Voor Architectuur NL heeft Dirk Jan Postel, Kraaijvanger, een manifest tegen abstractie geschreven. De gevolgen van abstractie zijn immers altijd reëel.

1. tegen abstractie
de gevolgen van abstractie zijn altijd reëel
Het abstracte systeem
Dagelijks zit Brandon Bryant in een container zonder ramen
in New Mexico. Hij bestuurt een drone duizenden kilometers
verderop in Afghanistan. Wekenlang observeert hij de
bevolking, ‘s nachts met een infraroodcamera. Silhouetten
die rondlopen, wapens verbergen, sex hebben op het dak van
hun huis: twee lichte vlekken die één worden. Deze routine
wordt onderbroken door het bevel een locatie te bombarderen.
Volgens een strak protocol wordt een geprogrammeerde bom
afgevuurd. Dan begint op het beeldscherm het aftellen tot de
inslag, ongeveer 18 seconden. Een keer ziet Brandon een deur
opengaan. Twee figuren tekenen zich af tegen de blinde muur
van het huis, de een kleiner dan de ander. Een kind? Veel tijd
om dat te zien is er niet: enkele tellen later slaat de bom in, en
verandert het beeld in een stofwolk.
(ontleend aan: NRC Handelsblad, 23 december 2013)
Een vergaande toename van abstractie in onze dagelijkse
handelingen is emblematisch voor onze tijd. Abstract in de zin
van weggetrokken bij de werkelijkheid. Onze omgeving is als
stroom uit het stopcontact: bruikbaar en functioneel, maar
ongrijpbaar in zijn herkomst en aanwezigheid. Abstractie creëert
onpersoonlijke en ongrijpbare systemen. Systemen die als ze
exploderen, zoals het financieel conglomeraat bijvoorbeeld,
schade toebrengen in de reële wereld. Wij menen dan ook dat
een vitale samenleving direct contact met de realiteit vergt. Hoe
versterken we de ervaring van de werkelijkheid? Eén uitweg is:
terug naar vroeger. En toegegeven, het verleden lijkt dikwijls
aantrekkelijk en duidelijk. Maar het is de weg van de nostalgie,
een onmogelijke terugkeer, die innovatie ontkent. De andere
uitweg is een zorgvuldig herstel, per aspect, van de banden met
de werkelijkheid. Om te beginnen in de architectuur.
Twee dronebestuurders aan het werk.
Vele kilometers verderop, soms wel
duizenden, beschieten ze hun doel.
auteur Dirk Jan Postel (i.s.m. Merel Pit), Kraaijvanger

2. Wat abstract is, is altijd helder. Maar alleen degene die achter de chaos van iedere omstandigheid de verborgen,
aaneengesloten toedracht kan vinden, en die niet in de veelheid van verschijnselen verdwaalt, is een heldere geest.
José Ortega y Gasset, Opstand der horden
Architectuur en werkelijkheid
Ik kijk om mij heen. Rondom is overal glas; het dak boven
mijn hoofd loopt buiten door en verlengt de ruimte waarin ik
me bevind. Door de openstaande deur hoor ik vogels zingen,
bladeren ritselen en een auto in de verte op de weg. De geur is
van hout, thee, koude cement. De zware stenen aan de zijkant
dragen het verleden mee, de tijd dat dit een spoorbrug was, en
Frankrijk nog zelfbewust.
Er is een balans in de kleine ruimte tussen omsloten zijn en een
vrij uitzicht, tussen openheid en begrenzing van dichte struiken
en bomen, tussen de waarneming van lengte en die van de
breedte.
Het gevoel van een ruimte staat los van de bedoelingen
van architectuur, van functie, van historische referenties of
symboliek. Alles voelt juist, precies genoeg en samenhangend:
de verhoudingen, het licht, de geur van materiaal en het
geluid. Een esthetische ervaring van de werkelijkheid. Zonder
abstracties als symboliek, functionaliteit en stijl. Niet elk gebouw
nodigt hiertoe uit: zintuigen worden onderdrukt of juist
overstuurd door een veelheid aan ongecoördineerde prikkels,
ruimten zijn verwarrend, onsamenhangend, betekenisloos. Wij
streven naar gebouwen die direct ervaren worden, zonder
tussenkomst van symboliek, (bij-) bedoelingen of kennis over
het ontwerp.
Temple de l’Amour in Bourgondië, Frankrijk, door Kraaijvanger | Fotograaf Christian Richters

3. complexiteit versus controle in het bouwproces toezichthouder
Het vertakte bouwproces
De zogenoemde ‘bouwketen’ is veel te ver vertakt om nog tot
goede resultaten te komen. Heroverweging kent meerdere
motieven: economisch (minder partners is meer winst), praktisch
(minder faalkansen, meer snelheid) of om het door de professie
verloren terrein terug te winnen.
engineer polyester elementen
bouwdirectie
adviseur bliksembeveiliging
installateur bliksembeveiliging
Wat ons vooral interesseert, is hoe een compacter bouwteam
de directe band met de werkelijkheid kan vergroten. Want
de informatie die zich tijdens het ontwerpproces opbouwt, in
verschillende abstracte documenten, is te groot om door één
persoon te kunnen worden overzien. Een simpel ontwerp wordt
uitgewerkt in constructie, bouwfysica, installaties, veiligheid en
gebouwbeheersing. Wij zoeken een remedie tegen dit verlies
leverancier gevelwasinstallatie
aan controle. We beseffen dat we als architect naast ontwerper,
vooral coördinator zijn. Direct contact met de onderaannemers
achten we daarbij noodzakelijk, om tijdig alle varianten en
parameters te kunnen overzien. Het ruimtelijk uittekenen
helpt ons bij deze coördinatie. BIM-methodiek is nuttig,
maar voegt tegelijkertijd hogere abstractieniveaus toe. Soms
keren we moedwillig terug naar handgemaakte tekeningen,
op schaal 1:20 of 1:5. Ook proberen we prototypisch te
ontwerpen, eerder opgedane ervaringen door te ontwikkelen
en te standaardiseren zoals bij een industrieel serieproduct.
Daarnaast vinden we het belangrijk om reacties op het gebouw
tot ons te nemen. En tenslotte, tegen de huidige tendenzen
in, willen we met zo min mogelijk partijen zoveel mogelijk
verantwoordelijkheid nemen.
opdrachtgever
bouwmanagementbureau ontwerpfase
geveladviseur
constructeur
adviseur bouwfysica
testinstituut
brandweer
bouw- en woningtoezicht
bouwkundig aannemer
gevelbouwer
staalbouwer
architect
leverancier gevelwasinstallatie constructeur polyester elementen
mallenmaker
leverancier PIR schuim
leverancier polyester
leverancier coating
leverancier afdichtingen
leverancier nastelbare verankeringen
schoonmaakadviseur gevel
Wel 27 partijen waren betrokken bij de totstandkoming van het gevelpaneel
voor het nieuwe stadskantoor Utrecht, ontworpen door Kraaijvanger.

4. In onze door media overheerste samenleving is het aan de architectuur de directe esthetische ervaring van de
werkelijk tot de kern van haar doelstelling te maken. Michael Benedikt, For an architecture of reality
De abstractie van het ontwerpproces
Als je met de hand tekent, bestaat er een direct verband tussen
wat op papier komt en wat je bedenkt, voelt en ziet. Daarbij
zitten er geen verborgen gegevens achter het grafiet of de inkt,
en door de keuze van de schaal is de precisie beperkt. Met
de hand tekenen is flexibel, individueel en eenvoudig; geen
beperkingen aan de techniek en geen protocollen. Na enige
ervaring krijg je tevens gevoel voor de maakbaarheid van wat je
tekent.
Digitale tekenprogramma’s introduceren abstracties en dwingen
tot vroegtijdige precisie. Een kenmerk van het werken binnen
geautomatiseerde systemen is het accumuleren van informatie.
Met als paradoxaal gevolg dat de hoeveelheid informatie
onoverzichtelijk is, en voor een onbekend deel ook irrelevant.
Niet alleen het bouwproces is vertakt, ook de informatie in de
bouwvoorbereiding is dat. Terwijl architectuur neerkomt op
integratie, leidt het digitale ontwerpen tot verlies aan overzicht.
Hiermee wordt niet gesteld dat de complexe projecten van nu
zonder CAD kunnen, maar de exactheid van het tekenbestand
gaat gepaard met een grotere afstand tot het maken. De 21e
eeuw gaat over het beperken van informatie tot een zinvolle,
begrijpelijke hoeveelheid. Een clou, geen cloud.
Glenn Murcutts precieze handtekeningen van zijn ontwerp voor het Simpson-Lee
House in Mount Wilson, Blue Mountains, New South Wales, Australië.

5. dicht op de werkelijkheid ontstaat innovatie
Directe controle
Het concept voor de Columbus exhibition in Genua (1992)
van Renzo Piano is meer dan een goed ontwerp. Het is een
intelligent commentaar op wat een gebouw vroeger was, en
wat het nu is. Vroeger: vloeren, wanden met ramen en een dak.
Tegenwoordig: een drager van een veelheid aan installaties. In
het complex zijn deze in een apart gebouw ondergebracht naast
het monumentale deel. Een variant op Centre Pompidou, waar
de installaties ook een deel van de architectonische expressie
vormen. Maar het zijn ‘klassieke’ installaties, die veel energie
gebruiken en die buiten de scope van de gebruikers blijven.
Minder zichtbaar, maar begrijpelijker en veel ecologischer is
het ontwerp voor het eigen kantoor van Baumschlager Eberle
in Lustenau, Oostenrijk. Een gebouw vrijwel zonder installaties,
waarbij het klimaat binnen vooraf bepaalde bandbreedten
wordt beheerst. Het kantoor is zeer goed geïsoleerd en gebruikt
de energie van verlichting, mensen en apparatuur voor het
verwarmen in de winter. Een zware betonconstructie vormt de
warmtebuffer. Met luiken worden luchttoevoer, nachtisolatie
en lichttoetreding ingeregeld. De gebalanceerde hoeveelheid
raamopeningen met diepe neggen beperken de warmtelast,
die ‘s zomers centraal wordt afgevoerd. Kabels worden gevoerd
door verhoogde houten vloeren en zijn simpel te verleggen. Het
energiegebruik is minimaal doordat controle eenvoudig is door
het bieden van inzichtelijkheid.
Ontwerp Renzo Piano Columbus
exhibition in Genua, Italië
Ontwerp eigen kantoor Baumschlager
Eberle in Lustenau, Oostenrijk

6. Constructie is de kunst van het maken van een zinvol geheel uit meerdere delen [..] Op het moment dat concrete
materialen worden samengesteld en opgericht, wordt de architectuur die we ons voorstelden een deel van de
werkelijke wereld. Peter Zumthor, Architektur Denken
wens: een gebouw zonder installaties, een gevelpaneel zonder
naden, zacht beton, een huis zonder energierekening of
een constructie zonder kolommen die ogenschijnlijk zweeft.
Vervolgens wordt een samenwerking opgezet met alle partijen
die nodig zijn om dit ogenschijnlijk utopische doel te bereiken.
Iedereen heeft een enorme concentratie op het eindresultaat,
meestal met experimenten onderweg, tegenwerking,
mislukkingen en tegenslagen, maar het doel is altijd concreet.
En juist daardoor is er meer kans op succes dan bij een herhaling
van zetten. Innovatie is de beste manier om met je neus op de
feiten te worden gedrukt.
De ‘willow wall’ is een experiment in beton van Kraaijvanger. In een tuinmuur
van beton zijn in de kist jonge wilgentakken mee gestort. Na 3 weken kwamen
de eerste bladeren door.
Innovatie en werkelijkheid
We houden naast van ontwerpen, ook van bouwen. Het is een
sensatie om te zien hoe de dimensies langzaam een constructie
vormen. Daarna komen de materialen, de afwerking, het glas.
Door hier getuige van te zijn, kennen we de problemen van het
bouwen, zoals de fouten die ontstaan door de achteloosheid
waarmee een groot aantal installatiecomponenten in het
gebouw worden aangebracht. De gevolgen zijn sporen van
fabricage, logo’s en littekens van de montage. Zo ontstaan
punten waar de techniek de overhand heeft gekregen en
de materiaalexpressie verliest. En momenten waarop de
architectuur anders wordt dan bedacht, meestal minder
eenduidig, minder schoon en minder simpel dan gewenst.
Innoveren is een dankbaar proces, dicht op de werkelijkheid. De
eerste stap is het weigeren van de status quo, de onvermijdelijk
lijkende gewoonten. Daarna komt het formuleren van een