Economic View

1. 1ŞAKİR ZÜMRE ve İKTİSADİ GÖRÜŞÜ
Şakir Zümre, Türk sanayici ve siyaset adamı. Babası Ahmet Bey, annesi Hesna Hanım’dır.
1885’de Varna’da doğdu. Silistreli Ali Paşa hafitlerindendir. Varna İlkokulu ve Varna
Ortaokulunda ilk eğitimini aldı. Cenevre Lisesinde okudu(1905). Cenevre Hukuk
Fakültesi’ni bitirdi (1908). Bulgaristan Türkleri içinde Cenevre’de eğitim ve öğretim yapan
ilk Türklerden biriydi. Bulgaristan’a döndüğünde Balçık’ta avukatlık ve ticaretle uğraştı. 1912
yılında Varna’da Zeliha Hanım ile evlendi. Bu evliliğinden 1913 yılında doğan Remziye
isimli bir kızı vardır. Bulgaristan’da siyasete atılarak seçimlerde aday oldu. Bulgaristan
Meclisi Sobranya’da Türk azınlığın Varna Mebusu olarak seçildi. Sobranya’da temsilcisi
olduğu Bulgaristan Türklerinin haklarını savunmak için çalıştı. Osmanlı Devleti’nin Sofya’da
görevlendirdiği Ataşemiliter Yarbay Mustafa Kemal Bey (Atatürk) ile yakın arkadaşlık kurdu.
Bulgaristan’ın 1.Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti safında savaşma kararı alınmasında etkili
oldu. Mondros Mütarekesi’nden sonra Bulgar Hükümeti tarafından tutuklanarak hapsedildi. 1.
Dünya Savaşı’ndan önce Bulgaristan’ı Türkiye lehine savaşa sokmak suçuyla yargılandı. 7 ay
süren hapis hayatından sonra Bulgaristan’da iktidarın değişmesi üzerine yeniden özgürlüğüne
kavuştu. Kurtuluş Savaşı sırasında Bulgaristan’da gizli faaliyetlerde bulundu. Anadolu’da ve
Batı Trakya’da bulunan milli kuvvetlere silah ve cephane sağladı. Makedonya ihtilal cemiyeti
üyeleri ile müşterek olarak milli kuvvetlerin faaliyetlerini destekledi. Batı Trakya’da Türk
devleti kurulması için çalıştı. Mütareke sırasında İstanbul’da Ticaret hayatına atıldı. Fabrika
kurma düşüncesiyle İstanbul’da çeşitli girişimlerde bulundu. Kurtuluş Savaşı’nın zaferle
sonuçlanması üzerine Bulgaristan’dan ailesi ile birlikte ayrılarak Türkiye’ye yerleşti. Savaş
sırasında gösterdiği yararlılıklardan dolayı İstiklal Madalyası ile ödüllendirildi.
1925 yılında İstanbul Haliç’te Karaağaç mevkiinde silah ve cephane fabrikası kurdu. Türk
Savunma Sanayi alanında ilk Türk girişimci olarak sanayi hayatına atıldı. Şakir Zümre Sanayi
Harbiye ve Madeniye Fabrikası, Ş. Soba, Ziraat Alet ve Makineleri Fabrikasını, Mermer Sınai
ve Ticari Zümreler Türk Anonim Şirketi’ni kurdu. 2.Dünya Savaşı’nın yokluklar içindeki
yıllarında, güç koşullar altında uzun yıllar üretim yaptı. Türk Ordusu’nun silah ve cephane
ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla çalıştı. Ürettiği sanayi ürünlerinin yurt dışına ihracatını
gerçekleştirdi. 1950 seçimlerinde İstanbul’danCHP milletvekili seçiminde aday oldu. Seçimi
kazanamadı. 1950’de CHP bütün yurtta olduğu gibi İstanbul’da büyük oy kaybetmiş ve
seçimi DP kazanarak iktidar olmuştu. Şakir Zümre daha sonraki yıllarda aktif siyasetten uzak
1 Atilla Oral ‘ŞakirZümre’ kitabı sayfa 3.

2. durdu. Fransızca ve Bulgarca dillerini çok iyi biliyordu. Türk Sanayi Birliği’nde ikinci
başkan, İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası, çeşitli mesleki ve yardım cemiyetlerine üye idi.
Sanayicilere tanınan hakların geliştirilmesi amacıyla yapılan ve Türkiye'nin 2. büyük iktisat
kongresi olan "1948 Türkiye İktisat Kongresi"ne katılanlar arasındaydı.16 Haziran 1966
tarihinde vefat etti.
ŞAKİR ZÜMRE’NİN FABRİKA KURMA GİRİŞİMİ
Kurtuluş savaşı zaferle sonuçlandı. Mudanya mütarekesi imzalandı ve barış görüşmeleri için
müzakereler başlatıldı. Batı Trakya’da kurulmak istenen Türk Devleti’nin ve Bulgaristan’da
yaşayan bir buçuk milyon Türk’ün durumu belirsizdi.
Şakir Zümre bu tarihte Türk ordusuna silah ve cephane sağlamaya devam ediyordu. Bir
yandan da İstanbul’da fabrika kurma2 konusunda girişimlerde bulunuyor, demir bakır vb. gibi
çeşitli hammaddelerin Bulgaristan’a ihracatıyla uğraşıyordu. Bulgaristan ve Makedonya’da
silah ve mühimmat imal eden birçok işçi ve ustaları tanıyordu. Patlayıcı üretiminde tecrübeli
olan Budevski kardeşleri İstanbul’a getirmek istiyordu.Amacı İstanbul’da büyükçe bir silah ve
cephane fabrikası kurmaktı.
Şakir Zümre bu amacı doğrultusunda hazırlıklarını yaptı. Erkan-ı Harbiye-i Umumiye’ye
başvurarak ordunun ihtiyaçları için İstanbul’da silah ve cephane üretimi yapan bir fabrika
kurmak istediğini bildirdi. Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Reisi Fevzi Paşa ve Mustafa Kemal
Paşa Şakir Zümre’nin bu girişimini memnunlukla karşıladı. İlgili makamlar kendisine adım
attığı bu çok önemli yolda gerekli kolaylıkların yapılacağı sözünü verdiler. O tarihte
İstanbul’daki askeri fabrikaların durumu içler acısıdır. 1. Dünya Savaşı sırasında binlerce
işcisiyle, gece gündüz silah ve cephane üreten İstanbul’daki askeri fabrikaların hali perişandı.
Şakir Zümre’nin cephane fabrikası kurma çalışmaları, İstanbul’da meydana gelen bu olumsuz
gelişmelerle aynı döneme rastlıyordu.
Şakir Zümre 1924 yılı sonunda hükümete başvurarak Haliç’te Karaağaç’ta fabrika kurabilmek
için gerekli izinleri aldı. 1925 yılında bir zamanlar ‘Tapa Fabrikası’ olarak kurulan bina
enkazlarının sağlam kalan duvarlarından da yararlanarak fabrikasını kurdu. Kurmuş olduğu
fabrikaya isim olarak ‘Türk Sanayi Harbiye ve Madeniye Fabrikası’ adını verdi. Silah ve
2 Atilla Oral ‘ŞakirZümre’ kitabı sayfa 47-48.

3. cephane üretiminde tecrübeli olan Budevski kardeşleri İstanbul’a getirdi. Fabrikasında müdür
olarak görevlendirdi. Budev3ski kardeşler ilk silah ve mühimmat imalatlarını meydana getirdi.
TÜRK SANAYİ HARBİYE VE MADENİYE FABRİKASI’NIN BAŞARILARI
1937 yılında Yunanistan’da iktidarda olan hükümetin Başvekili General Metaksas hükümeti
bomba satın almak için ihale açtı. Gelişmiş ülkelerin birçok büyük silah üretici firmaları
yanında Türkiye’den Şakir Zümre fabrikası da katıldı. Atina’da Başvekil General Metaksas’ın
da katıldığı tecrübelerde ihaleye giren firmaların ürünleri denendi. Türk bombalarının
diğerlerinden daha fazla tahrip özelliğine sahip olduğu görüldü. Yunan hükümetinin
mümessilleriyle Şakir Zümre firması arasındaki yapılan anlaşmalar Ankara’da imzalandı.
Yunanistan Hükümeti, Türkiye’den 1,5 milyon Türk lirası değerinde bomba satın aldı.
Şakir Zümre Fabrikası'nda üretilen uçak bombaları Alman saldırısı karşısında, hava
kuvvetlerini güçlendirmek amacıyla Polonya tarafından da satın alınmıştır. Türk Savunma
Sanayi Tarihi'nde önemli ve şerefli bir yere sahip olan bu fabrika, ülkemize çok büyük ve
unutulmaz hizmetlerde bulundu. Özellikle İkinci Dünya Savaşı'nın yokluklarla dolu
yıllarında, ordumuzun silah ve cephane gereksinimini karşılayabilmek için yoğun bir biçimde
çalıştı. İkinci Dünya Savaşı yıllarında fabrikada çalışan işçi sayısının 2 bine çıktığı zamanlar
olmuştu. Bu yıllarda fabrikanın en büyük sorunlarından biri, uluslararası ulaşım yollarının
kapalı ve abluka altında olması dolayısıyla fabrikanın hammadde, teknik alet ve makine
gereksinimlerinin karşılanamamasıydı.
3 Atilla Oral ‘ŞakirZümre’ kitabı sayfa 82.

4. TÜRK SANAYİ HARBİYE VE MADENİYE FABRİKASI İLK YERLİ UÇAK
BOMBALARI ÜRETİYOR
Türk Hava Kuvvetleri'ne ait ilk bombardıman uçaklarının kullandığı ilk bombalar Türk
malıdır ve büyük bir bölümü Şakir Zümre Fabrikası'nda üretilmiştir. 100 kg, 300 kg, 500 kg,
ve 1000 kg 'lık uçak bombaları ve çeşitli yangın bombaları bu fabrikada seri olarak
üretilmiştir.
Türk Deniz Kuvvetleri'nin gereksinimi olan çeşitli boylardaki su bombaları ve cephaneler de
fabrikanın seri üretimleri arasındadır. İlk Türk denizaltı su bombaları da bu fabrikada
üretilmiştir.4
TÜRK SANAYİ HARBİYE VE MADENİYE FABRİKASI’NIN SOBA İMALATI
Şakir Zümre Fabrikası bir yandan silah ve cephane imal ederken bir yandan da soba
üretiyordu. İmalatı biten sobalar fabrika yakınında bulunan iskeleden dubalara yükleniyor
daha sonra da yüklenen dubalar, bir römorkör yedeğinde çekilerek Galata limanına
götürülüyordu. Sobalar denizyolu ile sevk edileceği mıntıkaya götürülmek üzere gemilere
bindiriliyordu. Trenle sevk edilecekse yine denizyoluyla Sirkeci veya Haydarpaşa garına
götürülüyordu. Ancak sevkiyat için gerekli bürokratik işlemler hemen tamamlanmıyordu.
Sobalar İstanbul Liman İşletmeleri’nin Galata ve Fındıklı sahilinde bekletiliyordu.
4 Atilla Oral ‘ŞakirZümre’ kitabı sayfa 87 ve 117.

5. TÜRK SANAYİ HARBİYE VE MADENİYE FABRİKASI’NIN ANONİM ŞİRKET
HALİNE DÖNÜŞMESİ
2.Dünya Savaşı’nın son yıllarına kadar vatan hizmetinde çalışan Şakir Zümre Fabrikası 1946
Haziran’da bir Anonim Şirket haline getirilmiş ve daha kudretli adımlarla yürümeye
başlamıştır.
Çalışma Sahası
1944 yılının sonuna kadar tarihi vazifesini gören Şakir Zümre Fabrikası normal sanayiye
dönmüş ve bu sefer de memleketin muhtaç bulunduğu döküm, madeni eşya ve ziraat aletleri
im5aline başlamıştır. Türk mühendisi ve işçisinin zeka ve çalışmaları ile imaline muvaffak
olduğu ve piyasaya arz ederek yabancı emsalleriyle rekabet edip halkın alaka ve rağbetini
temin ettiği mamulleri şunlardır; Ziraat makine ve aletleri, inşaat malzemeleri, elektrik
malzemesi ve bakalit eşya, döküm ve madeni eşya.
5 Atilla Oral ‘ŞakirZümre’ kitabı sayfa 151-152

6. ŞAKİR ZÜMRE DÖNEMİ TÜRKİYE EKONOMİSİ
Olağanüstü koşullarda ekonomik ve toplumsal değişmenin hız kazandığı mülk edinme ve
sermaye birikimi süreçlerinin değişik boyutlar aldığı ve gelişmelerin yeni kurumsal
düzenlemelerle tamamlandığı bu dönem, ileri düzeyde bir yeniden düzenleme yada yapılanma
dönemidir.
1923 yılında bir iktisat kongresi yapılmış ve burada 4 grup oluşturulmuştur. Bu 4 grup;
sanayici, çiftçi, tüccar ve işçidir. Bu kongrede Osmanlı’dan devir alınan ekonomik yapı,
ulusalcı bir anlayışla onaylanıyor ve ekonomik faaliyetlerin etkinlik kazanması için yasal ve
kurumsal düzenlemeler öngörülüyordu.
Bu dönemde Lozan Barış Anlaşmaları yapılmıştır. Lozan Barış Anlaşmalarında ekonomi
konu olmuştur. Ekonomiye ilişkin konular; kapitülasyonların kaldırılması, yabancılara verilen
ayrıcalıklar sorunu, Osmanlı borçları, gümrük düzenlemeleri, savaş zararları, nüfus değişimi
ve Musul sorunudur. Lozan sonunda alınan kararlar Batı’dan alınan yasal düzenlemelerle
ekonomi politikasını yasal ve kurumsal çerçevesi tamamlanacaktır.
Ekonominin bugünkü yapısını belirleyen başlıca gelişmelerden biri kuşkusuz 1930’larda
uygulanan devletçi ekonomi politikasıdır. Bu dönemde insanlar sanayiye teşvik ediliyor,
bankalar kredi veriyordu. Fakat 1940’larda tarım, sanayi, madencilik ve enerji gibi alanlarda
durağanlık gerçekleşmiş ve dış ticaret kötüye gitmiştir. 1946-1960 yılları arasında ekonomi
her alanda gelişmiş ve dış ticaret gelişerek ekonomiye katkı sağlamıştır.
6
6 Nurhan Yentürk ve Yakup Kepenek ‘Türkiye Ekonomisi’kitabı sayfa 33-34-35 ve 61-90.

7. TÜRKİYE SAVUNMA SANAYİSİ VE ŞAKİR ZÜMRE
Türk savunma sanayiinin temeli Osmanlı İmparatorluğu’nun yükselme devrine kadar
uzanmakta olup, top ve savaş gemileri gibi çağın en önemli harp araç ve gereçleri tamamen
yerli imkânlarla üretilmiştir.
Bu dönemde, “Tophane-i Hümayun” İmparatorluk silah sanayiinin temelini oluşturmuş ve bir
defada 1060 top döküm ve ayda 360 kg barut üretim kapasitesine ulaşılmıştır. Ayrıca, savaş
gemisi üretim kapasitesi ve teknolojik düzey de Avrupa ülkelerinin çok ilerisinde olmuştur.
İnebahtı Savaşından sonra tamamen yok olan İmparatorluk Donanmasının, beş aylık bir
dönemde 200 gemi olarak yeniden inşa edilmesi, Osmanlı Tersanelerinin üretim kapasitesinin
boyutunu ortaya koymaktadır.
Bununla birlikte, Türk savunma sanayii 18. yüzyıldan itibaren Avrupa’daki teknolojik
gelişmelerin dışında kalmaya başlamış ve Birinci Dünya Savaşı sırasında etkinliğini büyük
ölçüde yitirmiştir. Bu nedenle, Cumhuriyetin ilk yıllarında savunma sanayiine ilişkin ciddi bir
altyapı devralınmamış, bu alandaki faaliyetler Kurtuluş Savaşı sırasında kurulan birkaç üretim
tesisi ile sınırlı kalmıştır.
Türkiye’nin ilk ve en büyük özel sektör savunma sanayi fabrikasının temelleri 1925 yılında
Şakir Zümre tarafından tamamı yerli sermaye ile İstanbul Haliç’te atılmıştır.
Karşılaşılan tüm iktisadi ve teknolojik olumsuzluklara rağmen, Cumhuriyet’in ilk yıllarında
ulusal savunma sanayiimizin temelini oluşturacak nitelikte bazı yatırımlar yapılmış, başta
Askeri Fabrikalar Genel Müdürlüğü’nün kuruluşu olmak üzere, özellikle silah-mühimmat ve
havacılık sektörlerinde önemli girişimlerde bulunulmuştur.
7
7http://www.canmehmet.com/cumhuriyetin-ilk-yillarinda-yerli-ucak-urettik-mi.html