hiÖn nay Ÿ· cĂŁ trÂȘn 6 tĂ» ng−ĂȘi. TĂšc Ÿé tšng d©n sĂš thÊp Ă« cžc n−íc c«ng nghiÖp phžt triÓn nh−ng cßn cao Ă« cžc n−íc kÐm phžt triÓn Ă« Ch©u ž, Ch©u Phi vÎŒ MĂŒ La Tinh mÎŒ Ÿ©y lÂči lÎŒ nhĂ·ng nÂŹi giÎŒu tÝnh Âźa dÂčng sinh hĂ€c (WRI/UNEP/UNDP, 1994) 4 Thang bËc ph©n hÂčng mĂžc Âźe doÂč cña IUCN, 1994 (IUCN Red List Categorles). Thang bËc ph©n hÂčng mĂžc Âźe doÂč nšm 1994 cña IUCN hiÖn Âźang ¼−üc sö dĂŽng cĂŁ cÊu trĂłc cžc thang bËc ph©n hÂčng mĂžc Âźe dĂ€a ¼−üc m« t¶ tĂŁm l−üc qua sÂŹ ŸÄ sau: SÂŹ ŸÄ 3.1: CÊu trĂłc cžc cÊp Âźe dĂ€a (IUCN, 1994) ‱ Thang bËc ph©n hÂčng mĂžc Âźe dĂ€a cĂŽ thÓ: + Cžc bËc ph©n hÂčng chÝnh: - BÞ tuyÖt chñng - EX (Extinct): MĂ©t Ÿn vÞ ph©n loÂči ¼−üc coi lÎŒ tuyÖt chñng khi chŸc chŸn cž thÓ cuĂši cĂŻng cña Ÿn vÞ ph©n loÂči Ÿã Ÿ· bÞ tiÂȘu diÖt. - TuyÖt chñng trong hoang d· - EW (Extinct in the wild) : MĂ©t loÎŒi ¼−üc coi lÎŒ tuyÖt chñng trong hoang d· khi biÕt ¼−üc loÎŒi Ÿã chØ tĂ„n tÂči trong ÂźiÒu kiÖn nu«i trĂ„ng n»m ngoÎŒi phÂčm vi ph©n bĂš lÞch sö cña loÎŒi Ÿã. LoÎŒi ¼−üc coi lÎŒ tuyÖt chñng trong hoang d· khi nhĂ·ng nç lĂčc ÂźiÒu tra tÂči nhĂ·ng vĂŻng sĂšng cña loÎŒi Ÿ· biÕt hoÆc nhĂ·ng sinh c¶nh cĂŁ hi vĂ€ng gÆp ¼−üc, vÎŒo nhĂ·ng thĂȘi ÂźiÓm thÝch hĂźp (theo ngÎŒy, mĂŻa, nšm) khŸp cžc vĂŻng ph©n bĂš lÞch sö cña nĂŁ, mÎŒ vÉn kh«ng t×m ra mĂ©t cž thÓ Nguy cÊp cao (CR) BÞ tuyÖt chñng (EX) §ñ dĂ· liÖu HÇu nh− kh«ng bÞ Âźe dĂ€a GÇn bÞ Âźe dĂ€a BÞ tuyÖt chñng trong hoang d· (EW) PhĂŽ thuĂ©c b¶o tĂ„n Nguy cÊp (EN) SŸp nguy cÊp (VU) ThiÕu dĂ· liÖu (DD) BÞ Âźe dĂ€a §e dĂ€a thÊp §−üc Ÿžnh giž Ch−a ¼−üc Ÿžnh giž (NE)
  • 23. 23 nÎŒo. Cžc cuĂ©c ÂźiÒu tra v−üt quž khung thĂȘi gian cña mĂ©t vßng ÂźĂȘi hoÆc tuĂŠi thĂ€ cña chĂłng. - Nguy cÊp cao/ RÊt nguy cÊp - CR (Critical Endangered): MĂ©t loÎŒi ¼−üc coi lÎŒ rÊt nguy cÊp khi nĂŁ ph¶i ŸÚi mÆt vĂ­i nhĂ·ng mĂši Âźe doÂč tuyÖt chñng tĂč nhiÂȘn rÊt lĂ­n trong mĂ©t t−¬ng lai gÇn, theo ¼Þnh nghÜa tĂ” mĂŽc A ¼Õn E d−íi Ÿ©y: A. QuÇn thÓ Âźang bÞ suy gi¶m theo mĂ©t trong cžc h×nh thĂžc sau: 1. Cžc −íc l−üng chØ ra r»ng quÇn Ÿ· bÞ/ cĂŁ xu thÕ hoÆc nghi cĂŁ sĂč suy gi¶m Ýt nhÊt 80% trong vßng 10 nšm hoÆc trong 3 thÕ hÖ vĂ”a qua, ¼−üc xžc ¼Þnh bĂ«i: (a) quan sžt trĂčc tiÕp (b) chØ sĂš cña Ÿé phong phĂł sžt thĂčcvĂ­i ŸnvÞ ph©n loÂči Ÿã (c) sĂč suy gi¶m trong vĂŻng chiÕm cĂž, phÂčm vi xuÊt hiÖn hay chÊt l−üng cña sinh c¶nh . (d) mĂžc Ÿé khai thžc hiÖn tÂči hoÆc xu h−íng khai thžc. (e) hËu qu¶ cña du nhËp loÎŒi mĂ­i, tÂčp lai, bÖnh dÞch, « nhiÔm hay kĂœ sinh. 2. SĂč suy gi¶m Ýt nhÊt 80%, cĂŁ xu h−íng hoÆc nghi sÏ cĂŁ thÓ gÆp ph¶i trong 10 nšm tĂ­i hoÆc trong 3thÕ hÖ dĂča trÂȘn cÂŹ sĂ« xžc ¼Þnh cña bÊt kĂș ÂźiÓm (b), (c), (d) hoÆc (e) Ă« trÂȘn B. PhÂčm vi xuÊt hiÖn −íc l−üng nhĂĄ thua 100 km2 hoÆc vĂŻng chiÕm cĂž nhĂĄ thua 10 km2 , vÎŒ ¼−üc chØ ra bĂ«i cžc −íc l−üng sau : 1. BÞ ph©n cžch nghiÂȘm trĂ€ng hay ¼−üc biÕt chØ tĂ„n tÂči trong mĂ©t diÓm duy nhÊt. 2. TiÕp tĂŽc suy gi¶m qua quan sžt hoÆc cĂŁ thÓ gÆp ph¶i trong cžc tr−ĂȘng hĂźp sau: (a) phÂčm vi xuÊt hiÖn (b) diÖn tÝch chiÕm cĂž (c) diÖn tÝch, phÂčm vi hay chÊt l−üng sinh c¶nh (d) sĂš l−üng cž thÓ trâˆ’Ă«ng thÎŒnh 3. NhĂ·ng thay ŸÊi cĂčc kĂș bÊt th−ĂȘng theo cžc ÂźiÓm sau: (a) phÂčm vi xuÊt hiÖn (b) diÖn tÝch chiÕm cĂž (c) sĂš ¼Þa ÂźiÓm ph©n bĂš hay sĂš l−üng cžc quÇn thÓ phĂŽ (d) sĂš l−üng cž thÓ trâˆ’Ă«ng thÎŒnh C. SĂš l−üng quÇn thÓ ¼−üc −íc l−üng cßn Ýt thua 250 cž thÓ trâˆ’Ă«ng thÎŒnh vÎŒ : 1. SĂš l−üng Ÿã vÉn tiÕp tĂŽc suy gi¶m Ýt nhÊt 25% trong 3 nšm tĂ­i Ă« 1 thÕ hÖ hoÆc nhiÒu hÂŹn. 2. QuÇn thÓ vÉn tiÕp tĂŽc gi¶m qua quan sžt hoÆc cĂŁ thÓ gÆp ph¶i vÒ sĂš l−üng cžc cž thÓ trâˆ’Ă«ng thÎŒnh vÎŒ cÊu trĂłc quÇn thÓ n»m trong cžc dÂčng: (a) bÞ chia cŸt nghiÂȘm trĂ€ng (b) tÊt c¶ cžc cž thÓ ¼Òu n»m trong mĂ©t quÇn thÓ phĂŽ duy nhÊt.
  • 24. 24 D. QuÇn thÓ cĂŁ sĂš l−üng d−íi 50 cž thÓ trâˆ’Ă«ng thÎŒnh. E. Cžc ph©n tÝch khĂši l−üng chØ ra r»ng kh¶ nšng tuyÖt chñng trong tĂč nhiÂȘn Ýt nhÊt lÎŒ d−íi 50% trong vßng 10 nšm hoÆc lÎŒ 3 thÕ hÖ hay bÊt cĂž khi nÎŒo dÎŒi hÂŹn. - Nguy cÊp - EN (Endangered): MĂ©t loÎŒi ¼−üc coi lÎŒ nguy cÊp khi nĂŁ ch−a ph¶i lÎŒ nguy cÊp cao nh−ng nĂŁ Âźang ph¶i ŸÚi mÆt vĂ­i nhĂ·ng mĂši Âźe doÂč tuyÖt chñng tĂč nhiÂȘn rÊt lĂ­n trong mĂ©t t−¬ng lai gÇn theo ¼Þnh nghÜa tĂ” mĂŽc A ¼Õn E d−íi Ÿ©y: A. QuÇn thÓ Âźang bÞ suy gi¶m theo mĂ©t trong cžc h×nh thĂžc sau: 1. Cžc quan sžt, −íc l−üng chØ ra r»ng quÇn Ÿ· bÞ/ cĂŁ xu thÕ hoÆc nghi cĂŁ sĂč suy gi¶m Ýt nhÊt 50% trong vßng 10 nšm hoÆc trong 3 thÕ hÖ vĂ”a qua hoÆc l©u hÂŹn, ¼−üc xžc ¼Þnh bĂ«i: (a) quan sžt trĂčc tiÕp (b) mĂ©t chØ sĂš cña Ÿé phong phĂł sžt thĂčc vĂ­i ŸnvÞ ph©n loÂči Ÿã (c) suy gi¶m trong vĂŻng chiÕm cĂž (d) mĂžc Ÿé khai thžc hiÖn tÂči hoÆc cĂŁ xu h−íng khai thžc. (e) hËu qu¶ cña du nhËp loÎŒi mĂ­i, tÂčp lai, bÖnh dÞch, « nhiÔm hay kĂœ sinh. 2. SĂč suy gi¶m Ýt nhÊt 50%, cĂŁ xu h−íng hoÆc nghi sÏ cĂŁ thÓ gÆp ph¶i trong 10 nšm tĂ­i hoÆc trong 3 thÕ hÖ tĂ­i hoÆc l©u hÂŹn dĂča trÂȘn cÂŹ sĂ« xžc ¼Þnh cña bÊt kĂș ÂźiÓm (b), (c), (d) hoÆc (e) Ă« trÂȘn B. PhÂčm vi xuÊt hiÖn −íc l−üng nhĂĄ thua 5000 km2 hoÆc vĂŻng chiÕm cĂž nhĂĄ thua 500 km2 , vÎŒ ¼−üc chØ ra bĂ«i cžc −íc l−üng sau : 1. BÞ ph©n cžch nghiÂȘm trĂ€ng hay ¼−üc biÕt chØ tĂ„n tÂči trong 5 ÂźiÓm. 2. TiÕp tĂŽc suy gi¶m qua quan sžt hoÆc cĂŁ thÓ gÆp ph¶i trong cžc tr−ĂȘng hĂźp sau: (a) phÂčm vi xuÊt hiÖn (b) diÖn tÝch chiÕm cĂž (c) diÖn tÝch, phÂčm vi hay chÊt l−üng sinh c¶nh (d) sĂš ¼Þa ÂźiÓm ph©n bĂš hay sĂš l−üng quÇn thÓ phĂŽ (e) sĂš l−üng cž thÓ trâˆ’Ă«ng thÎŒnh 3. NhĂ·ng thay ŸÊi cĂčc kĂș bÊt th−ĂȘng theo cžc ÂźiÓm sau: (a) phÂčm vi xuÊt hiÖn (b) diÖn tÝch chiÕm cĂž (c) sĂš ¼Þa ÂźiÓm ph©n bĂš hay sĂš l−üng cžc quÇn thÓ phĂŽ (d) sĂš l−üng cž thÓ trâˆ’Ă«ng thÎŒnh C. SĂš l−üng quÇn thÓ ¼−üc −íc l−üng cßn Ýt thua 2500 cž thÓ trâˆ’Ă«ng thÎŒnh vÎŒ : 1. SĂš l−üng Ÿã vÉn tiÕp tĂŽc suy gi¶m Ýt nhÊt 20% trong 5 nšm tĂ­i Ă« 1 thÕ hÖ hoÆc nhiÒu hÂŹn. 2. QuÇn thÓ vÉn tiÕp tĂŽc gi¶m qua quan sžt hoÆc cĂŁ thÓ gÆp ph¶i vÒ sĂš l−üng cžc cž thÓ trâˆ’Ă«ng thÎŒnh vÎŒ cÊu trĂłc quÇn thÓ n»m trong cžc dÂčng:
  • 25. 25 (a) bÞ chia cŸt nghiÂȘm trĂ€ng (b) tÊt c¶ cžc cž thÓ ¼Òu n»m trong mĂ©t quÇn thÓ phĂŽ duy nhÊt. D. SĂš l−üng quÇn thÓ ¼−üc −íc l−üng Ýt d−íi 250 cž thÓ trâˆ’Ă«ng thÎŒnh. E. Cžc ph©n tÝch sĂš l−üng chØ ra r»ng kh¶ nšng tuyÖt chñng trong tĂč nhiÂȘn Ýt nhÊt lÎŒ d−íi 20% trong vßng 20 nšm hoÆc 5 thÕ hÖ. - SŸp nguy cÊp - VU (Vulnerable): MĂ©t loÎŒi ¼−üc coi lÎŒ sŸp nguy cÊp khi nĂŁ ch−a ph¶i nguy cÊp cao hay nguy cÊp nh−ng Âźang ph¶i ŸÚi mÆt nh−ng Âźang ph¶i ŸÚi mÆt vĂ­i nhĂ·ng mĂši Âźe doÂč tuyÖt chñng tĂč nhiÂȘn rÊt lĂ­n trong mĂ©t t−¬ng lai theo ¼Þnh nghÜa tĂ” mĂŽc A ¼Õn D d−íi Ÿ©y: A. QuÇn thÓ Âźang bÞ suy gi¶m theo mĂ©t trong cžc h×nh thĂžc sau : 1. Cžc quan sžt, −íc l−üng chØ ra r»ng quÇn Ÿ· bÞ/ cĂŁ xu thÕ hoÆc nghi cĂŁ sĂč suy gi¶m Ýt nhÊt 20% trong vßng 10 nšm hoÆc trong 3 thÕ hÖ vĂ”a qua hoÆc l©u hÂŹn, ¼−üc xžc ¼Þnh bĂ«i: (a) quan sžt trĂčc tiÕp (b) mĂ©t chØ sĂš cña Ÿé phong phĂł sžt thĂčc vĂ­i ŸnvÞ ph©n loÂči Ÿã (c) suy gi¶m trong vĂŻng chiÕm cĂž (d) mĂžc Ÿé khai thžc hiÖn tÂči hoÆc cĂŁ xu h−íng khai thžc. (e) hËu qu¶ cña du nhËp loÎŒi mĂ­i, tÂčp lai, bÖnh dÞch, « nhiÔm hay kĂœ sinh. 2. SĂč suy gi¶m Ýt nhÊt 20%, cĂŁ xu h−íng hoÆc nghi sÏ cĂŁ thÓ gÆp ph¶i trong 10 nšm tĂ­i hoÆc trong 3 thÕ hÖ tĂ­i hoÆc l©u hÂŹn dĂča trÂȘn cÂŹ sĂ« xžc ¼Þnh cña bÊt kĂș ÂźiÓm (b), (c), (d) hoÆc (e) Ă« trÂȘn B. PhÂčm vi xuÊt hiÖn −íc l−üng nhĂĄ thua 20.000 km2 hoÆc vĂŻng chiÕm cĂž nhĂĄ thua 2000 km2 , vÎŒ ¼−üc chØ ra bĂ«i cžc −íc l−üng sau : 1. BÞ ph©n cžch nghiÂȘm trĂ€ng hay ¼−üc biÕt chØ tĂ„n tÂči trong d−íi 10 ÂźiÓm duy nhÊt. 2. TiÕp tĂŽc suy gi¶m qua quan sžt hoÆc cĂŁ thÓ gÆp ph¶i trong cžc tr−ĂȘng hĂźp sau: (a) phÂčm vi xuÊt hiÖn (b) diÖn tÝch chiÕm cĂž (c) diÖn tÝch, phÂčm vi hay chÊt l−üng sinh c¶nh (d) sĂš ¼Þa ÂźiÓm ph©n bĂš hay sĂš l−üng quÇn thÓ phĂŽ (e) sĂš l−üng cž thÓ trâˆ’Ă«ng thÎŒnh 3. NhĂ·ng thay ŸÊi cĂčc kĂș bÊt th−ĂȘng theo cžc ÂźiÓm sau: (a) phÂčm vi xuÊt hiÖn (b) diÖn tÝch chiÕm cĂž (c) sĂš ¼Þa ÂźiÓm ph©n bĂš hay sĂš l−üng cžc quÇn thÓ phĂŽ (d) sĂš l−üng cž thÓ trâˆ’Ă«ng thÎŒnh C. SĂš l−üng quÇn thÓ ¼−üc −íc l−üng cßn Ýt thua 10.000 cž thÓ trâˆ’Ă«ng thÎŒnh vÎŒ :
  • 26. 26 1. SĂš l−üng Ÿã vÉn tiÕp tĂŽc suy gi¶m Ýt nhÊt 10% trong 10 nšm tĂ­i Ă« 1 thÕ hÖ hoÆc nhiÒu hÂŹn. 2. QuÇn thÓ vÉn tiÕp tĂŽc gi¶m qua quan sžt hoÆc cĂŁ thÓ gÆp ph¶i vÒ sĂš l−üng cžc cž thÓ trâˆ’Ă«ng thÎŒnh vÎŒ cÊu trĂłc quÇn thÓ n»m trong cžc dÂčng: (a) bÞ chia cŸt nghiÂȘm trĂ€ng (b) tÊt c¶ cžc cž thÓ ¼Òu n»m trong mĂ©t quÇn thÓ phĂŽ duy nhÊt. D. QuÇn thÓ lÎŒ rÊt nhĂĄ hoÆc sĂš l−üng quÇn thÓ giĂ­i hÂčn d−íi 1000 cž thÓ trâˆ’Ă«ng thÎŒnh. E. Cžc ph©n tÝch sĂš l−üng chØ ra r»ng kh¶ nšng tuyÖt chñng trong tĂč nhiÂȘn Ýt nhÊt lÎŒ 10% trong vßng 100 nšm. - §e doÂč thÊp - LR (Lower Risk): MĂ©t loÎŒi Âźe doÂč thÊp khi nĂŁ Ÿ· ¼−üc Ÿžnh giž, kh«ng tho¶ m·n cžc tiÂȘu chuÈn Ÿžnh giž cña mĂžc nguy cÊp cao, nguy cÊp hay sŸp nguy cÊp. LoÎŒi ¼−üc coi lÎŒ Âźe doÂč thÊp cĂŁ thÓ chia ra ba mĂžc phĂŽ sau : A. PhĂŽ thuĂ©c b¶o tĂ„n - cd (Conservation Dependent): LoÎŒi lÎŒ trĂ€ng t©m cña ch−¬ng tr×nh b¶o tĂ„n riÂȘng cho loÎŒi hoÆc ch−¬ng tr×nh b¶o tĂ„n vĂŻng sĂšng, h−íng tĂ­i loÎŒi Âźang ¼−üc quan t©m mÎŒ nÕu ch−¬ng tr×nh b¶o tĂ„n ngĂ”ng th× loÎŒi sÏ rÂŹi vÎŒo mĂ©t trong nhĂ·ng mĂžc Ÿé Âźe dĂ€a trÂȘn trong vßng 5 nšm tĂ­i. B. GÇn bÞ Âźe dĂ€a - nt (Near Theatened): LoÎŒi kh«ng ¼−üc xžc ¼Þnh Ă« mĂžc Ÿé phĂŽ thuĂ©c b¶o tĂ„n, song gÇn vĂ­i mĂžc sŸp nguy cÊp. C. Ýt quan t©m - lc (Least Concem): LoÎŒi ch−a ¼−üc xÕp vÎŒo phĂŽ thuĂ©c b¶o tĂ„n hoÆc gÇn bÞ Âźe doÂč. + Cžc nhĂŁm ch−a ¼−üc xÕp hÂčng: - ThiÕu sĂš liÖu - DD (Data Deficient): LoÎŒi thiÕu sĂš liÖu lÎŒ loÎŒi kh«ng Ÿñ th«ng tin ¼Ó Ÿžnh giž trĂčc tiÕp hay gižn tiÕp hiÓm hĂ€a tuyÖt chñng dĂča vÎŒo ph©n bĂš hoÆc t×nh trÂčng quÇn thÓ. LoÎŒi ¼−üc xÕp vÎŒo mĂžc nÎŒy cĂŁ thÓ ¼−üc nghiÂȘn cĂžu rÊt nhiÒu vÎŒ cĂŁ nhĂ·ng hiÓu biÕt vÒ sinh hĂ€c cña chĂłng, song lÂči thiÕu nhĂ·ng sĂš liÖu Ÿžng tin cËy vÒ mĂžc Ÿé phong phĂł hay ph©n bĂš. V× vËy, thiÕu sĂš liÖu kh«ng ph¶i lÎŒ thĂž hÂčng bÞ Âźe doÂč hay Âźe doÂč thÊp. LoÎŒi ¼−üc liÖt kÂȘ vÎŒo nhĂŁm nÎŒy cÇn cĂŁ thÂȘm nhiÒu th«ng tin ¼Ó trong t−¬ng lai cĂŁ thÓ xÕp nĂŁ vÎŒo mĂ©t mĂžc Âźe doÂč nÎŒo Ÿã trong sĂš cžc mĂžc Âźe doÂč Ÿ· ¼−a ra. - Ch−a ¼−üc Ÿžnh giž - NE (Not Evaluated): LoÎŒi ch−a Ÿžnh giž theo bÊt cĂž tiÂȘu chuÈn nÎŒo mÎŒ IUCN Ÿ· ¼−a ra. ‱ CÇn l−u Ăœ: trong Sžch §å ViÖt Nam, phÇn §éng vËt (1992) vÎŒ phÇn ThĂčc vËt (1996) Ÿ· sö dĂŽng cžc cÊp Ÿžnh giž cĂČ cña IUCN (1978) vÎŒ cĂŁ mĂ©t sĂš ÂźiÓm khžc nh− sau: + HiÕm - R (Rare): GĂ„m nhĂ·ng taxon cĂŁ ph©n bĂš hÑp, nhÊt lÎŒ nhĂ·ng chi, giĂšng Ÿn loÎŒi, cĂŁ sĂš l−üng Ýt, tuy hiÖn nay ch−a ph¶i lÎŒ dĂši t−üng Âźang hoÆc sÏ bÞ Âźe doÂč nh−ng sĂč tĂ„n tÂči l©u dÎŒi cña chĂłng lÎŒ rÊt mĂĄng manh. + BÞ Âźe doÂč - T (Threatened): LÎŒ nhĂ·ng taxon thuĂ©c mĂ©t trong nhĂ·ng cÊp Âźe doÂč trÂȘn nh−ng ch−a Ÿñ t− liÖu ¼Ó xÕp chĂłng vÎŒo cÊp cĂŽ thÓ nÎŒo.
  • 27. 27 + Kh«ng biÕt chÝnh xžc - K (Insufficiently Known): LÎŒ nhĂ·ng taxon nghi ngĂȘ vÎŒ kh«ng biÕt chŸc chŸn chĂłng thuĂ©c loÂči nÎŒo trong cžc cÊp trÂȘn v× thiÕu th«ng tin. CÇn nghiÂȘn cĂžu thÂȘm ¼Ó xžc ¼Þnh cĂŽ thÓ mĂžc Âźe doÂč cña chĂłng.
  • 28. 28 Ch−¬ng 2 B¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c MĂŽc ¼Ých: Cung cÊp cho sinh viÂȘn kiÕn thĂžc, kĂŒ nšng, thži Ÿé cÇn thiÕt ¼Ó cĂŁ thÓ tham gia vËn Ÿéng vÎŒ thĂčc hiÖn c«ng tžc b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c. MĂŽc tiÂȘu: Sau khi hĂ€c xong ch−¬ng nÎŒy, sinh viÂȘn cĂŁ kh¶ nšng + Gi¶i thÝch ¼−üc cžc nguyÂȘn lĂœ cña b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c. + Tr×nh bÎŒy vÎŒ ph©n biÖt ¼−üc cžc ph−¬ng thĂžc b¶o tĂ„n vÎŒ cÂŹ sĂ« luËt phžp liÂȘn quan ¼Õn b¶o tĂ„n §DSH . + Xžc ¼Þnh vÎŒ cĂŁ thÓ vËn dĂŽng ¼−üc cžch tĂŠ chĂžc qu¶n lĂœ Âźa dÂčng sinh hĂ€c. Khung ch−¬ng tr×nh tĂŠng quan toÎŒn ch−¬ng: BÎŒi MĂŽc tiÂȘu NĂ©i dung Ph−¬ng phžp VËt liÖu ThĂȘi gian BÎŒi 4: NguyÂȘn lĂœ cña b¶o tĂ„n §DSH + Tr×nh bÎŒy ¼−üc khži niÖm, cžc cÂŹ sĂ« vÎŒ nguyÂȘn tŸc cña b¶o tĂ„n §DSH . + B¶o tĂ„n §DSH + Cžc cÂŹ sĂ« cña b¶o tĂ„n §DSH + Cžc nguyÂȘn tŸc cÂŹ b¶n cña b¶o tĂ„n §DSH + Tr×nh bÎŒy + §éng n·o. + Th¶o luËn nhĂŁm + OHP + TÎŒi liÖu phžt tay + A0, bĂłt l«ng dÇu + ThÎ mÎŒu, b¶ng ghim/ kÑp 2 BÎŒi 5: Cžc ph−¬ng thĂžc b¶o tĂ„n §DSH + Ph©n biÖt ¼−üc cžc ph−¬ng thĂžc vÎŒ cÂŹ sĂ« phžp lĂœ trong b¶o tĂ„n §DSH + Cžc ph−¬ng thĂžc b¶o tĂ„n chÝnh + LuËt phžp liÂȘn quan ¼Õn hoÂčt Ÿéng b¶o tĂ„n + Tr×nh bÎŒy + Th¶o luËn nhĂŁm + BÎŒi tËp t×nh huĂšng + OHP, Slides + ThÎ mÎŒu, b¶ng + TÎŒi liÖu phžt tay. 5 BÎŒi 6: TĂŠ chĂžc, qu¶n lĂœ b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c + Xžc ¼Þnh ¼−üc cžch tĂŠ chĂžc qu¶n lĂœ §DSH tÂči cžc KBT + Gi¶i thÝch ¼−üc sĂč cÇn thiÕt cña cžc hoÂčt Ÿéng phĂši hĂźp/hç trĂź trong b¶o tĂ„n + TĂŠ chĂžc qu¶n lĂœ Âźa dÂčng sinh hĂ€c tÂči cžc KBT + Cžc hoÂčt Ÿéng phĂši hĂźp, hç trĂź trong b¶o tĂ„n §DSH + §éng n·o. + Tr×nh bÎŒy + BÎŒi tËp t×nh huĂšng/ BÎŒi giao nhiÖm vĂŽ. + ChiÕu Video/h×nh ¶nh + TÎŒi liÖu phžt tay. + OHP, slides + B¶n ŸÄ + Bšng video + ThÎ mÎŒu/b¶ng 5
  • 29. 29 BÎŒi 4: NguyÂȘn lĂœ cña b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c MĂŽc tiÂȘu: Sau khi hĂ€c xong phÇn nÎŒy sinh viÂȘn cĂŁ kh¶ nšng: - Tr×nh bÎŒy ¼−üc khži niÖm vÎŒ cžc nguyÂȘn tŸc b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c. - Gi¶i thÝch ¼−üc cÂŹ sĂ« cña b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c. 5 B¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c 5.1 Khži niÖm B¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c (Conservation of biodiversity) lÎŒ viÖc qu¶n lĂœ mĂši tžc Ÿéng qua lÂči giĂ·a con ng−ĂȘi vĂ­i cžc gen, cžc loÎŒi vÎŒ cžc hÖ sinh thži nh»m mang lÂči lĂźi Ých lĂ­n nhÊt cho thÕ hÖ hiÖn tÂči vÎŒ vÉn duy tr× tiÒm nšng cña chĂłng ¼Ó Ÿžp Ăžng nhu cÇu vÎŒ nguyÖn vĂ€ng cña cžc thÕ hÖ t−¬ng lai (TĂ” ÂźiÓn §a dÂčng sinh hĂ€c vÎŒ phžt triÓn bÒn vĂ·ng, 2001). NguyÂȘn lĂœ khoa hĂ€c cña b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c chÝnh lÎŒ sinh hĂ€c b¶o tĂ„n. Theo Soule (1985): Sinh hĂ€c b¶o tĂ„n lÎŒ mĂ©t khoa hĂ€c Âźa ngÎŒnh ¼−üc x©y dĂčng nh»m hÂčn chÕ cžc mĂši Âźe dĂ€a ŸÚi vĂ­i Âźa dÂčng sinh hĂ€c vĂ­i hai mĂŽc ¼Ých - mĂ©t lÎŒ t×m hiÓu nhĂ·ng tžc Ÿéng tiÂȘu cĂčc do con ng−ĂȘi g©y ra ŸÚi vĂ­i cžc loÎŒi, cžc hÖ sinh thži; hai lÎŒ x©y dĂčng cžc ph−¬ng phžp tiÕp cËn ¼Ó hÂčn chÕ sĂč tuyÖt diÖt cña cžc loÎŒi. 5.2 SĂč cÇn thiÕt ph¶i b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c ThĂčc trÂčng Âźa dÂčng sinh hĂ€c trÂȘn phÂčm vi toÎŒn cÇu Ÿ· vÎŒ Âźang suy thoži nghiÂȘm trĂ€ng. Suy thoži Âźa dÂčng sinh hĂ€c sÏ ¼−a ¼Õn nhĂ·ng hËu qu¶ to lĂ­n vÎŒ kh«ng l−ĂȘng tr−íc ¼−üc ŸÚi vĂ­i sĂč tĂ„n tÂči vÎŒ phžt triÓn cña x· hĂ©i loÎŒi ng−ĂȘi. §a dÂčng sinh hĂ€c cĂŁ giž trÞ rÊt lĂ­n nh− Ÿ· nÂȘu Ă« phÇn tr−íc, chÝnh v× thÕ b¶o tĂ„n Âźa dÂčng lÎŒ viÖc lÎŒm cÇn thiÕt vÎŒ khÈn cÊp hiÖn nay cña nh©n loÂči. Nh×n chung cĂŁ mĂ©t sĂš lĂœ do khÂŒng ¼Þnh sĂč cÇn thiÕt ph¶i b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c lÎŒ: ‱ LĂœ do kinh tÕ: lĂœ do nÎŒy tr−íc hÕt ¼Ò cËp vÒ gĂŁc Ÿé kinh tÕ cña Âźa dÂčng sinh hĂ€c, Ÿã lÎŒ nhĂ·ng s¶n phÈm ¼−üc con ng−ĂȘi trĂčc tiÕp hoÆc gižn tiÕp sö dĂŽng. ‱ LĂœ do sinh thži: lĂœ do nÎŒy ¼Ò cËp ¼Õn viÖc duy tr× cžc quž tr×nh sinh thži cÂŹ b¶n cña Âźa dÂčng sinh hĂ€c. §a dÂčng sinh hĂ€c Ÿ· tÂčo lËp nÂȘn sĂč c©n b»ng sinh thži nhĂȘ nhĂ·ng mĂši liÂȘn hÖ giĂ·a cžc loÎŒi vĂ­i nhau. C©n b»ng sinh thži lÎŒ cÂŹ sĂ« ¼Ó phžt triÓn bÒn vĂ·ng cžc quž tr×nh trao ŸÊi chÊt vÎŒ nšng l−üng trong hÖ sinh thži. ‱ LĂœ do ÂźÂčo ŸÞc: lĂœ do nÎŒy giĂłp chĂłng ta t«n trĂ€ng lÉn nhau trong quž tr×nh cĂŻng tĂ„n tÂči. Cžc sinh vËt ph¶i n−¬ng tĂča vÎŒo nhau ¼Ó sĂšng, sinh vËt nÎŒy lÎŒ chç dĂča cña sinh vËt kia. ChĂłng tÂčo thÎŒnh mĂ©t chuçi liÂȘn hoÎŒn tĂ„n tÂči trong thiÂȘn nhiÂȘn vÎŒ mçi sinh vËt chØ lÎŒ mĂ©t mŸt xÝch trong chuçi liÂȘn hßan Ÿã. ‱ LĂœ do thÈm mĂŒ: Âźa dÂčng sinh hĂ€c Ÿ· tÂčo ra nhĂ·ng dÞch vĂŽ tĂč nhiÂȘn ¼Ó con ng−ĂȘi nghØ ngÂŹi, du lÞch sinh thži, thâˆ’Ă«ng thĂžc vÎŒ gi¶i trÝ... NĂŁ gĂŁp phÇn c¶i thiÖn ÂźĂȘi sĂšng cña con ng−ĂȘi. ‱ LĂœ do tiÒm Èn: kh«ng ph¶i cžc loÎŒi sinh vËt ¼Òu cĂŁ nhĂ·ng giž trÞ kinh tÕ, sinh thži, ÂźÂčo ŸÞc, thÈm mĂŒ giĂšng nhau vÎŒ thĂčc tÕ hiÖn nay chĂłng ta ch−a xžc ¼Þnh ¼−üc hÕt
  • 30. 30 cžc giž trÞ cña chĂłng. MĂ©t sĂš loÎŒi hiÖn ¼−üc coi lÎŒ kh«ng cĂŁ giž trÞ cĂŁ thÓ trĂ« thÎŒnh loÎŒi hĂ·u Ých hoÆc cĂŁ mĂ©t giž trÞ lĂ­n nÎŒo Ÿã trong t−¬ng lai, Ÿã chÝnh lÎŒ giž trÞ tiÒm Èn cña Âźa dÂčng sinh hĂ€c. 6 Cžc cÂŹ sĂ« cña b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c NhĂ·ng nĂŠ lĂčc vÒ b¶o tĂ„n th−ĂȘng h−íng ¼Õn viÖc b¶o vÖ cžc loÎŒi Âźang bÞ suy gi¶m vÒ sĂš l−üng vÎŒ Âźang cĂŁ nguy cÂŹ bÞ tuyÖt diÖt. Nh−ng ¼Ó cĂŁ thÓ b¶o tĂ„n thÎŒnh c«ng loÎŒi trong nhĂ·ng ÂźiÒu kiÖn khŸc nghiÖt do con ng−ĂȘi tÂčo nÂȘn, cžc nhÎŒ sinh hĂ€c vÎŒ cžc nhÎŒ b¶o tĂ„n cÇn ph¶i xžc ¼Þnh ¼−üc tÝnh ĂŠn ¼Þnh cña quÇn thÓ d−íi nhĂ·ng ÂźiÒu kiÖn nhÊt ¼Þnh. LiÖu quÇn thÓ cña mĂ©t loÎŒi Âźang cĂŁ nguy cÂŹ bÞ tuyÖt diÖt cĂŁ thÓ tiÕp tĂŽc tĂ„n tÂči hoÆc thËm chÝ phžt triÓn trong mĂ©t khu b¶o tĂ„n ¼−üc kh«ng? Ng−üc lÂči cžc loÎŒi Âźang bÞ suy gi¶m cĂŁ cÇn sĂč quan t©m ¼Æc biÖt nÎŒo ¼Ó tržnh khĂĄi sĂč tuyÖt diÖt hay kh«ng? NhiÒu khu b¶o tĂ„n ¼−üc h×nh thÎŒnh nh»m b¶o vÖ mĂ©t sĂš loÎŒi quĂœ hiÕm; biÓu t−üng cho vĂŻng, cho quĂšc gia hoÆc cĂŁ giž trÞ ¼Æc biÖt khžc. Tuy nhiÂȘn viÖc chØ khoanh nu«i cžc quÇn x· mÎŒ trong Ÿã cĂŁ cžc loÎŒi nÂȘu trÂȘn sinh sĂšng thÎŒnh cžc khu b¶o tĂ„n ch−a hÂŒn Ÿ· cĂŁ thÓ ngšn chÆn ¼−üc sĂč suy gi¶m vÎŒ tuyÖt diÖt, kÓ c¶ khi chĂłng ¼−üc phžp luËt b¶o vÖ. Nh×n chung cžc khu b¶o tĂ„n chØ ¼−üc thÎŒnh lËp sau khi con ng−ĂȘi nhËn thÊy ¼−üc sĂč suy gi¶m cña hÇu hÕt cžc quÇn thÓ cña loÎŒi Âźang cĂŁ nguy cÂŹ bÞ tuyÖt diÖt trong hoang d·. Trong nhĂ·ng ÂźiÒu kiÖn nh− vËy th× hiÖn trÂčng cña loÎŒi thay ŸÊi theo xu thÕ suy gi¶m nhanh chĂŁng vÒ sĂš l−üng vÎŒ tiÕn tĂ­i tuyÖt diÖt. CĂŻng lĂłc Ÿã cžc cž thÓ n»m ngoÎŒi ranh giĂ­i khu b¶o tĂ„n vÉn tiÕp tĂŽc bÞ Âźe dĂ€a do kh«ng ¼−üc b¶o vÖ. Theo nguyÂȘn tŸc chung, mĂ©t kÕ hoÂčch b¶o tĂ„n thÝch hĂźp cho mĂ©t loÎŒi ¼ßi hĂĄi cÎŒng nhiÒu cž thÓ ¼−üc b¶o tĂ„n cÎŒng tĂšt trong mĂ©t diÖn tÝch lĂ­n nhÊt cĂŁ thÓ ¼−üc cña nÂŹi c− trĂł Âźang ¼−üc b¶o vÖ. Qua kÕt qu¶ nghiÂȘn cĂžu cña nhiÒu nhÎŒ khoa hĂ€c ŸÚi vĂ­i b¶o tĂ„n quÇn thÓ cho thÊy cÇn cĂŁ cžc quÇn thÓ lĂ­n ¼Ó b¶o tĂ„n hÇu hÕt cžc loÎŒi v× nhĂ·ng loÎŒi nÎŒo cĂŁ quÇn thÓ nhĂĄ ¼Òu dÔ cĂŁ nguy cÂŹ bÞ tuyÖt diÖt. Cžc quÇn thÓ nhĂĄ dÔ bÞ suy gi¶m nhanh vÒ sĂš l−üng vÎŒ bÞ tuyÖt chñng cĂŽc bĂ© v× 3 nguyÂȘn nh©n chÝnh lÎŒ: ‱ MÊt tÝnh biÕn dÞ di truyÒn, giao phĂši hÑp vÎŒ lÂčc dßng gen. ‱ NhĂ·ng dao Ÿéng vÒ sĂš l−üng quÇn thÓ do nhĂ·ng biÕn Ÿéng ngÉu nhiÂȘn giĂ·a tĂ» lÖ sinh vÎŒ tĂ» lÖ chÕt. ‱ NhĂ·ng nhiÔu Ÿéng m«i tr−ĂȘng do nhĂ·ng biÕn ŸÊi vÒ sĂč bŸt mĂ„i, cÂčnh tranh, dÞch bÖnh, nguĂ„n thĂžc šn cĂČng nh− cžc rñi ro, thiÂȘn tai x¶y ra bÊt th−ĂȘng nh− chžy, lĂČ lĂŽt hay hÂčn hžn. 7 Cžc nguyÂȘn tŸc cÂŹ b¶n cña b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c Theo khuyÕn nghÞ cña cžc nhÎŒ nghiÂȘn cĂžu b¶o tĂ„n, khi tiÕn hÎŒnh nghiÂȘn cĂžu vÎŒ triÓn khai viÖc phžt triÓn chiÕn l−üc Âźa dÂčng sinh hĂ€c, cÇn ph¶i tu©n thñ 10 nguyÂȘn tŸc chØ ÂźÂčo cÂŹ b¶n sau: 1. MĂ€i dÂčng cña sĂč sĂšng lÎŒ Ÿéc nhÊt vÎŒ cÇn thiÕt vÎŒ mĂ€i ng−ĂȘi ph¶i nhËn thĂžc ¼−üc ÂźiÒu Ÿã. 2. B¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c lÎŒ mĂ©t dÂčng ¼Çu t− Âźem lÂči lĂźi Ých lĂ­n cho ¼Þa ph−¬ng, cho ¼Êt n−íc vÎŒ toÎŒn cÇu.
  • 31. 31 3. Chi phÝ vÎŒ lĂźi Ých cña b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c ph¶i ¼−üc chia ¼Òu cho mĂ€i ¼Êt n−íc vÎŒ mĂ€i ng−ĂȘi trong mçi ¼Êt n−íc. 4. V× lÎŒ mĂ©t phÇn cña cžc cĂš gŸng phžt triÓn bÒn vĂ·ng, b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c ¼ßi hĂĄi nhĂ·ng biÕn ŸÊi lĂ­n vÒ h×nh mÉu vÎŒ thĂčc tiÔn cña phžt triÓn kinh tÕ toÎŒn cÇu. 5. Tšng kinh phÝ cho b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c, tĂč nĂŁ kh«ng lÎŒm gi¶m mÊt mžt Âźa dÂčng sinh hĂ€c. CÇn ph¶i thĂčc hiÖn c¶i cžch chÝnh sžch vÎŒ tĂŠ chĂžc ¼Ó tÂčo ra cžc ÂźiÒu kiÖn ¼Ó nguĂ„n kinh phÝ ¼−üc sö dĂŽng mĂ©t cžch cĂŁ hiÖu qu¶. 6. Mçi ¼Þa ph−¬ng, ¼Êt n−íc vÎŒ toÎŒn cÇu ¼Òu cĂŁ cžc −u tiÂȘn khžc nhau vÒ b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c vÎŒ chĂłng cÇn ¼−üc xem xÐt khi x©y dĂčng chiÕn l−üc b¶o tĂ„n. MĂ€i quĂšc gia vÎŒ mĂ€i cĂ©ng ŸÄng ¼Òu quan t©m ¼Õn b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c riÂȘng cña m×nh, nh−ng kh«ng nÂȘn tËp trung chØ cho riÂȘng mĂ©t sĂš hÖ sinh thži hay cžc ¼Êt n−íc giÎŒu cĂŁ vÒ loÎŒi. 7. B¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c chØ cĂŁ thÓ ¼−üc duy tr× khi nhËn thĂžc vÎŒ quan t©m cña mĂ€i ng−ĂȘi d©n ¼−üc ¼Ò cao vÎŒ khi cžc nhÎŒ lËp chÝnh sžch nhËn ¼−üc th«ng tin Ÿžng tin cËy lÎŒm cÂŹ sĂ« x©y dĂčng chÝnh sžch. 8. HoÂčt Ÿéng b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c ph¶i ¼−üc lÂȘn kÕ hoÂčch vÎŒ ¼−üc thĂčc hiÖn Ă« phÂčm vi Ÿ· ¼−üc cžc tiÂȘu chuÈn sinh thži vÎŒ x· hĂ©i xžc ¼Þnh. HoÂčt Ÿéng cÇn tËp trung vÎŒo nÂŹi cĂŁ ng−ĂȘi d©n hiÖn Âźang sinh sĂšng vÎŒ lÎŒm viÖc, vÎŒ trong cžc vĂŻng rĂ”ng cÊm hoang dÂči. 9. §a dÂčng všn hož gŸn liÒn vĂ­i Âźa dÂčng sinh hĂ€c. HiÒu biÕt tËp thÓ cña nh©n loÂči vÒ Âźa dÂčng sinh hĂ€c cĂČng nh− viÖc qu¶n lĂœ, sö dĂŽng Âźa dÂčng sinh hĂ€c ¼Òu n»m trong Âźa dÂčng všn hož. B¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c gĂŁp phÇn tšng c−ĂȘng cžc giž trÞ vÎŒ sĂč thĂšng nhÊt všn hož. 10. Tšng c−ĂȘng sĂč tham gia cña ng−ĂȘi d©n, quan t©m tĂ­i cžc quyÒn cÂŹ b¶n cña con ng−ĂȘi, tšng c−ĂȘng gižo dĂŽc vÎŒ th«ng tin vÎŒ tšng c−ĂȘng kh¶ nšng tĂŠ chĂžc lÎŒ nhĂ·ng nh©n tĂš cÂŹ b¶n cña b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c. (NguĂ„n: NguyÔn HoÎŒng NghÜa - 1994 - B¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c.) IUCN, UNEP, WWF (1991) cĂČng Ÿ· ¼−a ra 9 nguyÂȘn tŸc sĂšng bÒn vĂ·ng liÂȘn quan ¼Õn b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c: 1. T«n trĂ€ng vÎŒ quan t©m ¼Õn cuĂ©c sĂšng cĂ©ng ŸÄng 2. C¶i thiÖn chÊt l−üng cña cuĂ©c sĂšng con ng−ĂȘi 3. B¶o vÖ sĂč sĂšng vÎŒ tÝnh da dÂčng cña trži ¼Êt 4. HÂčn chÕ ¼Õn mĂžc thÊp nhÊt viÖc lÎŒm suy gi¶m nguĂ„n tÎŒi nguyÂȘn kh«ng tži tÂčo 5. GiĂ· vĂ·ng kh¶ nšng chÞu ÂźĂčng cña trži ¼Êt 6. Thay ŸÊi thži Ÿé vÎŒ thĂŁi quen cña con ng−ĂȘi 7. Cho phÐp cžc cĂ©ng ŸÄng tĂč qu¶n lĂœ lÊy m«i tr−ĂȘng cña m×nh 8. TÂčo ra mĂ©t quĂšc gia thĂšng nhÊt thuËn lĂźi cho viÖc phžt triÓn vÎŒ b¶o vÖ 9. KiÕn tÂčo mĂ©t cÂŹ cÊu liÂȘn minh toÎŒn cÇu.
  • 32. 32 BÎŒi 5: Cžc ph−¬ng thĂžc b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c MĂŽc tiÂȘu: Sau khi hĂ€c xong bÎŒi nÎŒy, sinh viÂȘn cĂŁ kh¶ nšng: + Ph©n biÖt ¼−üc cžc ph−¬ng thĂžc b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c + Tr×nh bÎŒy ¼−üc luËt phžp liÂȘn quan ¼Õn b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c. 1 Cžc ph−¬ng thĂžc b¶o tĂ„n chÝnh: §Ó b¶o tĂ„n nguĂ„n tÎŒi nguyÂȘn Ÿéng thĂčc vËt nĂŁi riÂȘng vÎŒ Âźa dÂčng sinh hĂ€c nĂŁi chung, hiÖn nay cĂŁ 2 ph−¬ng thĂžc chñ yÕu, Ÿã lÎŒ b¶o tĂ„n tÂči chç (In-situ) vÎŒ b¶o tĂ„n chuyÓn chç (Ex- situ) 1.1 B¶o tĂ„n tÂči chç (In-situ conservation): Ph−¬ng thĂžc nÎŒy nh»m b¶o tĂ„n cžc hÖ sinh thži vÎŒ cžc sinh c¶nh tĂč nhiÂȘn ¼Ó duy tr× vÎŒ kh«i phĂŽc quÇn thÓ cžc loÎŒi trong m«i tr−ĂȘng tĂč nhiÂȘn cña chĂłng. §Úi vĂ­i cžc loÎŒi ¼−üc thuÇn hĂŁa, b¶o tĂ„n in-situ chÝnh lÎŒ b¶o tĂ„n chĂłng trong m«i tr−ĂȘng sĂšng nÂŹi Ÿ· h×nh thÎŒnh vÎŒ phžt triÓn cžc ¼Æc ÂźiÓm ¼Æc tr−ng cña chĂłng. Do vËy, b¶o tĂ„n in-situ cĂČng lÎŒ h×nh thĂžc lĂœ tâˆ’Ă«ng trong b¶o tĂ„n nguĂ„n gen. Theo Roche (1975) Ă« nhĂ·ng nÂŹi cĂŁ thÓ žp dĂŽng cžc biÖn phžp b¶o vÖ cĂŁ hiÖu qu¶ th× b¶o tĂ„n in-situ cho c¶ hÖ sinh thži lÎŒ ph−¬ng phžp lĂœ tâˆ’Ă«ng. ChÂŒng hÂčn ¼Ó b¶o tĂ„n nguĂ„n gen c©y rĂ”ng th× ph−¬ng thĂžc b¶o tĂ„n in-situ ¼−üc thÓ hiÖn qua viÖc x©y dĂčng cžc khu rĂ”ng cÊm tĂč nhiÂȘn nghiÂȘm ngÆt (Strict Natural Reserve - SNR) xžc lËp t×nh trÂčng hĂźp phžp trong cžc Ÿn vÞ lĂ­n hÂŹn nh− cžc khu rĂ”ng cÊm vÎŒ cžc c«ng viÂȘn quĂšc gia. LoÂči h×nh b¶o tĂ„n In-situ hiÖn Âźang ¼−üc phžt triÓn mÂčnh trÂȘn thÕ giĂ­i lÎŒ viÖc x©y dĂčng cžc khu b¶o vÖ (Protected areas). Khu b¶o vÖ lÎŒ mĂ©t vĂŻng ¼Êt hay biÓn ¼Æc biÖt ¼−üc dÎŒnh cho viÖc b¶o vÖ vÎŒ duy tr× tÝnh Âźa dÂčng sinh hĂ€c, cžc tÎŒi nguyÂȘn thiÂȘn nhiÂȘn, tÎŒi nguyÂȘn všn hĂŁa vÎŒ ¼−üc qu¶n lĂœ b»ng cžc h×nh thĂžc hĂźp phžp hay cžc h×nh thĂžc hĂ·u hiÖu khžc (IUCN, 1994). LoÂči h×nh vÎŒ ph©n hÂčng cžc loÂči h×nh khu b¶o vÖ Ă« nhĂ·ng quĂšc gia trÂȘn thÕ giĂ­i hiÖn cĂŁ nhiÒu ÂźiÓm khžc nhau. IUCN (1994) Ÿ· ¼−a ra 6 loÂči h×nh khu b¶o vÖ nh− sau: ‱ Khu b¶o vÖ nghiÂȘm ngÆt (Strict Protection): gĂ„m hai h×nh thĂžc. + Khu dĂč trĂ· thiÂȘn nhiÂȘn nghiÂȘm ngÆt (Strict nature reserve): lÎŒ vĂŻng ¼Êt hoÆc biÓn chĂža mĂ©t sĂš hÖ sinh thži nĂŠi bËt hoÆc ÂźÂči diÖn, cĂŁ nhĂ·ng ¼Æc ÂźiÓm sinh vËt, ¼Þa lĂœ hoÆc nhĂ·ng loÎŒi nguyÂȘn sinh phĂŽc vĂŽ cho nghiÂȘn cĂžu khoa hĂ€c, quan trŸc m«i tr−ĂȘng, gižo dĂŽc vÎŒ ¼Ó duy tr× nguĂ„n tÎŒi nguyÂȘn di truyÒn trong mĂ©t trÂčng thži Ÿéng vÎŒ tiÕn hož. + VĂŻng hoang d· (Wilderness area): lÎŒ vĂŻng ¼Êt rĂ©ng lĂ­n ch−a bÞ tžc Ÿéng hay biÕn ŸÊi Ÿžng kÓ hoÆc lÎŒ vĂŻng biÓn cßn giĂ· lÂči ¼−üc nhĂ·ng ¼Æc ÂźiÓm tĂč nhiÂȘn cña nĂŁ, kh«ng bÞ ¶nh hâˆ’Ă«ng th−ĂȘng xuyÂȘn vÎŒ lÎŒ nÂŹi sĂšng ¼Çy Ăœ nghÜa mÎŒ viÖc b¶o tĂ„n nh»m ¼Ó giĂ· ¼−üc cžc ÂźiÒu kiÖn tĂč nhiÂȘn cña nĂŁ. ‱ VuĂȘn quĂšc gia (National park) hay khu b¶o tĂ„n hÖ sinh thži vÎŒ gi¶i trÝ (Ecosystem conservation and recreation):
  • 33. 33 LÎŒ vĂŻng ¼Êt hoÆc biÓn tĂč nhiÂȘn ¼−üc quy hoÂčch ¼Ó (a) b¶o vÖ sĂč toÎŒn vÑn sinh thži cña mĂ©t hoÆc nhiÒu hÖ sinh thži cho cžc thÕ hÖ hiÖn tÂči vÎŒ mai sau; (b)loÂči bĂĄ sĂč khai thžc hoÆc chiÕm dĂŽng kh«ng mang tÝnh tĂč nhiÂȘn ŸÚi vĂ­i nhĂ·ng mĂŽc ¼Ých cña vĂŻng ¼Êt vÎŒ (c) tÂčo cÂŹ sĂ« nÒn mĂŁng cho tÊt c¶ cžc cÂŹ hĂ©i tinh thÇn, khoa hĂ€c, gižo dĂŽc, vui chÂŹi gi¶i trÝ vÎŒ tham quan mÎŒ cžc hoÂčt Ÿéng Ÿã ph¶i phĂŻ hĂźp vÂŹi všn hož vÎŒ m«i tr−ĂȘng. V−ĂȘn QuĂšc gia hoÆc khu b¶o tĂ„n hÖ sinh thži vÎŒ gi¶i trÝ thÓ hiÖn mĂ©t h×nh mÉu tiÂȘu biÓu cho trÂčng thži tĂč nhiÂȘn cña mĂ©t vĂŻng ¼Þa lĂœ, mĂ©t quÇn x· sinh hĂ€c vÎŒ tÎŒi nguyÂȘn di truyÒn, nhĂ·ng loÎŒi cĂŁ nguy cÂŹ bÞ tuyÖt chñng ¼Ó tÂčo ra tÝnh ĂŠn ¼Þnh vÎŒ Âźa dÂčng. ‱ ThŸng c¶nh thiÂȘn nhiÂȘn (Natural monument)/ B¶o tĂ„n ¼Æc ÂźiÓm tĂč nhiÂȘn (Conservation of natural feature): LÎŒ vĂŻng ¼Êt bao gĂ„m mĂ©t hoÆc nhiÒu ¼Æc ÂźiÓm tĂč nhiÂȘn hoÆc všn hož nĂŠi bËt hoÆc cĂŁ giž trÞ Ÿéc Ÿžo phĂŽc vĂŽ cho mĂŽc ¼Ých thuyÕt minh, gižo dĂŽc vÎŒ thâˆ’Ă«ng ngoÂčn cña nh©n d©n. ‱ Khu dĂč trĂ· thiÂȘn nhiÂȘn cĂŁ qu¶n lĂœ (Conservation through active management)/ Khu b¶o tĂ„n sinh c¶nh/ b¶o tĂ„n loÎŒi (Habitat/ Species management area): LÎŒ mĂ©t vĂŻng ¼Êt hay biÓn bŸt buĂ©c ph¶i can thiÖp tÝch cĂčc cho mĂŽc tiÂȘu qu¶n lĂœ ¼Ó ٦m b¶o nhĂ·ng ÂźiÒu kiÖn cÇn thiÕt cho viÖc b¶o vÖ nhĂ·ng loÎŒi cĂŁ tÇm quan trĂ€ng quĂšc gia, nhĂ·ng nhĂŁm loÎŒi, quÇn x· sinh hĂ€c hoÆc cžc ¼Æc ÂźiÓm tĂč nhiÂȘn cña m«i tr−ĂȘng nÂŹi mÎŒ chĂłng cÇn cĂŁ sĂč qu¶n lĂœ ¼Æc biÖt ¼Ó tĂ„n tÂči l©u dÎŒi. NghiÂȘn cĂžu khoa hĂ€c, quan trŸc m«i tr−ĂȘng vÎŒ phĂŽc vĂŽ gižo dĂŽc lÎŒ nhĂ·ng hoÂčt Ÿéng thÝch hĂźp vĂ­i loÂči h×nh nÎŒy. ‱ Khu b¶o tĂ„n c¶nh quan ¼Êt liÒn/ c¶nh quan biÓn (Protected Landscape/ Seascape): LÎŒ mĂ©t vĂŻng ¼Êt hay biÓn l©n cËn, nÂŹi tžc Ÿéng giĂ·a con ng−ĂȘi vĂ­i tĂč nhiÂȘn ¼−üc diÔn ra th−ĂȘng xuyÂȘn. MĂŽc tiÂȘu qu¶n lĂœ vÎŒ duy tr× nhĂ·ng c¶nh quan cĂŁ tÇm quan trĂ€ng quĂšc gia thÓ hiÖn tÝnh chÊt tžc Ÿéng qua lÂči giĂ·a ng−ĂȘi vĂ­i ¼Êt hoÆc biÓn. NhĂ·ng khu nÎŒy mang tÝnh chÊt kÕt hĂźp giĂ·a všn hož vÎŒ c¶nh quan tĂč nhiÂȘn cĂŁ giž trÞ thÈm mĂŒ cao vÎŒ Ÿã cĂČng lÎŒ nÂŹi phĂŽc vĂŽ mĂŽc ¼Ých Âźa dÂčng sinh thži, khoa hĂ€c, všn hož vÎŒ gižo dĂŽc. ‱ Sö dĂŽng bÒn vĂ·ng cžc hÖ sinh thži tĂč nhiÂȘn (Sustainable use of natural ecosystem) hay Khu qu¶n lĂœ tÎŒi nguyÂȘn (Managed resource protected area): MĂ©t vĂŻng chĂža cžc hÖ thĂšng tĂč nhiÂȘn ch−a hoÆc Ýt bÞ biÕn ŸÊi ¼−üc qu¶n lĂœ b¶o vÖ mĂ©t cžch chŸc chŸn dÎŒi hÂčn vÎŒ duy tr× tÝnh Âźa dÂčng sinh hĂ€c ŸÄng thĂȘi vĂ­i viÖc cung cÊp bÒn vĂ·ng cžc s¶n phÈm Ÿžp Ăžng ¼−üc nhu cÇu cña con ng−ĂȘi. 1.2 B¶o tĂ„n chuyÓn chç (Ex-situ conservation): B¶o tĂ„n chuyÓn chç lÎŒ mĂ©t bĂ© phËn quan trĂ€ng trong chiÕn l−üc tĂŠng hĂźp nh»m b¶o vÖ cžc loÎŒi Âźang cĂŁ nguy cÂŹ bÞ tuyÖt diÖt (Falk, 1991). §©y lÎŒ ph−¬ng thĂžc b¶o tĂ„n cžc hĂźp phÇn cña Âźa dÂčng sinh hĂ€c bÂȘn ngoÎŒi sinh c¶nh tĂč nhiÂȘn cña chĂłng. ThĂčc tÕ, b¶o tĂ„n chuyÓn chç hay b¶o tĂ„n nÂŹi khžc lÎŒ ph−¬ng thĂžc b¶o tĂ„n cžc cž thÓ trong nhĂ·ng ÂźiÒu kiÖn nh©n tÂčo d−íi sĂč gižm sžt cña con ng−ĂȘi. §Úi vĂ­i nhiÒu loÎŒi hiÕm th× b¶o tĂ„n tÂči chç ch−a ph¶i lÎŒ gi¶i phžp kh¶ thi trong nhĂ·ng ÂźiÒu kiÖn žp lĂčc cña con ng−ĂȘi ngÎŒy cÎŒng gia tšng. NÕu quÇn thÓ cßn lÂči lÎŒ quž nhĂĄ ¼Ó tiÕp tĂŽc tĂ„n tÂči, hoÆc nÕu nh− tÊt c¶ nhĂ·ng cž thÓ cßn lÂči ¼−üc t×m thÊy Ă« ngoÎŒi khu b¶o vÖ th× b¶o tĂ„n tÂči chç sÏ kh«ng cĂŁ hiÖu qu¶. Trong tr−ĂȘng hĂźp nÎŒy, gi¶i phžp duy nhÊt ¼Ó ngšn cho loÎŒi khĂĄi bÞ tuyÖt chñng lÎŒ b¶o tĂ„n chuyÓn chç.
  • 34. 34 B¶o tĂ„n chuyÓn chç th−ĂȘng gÆp ph¶i nhĂ·ng khĂŁ khšn nh−: chi phÝ lĂ­n; khĂŁ nghiÂȘn cĂžu ŸÚi vĂ­i cžc loÎŒi cĂŁ vßng ÂźĂȘi phĂžc tÂčp, cĂŁ chÕ Ÿé dinh d−ìng thay ŸÊi mçi khi chĂłng lĂ­n lÂȘn vÎŒ do Ÿã m«i tr−ĂȘng sĂšng cña chĂłng thay ŸÊi theo; khĂŁ žp dĂŽng cho cžc loÎŒi kh«ng thÓ sinh s¶n (Ÿéng vËt) hoÆc tži sinh (thĂčc vËt) ngoÎŒi m«i tr−ĂȘng sĂšng tĂč nhiÂȘn. MĂ©t sĂš h×nh thĂžc b¶o tĂ„n chuyÓn chç th«ng dĂŽng: ‱ V−ĂȘn Ÿéng vËt hay v−ĂȘn thĂł (Zoo): V−ĂȘn Ÿéng vËt tr−íc Ÿ©y cĂŁ truyÒn thĂšng lÎŒ ¼Æc biÖt quan t©m ¼Õn cžc loÎŒi Ÿéng vËt cĂŁ x−¬ng sĂšng. Trong vÎŒi ba chĂŽc nšm trĂ« lÂči Ÿ©y, mĂŽc tiÂȘu cña cžc v−ĂȘn Ÿéng vËt Ÿ· cĂŁ nhiÒu thay ŸÊi, lÎŒ nÂŹi nh©n nu«i cžc loÎŒi Ÿéng vËt Âźang cĂŁ nguy cÂŹ bÞ tuyÖt chñng vÎŒ phĂŽc vĂŽ nghiÂȘn cĂžu. Cžc v−ĂȘn Ÿéng vËt trÂȘn thÕ giĂ­i hiÖn nay Âźang nu«i kho¶ng trÂȘn 500.000 loÎŒi Ÿéng vËt cĂŁ x−¬ng sĂšng Ă« cÂčn, ÂźÂči diÖn cho 3000 loÎŒi thĂł, chim , bß sžt vÎŒ Õch nhži (Conway, 1998). PhÇn lĂ­n mĂŽc ¼Ých cña cžc v−ĂȘn Ÿéng vËt hiÖn nay lÎŒ g©y nu«i cžc quÇn thÓ Ÿéng vËt hiÕm vÎŒ Âźang bÞ Âźe doÂč tuyÖt chñng trÂȘn thÕ giĂ­i. ViÖc nghiÂȘn cĂžu Ă« cžc v−ĂȘn Ÿéng vËt Âźang ¼−üc chĂł Ăœ nhiÒu vÎŒ cžc nhÎŒ khoa hĂ€c Âźang cĂš gŸng t×m mĂ€i biÖn phžp tĂši −u ¼Ó nh©n giĂšng, phßng chĂšng bÖnh tËt. TÊt nhiÂȘn cĂŁ nhiÒu vÊn ¼Ò vÒ kĂŒ thuËt nh©n nu«i, sinh thži vÎŒ tËp tÝnh loÎŒi cĂČng nh− viÖc th¶ cžc loÎŒi trĂ« vÒ vĂ­i m«i tr−ĂȘng sĂšng tĂč nhiÂȘn cĂČng Âźang ¼Æt ra cho c«ng tžc nh©n nu«i mÎŒ cžc v−ĂȘn Ÿéng vËt cÇn gi¶i quyÕt. ‱ BÓ nu«i (Aquarium): TruyÒn thĂšng cña bÓ nu«i lÎŒ lÎŒ tr−ng bÎŒy cžc loÎŒi cž lÂč vÎŒ hÊp dÉn khžch tham quan. GÇn Ÿ©y, ¼Ó ŸÚi phĂŁ tr−íc nguy cÂŹ tuyÖt chñng cña nhiÒu loÎŒi sinh vËt sĂšng Ă« n−íc, cžc chuyÂȘn gia vÒ cž, thĂł biÓn vÎŒ san h« Ÿ· cĂŻng hĂźp tžc vĂ­i cžc viÖn nghiÂȘn cĂžu biÓn, cžc thñy cung vÎŒ cžc bÓ nu«i tĂŠ chĂžc nh©n nu«i b¶o tĂ„n cžc loÎŒi Âźang ¼−üc quan t©m. CĂŁ kho¶ng 580.000 loÎŒi cž Âźang ¼−üc nu«i giĂ· trong bÓ nu«i (Oney and Ellis, 1991). Cžc ch−¬ng tr×nh g©y giĂšng cžc loÎŒi cž biÓn vÎŒ san h« hiÖn cßn trong giai ÂźoÂčn khĂ«i ¼Çu, song Ÿ©y lÎŒ mĂ©t lÜnh vĂčc nghiÂȘn cĂžu cĂŁ nhiÒu triÓn vĂ€ng. ‱ V−ĂȘn thĂčc vËt vÎŒ v−ĂȘn c©y gç (Botanical garden and arboretum). HiÖn nay cĂŁ kho¶ng 1500 v−ĂȘn thĂčc vËt trÂȘn thÕ giĂ­i Ÿ· cĂŁ cžc bĂ© s−u tËp cña cžc loÎŒi thĂčc vËt chÝnh. §ã thĂčc sĂč lÎŒ mĂ©t nç lĂčc lĂ­n lao trong sĂč nghiÖp b¶o tĂ„n thĂčc vËt. Cžc v−ĂȘn thĂčc vËt trÂȘn thÕ giĂ­i hiÖn nay Âźang trĂ„ng Ýt nhÊt lÎŒ 35000 loÎŒi thĂčc vËt chiÕm kho¶ng 15% sĂŁ loÎŒi thĂčc vËt toÎŒn cÇu (IUCN/WWF, 1989; Given, 1994). V−ĂȘn thĂčc vËt lĂ­n nhÊt trÂȘn thÕ giĂ­i lÎŒ V−ĂȘn thĂčc vËt HoÎŒng gia Anh Ă« Kew cĂŁ kho¶ng 25000 loÎŒi thĂčc vËt Ÿ· ¼−üc trĂ„ng, b»ng kho¶ng 10% sĂš loÎŒi thĂčc vËt trÂȘn thÕ giĂ­i, trong Ÿã cĂŁ 2700 loÎŒi Ÿ· ¼−üc liÖt kÂȘ vÎŒo Sžch §å thÕ giĂ­i (Reid and Miller, 1989). V−ĂȘn thĂčc vËt hiÖn Âźang cĂŁ xu thÕ tËp trung vÎŒo gieo trĂ„ng cžc loÎŒi c©y quĂœ hiÕm Âźang cĂŁ nguy cÂŹ tuyÖt chñng. V−ĂȘn thĂčc vËt gĂŁp phÇn quan trĂ€ng trong viÖc b¶o tĂ„n thĂčc vËt v× cžc bĂ© s−u tËp sĂšng cña chĂłng cĂČng nh− cžc bĂ© tiÂȘu b¶n kh« lÎŒ mĂ©t trong nhĂ·ng nguĂ„n th«ng tin tĂšt nhÊt vÒ ph©n bĂš cĂČng nh− yÂȘu cÇu vÒ nÂŹi c− trĂł cña thĂčc vËt. Ban th− kĂœ b¶o tĂ„n cžc v−ĂȘn thĂčc vËt (Botanical Garden Conservation Secretariat - BGCS) cña IUCN Ÿ· ¼−üc thÎŒnh lËp ¼Ó ÂźiÒu phĂši nhĂ·ng hoÂčt Ÿéng b¶o tĂ„n cña cžc v−ĂȘn thĂčc vËt trÂȘn thÕ giĂ­i (BGCS, 1987). Cžc −u tiÂȘn cña tr−¬ng tr×nh nÎŒy lÎŒ x©y dĂčng mĂ©t hÖ thĂšng cÂŹ sĂ« dĂ· liÖu toÎŒn cÇu ¼Ó phĂši hĂźp cžc hoÂčt Ÿéng thu mÉu cĂČng nh− ¼Þnh loÂči cžc loÎŒi quan trĂ€ng ch−a ¼−üc hiÓu biÕt ¼Çy Ÿñ hay nhĂ·ng loÎŒi kh«ng cßn t×m thÊy trong tĂč nhiÂȘn. ‱ Ng©n hÎŒng hÂčt giĂšng (Seed bank):
  • 35. 35 HÂčt cña nhiÒu loÎŒi thĂčc vËt cĂŁ thÓ cÊt giĂ· vÎŒ b¶o qu¶n trong ÂźiÒu kiÖn kh«, lÂčnh nÂȘn ngoÎŒi viÖc trĂ„ng c©y, cžc v−ĂȘn thĂčc vËt vÎŒ viÖn nghiÂȘn cĂžu Ÿ· x©y dĂčng bĂ© s−u tËp vÒ hÂčt. §©y ¼−üc coi lÎŒ cžc bĂ© s−u tËp hay lÎŒ ng©n hÎŒng hÂčt giĂšng. Kh¶ nšng tĂ„n tÂči l©u dÎŒi cña hÂčt ¼Æc biÖt cĂŁ giž trÞ cho viÖc b¶o tĂ„n Ex-situ v× nĂŁ cho phÐp b¶o tĂ„n hÂčt trong mĂ©t kh«ng gian nhĂĄ, chi phÝ thÊp. HiÖn cĂŁ hÂŹn 50 ng©n hÎŒng hÂčt giĂšng trÂȘn thÕ giĂ­i, trong Ÿã nhiÒu ng©n hÎŒng hÂčt giĂšng ¼−üc ¼Æt tÂči cžc n−íc Âźang phžt triÓn vÎŒ ¼−üc ÂźiÒu phĂši tÝch cĂčc bĂ«i nhĂŁm t− vÊn vÒ nghiÂȘn cĂžu n«ng nghiÖp QuĂšc TÕ (Consultative Group on International Agricultural Reseach - CGIAR). 1.3 SĂč liÂȘn quan giĂ·a 2 ph−¬ng thĂžc b¶o tĂ„n ‱ B¶o tĂ„n Ex-situ vÎŒ b¶o tĂ„n In-situ lÎŒ nhĂ·ng cžch tiÕp cËn cĂŁ tÝnh bĂŠ sung cho nhau (Kennedy, 1987; Robinson, 1992). NhĂ·ng cž thÓ tĂ” cžc quÇn thÓ ¼−üc b¶o tĂ„n Ex- situ sÏ ¼−üc th¶ ¼Þnh kĂș ra ngoÎŒi thiÂȘn nhiÂȘn ¼Ó ¼Ó tšng c−ĂȘng cho cžc quÇn thÓ ¼−üc b¶o tĂ„n In-situ. NghiÂȘn cĂžu cžc quÇn thÓ ¼−üc b¶o tĂ„n Ex-situ cĂŁ thÓ cung cÊp cho ta nhĂ·ng hiÓu biÕt vÒ ¼Æc tÝnh sinh hĂ€c cña loÎŒi vÎŒ gĂźi ra nhĂ·ng chiÕn l−üc b¶o tĂ„n mĂ­i cho cžc quÇn thÓ ¼−üc b¶o tĂ„n In-situ. Cžc quÇn thÓ Ex-situ ¼−üc b¶o tĂ„n tĂšt sÏ lÎŒm gi¶m nhu cÇu ph¶i bŸt cžc cž thÓ ngoÎŒi hoang d· ¼Ó phĂŽc vĂŽ mĂŽc ¼Ých tr−ng bÎŒy hoÆc nghiÂȘn cĂžu. KÕt qu¶ cña b¶o tĂ„n Ex-situ ŸÚi vĂ­i mĂ©t loÎŒi sÏ gĂŁp phÇn gižo dĂŽc quÇn chĂłng vÒ sĂč cÇn thiÕt ph¶i b¶o tĂ„n loÎŒi cĂČng nh− b¶o vÖ cžc cž thÓ cña loÎŒi Ÿã ngoÎŒi tĂč nhiÂȘn. ‱ MĂ©t ph−¬ng thĂžc trung gian cÇn cho b¶o tĂ„n In-situ vÎŒ b¶o tĂ„n chuyÓn Ex-situ lÎŒ sĂč gižm sžt vÎŒ qu¶n lĂœ chÆt chÏ quÇn thÓ cžc loÎŒi quĂœ hiÕm, Âźang cĂŁ nguy cÂŹ tuyÖt diÖt trong cžc khu b¶o vÖ nhĂĄ. NhĂ·ng quÇn thÓ nÎŒy vÉn cßn mang tÝnh hoang d· song con ng−ĂȘi thØnh tho¶ng cĂŁ thÓ can thiÖp ¼−üc ¼Ó tržnh sĂč suy thoži sĂš l−üng quÇn thÓ. ‱ ViÖc lĂča chĂ€n ph−¬ng thĂžc b¶o tĂ„n ph¶i dĂča trÂȘn cÂŹ sĂ« luËt phžp vÒ b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c (cžc c«ng −íc quĂšc tÕ, luËt phžp cña mçi quĂšc gia) vÎŒ ÂźiÒu kiÖn cĂŽ thÓ cña tĂ”ng quĂšc gia, tĂ”ng vĂŻng. 2 LuËt phžp liÂȘn quan ¼Õn b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c 2.1 Vai trß cña luËt phžp trong b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c C«ng cĂŽ phžp chÕ hay luËt phžp cĂŁ thÓ ¼−üc žp dĂŽng tÂči cžc cÊp ¼Þa ph−¬ng, quĂšc gia hay quĂšc tÕ ¼Ó b¶o vÖ tÊt c¶ cžc khÝa cÂčnh cña Âźa dÂčng sinh hĂ€c. CÇn ph¶i thÊy r»ng luËt phžp lÎŒ hÕt sĂžc quan trĂ€ng nh−ng chØ lÎŒ chç dĂča chÝnh, ngoÎŒi ra cÇn ph¶i tĂŠ chĂžc tĂšt c«ng tžc b¶o vÖ cĂŽ thÓ cĂČng nh− lÎŒm tĂšt c«ng tžc tuyÂȘn truyÒn gižo dĂŽc ¼Ó nh©n d©n trong vĂŻng tĂč gižc tham gia c«ng tžc b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c th× mĂ­i thĂčc hiÖn ¼−üc b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c mĂ©t cžch toÎŒn diÖn. Cžc všn b¶n phžp luËt sÏ cung cÊp ph−¬ng tiÖn vÎŒ ch−¬ng tr×nh ¼Ó b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c. §ã lÎŒ nhĂ·ng cÂŹ sĂ« phžp lĂœ cho viÖc b¶o vÖ cžc loÎŒi Ÿéng thĂčc vËt quan trĂ€ng Âźang cĂŁ nguy cÂŹ bÞ tuyÖt chñng. 2.2 Cžc thĂĄa hiÖp quĂšc tÕ vÒ b¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c 2.2.1 LĂœ do B¶o tĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c cÇn cĂŁ sĂč tham gia cña mçi cÊp Ă« mçi quĂšc gia trÂȘn tßan thÕ giĂ­i. Cžc cÂŹ chÕ kiÓm sožt hiÖn Âźang tĂ„n tÂči trÂȘn thÕ giĂ­i ¼−üc dĂča trÂȘn cÂŹ sĂ« cña mçi quĂšc gia vÎŒ sĂč thĂĄa hiÖp quĂšc tÕ lÎŒ tšng c−ĂȘng kh¶ nšng b¶o tĂ„n loÎŒi vÎŒ sinh c¶nh (De Klemn, 1990, 1993). HĂźp tžc quĂšc tÕ lÎŒ cÇn thiÕt v× mĂ©t sĂš lĂœ do sau:
  • 36. 36 ‱ Cžc loÎŒi sinh vËt kh«ng cĂŁ khži niÖm vÒ biÂȘn giĂ­i trong ph©n bĂš. Nç lĂčc b¶o tĂ„n lÎŒ ph¶i b¶o vÖ loÎŒi Ă« tÊt c¶ mĂ€i ÂźiÓm trong vĂŻng ph©n bĂš cña chĂłng. Nh− vËy, sĂč nç lĂčc cña mĂ©t quĂšc gia lÎŒ kh«ng hiÖu qu¶ nÕu trong khi nĂŁ nÂŹi sĂšng cña loÎŒi Ÿã Ă« quĂšc gia khžc Âźang bÞ phž hñy. ‱ NÂčn bu«n bžn cžc s¶n phÈm sinh hĂ€c hiÖn Âźang diÔn ra trÂȘn thÞ tr−ĂȘng quĂšc tÕ. Nhu cÇu lĂ­n Ă« cžc n−íc giÎŒu cĂŁ thÓ sÏ dÉn ¼Õn hËu qu¶ khai thžc quž mĂžc cac loÎŒi Ă« nhĂ·ng n−íc nghÌo. §Ó ngšn chÆn viÖc khai thžc quž mĂžc, viÖc kiÓm sožt vÎŒ qu¶n lĂœ bu«n bžn lÎŒ yÂȘu cÇu trÂȘn c¶ trong nhËp khÈu vÎŒ xuÊt khÈu. ‱ NhĂ·ng lĂźi Ých mÎŒ Âźa dÂčng sinh hĂ€c mang lÂči cĂŁ tÇm quan trĂ€ng quĂšc tÕ. Cžc quĂšc gia giÎŒu cĂŁ thuĂ©c vĂŻng «n Ÿíi ¼−üc hâˆ’Ă«ng lĂźi tĂ” Âźa dÂčng sinh hĂ€c cña vĂŻng nhiÖt Ÿíi, do Ÿã cÇn ph¶i sÂœn sÎŒng giĂłp ŸÏ cžc n−íc nghÌo khĂŁ hÂŹn v× hĂ€ Ÿ· tham gia thĂčc hiÖn viÖc b¶o tĂ„n nguĂ„n Âźa dÂčng sinh hĂ€c tÂči Ÿã. ‱ RÊt nhiÒu cžc vÊn ¼Ò cña cžc loÎŒi hay cžc hÖ sinh thži bÞ Âźe doÂč cĂŁ quy m« toÎŒn cÇu nÂȘn ¼ßi hĂĄi sĂč hĂźp tžc quĂšc tÕ ¼Ó gi¶i quyÕt nh−: Ÿžnh bŸt thuĂ» h¶i s¶n quž mĂžc, sšn bŸn quž mĂžc, « nhiÔm kh«ng khÝ vÎŒ m−a axÝt, « nhiÔm hĂ„ s«ng vÎŒ ÂźÂči d−¬ng, biÕn ŸÊi khÝ hËu toÎŒn cÇu vÎŒ suy thoži tÇng « z«n. 2.2.2 Cžc c«ng −íc quĂšc tÕ ‱ C«ng −íc vÒ b¶o tĂ„n loÎŒi: ThĂĄa hiÖp quan trĂ€ng nhÊt trong viÖc b¶o vÖ cžc loÎŒi Ă« quy m« quĂšc tÕ lÎŒ C«ng −íc vÒ Bu«n bžn cžc loÎŒi Âźang cĂŁ nguy cÂŹ tuyÖt chñng (Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora - CITES). C«ng −íc ra ÂźĂȘi nšm 1973, cĂŁ 120 n−íc tham gia, trong sĂč phĂši hĂźp vĂ­i ch−¬ng tr×nh m«i tr−ĂȘng liÂȘn hiÖp quĂšc (United Nations Environmental Program - UNEP). Cžc quĂšc gia thÎŒnh viÂȘn ŸÄng Ăœ hÂčn chÕ bu«n bžn vÎŒ khai thžc cĂŁ tÝnh huĂ» diÖt nhĂ·ng loÎŒi n»m trong danh sžch ¼Ò ra cña C«ng −íc. C«ng −íc cĂŁ 25 ÂźiÒu vÎŒ 3 phĂŽ lĂŽc. ViÖt Nam lÎŒ thÎŒnh viÂȘn thĂž 122 cña CITES (¼−üc chÊp nhËn ngÎŒy 20/4/1994) MĂ©t sĂš c«ng −íc b¶o tĂ„n loÎŒi khžc: + C«ng −íc vÒ b¶o tĂ„n cžc loÎŒi Ÿéng vËt di c− (1979) + C«ng −íc vÒ b¶o tĂ„n cžc loÎŒi sinh vËt biÓn vĂŻng Nam CĂčc. + C«ng −íc vÒ ÂźiÒu tiÕt sšn bŸt cž Voi. + C«ng −íc vÒ b¶o vÖ cžc loÎŒi chim. + C«ng −íc vÒ Ÿžnh bŸt vÎŒ b¶o vÖ sinh vËt biÓn Ă« VÞnh Ban tÝch ‱ Cžc c«ng −íc vÒ b¶o tĂ„n sinh c¶nh: cĂŁ 3 c«ng −íc quan trĂ€ng + C«ng −íc vÒ b¶o vÖ cžc vĂŻng ¼Êt −ít Ramsar (Ramsar Convention on Wetlands) ¼−üc thiÕt lËp nšm 1971 nh»m ngšn chÆn sĂč xuĂšng cÊp cña cžc vĂŻng ¼Êt −ít vÎŒ thĂ”a nhËn cžc giž trÞ sinh thži, khoa hĂ€c, kinh tÕ, všn hĂŁa vÎŒ gi¶i trÝ cña chĂłng. C«ng −íc nÎŒybao hÎŒm cžc vĂŻng n−íc ngĂ€t, cöa s«ng, sinh c¶nh bĂȘ biÓn cña 400 ÂźiÓm khžc nhau vĂ­i 30 triÖu ha. + C«ng −íc vÒ b¶o tĂ„n všn hĂŁa thÕ giĂ­i vÎŒ di s¶n thiÂȘn nhiÂȘn (Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage) cña UNESCO, IUCN vĂ­i 109 n−íc tham gia. MĂŽc ¼Ých cña c«ng −íc lÎŒ b¶o vÖ cžc vĂŻng ¼Êt tĂč nhiÂȘn Ÿžng chĂł Ăœ trÂȘn thÕ giĂ­i.