D.El.Ed

1. H√{Ÿ‡
1ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´˝À &ç|ü¢e÷ (D.El. Ed)
düe÷»+ eT]j·TT $<ä´
j·T÷ì{Ÿ ` 1 : düe÷»+ eT]j·TT $<ä´
ìsêàD+
1.0 |ü]#·j·T+
1.1 nuÛÑ´düHê øå±´T
1.2 düe÷»+ ns¡ú+, <ëì dü+düúT
1.3 uÛ≤s¡rj·T düe÷» |ü]D≤eT+
1.4 düe÷»+, $<ë´ dü+ã+<ÛëT
1.5 düe÷»+ jÓTTø£ÿ nej·Te+>± bÕsƒ¡XÊ
1.6 kÕsê+X¯+
1.7 MT Á|ü>∑‹ì düMTøÏå+#·Tø√+&ç ` düe÷<ÛëHêT
1.8 dü+Á|ü~+|ü⁄ Á>∑+<∏ëT
1.9 |ü<äø√X¯+/ìs¡«#·HêT
1.10 nuÛÑ´düq ø£è‘ê´T
1.0 |ü]#·j·T+
á n<Ûë´j·T+˝À MTs¡T düe÷»+ n+fÒ @$T{Ï, uÛ≤s¡rj·T düe÷»+ jÓTTø£ÿ dü«uÛ≤e+,
e´øÏÔ>∑‘· eT]j·TT düe÷C≤ìøÏ eT<Ûä´>∑ dü+ã+<ÛëqT >∑T]+∫ ‘ÓTdüT≈£î+{≤s¡T. düe÷»+ nH˚~
≈£î≥T+ã+, $<ä´, eT‘·+, sê»ø°j·T Ä]úø£|üs¡yÓTÆq dü+düúqT ø£*– ñ+≥T+~. á dü+düú <ë«sê
MTs¡T düe÷»+ jÓTTø£ÿ ÁbÕ<∏ä$Tø£ ìsêàD+ eT]j·TT $~Ûì ‘ÓTdüT≈£î+{≤s¡T. á j·T÷ì{Ÿ o]¸ø£>±
düe÷»+, $<ä´>± ù|s=ÿq≥+ »]–+~. n+<äTe¢ düe÷»+, $<ë´e´edüú eT<Ûä´>∑ dü+ã+<ÛëqT
m≈£îÿe ÁbÕ<Ûëq´‘·>∑ n+XÊT>± >∑T]Ô+∫ #·]Ã+#·≥+ »]–+~. $<ë´ dü+düúT nH˚$ düe÷»+˝À
ˇø£ eTTK´yÓTÆq uÛ≤>∑+>± ñHêïsTT. nuÛÑ´düq kÕe÷õø£ ñ‘êŒ<äø±T>± |üì#˚düTÔHêïsTT. n+<äTe¢
MTs¡T düe÷»+ ˝Ò<ë e÷qeC≤‹ n_Ûeè~∆øÏ $<ë´ e´edüú Á|ü<Ûëq düVü≤ø±s¡+ nì H˚s¡TÃ≈£î+{≤s¡T.
BìøÏ $s¡T<ä∆+>± $<ë´ dü+düú dü«uÛ≤e+, n_Ûeè~∆ nH˚~ düe÷»+ jÓTTø£ÿ $TeT, ø£≥Tºu≤≥T¢
<ë«sê yê{Ï‘√ bÕ≥T>± kÕe÷õø£, kÕ+düÿ è‹ø£, Ä]úø£ eT]j·TT sê»ø°j·T n+XÊô|’ ≈£L&Ü
Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~.

2. H√{Ÿ‡
2 uÛ≤>∑+ 1: düe÷»+, dü+|òüT+ eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ
sê»ø°j·T bÕغ ` Á|üuÛ≤e esêZT
düe÷»+ eT]j·TT $<ä´
1.1 nuÛÑ´düHê øå±´T
á uÛ≤>±ìï n<Ûä´j·Tq+ #˚dæq ‘·sê«‘· MTs¡T
(m) düe÷C≤ìï ìs¡«∫+∫, <ëì dü+ã+~Û‘· dü+düúqT, yê{Ï dü+ã+<ÛëqT, $<ÛäTqT #·]ÃkÕÔs¡T.
(_) uÛ≤s¡rj·T düe÷»+ jÓTTø£ÿ dü«uÛ≤e+, <ëì |ü]D≤eT+ eT]j·TT $<ë´ e´edüú‘√ <ëìøÏ
>∑ dü+ã+<Ûëìï e]í+#·+&ç.
(dæ) düe÷»+ eT]j·TT $<ä´≈£î >∑ eT<Ûä´ dü+ã+<ÛëqT $X‚¢¢wæ+#·+&ç.
(&ç) düe÷»+˝À n+>∑+>± bÕsƒ¡XÊ bÕÁ‘· >∑T]+∫ #·]Ã+#·+&ç.
1.2 düe÷»+ ns¡ú+, <ëì dü+düúT
düe÷»+ nH˚~ dü+ã+<ÛëqT ø£*– ñqï ˇø£ n*¢ø£ e+{Ï~. á dü+ã+<ÛëT ÁbÕ<∏ä$Tø£+>±
e÷qe Á|ües¡ÔqqT eT]j·TT düe÷»+˝Àì $$<Ûä dü+düúqT ne>±Vü≤q #˚düTø√e{≤ìøÏ eTÚ*ø£yÓTÆq$.
MTs¡T ø£∫Ñ·+>± MT ≈£î≥T+ã+, dü+|òüT+ eT]j·TT düe÷»+˝Àì $$<Ûä s¡ø±˝…’q dü+ã+<ÛëqT
>∑T]+∫ ne>±Vü≤q ø£*– ñ+&Ü*. ≈£î≥T+ã+˝Àì ø=ìï dü+ã+<ÛëT ‘·*¢, ‘·+Á&ç, ø=&ÉT≈£î,
≈£îe÷¬sÔ, uÛÑs¡Ô, uÛ≤s¡´, k˛<äs¡T&ÉT, k˛<ä] á dü+ã+<ÛëqT ÁbÕ<∏ä$Tø£ dü+ã+<ÛëT ˝Ò<ë ã+<ÛäTe⁄T
n+{≤s¡T. n‘·Ô, e÷eT, y˚Tqø√&ÉT, y˚Tqø=&ÉT≈£î M{Ïì ~«rj·T dü+ã+<ÛëT>±` ã+<ÛäTe⁄T>±,
ùdïVæ≤‘·TT, bıs¡T>∑T dü+ã+<ÛëT nH˚ø£ Ç‘·s¡ kÕs¡÷|ü´ dü+ã+<ÛëT e+{Ï yê{Ïì ‘·èrj·T
ã+<ÛäTe⁄T n+{≤s¡T. á kÕ+|òæTø£ dü+ã+<ÛëqT düe÷»+˝À yê{Ï bÕÁ‘·, ôVA<ëqT ã{Ϻ ns¡ú+
#˚düTø√e#·TÃ.
bÕÁ‘· nH˚~ ˇø£ e´øÏÔ jÓTTø£ÿ #·s¡´‘√ ≈£L&ÉTø=qï~. ˇø£ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT bÕsƒ¡XÊ˝À
‘·s¡>∑‹>∑~˝À uÀ<Ûäq eT~+|ü⁄, düeT÷Vü≤ ø£è‘ê´T eT÷˝≤´+ø£q+, bÕsƒ¡XÊ |ü]bÕq e+{Ï
$$<Ûä #·s¡´qT ìs¡«Væ≤kÕÔ&ÉT. n<˚$<Ûä+>± n‘·&ÉT ≈£î≥T+ã+˝À $$<Ûä |ü]dæú‘·T≈£î nqT>∑TD+>±
$_Ûqï #·s¡´qT #˚kÕÔ&ÉT. n+<äTe¢ ˇø£ e´øÏÔ ‘·q ì‘·´ J$‘·+˝À ãVüQfi¯ bÕÁ‘·T ìs¡«Væ≤kÕÔ&ÉT.
ˇø£ e´øÏÔ s√EyêØ ø±s¡´Áø£e÷˝À nH˚ø£ bÕÁ‘·qT ìs¡«Væ≤kÕÔ&ÉT. ñ<ëVü≤s¡DøÏ ˇø£ e´øÏÔ ‘·q
|æ¢≈£î ‘·+Á&çbÕÁ‘·qT, ‘·q ‘·*¢<ä+Á&ÉT≈£î ≈£îe÷s¡T&ç bÕÁ‘·qT, uÛ≤s¡´≈£î uÛÑs¡Ô bÕÁ‘·qT, $<ë´s¡Tú‘√
>∑Ts¡Te⁄>±, ‘√ãT≥Tºe⁄ø√dü+ u≤<Ûä|ü&É≥+ Ç˝≤ nH˚ø£ bÕÁ‘·T ø£*– ñ+{≤&ÉT. á bÕÁ‘·T
kÕe÷õø£ e÷s¡TŒ‘√ bÕ≥T bÕÁ‘· ≈£L&Ü e÷s¡T‘·T+<äì ‘ÓTdüTÔ+~. Á|ü‹bÕÁ‘· kÕe÷õø£ kÕúq+‘√
eTT&ç|ü&ç ñ+≥T+~. BìH˚ kÕe÷õø£ dæú‹ n+{≤s¡T.
bÕÁ‘· eT]j·TT dæú‹ á ¬s+&ÉT düe÷»+˝Àì ìj·Te÷T eT]j·TT $Te‘√
ìj·T+Á‹+#·ã&É‘êsTT. Ç+ø√ e÷≥˝À #ÓbÕŒ+fÒ ìj·Te÷T eT]j·TT $TeT nH˚$ @
düe÷»+˝ÀHÓ’Hê kÕeT÷Væ≤ø£ eTqkÕ‡øÏå>± n*œ‘· sêC≤´+>∑+>± #Ó|üŒe#·TÃ. Ç$ m≈£îÿe>±

3. H√{Ÿ‡
3ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´˝À &ç|ü¢e÷ (D.El. Ed)
düe÷»+ eT]j·TT $<ä´
düe÷»+˝Àì düuÛÑT´ eT<Ûä´ Ä+ø£åT (ãVüQeT‹, •ø£å) ‘√ »‘·|üs¡#·ã&çq~. n+<äTeq kÕe÷õø£
Ä+<√fi¯qqT ns¡ú+ #˚düTø√e&ÜìøÏ bÕÁ‘· ôVA<ë, ìj·Te÷T eT]j·TT $TeT nH˚$ Á|üeTTK
bÕÁ‘·qT b˛wækÕÔsTT.
ªªdüe÷»+µµ nH˚ |ü<ëìøÏ eT÷+ ˝≤{ÏHé |ü<ä+˝Àì ªªk˛wæj·÷{°dtµµ. Bì ns¡ú+ ùdïVæ≤‘·T&ÉT
˝Ò<ë $TÁ‘·T&ÉT. á |ü<ä+ düeT÷Vü≤+˝À düuÛÑT´ eT<Ûä´ dü+ã+<Ûëìï ˝Ò<ë |üs¡düŒs¡ #·s¡´qT $e]düTÔ+~.
düe÷»+ nH˚ uÛ≤yêìï nH˚ø£ eT+~ kÕe÷õø£ ‘·‘·«y˚‘·ÔT, e÷qe XÊgy˚‘·ÔT, kÕ+|òæTø£
XÊgy˚‘·ÔT ìs¡«∫+#ês¡T. M]˝À m≈£îÿe eT+~ n_ÛÁbÕj·T+ Á|üø±s¡+ düe÷»+ nH˚~ ¬s+&ÉT
ÁbÕ<∏ä$Tø£ uÛ≤eqT ø£*–ñ+~. yÓTT<ä{Ï~ kÕe÷õø£ #·s¡´˝À eT]j·TT ¬s+&Ée~ |üs¡düŒs¡ #·s¡´.
nyÓT]ø£Hé kÕe÷õø£ XÊgy˚‘·Ô eT¬ø’esY eT]j·TT ù|òCŸ <äèwæº˝À ªªdüe÷»+ n+fÒ ˇø£ e´edüú˝À
düe÷» $<ÛëHêT n~Ûø±s¡+, |üs¡düŒs¡ düVü≤ø±sê $ìjÓ÷>∑+, nH˚ø£ düeT÷Vü‰T, $uÛ≤>±
jÓTTø£ÿ ñ|üjÓ÷>∑+ eT]j·TT e÷qe Á|ües¡ÔqqT, ùd«#·Ã¤qT ìj·T+Á‹+#˚~µµ. n+<äTe¢ düe÷C≤ìï
m≈£îÿe düeT÷Vü≤ Á|ü» eT<Ûä´ »]π> |üs¡düŒs¡ düVü≤ø±s¡+>± eTq+ |ü]>∑DÏ+#·e#·TÃ. düe÷»+˝À
ˇπø $<ÛäyÓTÆq uÛÖ>√[ø£, kÕ+düÿ è‹ø£, J$‘· n+XÊqT |ü+#·Tø√e≥+ »s¡T>∑T‘·T+~. düe÷»+
nH˚~ $XÊyÓTÆq~ eT]j·TT $düÔè‘·yÓTÆq~. Ç~ Á>±MTD düe÷»+ qT+&ç Á|ü|ü+#· e÷qe düe÷»+
es¡≈£î $düÔ]+∫ ñqï~. Ä~eT dü+düÿ è‹ qT+&ç Ä<ÛäTìø£ dü+düÿ è‹ es¡≈£î, ø±+ eT]j·TT
Á|ü<˚X¯+‘√ _Ûqï+>± ñ+~. nsTT‘˚ dü+|òüT+ eT]j·TT düe÷»+ nH˚ uÛ≤eqT ¬s+&ÉT ˇø£fÒ ø±<äT.
düe÷»+ nH˚~ ˇø£ $j·TTø£ÔyÓTÆq eT]j·TT kÕ<Ûës¡D uÛ≤eq. nsTT‘˚ dü+|òüT+ düe÷»+˝À uÛ≤>∑+>±
ñ+≥T+~. ø£∫Ñ·yÓTÆq uÛÑ÷uÛ≤>±ìï eTq nqTuÛÑ÷‹ì kÕ+düÿ è‹ø£ kÕs¡÷|ü´‘·qT ø£*– ñ+≥T+~.
{≤˝Ÿÿ{ŸbÕs¡‡Hé nH˚ nyÓT]ø±Hé kÕe÷õø£ y˚‘·Ô kÕe÷õø£ e´edüú nH˚ |ü<ëìï düe÷»+ ø√dü+
ñ|üjÓ÷–+#ê&ÉT. |üs¡düŒs¡ #·s¡´ nH˚~ e÷qe Á|ües¡ÔqqT $e]+#˚ ÁbÕ<∏ä$Tø£ $uÛ≤>∑+. n‘·&ÉT
|üs¡düŒs¡ #·s¡´˝À bÕ˝§Zqï e´≈£îÔ jÓTTø£ÿ ãVüQfi¯‘·«+ ‘·|üŒ Á|ü‹#·s¡´ kÕe÷õø£+ ø±<äT nì uÛ≤$+#ê&ÉT.
e´øÏÔ>∑‘· ` düe÷»+
Á|ü‹e´øÏÔ @<√ ˇø£ düe÷»+˝À ˝Ò<ë Ç‘·s¡ düe÷C≤˝À düuÛÑT´&ç>± ñ+{≤&ÉT. düe÷»+˝À
düuÛÑT´&ç>± düe÷»+#˚ >∑T]Ô+#·<ä–q $$<Ûä dü+düúqT >∑T]+∫ MTs¡T ‘ÓTdüTø√yê*. düe÷C≤ìï
ns¡ú+ #˚düTø√e{≤ìøÏ kÕe÷õø£ dü+ã+<ÛëqT, <ëì e÷s¡TŒqT >∑eTì+#ê*. düe÷»+ <ëì
ÁbÕ<∏ä$Tø£ $uÛ≤>±sTTq kÕe÷õø£ dü+düúT yê{Ï kÕ+|òæTø£ ÁbÕã˝≤´qT >∑T]+∫ ‘ÓTdüTø√yê*.
düe÷»+ e÷qe Á|ües¡Ôq eT]j·TT kÕe÷õø£ dü+ã+<ÛëT eTè<äTyÓ’q |üìrs¡TqT, düTuÛÑyÓTÆq
|ü<ä∆‹˝À >∑T]Ô+#˚ $<Ûä+>± $$<Ûä ø√D≤≈£î e]Ô+|üCÒùd ìj·Te÷e[ì dü÷∫düTÔ+~. ˇø£ ì]›wüº
düe÷C≤ìøÏ #Ó+~q ìj·Te÷T eT]j·TT $TeqT nqTdü]+∫ y˚πs«s¡T bÕÁ‘·T b˛wæ+#˚ ≈£î≥T+ã+,
$<ä´, eT‘·+, Ä]úø£, sê»ø°j·T e+{Ï ø=ìï eTTK´yÓTÆq dü+düúT ñHêïsTT. yê{Ïì Ç|ü&ÉT eTq+
dü$es¡+>± n<Ûä´j·Tq+ #˚<ë›+.

4. H√{Ÿ‡
4 uÛ≤>∑+ 1: düe÷»+, dü+|òüT+ eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ
sê»ø°j·T bÕغ ` Á|üuÛ≤e esêZT
düe÷»+ eT]j·TT $<ä´
1. ≈£î≥T+ã+ : |æ¢T ‘·eT yÓTT<ä≥ nuÛÑ´düHêìï ÁbÕs¡+_Û+∫q yÓTT<ä≥ bÕsƒ¡XÊ ≈£î≥T+ã+.
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·*¢ eT]j·TT ≈£î≥T+ã düuÛÑT´ bÕÁ‘·qT b˛wækÕÔ&ÉT. ìj·T‘· $<ë´e´edüú˝Àì
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $<ë´]ú eT]j·TT ‘·*¢<ä+Á&ÉTT ≈£L&Ü düe÷»+˝À düuÛÑT´T>± ñ+{≤s¡T.
yês¡T düe÷»+˝À kÕ+düÿ è‹ø£ dü+|ü<äqT $TeqT ≈£L&Ü ø£*–ñ+{≤s¡T. á kÕe÷õø£
kÕ+düÿ è‹ø£ dü+|ü<ä kÕ<Ûës¡D dü+Á|ü~+|ü⁄ nuÛÑ´düq+ eT]j·TT ìsêàD≤‘·àø£ dü÷#·q≈£î
<ë]rdæ+~. nìï ø±˝≤˝À¢ ≈£î≥T+ã+ düe÷C≤ìøÏ Á|ü<Ûëq, ˇø£ ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕe÷õø£
dü+düú>± ñ+~. ≈£î≥T+ã+ nH˚~ @ düe÷»+ eT]j·TT dü+|òüT+˝ÀHÓ’Hê ÁbÕ<∏ä$Tø£ $uÛ≤>∑+>±
ñ+≥T+~. e´øÏÔ düe÷»+ ˝Ò<ë dü+düú˝À #˚s¡&ÜìøÏ |üì#˚düTÔ+~. Ç~ <ë<ë|ü⁄ Á|ü|ü+#·
yê´|üÔ+>± kÕs¡«»˙q ñìøÏì ø£*– ñ+~. ≈£î≥T+ã+ nH˚~ nH˚ø£ $<ÛäTqT ø£*–
ñ+≥T+~. düe÷»+˝À e´øÏÔ>∑‘· $yêVü≤ ã+<Ûëìï ìj·T+Á‹+#·≈£î+&Ü ‘·q $~Ûì
ìs¡«Væ≤düTÔ+≥T+~. #·≥ºã<ä∆yÓTÆq |ü⁄qs¡T‘·Œ‹Ôì j·TTe‘·ô|’ ÁX¯<ä∆qT eT]j·TT e÷qe Á|ües¡ÔqqT
ìj·T+Á‹düTÔ+~. ø£˙dü $ìjÓ÷>∑|üs¡yÓTÆq Ä]úø£ $uÛ≤>∑+>± |üì#˚düTÔ+~. Ç~ $yêVü≤+
ã+<ÛäT‘·«+ e+{Ï Ç‘·s¡ bÕÁ‘·<ës¡T $<ÛäTqT ≈£L&Ü ø£*Z ñ+≥T+~. <ë<ë|ü⁄>± e÷qe
düe÷»+˝À ≈£î≥T+ã+ nH˚~ ˇπø $<Ûä+>± ñ+≥T+~. nsTT‘˚ ìsêàD|üs¡+>± ˝Ò<ë
|üìrs¡T|üs¡+>± ø±˝≤qT>∑TD+>± düe÷C≤ eT<Ûä´ e´‘ê´dü+ nH˚~ ñ+&Ée#·TÃ.
2. eT‘·+ : eT‘·+ ˇø£ $X¯«»˙q dü+düú Ç~ |ü⁄sê‘·q ø±+ qT+&ç Ä<ÛäTìø£ ø±+ es¡≈£î
Á|üeTTK bÕÁ‘·qT b˛wædüTÔ+~. Áô|ò+#Y k˛wæj·÷õdt m$T*&ɬs’ÿyéT ªªeT‘·+ nH˚~ |ü$Á‘·
$wüj·÷T, qeTàø±T eT]j·TT |ü<䛑·T jÓTTø£ÿ @ø°ø£è‘· e´edüú>±µµ ìs¡«∫+#ês¡T.
düe÷»+˝À eT‘êìøÏ ÁøÏj·÷‘·àø£ bÕÁ‘· ñ+<äì, ø±¢sYÿ e÷sYÿ‡ $TqVü‰ n+<ä]ø° @ø±_ÛÁbÕj·T+
ñ+~. nsTT‘˚ ø=ìïkÕs¡T¢ eT‘·+ düe÷»+˝À <äè&ÛÉ+>± ñ+&É≥+e¢ ≈£L&Ü ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡+>±
ñ+&Éø£b˛e#·TÃ. eT‘·+ jÓTTø£ÿ n‘·´+‘· eTTK´yÓTÆq $<ÛäT˝À kÕe÷õø£ ìj·T+Á‘·D ˇø£{Ï.
3. Ä]úø£ e´edüú : Ä]úø£ dü+düú nH˚~ ìj·Te÷T, $<ÛëHêT eT]j·TT ìã+<ÛäqqT dü÷∫düTÔ+~.
ñ‘·Œ‹Ô, |ü+|æD°, $ìjÓ÷>∑+ n<˚ $<Ûä+>± |üì#˚ùd e´edüúqT qeT÷HêqT >∑T]+∫ Ç~
‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~. @ düe÷» nedüsêT rsêÃHêï n_Ûeè~∆ #Ó+<ëHêï ø£∫Ñ·+>± Ä]úø£
ø±s¡´ø£˝≤bÕT nH˚$ eTTK´bÕÁ‘· b˛wækÕÔsTT. Ä]úø£ e´edüú nH˚~ @ düe÷C≤ìøÏ nsTTHê
ÁbÕ<∏ä$Tø£ ìsêàD+>±, Ç‘·s¡ dü+düú˙ï ≈£L&Ü á Ä]úø£ e´edüúô|’H˚ Ä<Ûës¡|ü&ç
ñ+{≤j·Tì ø±sY¢ e÷sYÿ‡ uÛ≤$kÕÔs¡T.
4. $<ä´ : Á|ü‹ düe÷»+˝À $<ë´ Á|üÁøÏj·T nH˚~ »s¡T>∑T‘·T+~. nsTT‘˚ <ëì s¡÷bÕT ˇø£
düe÷»+ qT+&ç eTs√ düe÷C≤ìøÏ e÷s¡TŒ #Ó+<äT‘êsTT. Á|ü‹ düe÷»+˝À $<ä´ jÓTTø£ÿ
kÕ<Ûës¡D $<ÛäTT ¬s+&ÉT ø£e⁄. yÓTT<ä{Ï~ kÕs¡«Á‹ø£ $~Û, düe÷»+˝Àì düuÛÑT´qT
kÕ+|òæTø°ø£s¡D+ #Ó+<˚ $<Ûä+>± #˚j·T≥+, dü+düÿ è‹ì sêuÀj˚T ‘·sê≈£î n+~+#·≥+.

5. H√{Ÿ‡
5ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´˝À &ç|ü¢e÷ (D.El. Ed)
düe÷»+ eT]j·TT $<ä´
¬s+&Ée $~Û düe÷» nedüsê≈£î nqT>∑TD+>± e÷qe eqs¡TqT ‘·j·÷s¡T#˚j·T≥+.
dü+|òüT+, ≈£î≥T+ã+, düVü≤#·s¡T ãè+<ä+, ìj·T‘· $<ë´ dü+düúT nH˚$ Á|ü<Ûëq+>±
kÕ+|òæTø°ø£s¡D≈£î ñ|üø£]+#˚ dü+düúT. Bì‘√bÕ≥T $<ä´ jÓTTø£ÿ $<ÛäTT nH˚ø£+ ñHêïsTT.
n$ kÕe÷õø£ #·q o‘·, ‘·sê˝À e÷s¡TŒ düe÷q neø±XÊT, b˛{° eT]j·TT kÕ<Ûäq
dü÷Á‘·+ Ä<Ûës¡+>± Á|üdüTÔ‘· Á|üC≤kÕ«eT´ e´edüú $<ë´ e+‘·T˝…’q eT]j·TT b˛{°<ës¡T&ç
n‘·ì ˝Ò<ë ÄyÓT ôVA<ëqT yÓTs¡T>∑T|üs¡TdüTÔ+~.
5. sê»ø°j·T+ : Á|ü‹ düe÷»+ ø=ìï ìj·TeT ìã+<ÛäqqT ø£*– ñ+≥T+~. sê»ø°j·T
dü+düúT ˇø£ e´edüú <ë«sê ìj·T+Á‹+#·ã&˚ dü+düúT>± ˝Ò<ë #·≥ºã<ä∆yÓTÆq X¯øÏÔ>±
ìs¡«∫+|üã&Ü›sTT. {Ï._. u§{ÀºyÓ÷sY ªªsê»ø°j·÷T nH˚$ eTTK´+>± düe÷»+˝Àì X¯øÏÔ
eT]j·TT n~Ûø±sê $uÛÑ»qµµ>± ù|s=ÿHêï&ÉT.
á ÁbÕ<∏ä$Tø£ dü+düúT, yê{Ï ÁbÕã´+ ø=~›>± yÓ’$<Ûä´+‘√ ñ+&ç <ë<ë|ü⁄ kÕs¡«Á‹ø£yÓTÆq$.
á dü+düú ìsêàD+ eT]j·TT $<ÛäTT düeTj·÷ìï ã{Ϻ e÷s¡T‘·÷ ñ+{≤sTT. yê{Ïì kÕe÷õø£
Á|üÁøÏj·T <ë«sê ns¡ú+ #˚düTø√e#·TÃ. kÕ+|òæTø£ Á|üÁøÏj·T nH˚~ kÕ+|òæTø£ |üs¡düŒs¡ #·s¡´ jÓTTø£ÿ
e÷s¡TŒqT $e]düTÔ+~. $$<Ûä dü+düú˝À ≈£L&çq ìsêàD+˝À kÕ+|òæTø£ #·s¡´T »s¡T>∑T‘êsTT.
kÕ+|òæTø°ø£s¡D eT]j·TT kÕ+|òæTø£ ìj·T+Á‘·D nH˚ ¬s+&ÉT eTTK´yÓTÆq kÕe÷õø£ Á|üÁøÏj·TqT eTq+
‘·s¡Tyê‘· n<Ûä´j·Tq+ #˚kÕÔeTT. ¬s+&Ée~ bÕsƒ¡XÊ eT]j·TT dü+|òüT+ eT<Ûä´ Ä~Ûø±]ø£+>± eT]j·TT
ñ<√´>∑ kÕeT´ø£+>± |üs¡düŒs¡ düVü≤ø±s¡+ ô|]–+~.
á Á|üÁøÏj·T qqTdü]+∫ bÕsƒ¡XÊT nH˚$ >=|üŒ ìsêàD≤‘·àø£yÓTÆq$ m+<äTø£+fÒ yê{Ïì
dü+|òüT+ eT]j·TT düe÷C≤ìøÏ <ä÷s¡+>± ñ+#·≥+e¢ $<ë´]ú ˝Ò<ë ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eT]j·TT
‘·*¢<ä+Á&ÉTe˝Ò @<√ ˇø£ e´øÏÔ>∑‘· <äèø£Œ<∏ä+ qT+&ç bÕsƒ¡XÊqT #·÷ùd+<äT≈£î y˚TeTT ‘·–q yês¡eTì
ªªC≤Hé&É÷´sTTµµ sêXÊs¡T. e÷s¡T‘·Tqï á |ü]dæú‹ |òü*‘·+>± bÕsƒ¡XÊ bÕÁ‘· eT]j·TT u≤<Ûä´‘·
ô|]–+~. ˇø£ y˚fi¯ eTq+ düe÷C≤ìï ˇø£ kÕ+|òæTø£ e´edüú>± nqT≈£îqï≥¢sTT‘˚ <ëìì ≈£î≥T+ã+,
$<ä´, eT‘·+, Ä]úø£, sê»ø°j·÷T nì |æTeã&˚ nsTT<äT ñ|ü e´edüúT>± $uÛÑõ+#·e#·TÃ. Á|ü‹
ñ|üe´edüú yÓTT‘·Ô+ düe÷C≤ìï düTdæús¡|üs¡#·&ÜìøÏ eT]j·TT ø±bÕ&É{≤ìøÏ ‘·q dü«+‘· $<ÛäTqT
ìs¡«Væ≤düTÔ+~. á $<Ûä+>± nìï $<ë´ dü+düúT düe÷»+˝À eTTK´yÓTÆq uÛ≤>±T nì eTq+
#Ó|üŒ>∑eTT.
á uÛ≤>∑+˝À düe÷»+ nH˚ uÛ≤eqqT #·~yês¡T eT]j·TT dü+düú˝À <ëì jÓTTø£ÿ dü+ã+<ÛëqT
>∑÷]à ‘ÓTdüT≈£îHêïeTT Ç|ü&ÉT Á|üX¯ï≈£î düe÷<ÛëHêT Çdü÷Ô MT Á|ü>∑‹ì düMTøÏå+#·Tø√+&ç.

6. H√{Ÿ‡
6 uÛ≤>∑+ 1: düe÷»+, dü+|òüT+ eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ
sê»ø°j·T bÕغ ` Á|üuÛ≤e esêZT
düe÷»+ eT]j·TT $<ä´
MT Á|ü>∑‹ì düMTøÏå+#·Tø√+&çç ` 1
dü÷∫q m) MT düe÷<ÛëHêìï 50 |ü<ë˝À Áyêj·T+&ç.
_) á j·T÷ì{Ÿ eTT–+|ü⁄˝À kÕ<Ûä´eTsTTq düe÷<ÛëHê˝À MT »yêãTqT ‘·ìF #˚düTø√+&ç.
1. düe÷»+ n+fÒ ns¡ú+ @$T{Ï ?
.................................................................................................
.................................................................................................
.................................................................................................
2. düe÷»+˝À ≈£î≥T+ã+ bÕÁ‘· >∑T]+∫ #·]Ã+#·+&ç.
.................................................................................................
.................................................................................................
.................................................................................................
1.3 uÛ≤s¡rj·T düe÷» |ü]D≤eT+
uÛ≤s¡rj·T kÕe÷õø£ e´edüú #ê˝≤ |ü⁄sê‘·qyÓTÆq~ eT]j·TT dü+øÏ¢wüºyÓTÆq~. uÛ≤s¡rj·T
ñ|üK+&É kÕe÷õø£ |ü]D≤eT+ ÁbÕs¡+uÛÑ eT]j·TT eT<Ûä´sê‹j·TT>± qT+&ç eT÷˝≤qT ø£*–
ñ+~. ˝À‘Ó’q ndæús¡yÓTÆq uÛ≤s¡rj·T #·]Á‘· ‘·s¡T#·T>± |ü⁄sê‘·q eT]j·TT n‹ ô|<ä› Hê>∑]ø£‘·‘√
(dæ+<Ûä÷˝Àj·T Hê>∑]ø£‘·) eTT&ç|ü&ç ñ+~. n_Ûeè~∆ #Ó+~q |ü≥ºD Á|üD≤[ø£ s¡#·q e´edüú sê–,
eT]j·TT ã+>±s¡+ dü+ã+~Û+∫q C≤„q+, ãs¡Te⁄, ø=‘·T e+{Ï Á|üe÷D≤ ÁbÕe÷D°ø£s¡D
Ä]úø£, sê»ø°j·T dü+düú Ç‘·s¡ kÕøå±´T ø£*–q e´ed”úø£è‘· bÂs¡¡ J$‘·+˝À Ç$ eTTK´yÓTÆq$ nì
|ü⁄sêedüTÔ Ä<ÛësêT yÓ¢&çdüTÔHêïsTT. y˚<äø±+˝À HêT>∑T y˚<ëT, XÀ¢ø±T, ø£s¡à |ü<ä∆‘·TT,
yÓ’~ø£ qeT÷Hê n_Ûeè~∆øÏ uÀ<Ûäq Áù|s¡D≈£î Á|üdæ~∆#Ó+~+~.
#ê]Á‘ê‘·àø£+>± Á|ü|ü+#·+˝Àì $$<Ûä ÁbÕ+‘ê qT+&ç edü e∫Ãq nH˚ø£ <˚XÊ≈£î #Ó+~q
eTTK´+>± düø±dt, bÕ]új·THé, ≈£îXÊqTT, eT+>√TT, yÓT|òüT˝ŸT, b˛s¡TÃ^düT yês¡T, Á_{°wüß,
Áô|ò+#Y, &É#Y eT]j·TT Ç‘·s¡TT á düeT÷Vü‰ìï ≈£L&Ü uÛ≤s¡rj·T ñ|üK+&É+˝À yê] yê]
dü+düÿ è‘·TqT ≈£L&Ü Çø£ÿ&É ìs¡«Væ≤+#êsTT. düTBs¡Èø±+˝À á kÕ+düÿ è‹ø£ dü+ã+<Ûë˙ï
|üs¡düŒs¡ Á|üuÛ≤e+ #·÷bÕsTT. á ñ|üK+&Üìï $_Ûqï dü+düÿ è‘·T ªÁ<äMuÛÑeq kÕúq+>±µµ >±
düèwæº+#êsTT. Bì |òü*‘·+>± uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $_Ûqï dü+düÿ è‘·TT, Á|ü|ü+#· eT‘ê#êsê jÓTTø£ÿ
nqT#·s¡TT ø£dæ á <˚X¯+˝À ìedædüTÔHêïs¡T. Bìï dü+øÏ¢wüº kÕe÷õø£ ìsêàD+>± |ü]>∑DÏ+#·e#·TÃ.
$$<Ûä C≤‘·TT, ≈£î˝≤T, eT‘êT, eT]j·TT uÛ≤wü ñìøÏ <ë«sê >∑T]Ô+#·<ä–q eTs√ $•wüº

7. H√{Ÿ‡
7ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´˝À &ç|ü¢e÷ (D.El. Ed)
düe÷»+ eT]j·TT $<ä´
ø£åD+>± #Ó|üŒe#·TÃ. Ç≥Te+{Ï dü+øÏ¢wüº‘· eT]j·TT yÓ’$<Ûä´+ ñqï|üŒ{Ïø°, yÓ’$<Ûä´+˝À ◊ø£´‘· nì
|æTeã&˚ ˇø£ >∑T]Ô+|ü⁄ ñ+~.
yÓ’$<Ûä´+˝À ◊ø£´‘· (_Ûqï‘·«+˝À @ø£‘·«+) :
_Ûqï‘·«+˝À @ø£‘·«+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ jÓTTø£ÿ >∑T]Ô+|ü⁄. Ç~ MTs¡T MT ∫qï‘·q+ qT+&ç $+≥Tqï<˚.
á ø£åD+ $<˚osêj·Tu≤s¡T#˚ >∑T]Ô+|üã&çq~. yÓT>∑düÔ˙dt (Áø°.X¯ 315), bÕVæ≤ùdHé Áø°.X¯ (405
` 11), e÷s√ÿb˛˝À (Áø°.X¯ 1288), ÇuŸ ã≥÷{À (Áø°.X¯. 1325 ` 51) eT]j·T Ç‘·s¡TT Çø£ÿ&É
yÓ’$<Ûä´+˝À ◊ø£´‘· ñqï uÛ≤s¡rj·T kÕ+|òæTø£ yêdüÔ$ø£‘· >∑T]+∫ #·]Ã+#ês¡T. uÛ≤s¡rj·T düe÷»+˝À
yÓ’$<Ûä´ ø±s¡ø±T ãVüQfi¯ C≤‘·TT, nH˚ø£ ≈£î˝≤T, ñ|ü≈£î˝≤ düeT÷Vü‰T, nìï Á|ü<Ûëq eT‘êT,
uÛ≤wüT, $uÛ≤>±T $_Ûqï kÕ+düÿ è‹ø£ ÁbÕ+‘êT #ÓãT‘êeTT.
yÓ’$<Ûä´+ jÓTTø£ÿ ø£åD≤T ÁøÏ+~ $<Ûä+>± ñHêïsTT :
1. C≤‘·TT : _.j·Tdt >∑TVü≤ uÛ≤s¡rj·T »HêuÛ≤qT Äs¡T Á|ü<Ûëq C≤‹ ø£åD≤T>± >∑T]Ô+#ês¡T.
n$. HÓÁ–{À, Áb˛{À ÄÁk˛º˝≤sTT&é, eT+>√˝≤sTT&é, yÓT&çfÒsêìj·THé, yÓÁdüºHé Áu…#ÓdüŒ¤˝Ÿ‡
eT]j·TT H√]¶ø˘. yÓTT<ä{Ï eT÷&ÉT C≤‘·TT |ü⁄sê‘·q ìyêdæ‘·TT nsTTq|üŒ{Ïø° á dü«#·Ã¤yÓTÆq
uÛ≤eq kÕ+|òæTø£ #·qo‘· eq kÕ+|òæTø£ yêdüÔ$ø£‘· ø±<äT. Ç|ü&ÉT ˇø£ ªªC≤‹ |ü<ä+µµ
ªC≤‹ düeT÷Vü≤+µ>± ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
2. ≈£î˝≤T : ≈£î+ ≈£L&Ü düs¡« kÕ<Ûës¡D+>± eT]j·TT $düÔè‘·+>± yê´|æ+∫ ñqï
uÛ≤s¡rj·TkÕ+|òæTø£ yêdüÔ$ø£‘·. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ e÷qe |ü]D≤eT düπs« qqTdü]+∫ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À
4600 ø£Hêï m≈£îÿe ≈£î˝≤T ˝Ò<ë ñ|üesêZT ñHêïsTT. Ç$ dü+|òüT+ Ä<Ûë]‘· uÛ≤s¡‘·<˚X¯+#˚
>∑T]Ô+|üã&çq$. Ç~ es¡í e´edüú‘√ e´‘ê´kÕìï ø£*– ñHêïsTT. Ç~ #ê˝≤ }Vü‰‘·àø£
eØZø£s¡D eT]j·TT e#·q+ qT+&ç rdüT≈£îqï dü÷#·q ≈£î+. düe÷»+˝À ≈£î+ kÕ+|òæTø£
dæú‹ e÷Á‘·y˚T ø±≈£î+&Ü, Ä]úø£ eT]j·TT sê»ø°j·T Á|ües¡Ôq≈£î ≈£L&Ü ìj·T+Á‹düTÔ+~.
3. eT‘êT : Á|ü|ü+#·+˝Àì Á|ü<Ûëq eT‘êT uÖ<ä∆eT‘·+, Á¬ø’düÔe eT‘·+, Væ≤+<ä÷eT‘·+,
ÇkÕ¢+, C…’q eT‘·+, j·T÷<äTT, CÀsêÁdæºj·THé. nH˚ø£ $_Ûqï eT‘êT yê] nqT#·s¡TT
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ düe÷»+˝À ìedædüTÔHêïs¡T.
4. ≈£î˝≤T : ≈£î eT]j·TT ñ|üesêZ düeT÷Vü‰≈£î $T+∫, 700 CHêuÛ≤ø£+fÒ m≈£îÿe
$_Ûqï –]»q eT]j·TT C≤‹ düeT÷Vü‰T ñHêïsTT. C≤‹ dü+|òü÷T uÛ≤s¡‘·»HêuÛ≤˝À
<ë<ë|ü⁄ 7.5 XÊ‘·+ ñHêïs¡T. yês¡T ≈£îe´edüú≈£î ãj·T≥ ñHêïs¡T. ˇ+≥]>± Ç‘·s¡
kÕ+düÿ è‹ø£ düeT÷Vü≤‘√ y˚s¡Ty˚s¡T>± ñHêïs¡T. nsTT‘˚ kÕ«‘·+Á‘·´+ ‘·s¡Tyê‘· yê]
n_Ûeè~∆ ø√dü+ Á|üuÛÑT‘·« $<ÛëHêT @ø°ø£s¡D Á|üÁøÏj·TqT ÁbÕs¡+_Û+#êsTT.

8. H√{Ÿ‡
8 uÛ≤>∑+ 1: düe÷»+, dü+|òüT+ eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ
sê»ø°j·T bÕغ ` Á|üuÛ≤e esêZT
düe÷»+ eT]j·TT $<ä´
5. uÛ≤wüT eT]j·TT Ç‘·s¡ kÕ+düÿ è‹ø£ yÓ’$<Ûä´+ : dü+düÿ è‹ nH˚~ $düÔè‘· uÛ≤eq nì eTq
n+<ä]ø° ‘ÓTdüT. Çø£ÿ&É yÓ’$<Ûä´+˝À $T–*q Ç‘·s¡ ø±s¡ø±T ≈£L&Ü ñHêïsTT. $_Ûqï
uÛ≤wüT, yÓ’$<Ûä´yÓTÆq kÕ+düÿè‹ø£ ÁbÕ+‘êT ñHêïsTT. Á–jÓTs¡‡HéqqTdü]+∫ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À
179 uÛ≤wüT eT]j·TT 544 e÷+&É*ø±T ñHêïsTT. ø±ì á n+#·HêqT Ç|üŒ{Ïø°
<ÛäèMø£]+#·edæ ñ+~. nsTTq|üŒ{Ïø° uÛ≤s¡‘·sêC≤´+>∑+ 22 ÁbÕ+rj·T uÛ≤wüqT C≤_‘ê˝À
#˚]Ã+~. M{Ï˝À ø=ìï uÛ≤wüqT $TqVü‰sTT+#ês¡T. n$ _Û˝Ÿ, >√+&ç, ≈£îeTÚì, ‘·TT,
≈£îs¡TUŸ eT]j·TT Ç‘·s¡ uÛ≤wüT. n<˚ $<Ûä+>± yÓ’$<Ûä´yÓTÆq kÕ+düÿ è‹ø£ ø±s¡ø±T uÛ≤wüT
e÷+&É*ø±T, <äTdüTÔT, ÄVü‰s¡|ü⁄ nyê≥T¢, Ç‘·s¡ |ü<ä∆‘·T |üs¡+>± ≈£L&Ü uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï
_Ûqï dü+düÿ è‘·TTqï ÁbÕ+‘êT>± $uÛÑõdüTÔ+~. eT]j·TT ◊ø£´‘· jÓTTø£ÿ ø£åD≤T ô|’q
ù|s=ÿqï yÓ’$<Ûä´+ ø£åD≤‘√ ø=qkÕ>±sTT. n+<äTeq _ÛqïeTsTTq ø£åD+ m|ü&ÉT
|òüTs¡¸D, $yê<ëìøÏ ø±<äT, ø£dæ J$+#·{≤ìøÏ. j·TyéT.mHé lìyêdt Væ≤+<ä÷ eT‘·+˝À
kÕ«uÛ≤$ø£ ◊ø£´‘· jÓTTø£ÿ ø£åD≤ìï #·÷XÊs¡T. Ç~ eT÷&ÉT qT+∫ HêT>∑T e+‘·T≈£î ô|’>±
»HêuÛ≤qT dü÷∫düTÔ+~. ◊ø£´‘· jÓTTø£ÿ ø£åD≤T uÛ≤s¡rj·T C≤‹ ìsêàD+˝À >∑D˙j·TyÓTÆq
Á|üeTTK bÕÁ‘· b˛wækÕÔsTT.
1. ˇπø sê»ø°j·T dü+düú : sê»ø°j·T+>±, uÛ≤s¡rj·T ñ|üK+&É+ <ë<ë|ü⁄ ˇπø sê»´+ ÁøÏ+<ä
ñ+&˚~. ÁbÕNq kÕÁe÷»´+˝Àì #·+Á<ä >∑T|üÔ eTÚs¡´ ø±+ qT+&ç >∑T|ü⁄Ô ø±+ es¡≈£î
eT]j·TT yÓTT|òüT˝Ÿ ø±+ qT+&ç Á_{°wt ø±+ es¡≈£î düŒwüº+>± ˇø£ sê»ø°j·T bÕq>±
>∑T]Ô+#·ã&ç+~. |ü⁄sê‘·q ø±+ qT+&ç Ä<ÛäTìø£ ø±+ es¡≈£î ø=+‘· ndüe÷q‘·T ‘·|üŒ
uÛ≤s¡‘· ñ|üK+&É+ <ë<ë|ü⁄>± ˇπø sê»ø°j·T ◊ø£´‘·qT ø£*– ñ+~.
2. uÛ≤s¡‘· ñ|üK+&É+ jÓTTø£ÿ uÛÑ÷uÛ≤>∑ düeTÁ>∑‘· : uÛÖ>√[ø£+>± yÓTT‘·Ô+ ñ|üK+&Üìï
Væ≤e÷j·÷T, uÛ≤s¡rj·T düeTTÁ<ä+ y˚s¡T #˚dæq|üŒ{Ïø° ˇπø >∑T]Ô+|ü⁄ ñ+~. nsTT‘˚ Ç~
ñ‘·Ôs¡ Væ≤e÷j·÷T Äsêe[ ÁX‚DT eT<Ûä´ ø=+‘· uÛÖ>√[ø£ e÷s¡TŒ ñqï|üŒ{Ïø°,
X¯øÏÔe+‘·yÓTÆq qBe´edüú#˚ ◊ø£´yÓTÆ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ ñ|üK+&É+ ˇπø uÛÑ÷uÛ≤>∑ düeTÁ>∑‘·qT ø£*–
ñ+~.
3. ˇπø dü+düÿ è‹ : ˇπø dü+düÿ è‹ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘·qT Á|ü‹_+_düTÔ+~ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ bÕ≈£î˝À
>=|üŒ #·Áø£e]Ô nXÀ≈£î&ÉT. nVæ≤+kÕ dü÷Á‘ê‘√, kÕ+düÿ è‹ø£ ø±s¡´Áø£e÷ <ë«sê, uÛ≤s¡rj·T
düyÓTÆø£´‘·, kÕ+düÿ è‹ø£ eT]j·TT eT‘· kÕeTs¡kÕ´ìï kÕ~Û+#ê&ÉT. yÓTT|òüT˝Ÿ #·Áø£e]Ô nø£“sY
jÓTTø£ÿ eT‘· uÛ≤eq ~Hé ` Ç ` Ç˝≤Væ≤. Bìì Væ≤+<ä÷, ÇkÕ¢+ eT‘·+ jÓTTø£ÿ dü+X‚¢wüD
nì ≈£L&Ü |æTkÕÔs¡T. eTq Á>±e÷˝À $$<Ûä eT‘êyês¡T ø£dæ yÓTdæ J$düTÔ+{≤s¡T.
ˇø£] |ü+&É>∑qT eTs=ø£s¡T »s¡T|ü⁄≈£î+{≤s¡T. Bìì ã{Ϻ uÛ≤s¡rj·TTT ˇø£]‘√ ˇø£s¡T
eTT&ç|ü&ç ñHêïs¡ì ø£*dæyÓTdæ J$düTÔHêïs¡ì ns¡ú+ #˚düTø√e#·TÃ.

9. H√{Ÿ‡
9ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´˝À &ç|ü¢e÷ (D.El. Ed)
düe÷»+ eT]j·TT $<ä´
4. es¡í e´edüú : es¡í qeT÷Hê eT]j·TT es¡í ÄÁX¯eT+ e´edüú yÓTT‘·Ô+ uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï ˇπø
düe÷»+>± ñ+#·T‘·T+~. kÕ+|òæTø£ eØZø£s¡D jÓTTø£ÿ es¡í qeT÷Hê @<Ó’Hê ì]›wüº ÁbÕ+‘êìøÏ
e÷Á‘·y˚T |ü]$T‘·+ ø±<äT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì nìï kÕe÷õø£ düeT÷Vü‰qT eT]j·TT yê]
Á|ü‘˚´ø£ bÕÁ‘·qT, ôVA<ëqT Ç~ $e]düTÔ+~.
5. #ê]Á‘·ø£‘· : uÛ≤s¡‘· ñ|üK+&É+ jÓTTø£ÿ düTBs¡ÈyÓTÆq #ê]Á‘·ø£‘· Á|ü‘˚´ø£eTsTTq kÕ+düÿ è‹ø£
dü+Á|ü<ëj·T+ 5000 dü+e‘·‡sê |üPs¡« düe÷»+˝Àì kÕ+düÿ è‹ø£ düeTq«j·T+, dü$Tà[‘·
eT]j·TT XÀwüD ìsêàD+. n˝≤π> Ç~ ø=‘·Ô kÕ+|òæTø£ kÕ+düÿ è‹ø£ düeT÷Vü‰T @s¡Œ&É≥+˝À
<ëì Á|ü‘˚´ø£‘·qT ø£*– ñ+≥T+~. ≈£î, ñ|ü≈£î˝≤qT eTq+ >∑eTì+∫q≥¢sTT‘˚ kÕe÷õø£
ñ<ä´eT Á|üÁøÏj·T˝À nH˚ø£ düeT÷Vü‰T eTq≈£î ø£ì|ækÕÔsTT.
6. Væ≤+<ä÷ eT‘êìøÏ yÓ|ü ≈£î e´edüú ñìøÏ : ≈£î˝≤T eT]j·TT ñ|ü≈£î˝≤T Væ≤+<ä÷
kÕ+|òæTø£ Áø£eT+ jÓTTø£ÿ Ä<Ûës¡+>± ñHêïsTT. nsTT‘˚ á ≈£î˝≤T Bs¡Èø± #ê]Á‘·ø£
kÕe÷õø£ düÔØø£s¡D eT]j·TT Væ≤+<ä÷ eT‘· $XÊ«kÕ ñìøÏ ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~. 1991
Hê{Ï Ä+Á<Û√|ü˝≤õø£˝Ÿ düπs« qqTdü]+∫ uÛ≤s¡rj·T eTTdæ¢+˝À ≈£L&Ü Ä<Ûë]‘· esêZT
ñHêïsTT. Ç~ á ñ|üK+&É+˝Àì kÕ+düÿ è‹ø£ düy˚Tàfi¯q+ >∑T]+∫ ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~.
ø±ã{Ϻ ˇø£ yÓ’|ü⁄ C≤‹, ≈£î, eT‘·, dü+düÿ è‹ eT]j·TT esêZ |üs¡+>± yÓ’$<Ûë´T
ñHêïsTT. eTs√yÓ’|ü⁄ uÛ≤s¡rj·T ñ|üK+&É+˝À ˇπø sê»ø°j·T dü+düú, ÁbÕ<˚•ø£ düeTÁ>∑‘· ñìøÏ˝À
ñqï nìï Á|ü<Ûëq eT‘êT e+{Ï @ø°ø£s¡D ø£åD≤qT eTq+ ø£*– ñHêïeTT. ≈£î, es¡í
e´edüú˝≤+{Ï$ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ñHêïsTT. ¬s+&Ée~ $<ä´ jÓTTø£ÿ ø£å´+ $$<Ûä kÕ+|òæTø£ |ü]dæú‘·T˝À
düC≤rj·T‘·, _Ûqï‘·«+˝À uÛÒ<ëT sê≈£î+&Ü M{Ïì XÊX¯«‘·+>± |ü{Ïwüº+ #˚j·T&É+. $<ä´ nH˚~ C≤‹
ìsêàD+˝À Á|üeTTK bÕÁ‘· eVæ≤düTÔ+~. Bìì ùd+Á~j·T dü+|ò”TuÛ≤e+ nì &ÉsYÿyéT |æT|ü⁄ì#êÃ&ÉT.
m.ÄsY. <˚XÊjYT (1976) ‘·q |ü⁄düÔø£+ ªªuÛ≤s¡rj·T C≤rj·T yê<ä+ jÓTTø£ÿ kÕ+|òæTø£ H˚|ü<∏ä´+µµ˝À
kÕ«‘·+Á‘·´ ñ<ä´eT düeTj·T+˝À uÛ≤s¡rj·T C≤rj·Tyê<ä+ jÓTTø£ÿ kÕeTs¡ú´+ eT]j·TT |ü]D≤eT+
>∑T]Ô+∫ $e]+#ê&ÉT. kÕ«‘·+Á‘·´b˛sê≥ düeTj·T+˝À ô|’q ù|s=ÿqï >∑T]Ô+|ü⁄ bı+~q esêZT
$$<Ûä s¡ø± n&ɶ+≈£îT ñqï|üŒ{Ïø° uÛ≤s¡‘·C≤rj·T ø±+Á¬>dt nH˚ >=&ÉT>∑T ÁøÏ+<ä n+<äs¡÷ ø£dæ
|üì#˚XÊs¡T. $_Ûqï esêZT >∑T]Ô+|ü⁄ ø£*–q yês¡T <˚X¯+ ø√dü+ b˛sê≥+ #˚XÊs¡T.
¬s+&Ée $uÛ≤>∑+˝À uÛ≤s¡rj·T düe÷»+ Á|ü<Ûëq dü+<äsꓤT, C≤‹ ìsêàD Á|üÁøÏj·T˝À <ëì
|ü]D≤eT+ >∑T]+∫ #·]Ã+#·ã&ç+~.
Ç|ü&ÉT MT Á|ü>∑‹ì |ü]o*+#·&ÜìøÏ ÁøÏ+<ä Ç∫Ãq Á|üX¯ï≈£î düe÷<ÛëHêT Çe«+&ç.

10. H√{Ÿ‡
10 uÛ≤>∑+ 1: düe÷»+, dü+|òüT+ eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ
sê»ø°j·T bÕغ ` Á|üuÛ≤e esêZT
düe÷»+ eT]j·TT $<ä´
MT Á|ü>∑‹ì düMTøÏå+#·Tø√+&ç` 2
dü÷∫q m) MT düe÷<ÛëHêìï 50 |ü<ë˝À sêj·T+&ç.
_) á bÕsƒ¡´ eTT–+|ü⁄˝À Ç∫Ãq düe÷<Ûëq+‘√ MT düe÷<ÛëHêìï dü]#·÷düTø√+&ç.
1. uÛ≤s¡rj·T düe÷»+ jÓTTø£ÿ ˝ø£åD≤qT HêT–+{Ïì #·]Ã+#·+&ç.
.................................................................................................
.................................................................................................
.................................................................................................
2. Á|ü|ü+#·+˝Àì $$<Ûä ÁbÕ+‘ê qT+&ç uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ e∫Ãq edü<ës¡T Á|ü<Ûëq
düeT÷Vü‰ C≤_‘êqT ‘·j·÷s¡T#˚j·T+&ç.
.................................................................................................
.................................................................................................
.................................................................................................
1.4 düe÷»+ eT]j·TT $<ë´dü+ã+<ÛëT
$<ä´ kÕ<Ûës¡D+>± düe÷C≤ìøÏ |ü⁄Hê~>± ø£ìŒdüTÔ+~. Ç~ Ä]úø£ dü+|ü<ä, kÕ+|òæTø£ dü+|ü<ä,
sê»ø°j·T dæús¡‘ê«ìï ø£*– ñ+≥T+~. $<ä´ @ Ä<ÛäTìø£ düe÷»+ jÓTTø£ÿ n_Ûeè~∆ ¬ø’Hê Ç~ Á|ü<Ûëq
n+X¯+. @ ÁbÕ+‘· jÓTTø£ÿ yÓTT‘·Ô+ n_Ûeè~∆¬ø’Hê n‘·´+‘· eTTK´yÓTÆq dü÷∫ø£. m$T˝Ò&ÉTØâyéT düe÷»+
eT]j·TT dü+düÿ è‹ì ø±bÕ&É≥+˝À $<ë´ e´edüú jÓTTø£ÿ bÕÁ‘·qT H=øÏÿ #Ó|üŒ≥+ »]–+~. düe÷C≤˝À
#ê˝≤ eTTK´yÓTÆq$ ≈£î≥T+u≤T eT]j·TT ÁbÕ<∏ä$Tø£ düeT÷Vü‰T. Ç$ Á|ü‘˚´øÏ+∫ dü+øÏ¢wüº düe÷C≤˝À
düe÷»+ Ä•+#˚ $<Ûä+>± j·TTe‘·qT |üP]Ô>± dæ<ä∆+#˚j·Te⁄. C≤Hé&É÷´sT÷ á n+X¯+ô|’ $düÔè‘·
s¡#·qT #˚XÊ&ÉT. n‘·ì ¬s+&ÉT s¡#·qT. 1 bÕsƒ¡XÊ eT]j·TT düe÷»+ (1899), 2. Á|üC≤kÕ«eT´+
eT]j·TT $<ä´ (1916). Ç‘·qT bÕsƒ¡XÊqT ∫qï düe÷»+>± eT]j·TT Á|ü‹_+ã+>± ìs¡«∫+#ê&ÉT.
kÕ+|òæTø£ |ü⁄s√>∑‹ eT]j·TT Á|üC≤kÕ«eT´+ jÓTTø£ÿ $düÔs¡D n_Ûeè~∆øÏ Áb˛‘ê‡Vü≤+ ø£*Œ+#·&Éy˚T
bÕsƒ¡XÊ eT]j·TT $<ä´ Á|üÁøÏj·T jÓTTø£ÿ n+‹eT ø£å´+ nì yê~+#ê&ÉT. nH˚ø£ eT+~
Ä˝À#·Hê|üs¡TT, $<ë´y˚‘·ÔT $<ä´ eT]j·TT düe÷C≤ eT<Ûä´ ñqï dü+ã+<Ûä+ >∑T]+∫ #·]Ã+#ês¡T.
yê]˝À eTTKT´T>± *jÓ÷{≤˝ŸkÕºjYT Ä+{ÀìjÓ÷ Á>±yéTdæÿ, bÕ˝ÀÁô|ò’πs, Áãdæ˝Ÿ u…sYïôdºsTTHé,
ÇyêHé Ç*¢#Y, |æj·TØ uÖضj·TT, s¡M+Á<äHê<∏é sƒê>∑÷sY, düπs«|ü*¢ sê<Ûëø£èwüíHé, yÓ÷Vü≤Hé<ëdt ø£s¡yéT
#·+<é >±+BÛ yÓTT<äsTTqyês¡T.

11. H√{Ÿ‡
11ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´˝À &ç|ü¢e÷ (D.El. Ed)
düe÷»+ eT]j·TT $<ä´
$<ä´ ` kÕ+|òæTø£ $<ÛäTT
$<ä´ Á|ü»+<ä]‘√ dü+ã+<Ûëìï ø£*– ñ+≥T+~. nìï düe÷C≤ ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕe÷õø£
nedüs¡+>± |ü]>∑DÏ+|üã&ÉT‘·T+~. C≤Hé &É÷´sT÷ <äèwæº˝À $<ä´ kÕe÷õø£ nedüs¡+>± ø=ìï
Á|ü<Ûëq $<ÛäTqT ìs¡«Væ≤düTÔ+<äì #Ó|üŒ≥+ »]–+~. yê{Ïì ÁøÏ+~ $<Ûä+>± #·÷&Ée#·TÃ.
m) kÕ+düÿ è‹ø£ Á|ükÕs¡+>± $<ä´ : e÷qe⁄T Á|ü|ü+#· ìsêà‘·T. n≥Te+{Ï düèwæº <ëì
dü+s¡ø£åDqT dü+düÿ è‹ì Á|ükÕs¡+>± sêuÀj˚T ‘·sê≈£î n+~+#·≥y˚T düe÷»+ jÓTTø£ÿ
$~Û, kÕ+düÿ è‹ø£ yês¡dü‘·«+ ‘·s¡Tyê‹ ‘·sêìøÏ dü+s¡øÏå+#·ã&É‘êsTT eT]j·TT Á|ükÕs¡+
#˚j·Tã&É‘êsTT. dü+düÿ è‹, dü+Á|ü<ëj·T+, HÓ’|ü⁄D´+ eT]j·TT ne>±Vü≤qqT düe÷»+
jÓTTø£ÿ ø=‘·Ô düuÛÑT´≈£î Á|ükÕs¡+ #˚j·T&Éy˚T $<ä´ jÓTTø£ÿ n‹ eTTK´eTsTTq bÕÁ‘·. n+<äTe¢
á dü+düÿ è‹, düe÷» $<ä´ eT<Ûä´ n‘·´+‘· kÕ<Ûës¡D dü+ã+<Ûä+ ñ+≥T+~. Ç|ü&ÉT
MTs¡T dü+düÿ è‹ n+fÒ @$T{À ‘ÓTdüT≈£îH˚+<äT≈£î ÄdüøÏÔ ø£*– ñ+&Ü*. dü+düÿ è‹øÏ
düe÷C≤ìøÏ $<ä´≈£î >∑ dü+ã+<Ûëìï >∑T]+∫ ‘ÓTdüTø√yê*. dü+düÿ è‹ nH˚~ $düÔè‘·
|ü<ä+ e÷qe düe÷C≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫q nìï $wüj·÷T Ç~ ø£*– ñ+≥T+~. Ç._.
f…ÆsY nH˚ Á_{Ïwt kÕ+|òæTø£ e÷qe C≤‹ XÊgy˚‘·Ô dü+düÿ è‹ì á $<Ûä+>± ìs¡«∫+#ê&ÉT.
ªªˇø£ düe÷»+˝Àì eTìwæ #˚‘· bı+~q C≤„q+, qeTàø£+, ø£fi¯, #·≥º+, ˙‘·TT, Ä#êsêT
eT]j·TT Ç‘·s¡ kÕeTsêú´T, nyê≥T¢ dü+øÏ¢wüº‘· yÓTT‘·Ô+µµ. düe÷»+ ÁbÕs¡+uÛÑ+ qT+&ç
düe÷»+˝Àì $$<Ûä dü+düú <ë«sê ≈£î≥T+ã+, dü+|òüT+ eT]j·TT Ç‘·s¡ n~Ûø±s¡ dü+düúT
˝≤+{Ï$ düe÷C≤ìï ne>±Vü≤q #˚düTø=H˚+<äT≈£î •ø£åD Ç#˚à j·T+Á‘ê+>∑+ Á|ü‹ düe÷»+˝À
ñ+≥T+~.
_) ndüe÷q‘·T n+‘·sê ‘=–+|ü⁄ : $<ä´ eTq≈£î C≤„Hêìï ÇdüTÔ+~. C≤„q+ X¯øÏÔe+‘·yÓTÆq~.
$<ä´ nH˚~ kÕe÷õø£ düeTdü´T |ü]wüÿ]+#·≥+ <ë«sê düe÷»+˝À Á|üeTTK bÕÁ‘·
b˛wædüTÔ+~. s¡M+Á<äHê<∏é sƒê>∑÷sY á $wüj·T+ ô|’ Á|ükÕÔ$dü÷Ô ªªeTq düeTdü´≈£î |ü]cÕÿs¡+
ø£qT>=H˚≥|ü&ÉT Á|ü|ü+#·+˝ÀH˚ |ü]cÕÿs¡+ ø±yê+fÒ Á|ü|ü+#· düeTdü´qT |ü]wüÿ]+#·T
ø√e{≤ìøÏ uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTT düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~. n~ e÷qeC≤‹øÏ ‘√&ÜŒ≥T>± ñ+≥T+~.
uÛ≤s¡rj·T dü+Á|ü<ëj·T $<ë´e´edüú n+<ä]ø° ãVæ≤s¡+>∑+>± ˝Ò<äT. eT]j·TT @ø£s¡÷|ü‘·
ø£*–˝Ò<äT. kÕ+|òæTø£ Ä]úø£ ndüe÷q‘·«+ düèwæº+∫q ùV≤‘·Tã<ä∆‘· uÛ≤s¡+>± ø±≈£î+&Ü eT‘·
Á|üjÓ÷»q+ Ä<Ûës¡+>± @s¡Œ&ç+~. kÕ«‘·+Á‘·´+ ‘·s¡Tyê‘· sêC≤´+>∑ ìã+<ÛäqT (n~Ûø£s¡D
21 ` m eT]j·TT 45) á ÁX‚wü˜eTsTTq $<Ûëq+ qT+&ç düeT‘êyê~ $<ÛëHêìøÏ e÷sêÃsTT.
kÕ~Ûø±]‘· Á|üÁøÏj·T |üT ÄqTuÛ≤$ø£ n<Ûä´j·THê˝À¢ |ü]o*+#·&É+ »]–+~. ◊ø£´sê»´
dü$T‹ düVü≤ÁkÕ_› n_Ûeè~∆ øå±´T (2000) mì$T~ øå±´qT ø£å´+>± ù|s=ÿHêïsTT.
Bì˝À ¬s+&ÉT eTTK´yÓTÆq$. yÓTT<ä{Ï~ kÕs¡«Á‹ø£ ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´qT kÕ~Û+#·≥+, ¬s+&Ée~
*+>∑düe÷q‘·«+. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+‘√ düVü‰ 189 <˚XÊ#˚ Ç$ ÄyÓ÷~+#·ã&ܶsTT. á øå±´qT

12. H√{Ÿ‡
12 uÛ≤>∑+ 1: düe÷»+, dü+|òüT+ eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ
sê»ø°j·T bÕغ ` Á|üuÛ≤e esêZT
düe÷»+ eT]j·TT $<ä´
nqTdü]+∫ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ mH√ï ø±s¡´Áø£e÷T s¡÷bı+~+∫+~. <ëì˝À uÛ≤>∑+>± düs¡«
•øå± n_Ûj·÷Hé, ˇø£ C≤rj·T nø£åsêdü´‘· ø±s¡´Áø£eT+, eTVæ≤fi≤ nø£åsêdü´‘·≈£î nH˚ø£
ø±s¡´Áø£e÷T s¡÷bı+~+#·≥+ »]–+~. yê{Ï˝À eTVæ≤fi≤ düe÷K´, ø£dü÷ú]u≤sTT >±+BÛ
u≤*ø£ $<ë´j·T+ (πøõ_$) yÓTT<äsTTq$ eTTK´yÓTÆq$.
Ç|üŒ{Ï es¡≈£î ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·T, @ ÁbÕ+‘· n_Ûeè~∆øÏ dü+ã+~Û+∫q+‘· es¡≈£î Ä
ÁbÕ+‘·+ jÓTTø£ÿ $<ë´ ôVA<ë‘√ dü+ã+<Ûä+ ø£*– ñ+≥T+<äì ‘ÓTdüT≈£îHêïeTT. n+<äTe¢
ÁbÕ+rj·T n_Ûeè~∆ nH˚~ Ä ÁbÕ+‘· $<ä´ Äs√>∑´+ eT]j·TT Ä]úø£ dæú‹ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç
ñ+≥T+~.
dæ) kÕe÷õø£ #Ó’‘·q´+ eT]j·TT kÕe÷õø£ e÷s¡TŒ : kÕe÷õø£ düÔØø£s¡D nH˚~ kÕs¡«Á‹ø£
kÕe÷õø£ yêdüÔe+. kÕ+|òæTø£ #Ó’‘·q´+ @ düe÷»+˝ÀHÓ’Hê kÕ+|òæTø£ k˛bÕq Áø£eT+˝À
e´øÏÔ>∑‘· eT]j·TT düeT÷Vü≤kÕúq+ ˝Ò<ë dæú‹ jÓTTø£ÿ ñ<ä´e÷ìï dü÷∫düTÔ+~. kÕ+|òæTø£
#Ó’‘·q´+ jÓTTø£ÿ ø±s¡ø±T eTTK´yÓTÆq$ ¬s+&ÉT n$ (1) $<ä´ (2) Ä<ëj·T dæú‹. Ç|ü&ÉT
ñ∫‘· $<ä´ ‘·|üŒìdü]. $<ä´ ˇø£]øÏ $<ë´ eT]j·TT Ä<ëj·T ôVA<ëqT yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&ÜìøÏ
neø±X¯+ ø£*ŒdüTÔ+~. kÕ«‘·+Á‘ê´ìøÏ |üPs¡«+ $<ë´ neø±XÊô|’ ø=ìï ìã+<ÛäqT
ñ+&˚$. kÕ«‘·+Á‘·´+ ‘·sê«‘· $<ä´ô|’ n+<ä]ø° düe÷q neø±XÊT ø£*Œ+#ês¡T.
&ç) q÷‘·q |ü]C≤„q n_Ûeè~∆ : $<ä´ n+fÒ J$‘·+˝À $»j·÷ìï kÕ~Û+#˚+<äT≈£î C≤„Hêìï
dü+bÕ~+#·Tø√e&Éy˚T. $<ä´ <ë«sê ø=‘·Ô C≤„Hêìï n_Ûeè~∆ #˚j·T≥+ ˝Ò<ë ø=‘·Ô nedüsê≈£î
nqT>∑TD+>± ñqï C≤„Hêìï ô|+bı+~+#·Tø√e≥+ »s¡T>∑T‘·T+~. nedüs¡+ Ä$wüÿs¡D≈£î
‘·*¢˝≤+{Ï<äì eTq+<ä]ø° ‘ÓTdüT. Ä~e÷qe⁄&ç düe÷»+ qT+&ç Á|üdüTÔ‘· Ä<ÛäTìø£ düe÷»+
es¡≈£î mH√ï Ä$wüÿs¡DqT, e÷s¡TŒqT eTq+ >∑eTì+#·e#·TÃ. Á|ü|ü+#· Hê>∑]ø£‘·
ÁbÕNq n_Ûeè~∆˝À ˝ÀVü‰T, n–ï eT]j·TT #·Áø±≈£î dü+ã+~Û+∫q C≤„q+ Á|üeTTK
bÕÁ‘· b˛wæ+∫+~. e÷qe⁄&ÉT ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D <äX¯ qT+&ç dæús¡|ü&çq e´ekÕj·T düe÷C≤ìøÏ
Ç~ ø=‘·Ô eTT|ü⁄>± e´eVü≤]+∫+~. n<˚ $<Ûä+>± e÷qe[ #·]Á‘·˝À ø=‘·Ô C≤„HêìøÏ
dü+ã+~Û+∫q nH˚ø£ Ç‘·s¡ ñ<ëVü≤s¡DT ñHêïsTT. yê{Ï˝À Ç+≥sYHÓ{Ÿ, eT©º MT&çj·÷
eT]j·TT ø£eT÷´ìπøwüHé e+{Ï düeTø±©q kÕ+πø‹ø£ $|ü¢e+ yÓTT‘·Ô+ Á|ü|ü+#êìï ˇπø
Á>±eT+>± #˚dæ+~.
Ç) e´øÏÔ>∑‘· n_Ûeè~∆ : ˇø£ e´øÏÔ J$‘·+˝À $»j·T+ kÕ~Û+#·&ÜìøÏ $<ä´ eTTK´yÓTÆq bÕÁ‘·
b˛wædüTÔ+~. $<ä´ $<ë´s¡Tú≈£î uÀ<Ûäq HÓ’|ü⁄D≤´ <ë«sê uÛÖ‹ø£+>±, e÷qdæø£+>± eT]j·TT
kÕe÷õø£+>± yê]ì Á|ü|ü+#·+˝À J$+#˚˝≤ dü+dæ<äT∆T>± ‘·j·÷s¡T#˚düTÔ+~. ñqï‘·
$<ä´, Äs√>∑´ dü+s¡ø£åD ì|ü⁄DTqT, $<ë´e+‘·T˝…’q Äs√>∑´ dü+s¡ø£åD $ìjÓ÷>∑<ës¡TqT
dæ<ä∆+ #˚düTÔ+~. Äs√>∑´ø£s¡yÓTÆq »HêuÛ≤qT ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ, Äs√>∑´ø£s¡yÓTÆq düe÷C≤ìï

13. H√{Ÿ‡
13ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´˝À &ç|ü¢e÷ (D.El. Ed)
düe÷»+ eT]j·TT $<ä´
ìs¡«Væ≤+#·&É+˝À düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~. ˇø£y˚fi¯ $<ë´e+‘·T˝…’q Á|ü»˝À≥T ñ+fÒ Ä düe÷»+
n_Ûeè~∆ Ä–b˛‘·T+~. n+<äTe¢ düe÷»+˝À $<ä´ b˛wæ+∫q Á|üeTTK bÕÁ‘·qT eTq+
#·÷&Ée#·TÃ.
$<ë´ e´edüú˝À Ä~Ûø±s¡ø£, nq~Ûø±]ø£, nìj·T‘· $<ä´T n˙ï ø£*dæ ñHêïsTT. á
$<ë´s¡÷bÕ ø£sTTø£ düeTj·T+ eT]j·TT Á|ü<˚X¯+‘√ e÷s¡e#·TÃ. nq~Ûø±]ø£ $<ë´ Á|üÁøÏj·T
nH˚~ |ü⁄sê‘·qyÓTÆq~. Ç~ düe÷»+ ñqï+‘·ø±+ ñ+≥T+~. n~Ûø±s¡ nìj·T‘· $<ä´T n_Ûeè~∆
#Ó+~q$. nq~Ûø±s¡ $<ä´ nuÛ≤´dü≈£î&ÉT eT]j·TT ñbÕ<Ûë´j·TT eT<Ûä´ dü+ã+<Ûä+ nuÛÑ´düq dü+<äs¡“¤+
e÷s¡Ãã&ç ñ+≥T+~. nsTT‘˚ nq~Ûø±]ø£ $<ä´ jÓTTø£ÿ øå±´T m¢|ü&É÷ $Te e´edüú˝À
ã+>± bÕ‘·T≈£î b˛sTT ñ+{≤sTT. n~Ûø±]ø£ eT]j·TT nq~Ûø±]ø£ $<ä´T ¬s+&É÷ &çÁ^T ˝Ò<ë
&ç|ü¢e÷T eT]j·TT dü|æ¢yÓT+≥Ø‘√ Á|ü‘·´ø£å dü+ã+<ÛäeTTqT ø£*– ñ+&Ée⁄. á s¡ø£yÓTÆq $<ä´
Á|ü|ü+#·+˝Àì $$<Ûä ÁbÕ+‘ê˝À ˇπø $<Ûä+>± n_Ûeè~∆ »s¡>∑˝Ò<äT. Á|ü|ü+#·+˝À bÕsƒ¡XÊT
˝Ò≈£î+&Ü ñqï »HêuÛ≤ XÊ‘·+ (Á|ü|ü+#· n_Ûeè~∆ ìy˚~ø£ ` 2000) nqTdü]+∫ ‘·≈£îÿe n_Ûeè~∆
#Ó+~q <˚XÊ˝À 10% XÊ‘·+ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe>± ø±≈£î+&Ü 65% XÊ‘·+ ø£+fÒ m≈£îÿe>± ø±≈£î+&Ü
n<˚ $<Ûä+>± n_Ûeè~∆ #Ó+~q <˚XÊ˝À #ê˝≤ ‘·≈£îÿe e´‘ê´dü+ ñ+~. 2% XÊ‘·+ qT+&ç 17%
XÊ‘·+ es¡≈£î ñ+~.
á $uÛ≤>∑+˝À MTs¡T $<ä´ eT]j·TT düe÷C≤ìøÏ eT<Ûä´ >∑ dü+ã+<ÛëqT düe÷»+˝À
$<ä´ jÓTTø£ÿ kÕe÷õø£ $<ÛäTT eTTK´+>± <ëì n_Ûeè~∆øÏ ø±edæq düVü≤ø±s¡+ >∑T]+∫ #·~yês¡T.
MT Á|ü>∑‹ì düMTøÏå+#·Tø√+&çç ` 3
>∑eTìø£ : m) MT düe÷<ÛëHêìï 50 |ü<ë‘√ Áyêj·T+&ç.
_) á bÕsƒ¡´eTT–+|ü⁄˝À Ç∫Ãq düe÷<Ûëq+‘√ MT düe÷<Ûëq+ dü]#·÷düTø√+&ç.
1. $<ä´ düe÷»+˝À ndüe÷q‘·qT m˝≤ ‘·–Z+#·>∑<äT?
.................................................................................................
.................................................................................................
.................................................................................................
2. $<ä´ n_Ûeè~∆øÏ ˇø£ eTTK´yÓTÆq dü÷∫ø£ ` yê´U≤´ì+#·+&ç.
.................................................................................................
.................................................................................................
.................................................................................................

14. H√{Ÿ‡
14 uÛ≤>∑+ 1: düe÷»+, dü+|òüT+ eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ
sê»ø°j·T bÕغ ` Á|üuÛ≤e esêZT
düe÷»+ eT]j·TT $<ä´
1.5 düe÷»+ n+>∑+>± bÕsƒ¡XÊT
eTT+<äT uÛ≤>∑+˝À düe÷»+˝À $<ä´ bÕÁ‘· >∑T]+∫ #·~yêeTT. bÕsƒ¡XÊ eTq |ü⁄s√>∑‹øÏ
ø£≥Tºã&ç ñqï Á|üC≤kÕ«eT´, ñ<ës¡ dü+düú>± |ü]>∑DÏ+#·ã&ÉT‘·T+~. Ç+<äT≈£î $s¡T<ä∆+>± eTq+
$<ë´ e´edüú≈£î eTTK´+>± Ä~Û|ü‘·´ dü+düÿ è‹ n düe÷q‘·« eT]j·TT Áø£eTã<ä∆yÓTÆq düe÷C≤ìøÏ,
düe÷»+ jÓTTø£ÿ Á|üuÛ≤yêìï #·]ÃkÕÔeTT. bÕsƒ¡XÊ düe÷»+ jÓTTø£ÿ uÛ≤>∑+˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT,
$<ë´]ú eT]j·TT ‘·*¢<ä+Á&ÉT˝À m≈£îÿe>± ndüe÷q‘·«+, Áø£eTã<ä∆yÓTÆq düe÷»+ qT+&ç e∫Ãq
yêπs. bÕsƒ¡XÊT ˇ+≥]>± ñ+&É˝Òe⁄. $<ë´ e´edüú n_Ûeè~∆˝À düe÷»+ ≈£L&Ü eTTK´yÓTÆq
bÕÁ‘· b˛wædüTÔ+~. kÕe÷õø£, dü+düÿ è‹ ø±s¡D≤ bÕÁ‘· sê»ø°j·T |ü]dæú‘·TT eT]j·TT Ä]úø£
|ü]düsêT $<ë´ dü+düú dü«uÛ≤e+, <ëì øå±´T eT]j·TT bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø£ n_Ûeè~∆ì ìs¡ísTTkÕÔsTT.
$<ë´ Á|üÁøÏj·T≈£î düe÷»+ jÓTTø£ÿ Á|üuÛ≤e+
m) kÕ+|òæTø£ ` kÕ+düÿ è‹ø£ Á|üuÛ≤e+ : @ düe÷»+ jÓTTø£ÿ $<ä´ nsTTHê <ëì kÕ+|òæTø£,
kÕ+düÿ è‹ø£ n+XÊ‘√ Á|ü‘·´ø£å dü+ã+<ÛëT ø£*– ñ+≥T+~. $<ë´ Á|üÁøÏj·T <ë«sê
kÕ+|òæTø£ ìsêàD+, kÕ+|òæTø£ Á|üe÷D≤T eT]j·TT $TeT e÷s¡TŒ #Ó+<ësTT. bÕsƒ¡XÊ
nH˚~ e÷qe düe÷»+ jÓTTø£ÿ düèwæº. Ç~ Á|üdüTÔ‘· ‘·s¡+˝À ñqï dü+düÿ è‹ $wüj·÷qT
‘·s¡Tyê‘· ‘·sêìøÏ ã~© #˚j·T&ÜìøÏ @s¡Œ&çq >=|üŒdü+düú. nq~Ûø±]ø£ ìsêàD+˝À
kÕe÷õø°ø£s¡D Á|üÁøÏj·T˝À dü+|òüT+ ã~©ø£s¡D »s¡>∑≥+ ˝Ò<ë dü+|òüT düuÛÑT´ ìj·Te÷T
eT]j·TT $TeT e÷s¡Ã≥+ <ë«sê $<ë´ e+‘·TqT #˚kÕÔsTT. dü+Á|ü<ëj·T ã<ä∆+>±
$<ä´ eT‘·+ nH˚ dü+düú <ë«sê ≈£L&Ü ìs¡«Væ≤+#·ã&ÉT‘·T+~. ÁøÏwæºj·THé $TwüqØT,
ÇkÕ¢$Tø˘ eT<äsYkÕT, uÖ<äT∆ eTsƒêT eT]j·TT Ç‘·s¡ dü+düúT n+~+#˚ $<ä´, á eT‘·
dü+düú˝À $<ä´ q]ú+#˚yês¡T, yê] eT‘· |üs¡yÓTÆq Ä<äsêÙqT nuÛÑ´dækÕÔs¡T. Ç$ |ü]$T‘·
kÕú|æ‘· eT‘êT ø±<äT. Á|ü‹ dü+|òüT+ ≈£L&Ü yê] ìã+<ÛäqqT $TeqT Á|ükÕs¡+
#˚dü÷Ô ñ+≥T+~. $<ä´ eT]j·TT kÕe÷õø°ø£s¡D Á|üÁøÏj·T˝À düe÷»+ jÓTTø£ÿ |üø£åbÕ‘êT
eT]j·TT ‘˚&ÜT kÕe÷Jø£ düÔØø£s¡D eT]j·TT kÕ«uÛ≤$ø£ ndüe÷q‘·T e+{Ï$ ≈£L&Ü
eTq düe÷»+˝À ø£ì|ækÕÔsTT. ÁX‚wüº dü+düÿ è‹ jÓTTø£ÿ Ä~Û|ü‘·´+, *+>∑ ndüe÷q‘· eT]j·TT
Ç‘·s¡ kÕ+|òæTø£ dü+düÿ è‹ ø£åD≤ Ä~Û|ü‘·´+ j·TTe‘·sê≈£î ã~© #˚j·Tã&çq ø£åD≤T.
|æj·TsY uÀ]¶j·TT Áô|ò+#Y kÕe÷õø£ XÊgy˚‘·Ô <äèwæº˝À ªª$<ä´ nH˚~ Ä~Û|ü‘·´ ‘·s¡>∑‹ jÓTTø£ÿ
dü+düÿ è‹ì XÊX¯«‘·+ #˚düTÔ+~µ nì BìH˚ n‘·qT ªªkÕ+düÿ è‹ø£ |ü⁄qs¡T‘·Œ‹Ôµµ nì |æ*#ê&ÉT.
n<˚ $<Ûä+>± bÕ˝ÀÁô|òsTTØ |ü]oq˝À uÀ<Ûäq Á|üÁøÏj·T, uÀ<Ûäq |ü<ä∆‹, uÛ≤wüT nDÏ#˚
yê]>± eT]j·TT nDÏ∫y˚j·Tã&˚yês¡T>± uÛÒ<ëT düèwæº+#·ã&ܶsTT. H˚&ÉT bÕsƒ¡XÊ jÓTTø£ÿ
bÕÁ‘·T m≈£îÿe>± ñHêïsTT. HÓ’‹ø£ Ä~Ûø±]ø£+>± ñqï bÕsƒ¡XÊ, eè‹Ô ø√dü+ Á|ü»qT
dæ<ä∆+ #˚j·T≥+, bÕsƒ¡XÊ dü+|òüT+˝Àì Ä~Û|ü‘·´ esêZìøÏ ˝Àã&ç ñ+&É<äT.

15. H√{Ÿ‡
15ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´˝À &ç|ü¢e÷ (D.El. Ed)
düe÷»+ eT]j·TT $<ä´
_. Ä]úø£ n+XÊT : uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ $<ä´ô|’ ø£*Œ+∫q ìã+<Ûäq Á|üø±s¡+ Á|üC≤kÕ«eT´+˝À
n+<ä]ø° düe÷q neø±XÊT ø£*Œ+#·&É+ Ç+ø± n~Ûø£ øÏ¢wüº+>± e÷]+~. m+<äTø£+fÒ
n+<ä]ø° düe÷q neø±XÊT nH˚~ Á|üdüTÔ‘· Ä]úø£ |ü]dæú‘·T˝À kÕ<Ûä´+ ø±˝Òø£ b˛‘·T+~.
á Ä]úø£ Á|üÁøÏj·T <ë«sê <Ûäìø£, ù|<äesêZ eT<Ûä´ #ê˝≤ m≈£îÿe <ä÷s¡+ ô|]–b˛‘·T+~.
Ä|æ˝Ÿ (2004) qqTdü]+∫ Ä]úø£ ñ‘·Œ‹ÔøÏ dü+ã+~Û+∫q ø=+‘· |ü]C≤„q+ Ç+»˙]+>¥,
yÓT&çø£˝Ÿ j·TyéT.dæ.m, j·TyéT._.m e+{Ï nqTe]Ô‘· $<ë´ø√s¡T‡ <ë«sê bı+<äe#·TÃ.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Ç˝≤+{Ï ø√s¡T‡≈£î u≤>± &çe÷+&é ñ+~. n+<äTeq @ ÁbÕ+‘· n_Ûeè~∆
nsTTHê $<ä´ e÷qe n_Ûeè~› ‘·|üŒìdü]>± Ä]úø£ n+XÊô|’H˚ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~.
ªdüe÷»+˝À X¯øÏÔ eT]j·TT Ä~Û|ü‘·´+ bı+<ä{≤ìøÏ Ä]úø£ e´edüú ÁbÕ<∏ä$Tø£ ìsêàD+>±µ
ø±sY¢e÷sYÿ ‡ uÛ≤$+#ê&ÉT. $<ë´ e´edüú düe÷»+˝Àì Ä~Û|ü‘·´ $uÛ≤>±ìï ìj·T+Á‹+#˚
#·≥ºã<ä∆yÓTÆq ìj·T+Á‘·D+˝À ≈£L&Ü eTTK´ bÕÁ‘·qT b˛wædüTÔ+~. n+<äTeq Ä]úø£ e´edüú
ìj·T+Á‘·D≈£î, dü+|ü<äqT düèwæº+#·&ÜìøÏ, dü+|ü<äqT ìø£&É>± ñ+#·{≤ìøÏ M{Ïìï+{ÏøÏ
düe÷»+˝À #·≥ºã<ä∆‘·qT ø£*Œ+#·≥+˝À $<ä´≈£î ÁbÕeTTK´‘· ñ+~.
sê»ø°j·T |ü]dæú‘·TT eT]j·TT <ëì Á|üuÛ≤e+
sê»´ dü«uÛ≤e+, sê»ø°j·T bÕغT, <ëì Ä<äsêÙT $<ë´ e´edüúqT düe÷»+˝À <ëì
dü«uÛ≤yêìï, $<ÛëHêìï ìπs›•kÕÔsTT. Á|üC≤kÕ«eT´ <˚XÊT Ä<äs¡Ù Á|üC≤kÕ«eT´+ $<ä´qT n_Ûeè~∆
|üs¡TkÕÔsTT. nsTT‘˚ kÕ«uÛ≤$ø£ ndüe÷q‘· á <˚XÊ ãV”≤q‘·, uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Á|üC≤kÕ«eT´+ kÕ<Ûës¡D
bÕsƒ¡XÊe´edüú øå±´ìï kÕ~Û+#·˝Òø£b˛sTT+~. nìï Á|üC≤kÕ«eT´ düe÷C≤T n+<ä]øÏ $<ä´qT
n+~+#·≥+˝À $|òü+ nj·÷´sTT. Á|ü‘·´ø£å+>± nDÏ∫y˚‘·≈£î >∑T]ø±ã&çq eT]j·TT $s¡T<ä∆+>±
kÕeT´yê<ä <˚XÊT kÕ<Ûës¡D $<ä´ e´edüúqT yê~dü÷Ô, ‘·eT kı+‘· sê»ø°j·T dæ<ë∆+‘êqT ÄbÕ~dü÷Ô
Á|ü»T ˝ÖøÏø£ $<ä´qT nuÛÑ´dækÕÔs¡T nì #Ó|ü≈£î+≥THêïsTT. ø£eT÷´ìdüTºbÕq ø£*–q <˚XÊT
nsTTq s¡cÕ´ eT]j·TT Hêõ. kÕeT´yê<ä dü÷Á‘êqT nqTdü]+#˚ »s¡à˙ á ¬s+&ÉT <˚XÊT BìøÏ
eT+∫ ñ<ëVü≤s¡DT>± #Ó|üŒe#·TÃ. 1933˝À HêJ Á|üuÛÑT‘·« nBÛq+˝À »s¡à˙ $<ë´ e´edüú
bÕsƒ¡XÊT |æ¢qT HêJ dæ<ë∆+‘êqT Á|ü•ï+#˚ $<Ûä+>± ø±≈£î+&Ü yê{Ïì n+^ø£]+#˚ $<Ûä+>±
yê]ì ‘·j·÷s¡T#˚j·T&ÜìøÏ s¡÷bı+~+#·ã&ç+~. n<˚ $<Ûä+>± s¡cÕ´ 1917 ‘·s¡Tyê‘· yê] $<ë´
$<ÛëHêìï ø£eT÷´ìdtº mC…+&ÜqT ø=qkÕ–+#·&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–+#ês¡T. $<ë´dü+düúT nH˚$
dü‘·´XÀ<Ûäq≈£î ø±≈£î+&Ü sê»ø°j·T kÕ+|òæTø°ø£s¡D kÕúq+>± e÷sêsTT.
ô|’q ‘Ó*|æq ø±s¡ø±T $<ë´ e´edüú n_Ûeè~∆ô|’ ˝À‘·T>± Á|üuÛ≤e+ #·÷bÕsTT. ô|’ eT÷&ÉT
ø±s¡ø±‘√ bÕ≥T düe÷»+ jÓTTø£ÿ #·]Á‘·, uÛÖ>√[ø£ dü+<äs¡“¤+ eT]j·TT Ç‘·s¡ dü+øÏ¢wüº‘· n+XÊT
|üs√ø£å+>± $<ä´ Á|üÁøÏj·TqT, düe÷»+ jÓTTø£ÿ yÓTT‘·Ô+ n_Ûeè~∆ì Á|üuÛ≤$‘·+ #˚XÊsTT. á Á|üuÛ≤$‘·+
nsTTq n+XÊT ñqï|üŒ{Ïø° kÕeTs¡ú´+˝À ‘˚&ÜT eT]j·TT ≈£î≥T+ã H˚|ü<∏ä´+ ø£*–q |æ¢T

16. H√{Ÿ‡
16 uÛ≤>∑+ 1: düe÷»+, dü+|òüT+ eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ
sê»ø°j·T bÕغ ` Á|üuÛ≤e esêZT
düe÷»+ eT]j·TT $<ä´
bÕsƒ¡XÊ düe÷»+˝À düuÛÑ´‘·«+, düe÷q >ös¡e+, düe÷q+>± Á|ü‘˚´ø£ kÕeTsêú´ìï n_Ûeè~∆
|üs¡T#·Tø=Hêïs¡T.
á ∫e] $uÛ≤>∑+˝À MTs¡T $<ë´ ÁbÕeTTK´‘· >∑T]+∫ düe÷»+ jÓTTø£ÿ bÕÁ‘·qT >∑T]+∫
n<Ûä´j·Tq+ #˚XÊs¡T. Á|ü‘˚´ø£+>± düe÷»+˝À eT÷&ÉT n+XÊT kÕe÷õø£, kÕ+düÿ è‹ø£, Ä]úø£
eT]j·TT sê»ø°j·T |ü]dæú‹, $<ë´ e´edüú n_Ûeè~∆øÏ düe÷»+ jÓTTø£ÿ bÕÁ‘·qT >∑T]+∫ ‘ÓTdüT≈£îHêïs¡T.
MT Á|ü>∑‹ì düMTøÏå+#·Tø√+&ç ` 4
dü÷#·q m) MT düe÷<ÛëHêìï 50 |ü<ë˝À sêj·T+&ç.
_) á bÕsƒ¡´ eTT–+|ü⁄ uÛ≤>∑+˝À Ç∫Ãq <ëì‘√ MT düe÷<ÛëHêìï |ü]o*+#·Tø√+&ç.
1. $<ë´ e´edüúqT Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd kÕe÷õø£ ` kÕ+düÿ è‹ø£ $uÛ≤>±T @$? yê{Ïì
sêj·T+&ç.
.................................................................................................
.................................................................................................
.................................................................................................
2. kÕe÷´yê<ä sê»´+ $<ë´ e´edüúqT m˝≤ Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düTÔ+<√ Áyêj·T+&ç.
.................................................................................................
.................................................................................................
.................................................................................................
1.6 kÕsê+X¯+
á $uÛ≤>∑+˝À MTs¡T düe÷» uÛ≤eqqT #·~yês¡T. <ëì ÁbÕ<∏ä$Tø£ dü+düúT nsTTq≥Te+{Ï
≈£î≥T+ã+, eT‘·+, $<ä´, sê»ø°j·T eT]j·TT $<ë´e´edüú yê{Ï kÕeT÷Væ≤ø£ bÕÁ‘· düe÷»+˝À
m˝≤ ø=qkÕ–+#êjÓ÷ ‘ÓTdüT≈£îHêïeTT. uÛ≤s¡rj·T düe÷»+ ˝À‘·T>± bÕ‘·T≈£îb˛sTTq #·]Á‘·˝À
m˝≤ n_Ûeè~∆ #Ó+~+<√ nì ≈£L&Ü H˚s¡TÃ≈£îHêïeTT. #·]Á‘· Á|ü<Ûëq dü+|òüT≥qqT e]í+#·≥y˚T
ø±≈£î+&Ü ◊ø£´‘· eT]j·TT yÓ’$<Ûä´+ Á|ü‘˚´ø£ bÕÁ‘·qT, ˇπø uÛ≤s¡rj·T dü+düÿè‹ì ø=qkÕ–+|üCÒdæ+~.
düe÷»+ eT]j·TT <ëì $<ë´ e´edüúqT ns¡ú+ #˚düTø√e{≤ìøÏ dü+düÿè‹ #ê˝≤ eTTK´yÓTÆq<äì eTq
n+<ä]øÏ ‘Ó*dæ+<˚.
düe÷»+ Äs¡+uÛÑyÓTÆq|üŒ{Ï qT+&ç $<ä´ eT]j·TT düe÷»+ #ê˝≤ <ä>∑Z] dü+ã+<ÛëqT
ø£*– ñHêïsTT. ˇø£yÓ’|ü⁄ $<ä´ düe÷»+˝À $$<Ûä kÕe÷õø£ bÕÁ‘·qT ìs¡«Væ≤+#·{≤ìøÏ e´øÏÔì
dæ<ä∆+ #˚düTÔ+~. eTs√yÓ’|ü⁄ $<ë´ dü«uÛ≤e+ dü+düÿè‹ì kÕ+|òæTø°ø£s¡D e´edüú <ë«sê düe÷»+

17. H√{Ÿ‡
17ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´˝À &ç|ü¢e÷ (D.El. Ed)
düe÷»+ eT]j·TT $<ä´
jÓTTø£ÿ düuÛÑT´≈£î Á|ükÕ~+#·ã&ÉT‘·T+~. Á|ü‹ düe÷»+ kÕ<Ûës¡D dæú‹ qT+&ç øÏ¢wüº‘·s¡yÓTÆq e´edüúqT
ø£*– ñ+≥T+~. j·TTe‘·sêìï kı+‘· e´edüú˝À $<ë´e+‘·TqT #˚dæ yê]øÏ nqT>∑TD+>± dü+düúqT
n_Ûeè~∆ #˚düTÔ+~. ô|’q ‘Ó*|æq ∫e] ¬s+&ÉT uÛ≤>±T ne>±Vü≤q≈£î n+øÏ‘·yÓTÆq$. yÓTT<ä{Ï~
düe÷»+˝À $<ä´ nH˚ø£ $<ÛäTqT ø£*Zñ+~. Ç~ C≤„Hêìï eT]j·TT dü+düÿè‹ì Á|ükÕs¡+ #˚düTÔ+~.
e÷qe⁄&ÉT uÛÑ÷$Tô|’ Ç‘·s¡ »+‘·Te⁄ ø£+fÒ _Ûqï+>± ñ+{≤&ÉT. ¬s+&Ée~ $<ä´ düe÷»+˝À
Á|üeTTK bÕÁ‘·qT b˛wædüTÔ+~.
1.7 MT Á|ü>∑‹ì düMTøÏå+#·Tø√+&ç ` düe÷<ÛëHêT
MT Á|ü>∑‹ì düMTøÏå+#·Tø√+&ç ` 1
1. düe÷»+ bÕÁ‘· eT]j·TT ôVA<ë <ë«sê $e]+#·ã&çq HÓ{ŸesYÿ. e÷¬ø’esY eT]j·TT ù|CŸ
<äèwæº˝Àµµ düe÷»+ nH˚~ ñ|üjÓ÷>∑+, Á|üÁøÏj·T e´edüú eT]j·TT n~Ûø±s¡+ nH˚ø£ düeT÷Vü‰,
$uÛ≤>± |üs¡düŒs¡ düVü≤ø±s¡+ jÓTTø£ÿ ùd«#·Ã¤qT, e÷qe Á|ües¡ÔqqT ìj·T+Á‹+#˚~.
2. Á|ü‹ düe÷»+˝À ≈£î≥T+ã+ ˇø£ ÁbÕ<∏ä$Tø£ $uÛ≤>∑+. Ç~ |æ¢≈£î yÓTT<ä{Ï bÕsƒ¡XÊ.
m+<äTø£+fÒ yês¡T ‘·eT yÓTT<ä{Ï nuÛÑ´düHêìï Çø£ÿ&˚ ÁbÕs¡+_ÛkÕÔs¡T. Ç~ düe÷»+˝À nH˚ø£
$<ÛäTqT ìs¡«Væ≤düTÔ+~. e´øÏÔ>∑‘· J$‘·+ qT+&ç yÓ’yêVæ≤ø£ J$‘·+>± e÷s¡Ã&ÜìøÏ ø£èwæ
#˚düTÔ+~. #·≥ºã<ä∆yÓTÆq dü+‘êq+, j·TTe≈£îô|’ ÁX¯<ä∆qT, e÷qe Á|ües¡ÔqqT ìj·T+Á‹+#˚~>±,
ø£˙dü $ìjÓ÷>∑+ ø√dü+ ˇø£ Ä]úø£ $uÛ≤>∑+>± |üì#˚düTÔ+~. Ç~ $yêVü≤+, s¡ø£Ôdü+ã+<Ûä+
e+{Ï bÕÁ‘· ø£*–q Ç‘·s¡ dü+düú‘√ ø£*dæ |üì#˚düTÔ+≥T+~.
MT Á|ü>∑‹ì düMTøÏå+#·Tø√+&ç ` 2
1. uÛ≤s¡rj·T düe÷C≤ìï ns¡ú+ #˚düTø=H˚+<äT≈£î ◊ø£´‘· jÓTTø£ÿ ÁøÏ+~ ø£åD≤T #ê˝≤
eTTK´yÓTÆq$.
m) uÛ≤s¡rj·T ñ|üK+&É+˝Àì uÛÑ÷uÛ≤>∑düeTÁ>∑‘·
_) kÕ<Ûës¡D dü+düÿè‹ ø±s¡´Áø£e÷T, uÛ≤s¡rj·T #·]Á‘·qT Á|ü‹_+_düTÔ+~.
dæ) uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ yÓTT‘·Ô+ ˇπø es¡í qeT÷HêqT eT]j·TT esêíÁX¯eT e´edüúqT Äe]+∫ ñ+~.
&ç) uÛ≤s¡rj·T ñ|üK+&É+˝Àì Bs¡Èø± kÕ<Ûës¡D #·]Á‘· uÛ≤s¡‘·<˚X¯ @¬ø’ø£ kÕ+düÿè‹ø£
dü+Á|ü<ëj·T+ <ë<ë|ü⁄ 5000 dü+e‘·‡sê |üPs¡« düe÷»+ ø£+fÒ eTT+<äT ñqï
kÕ+düÿè‹ø£ düyÓTÆø±´‘·àø£+ jÓTTø£ÿ düy˚Tàfi¯q+ uÛ≤s¡rj·T Á|ü‘˚´ø£‘·qT ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~.
2. #ê]Á‘ê‘·àø£+>± uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ Á|ü|ü+#·+˝Àì $$<Ûä ÁbÕ+‘ê qT+&ç edü e∫Ãq
düeT÷Vü‰T nH˚ø£+ ñHêïsTT. yê]˝À j·T÷s¡|t, Ädæj·÷, X¯≈£îT, bÕ]›j·THéT, ≈£îcÕqTT,
eT+>√TT, yÓTT|òüT˝ŸT, b˛s¡TÃ^düTyês¡T, Á_{°wt, Áô|ò+#Y, &É#Y eT]j·TT Ç‘·s¡TT.

18. H√{Ÿ‡
18 uÛ≤>∑+ 1: düe÷»+, dü+|òüT+ eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ
sê»ø°j·T bÕغ ` Á|üuÛ≤e esêZT
düe÷»+ eT]j·TT $<ä´
MT Á|ü>∑‹ì düMTøÏå+#·Tø√+&ç ` 3
1. ndüe÷q‘·, eT]j·TT n+‘·sêT nqT düeTdü´qT |ü]wüÿ]+#·&É+˝À $<ä´ düe÷»+˝À
Á|üeTTKbÕÁ‘·qT b˛wædüTÔ+~. $<ä´ <ë«sê Á|ü‹ ˇø£ÿs¡T C≤„Hêìï bı+<äe#·Tà eT]j·TT yê]
kÕ+|òæTø£, Ä]úø£ ôVA<ëqT yÓTs¡T>∑T|üs¡T#·Tø√e#·TÃ. n+<äTeq, $<ä´ <ë«sê ôVA<ëqT
ô|+#·Tø√e&É+, X¯øÏÔ bı+<ä&É+ eT]j·TT kÕ~Ûø±]‘· Á|üÁøÏj·T˝À ≈£L&Ü bÕ˝§Zqe#·TÃ. eTVæ≤fi¯
nø£åsêdü´‘· eT]j·TT eTVæ≤fi≤ kÕ~Ûø±s¡‘·≈£î rdüT≈£îqï #=s¡eqT Ç~ #ê˝≤ $e]düTÔ+~.
n<˚ $<Ûä+>± ÁbÕ+rj·T n_Ûeè~∆, Äs√>∑´+, Ä]úø£dæú‹ eT]j·TT @ ÁbÕ+‘· n_Ûeè~∆
nsTTHê $<ä´ ô|’H˚ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~.
2. $<ä´qT kÕ<Ûës¡D+>± düe÷C≤ìøÏ |ü⁄Hê~>± uÛ≤$kÕÔs¡T. Ç~ düe÷C≤ìøÏ nedüs¡yÓTÆq
n]úø£ dü+|ü<ä, kÕe÷õø£ dü+|ü<ä eT]j·TT sê»ø°j·T dæús¡‘ê«ìï rdüT≈£îe#˚à >=|üŒ $~Ûì
ø£*Z ñ+≥T+~. Ç~ @ düe÷» n_Ûeè~∆ nsTTHê, @ ÁbÕ+‘· n_Ûeè~∆˝ÀHÓ’Hê eTTK´
dü÷∫ø£>± ñ+≥T+~. $<ä´ eTq≈£î C≤„Hêìï ÇdüTÔ+~. C≤„q+ n+fÒ X¯øÏÔ. H˚&ÉT ˇø£ e´øÏÔ
˝Ò<ë düe÷»+ jÓTTø£ÿ n_Ûeè~∆ì $<ë´ kÕúsTTì <ë«sê ìsê∆]+#·&É+ nH˚~ ˇø£ eTTK´yÓTÆq
Á|üe÷D+>± #Ó|üŒe#·TÃ. Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± á yêdüÔyêìï es¡˝Ÿ¶ &Óe|tyÓT+{Ÿ uÀs¡T¶,
(&ÉãT¢´_), VüA´eTHé &Óe|tyÓT+{Ÿ ]b˛sYº (j·TTmHé), k˛wü˝Ÿ &Óe|tyÓT+{Ÿ ]b˛s¡Tº (dæmdt&ç)
˝≤+{Ï dü+düúT ÄyÓ÷~+#êsTT.
MT Á|ü>∑‹ì düMTøÏå+#·Tø√+&ç ` 4
1. @ düe÷»+˝ÀHÓ’Hê $<ä´ <ëì kÕ+|òæTø£ ` kÕ+düÿ è‹ø£ n+XÊ‘√ Á|ü‘·´ø£å dü+ã+<Ûä+
ø£*– ñ+≥T+~. $<ë´ Á|üÁøÏj·T nH˚~ kÕ+|òæTø£ ì]à‹, kÕ+|òæTø£ ìã+<ÛäqT eT]j·TT
$Te e´edüú <ë«sê |ü]D≤eT+ #Ó+~+~. e÷qe düe÷»+#˚ düèwæº+#·ã&ɶ<˚ bÕsƒ¡XÊ.
Ç~ kÕ+düÿ è‹ø£ $wüj·÷qT ˇø£ ‘·s¡+ qT+&ç eTs=ø£ ‘·sêìøÏ ã~© #˚dü÷Ô ñ+≥T+~.
n+<äTeq bÕsƒ¡XÊ düe÷»+˝À uÛ≤>∑+. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT, $<ë´]ú eT]j·TT ‘·*¢<ä+Á&ÉTT
ˇπø ndüe÷q eT]j·TT düÔØø£s¡D #Ó+~q düe÷»+ qT+&ç sêe≥+ »]–+~. bÕsƒ¡XÊT
ˇ+≥]>± eTqT>∑&É kÕ–+#·˝Òe⁄.
2. sê»´ dü«uÛ≤e+, sê»ø°j·T bÕغT <ëì Ä<äsêÙT eT]j·TT $<ë´e´edüúqT düe÷»+˝À
<ëì dü«uÛ≤yêìï, $<ÛëHêìï ìπs›•kÕsTT. kÕeT´yê<ä <˚XÊT kÕ<Ûës¡D $<ä´qT yê~dü÷Ô
‘·eT kı+‘· sê»ø°j·T dæ<ë∆+‘êqT ÄbÕ~dü÷Ô Á|ü»T ˝ÖøÏø£ $<ä´qT nuÛÑ´dækÕÔs¡T nì
#Ó|ü≈£î+≥THêïsTT. 1933˝À HêJ Á|üuÛÑT‘·« nBÛq+˝À »s¡à˙ $<ë´e´edüú bÕsƒ¡XÊT
|æ¢T HêJ dæ<ë∆+‘êqT Á|ü•ï+#˚ $<Ûä+>± ø±≈£î+&Ü yê{Ïì n+^ø£]+#˚ $<Ûä+>±
yê]ì ‘·j·÷s¡T#˚j·T&ÜìøÏ s¡÷bı+~+#·ã&ç+~. n<˚ $<Ûä+>± s¡cÕ´ 1917 ‘·s¡Tyê‘·
yê] $<ë´ $<ÛëHêìï ø£eT÷´ìdüTº mC…+&ÜqT ø=qkÕ–+#·&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–+#ês¡T. $<ë´
dü+düúT nH˚$ dü‘·´ XÀ<Ûäq≈£î ø±≈£î+&Ü sê»ø°j·T kÕ+|òæTø°ø£s¡D kÕúq+>± e÷sêsTT.

19. H√{Ÿ‡
19ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´˝À &ç|ü¢e÷ (D.El. Ed)
düe÷»+ eT]j·TT $<ä´
1.8 dü+Á|ü~+|ü⁄ Á>∑+<∏ëT
• Dube, S.C. (1996) Indian society, National Book Trust, New Delhi
• MacIver, R. M. and Page, C.H. (1996) Society: An Introductory Analysis,
Macmillan India, Madras
• Apple, Michael (2004) Ideology and Curriculum, Rutledge, New York
• Kumar, Krishna (1992) What is Worth Teaching? Orient Longman, New
Delhi
• Antonio Gramsci, David Forgacs, Eric J. Hobsbawm (2000) the Antonio
Gramsci Reader: Selected Writings, 1916-1935, New York University
Press
• Paul Freire (1970) Pedagogy of the Oppressed, (translated in 1982) Seabury
Press, New York
• K.S Singh (1991) The People of India, Anthropological Survey of India,
Government of India, New Delhi
1.9 |ü<äø√X¯+/ìs¡«#·HêT
1. düeT÷Vü≤+ : ˇø£ ìØí‘· uÛÑ÷uÛ≤>∑+˝À dæús¡ ìyêdü+ @s¡Œs¡#·T≈£îqï Á|ü»T yê] eT<Ûä´ ˇπø
kÕ+düÿ è‹ø£ dü+ã+<ÛëT ø£*– ñ+&ç eTqeTT nqT uÛ≤eq ø£*–q yê]H˚ düeT÷Vü≤+
n+{≤s¡T. Bìì dæús¡ ìyêdü+, Á>±eT+, q>∑s¡+, ‘Ó>∑ ˝Ò<ë C≤‹ e+{Ï ù|s¡¢‘√ |æTkÕÔeTT.
2. kÕe÷õø°ø£s¡D : Ç~ dü+|òüT+ eT]j·TT ≈£î≥T+u≤ìøÏ #Ó+~q Á|üÁøÏj·T. yê] düuÛÑT´qT
$<ë´e+‘·TqT #˚j·T≥+ eTTK´+>± j·TTe≈£îqT $C≤„q e+‘·TT>± e÷s¡Ã≥+.
düe÷»+˝Àì düuÛÑT´T kÕ+|òæTø£ Á|üe÷D≤T, $TeqT nuÛÑ´dæ+#ês¡T. kÕ+|òæTø£ $TeT
#ê˝≤ kÕs¡T¢ #·≥º|üs¡yÓTÆq eT]j·TT $<Ûëq s¡÷|üø£Œq≈£î nqT>∑TD+>± ñ+&Ée⁄. _Ûqï+>±
ñ+{≤sTT. nsTTq|üŒ{Ïø° e÷s¡T‘·Tqï düeTj·÷ìï ã{Ϻ düe÷»+ e÷s¡T‘·T+~.
3. ìj·T‘· $<ä´ : ìj·T‘· $<ä´ e´ed”úø£è‘·yÓTÆq~. $<ë´ qeT÷Hê≈£î nqT>∑TD+>± ìπs›•+#·ã&çq
ìj·TeT ìã+<Ûäq≈£î nqT>∑TD+>± ìs¡«Væ≤+#·ã&ÉT‘·T+~. á $<ä´˝À ìã+<Ûäqøå±´T,
ø£+f…+{Ÿ uÀ<Ûäq |ü<ä∆‘·TT e+{Ï ø£]ƒqyÓTÆq bÕsƒ¡´ Á|üD≤[ø£qT Á|ü<ä]ÙdüTÔ+~. Ç~ kÕ<Ûës¡D+>±
bÕsƒ¡XÊT eT]j·TT $X¯«$<ë´j·÷T nqTdü]+#˚ $<ë´ Á|üÁøÏj·T≈£î nqT>∑TD+>±
ñ+≥T+~.
4. nìj·T‘· $<ä´ : ìj·T‘· $<ä´˝≤ nìj·T‘· $<ä´ u≤>± $X‚wüyÓTÆq ø£åD≤‘√
≈£L&ÉT≈£îqï~ø±<äT. eP´Vü≤+, $<ë´]ú Vü‰»s¡T nedüs¡+˝Ò<äT. á $<ä´ ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ
eT]j·TT $<ë´s¡Tú≈£î eT<Ûä´ |ü]#·j·÷qT ‘·–ZdüTÔ+~. $<ë´ ø±s¡´ø£˝≤bÕT dü+düú yÓT|ü
»s¡T>∑T‘êsTT. >∑èVü≤ Ä<Ûë]‘· |üsƒ¡q+, n|üŒ–+∫q |üqTT n˙ï ≈£L&Ü <ä÷s¡ $<ä´ <ë«sê

20. H√{Ÿ‡
20 uÛ≤>∑+ 1: düe÷»+, dü+|òüT+ eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ
sê»ø°j·T bÕغ ` Á|üuÛ≤e esêZT
düe÷»+ eT]j·TT $<ä´
»s¡T>∑T‘êsTT. Ç~ kÂø£s¡´e+‘·yÓTÆq bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£ eT]j·TT uÀ<Ûäq |ü<ä∆‘·TT, $<ë´s¡Tú
kÕeTs¡ú´+, nedüsê≈£î Ädü≈£îÔ≈£î Á|üjÓ÷»Hê≈£î nqT>∑TD+>± ñ+≥T+~. Bì ø√dü+
yês¡T dü«+‘· y˚>±ìï ø£*Zñ+&Ü*. ãVæ≤s¡Z‘· eT]j·TT <ä÷s¡ $<ä´ nuÛÑ´düq e´edüúT, <ëì
ø£åD≤T nìï ≈£L&Ü nìj·T‘· $<ä´ |ü]~Û˝ÀøÏ ekÕÔsTT.
1.10 nuÛÑ´düq ø£è‘ê´T
1. düe÷»+ jÓTTø£ÿ $$<Ûä dü+düú bÕÁ‘· >∑T]+∫ $e]+#·+&ç.
2. uÛ≤s¡rj·T düe÷»+˝À yÓ’$<Ûä´+ jÓTTø£ÿ ø£åD≤T $e]+#·+&ç.
3. düe÷C≤ìï n_Ûeè~∆ #˚j·T&ÜìøÏ $<ä´ jÓTTø£ÿ Á|ü<Ûëq bÕÁ‘·T >∑T]+∫ #·]Ã+#·+&ç.
4. ìj·T‘· eT]j·TT nìj·T‘· $<ä´ eT<Ûä´>∑ e´‘ê´kÕìï #·]Ã+#·+&ç.
5. kÕ+|òæTø°ø£s¡D eT]j·TT $<ä´ m˝≤ dü+ã+<Ûä+ ø£*– ñHêïjÓ÷ $X‚¢wæ+#·+&ç.