2. ՄԵՍՐՈՊ ՄԱՇՏԵՑ և ԳՐԵՐԻ ԳՅՈՒՏ
Կորցնելով պետական անկախությունը՝ հայ
ժողովուրդը կորցրեց այն կարևոր լծակը, որով
պաշտպանվում էր ռազմատենչ հարևաններից:
Մեր ժողովրդի համար այդ օրհասական պահին
հայ գործիչները հուժկու շարժում սկսեցին՝
ապահովելու հայության մշակութային
անկախությունը: Ստեղծվեց
ազգապահպանության մի նոր ու հզոր զենք՝ ի
դեմս հայոց գրերի: Դրանք հայ ժողովրդին
հարատևություն ու կենսունակություն պարգևեցին
հետագա փորձություններով լի դարերի
ընթացքում:
3. ՄԵՍՐՈՊ ՄԱՇՏԵՑ և ԳՐԵՐԻ ԳՅՈՒՏ
Հայ ժողովրդի հանճարեղ զավակ Մեսրոպ Մաշտոցի
ձեռքով ստեղծվեցին հայոց գրերը, որոնցով մինչև
օրս գրում ու կարդում ենք մենք:Մինչև Մեսրոպ
Մաշտոցը հայերն ստեղծել են հարուստ ու ճոխ
բանահյուսություն, բայց արքունի գրագրության մեջ
օգտագործել են հունարենը, արամեերենը և
պարսկերենը: Անշուշտ, գոյություն են ունեցել
նախամեսրոպյան գիր և գրականություն: Սակայն
դրանք, կենտրոնացած լինելով մեհյաններում և
սահմանափակ կիրառվելով, քրիստոնեությունը
պետական կրոն հռչակելու շրջանում
հեթանոսական մյուս արժեքների հետ ոչնչացվեցին:
4. Անանիա Շիրակացի ԿԵՆՍԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ
Շիրակացին, Դպրեվանքի դպրոցում
նախնական կրթություն ստանալով, որոշեց
նվիրվել համրողական արվեստի՝
մաթեմատիկայի ուսումնասիրմանը: Նա
համոզված էր, որ ամեն ինչի հիմքում թվերն
են, իսկ համրողական արվեստը համարում էր
բոլոր գիտությունների հիմքը: Մեզանից ավելի
քան 1300 տարի առաջ, երբ աշխարհում
հմուտ մասնագետներն ու ուսուցիչները շատ
քիչ էին, ուսումը շարունակելու, գիտելիքները
խորացնելու միակ միջոցը ճամփորդելն էր ու
հեռավոր երկրներում ուսուցիչ գտնելը:
Շիրակացին այդպես էլ վարվեց:
5. Անանիա Շիրակացի ԿԵՆՍԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ
Ընդհանուր առմամբ` նա արտասահմանում
ճանապարհորդեց և սովորեց 11 տարի, որից
8-ը՝ հույն նշանավոր գիտնական Տյուքիկոս
Բյուզանդացու դպրոցում: Ուսուցչի հարուստ
գրադարանը Շիրակացու համար դարձավ
երկրորդ ուսումնարանը: Հայ երիտասարդը,
մաթեմատիկայից բացի, ուսումնասիրեց նաև
պատմություն, բժշկագիտություն,
աշխարհագրություն և այլ գիտություններ:
Ուսումնառությունն ավարտելուց հետո
Շիրակացին շտապեց վերադառնալ Շիրակ
և դպրոց բացեց, որտեղ գալիս էին սովորելու
Հայաստանի տարբեր վայրերից:
6. ՍԱՀԱԿ ՊԱՐԹԵՎ ԿԵՆՍԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ
Սահակ Պարթևը շուրջ քառորդդարյա
խաղաղության պայմաններում
ծավալել է մշակութային
գործունեություն` սերտ
համագործակցելով իր տեղապահ
Մեսրոպ Մաշտոցի հետ, Վռամշապուհ
արքայի հովանավորությամբ խթանել է
ազգային կրթության ու
լուսավորության վերելքը: Հայոց գրերի
ստեղծումից (405 թ.) հետո
կաթողիկոսի հրամանով երկրում
արգելվել է օտար լեզուներով
ուսուցումը:
7. ՍԱՀԱԿ ՊԱՐԹԵՎ ԿԵՆՍԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ
Սահակ Ա Պարթևի՝ 60, և Մեսրոպ Մաշտոցի
40 աշակերտներն սկսել են ուսուցանել հայոց
նոր (մաշտոցյան) գրերը, ասորերենից ու
հունարենից թարգմանել աստվածաբանական,
իմաստասիրական, պատմական և այլ գրքեր:
Սահակ Պարթևը 417 թ-ին դիմել է
Բյուզանդիայի կայսրին ու Կոստանդնուպոլսի
պատրիարք Ատտիկոսին` Հայոց
կաթողիկոսության հոգևոր իշխանությունը և իր
թոռ, Համազասպի որդի Վարդան
Մամիկոնյանին Հայաստանի բյուզանդական
մասում սպարապետ ճանաչելու խնդրանքով,
որը բյուզանդական արքունիքը բավարարել է:
8. ՄՈՎՍԵՍ ԽՈՐԵՆԱՑԻ
Մովսես Խորենացին Վաղարշապատի մայր
դպրոցում աշակերտել է Մեսրոպ Մաշտոցին և
Սահակ Պարթևին: Այնուհետև ուսումնառությունը
շարունակել է Ալեքսանդրիայում, Եդեսիայում,
հմտացել քերականության ու ճարտասանության
մեջ, յուրացրել հունական գրականության,
դիցաբանության, պատմագրության և
իմաստասիրության հարուստ ավանդույթները:
Տունդարձի ճանապարհին եղել է Հռոմում,
Աթենքում, Կոստանդնուպոլսում և մոտ 440 թ-ին
վերադարձել է Հայաստան: 461 թ-ին նշանակվելով
Բագրևանդի թեմակալ առաջնորդ՝ Խորենացին
ծավալել է մանկավարժական, գրական և
թարգմանական գործունեություն: 470-ական
թվականների վերջին իշխան Սահակ
Բագրատունու պատվերով սկսել է գրել
«Պատմություն Հայոց» մատյանը. ավարտել է 482
թ-ից առաջ` մինչև Սահակ Բագրատունու մահը:
9. ԿՈՐՅՈՒՆ ՎԱՐԴԱՊԵՏ
Հայոց գրերի գյուտից հետո Մեսրոպ Մաշտոցի ու
Սահակ Պարթևի հանձնարարությամբ Կորյունն
ուսուցանել է Հայաստանի գավառներում,
այնուհետև Ասորիքում և Կոստանդնուպոլսում
կատարելագործել ասորերենի և հունարենի
իմացությունը: 431 թ-ից հետո Եզնիկ Կողբացու և
Հովսեփ Պաղնացու հետ Կորյունը վերադարձել է
հայրենիք, զբաղվել եկեղեցական (ձեռնադրվել է
Վրաց եպիսկոպոս) և թարգմանչական
գործունեությամբ, մասնակցել է Աստվածաշնչի
հայերեն թարգմանությանը: Մեսրոպ Մաշտոցի
մահից հետո, Ամենայն հայոց կաթողիկոս Հովսեփ
Ա Վայոցձորցու պատվերով, 443–450 թթ-ին
Կորյունը շարադրել է իր ուսուցչի՝ Մեսրոպ
Մաշտոցի կենսագրությունը՝ «Վարք Մաշտոցին»՝
«Ասքանազյան ազգի և Հայաստան աշխարհի
աստվածապարգև գրի մասին, թե երբ և որ
ժամանակ բաշխվեց և ինչպիսի մարդու ձեռով
եղավ այդ աստվածային նոր գրված շնորհքը»:
10. ԱՄԱՐԱՍԻ ՎԱՆՔ
Ամարասի վանքը գտնվում է ԼՂՀ Մարտունու
շրջանի Մաճկալաշեն գյուղի մոտ, որը հնում
եղել է Մեծ Հայքի Արցախ նահանգի Մյուս
Հաբանդ գավառի կազմում: Վանքի եկեղեցին
հիմնադրել է Գրիգոր Լուսավորիչը IV դարի
սկզբին, որից արևելք թաղված էր Լուսավորչի
թոռը՝ Գրիգորիս եպիսկոպոսը: 489 թ-ին
Վաչագան Գ Բարեպաշտ թագավորը, գտնելով
Գրիգորիսի գերեզմանի տեղը, վրան կառուցել է
մատուռ, հետագայում՝ նաև եկեղեցի: 821 թ-ին
վանքն ասպատակել են արաբները, իսկ
Ստեփանոս Օրբելյանի հավաստմամբ՝ 1293 թ-
ին Բաթու խանը կողոպտել է վանքը և
ավարառել Սբ Գրիգորիսի գավազանն ու 36
ակներով ընդելուզված ոսկեձույլ մի խաչ: 1387
թ-ին վանքն ավերվել է Լենկթեմուրի
արշավանքի հետևանքով:
11. ՀՌԻՓՍԻՄԵԻ ՏԱՃԱՐ
Հռիփսիմեի տաճարը հիմնադրել է Կոմիտաս Ա Աղցեցի
կաթողիկոսը պատմական Վաղարշապատ քաղաքի
պարիսպներից դուրս, 618թ.-ին։ Ըստ ավանդության,
հռիփսիմյան կույսերի նահատակման տեղում Տրդատ
արքան և Գրիգոր Լուսավորիչը կառուցել են Հռիփսիմեի
վկայարանը` կիսագետնափոր հանգստարան, վրան
քարաշեն չորս սյուներով ամպհովանի։ Vդ. այն ավիրել
են պարսիկները. Սահակ Պարթևը կառուցել է նորը։ VIIդ.
Կոմիտաս կաթողիկոսը այդ վկայարանի տեղում
կանգնեցրել է Հռիփսիմեի տաճարը։ Հետագա դարերում
եկեղեցին շրջափակվել է աղյուսաշեն պարսպով ու
բուրգերով (1776թ.), գավթի վրա կառուցվել է
զանգակատունը (1880թ.), շինվել են արևելյան և
հարավային սրբատաշ քարե պարիսպները, բնակելի
տունը, բակի օժանդակ կառույցները (1894թ.)։ Եկեղեցու
շրջապատի պեղումների ժամանակ բացվել են
նախաքրիստոնեական և վաղ քրիստոնեական շրջանի
թաղումներ ու վաղ միջնադարի միանավ եկեղեցի։
