ΥΛΙΚΟ

1. ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΘΕΣΠΡΩΤΙΚΟΥ
“Βασίλειος Ζορμπάς”
Επεκτείνοντας το Ευροπαϊκό Ορειβατικό
Μονοπάτι Ε6 από το Μαντείο της
Δωδώνης στις Αρχαίες Βατίες
Ανίχνευση μονοπατιών στη μικρή
Λάκκα Σουλίου
Περιβαλλοντική Ομάδα ΓΕΛ Θεσπρωτικού green – fighters
Σχολικό Έτος 2015 – 2016

2. i
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Η φετινή χρονιά στο σχολείο μας θεωρήθηκε απ’ όλους (μαθητές και
εκπαιδευτικούς) πολύ δημιουργική και παραγωγική. Το συγκεκριμένο
περιβαλλοντικό πρόγραμμα που υλοποιήσαμε έδωσε σε όλους τη δυνατότητα να
ανακαλύψουμε πλούσια σε φυσική και όχι μόνο ομορφιά μέρη, τόσο στην περιοχή
μας όσο και μακρύτερα από αυτή. Αυτή η συναναστροφή – συνοδοιπορία μέσα στο
φυσικό περιβάλλον βοήθησε πολύ στην ενδυνάμωση της ομαδικής και συνεργατικής
συμπεριφοράς μεταξύ των μελών της ομάδας αποκτώντας κοινούς στόχους για την
συνέχεια του προγράμματος αλλά και στην έκφραση των συναισθημάτων μας, έτσι
ώστε κάθε στιγμή να χαραχθεί μέσα μας ανεξίτηλα και να παραμένει ζωντανή στις
αναμνήσεις μας.
Για όλα αυτά, εμείς τα εκπαιδευτικά μέλη της παιδαγωγικής ομάδας του
περιβαλλοντικού προγράμματος, νιώθουμε την ανάγκη να ευχαριστήσουμε τους
μαθητές μας που συμμετείχαν ουσιαστικά στην ομάδα και βοήθησαν καθοριστικά
στην ολοκλήρωση του προγράμματος. Ασφαλώς, ο κόπος τους και η προσφορά τους
είναι αυτά που οδήγησαν στην επιτυχία του προγράμματος και στην παραγωγή του
συγκεκριμένου υλικού.
Επίσης, είναι απαραίτητο από τη θέση αυτή, να ευχαριστήσουμε τον
Διευθυντή του σχολείου κ. Σταυρόπουλο Βασίλειο για την αμέριστη συμπαράσταση
καθόλη τη διάρκεια διεξαγωγής του προγράμματος. Χωρίς τη δική του συμβολή,
πολύ δύσκολα θα ολοκληρώναμε με τόση επιτυχία το πρόγραμμά μας. Τέλος, θα ήταν
παράλλειψή μας να μην ευχαριστήσουμε το σύλλογο των καθηγητών του σχολείου
μας, που με τις θετικές τους αποφάσεις συνέδραμαν και διευκόλυναν την έκβαση του
προγράμματος.
Για την υλοποίηση του προγράμματος προτιμήθηκε η μέθοδος project με την
ενσωμάτωση και άλλων μεθόδων, όπως : ο καταιγισμός ιδεών, η βιβλιογραφική
έρευνα, παιχνίδια ρόλων, η συγγραφή (μύθων, θρύλων, ποιημάτων) και η ενεργός
συμμετοχή των μαθητών στο σχεδιασμό και την πραγματοποίηση κάθε δράσης.
Επίσης, σημαντικό ρόλο έπαιξε και η μελέτη στο πεδίο (μονοπάτι) με τη χρήση
φύλλων εργασίας και προσχεδιασμένων δραστηριοτήτων. Στο τέλος έγινε η
συγκέντρωση όλου του υλικού και η παρουσίασή του στη σχολική κοινότητα.
Επίσης, η παρουσίαση του υλικού στην ευρύτερη κοινότητα του Θεσπρωτικού και
της Λάκκας Σουλίου, επιτυγχάνεται μέσα από τη δημιουργία ενός ιστολογίου που
φιλοξενεί όλο το υλικό και τις δράσεις της ομάδας μας.
Επιπλέον, θα πρέπει να επισημάνουμε και τις συνεργασίες που είχε η ομάδα
μας κατά την τρέχουσα σχολική χρονιά με διάφορους συλλόγους και φορείς,
προκειμένου να ανοιχτεί η σχολική κοινότητα προς την τοπική και περιφερειακή
κοινωνία. Πρώτα απ’ όλα με το Εθνικό Θεματικό Δίκτυο, Τα Ευρωπαϊκά Μονοπάτια
Ε4 & Ε6, του ΚΠΕ Μαρώνειας, το οποίο και ευχαριστούμε πολύ για τη φιλοξενεία
του το φετινό χειμώνα. Ακόμη, τον Περιβαλλοντικό Σύλλογο Θεσπρωτικού και τον

3. ii
Ορειβατικό Σύλλογο Πρέβεζας. Ο Ορειβατικός Σύλλογος βοήθησε τους μαθητές να
μυηθούν στα μυστικά της πεζοπορίας – ορειβασίας και με τη βοήθειά τους να
αναβιώσουμε ένα ιστορικό μονοπάτι στην περιοχή του Θεσπρωτικού που
χρησιμοποιούνταν από τους κατοίκους του χωριού Κρανιά για την πρόσβασή τους
στο Θεσπρωτικό. Φυσικά είχαμε τη δυνατότητα να φιλοξενήσουμε και να
συζητήσουμε με επιχειρηματίες από την ευρύτερη περιοχή του Νομού, οι οποίοι
δραστηριοποιούνται στον εναλλακτικό τουρισμό και την αξιοποίηση των μονοπατιών
τουριστικά.
Με όλα τα παραπάνω θεωρούμε ότι οι μαθητές μας, μέσα από το
συγκεκριμένο περιβαλλοντικό πρόγραμμα, είχαν την ευκαιρία να προσεγγίσουν το
θέμα από πολλές οπτικές γωνίες. Συγκεκριμένα :
 το Φυσικό Περιβάλλον, να γνωρίσουν την χλωρίδα, την πανίδα, τις
κλιματολογικές συνθήκες, τη γεωμορφολογία του εδάφους.
 Το Ανθρωπογενές Περιβάλλον, οικισμούς, γεφύρια, βρύσες, εκκλησάκια.
 Την αλληλεπίδραση Φυσικού και Ανθρωπογενούς Περιβάλλοντος (σεισμοί,
φωτιές, διαβρώσεις, κατακρημνήσεις).
 Ένα πολύ σημαντικό θέμα, την υγεία, μέσα απο διαδρομές ελεύθερης ή
οργανωμένης άθλησης, και με τα διάφορα αθλήματα που μπορούν να
αναπτυχθούν κατά μήκος των μονοπατιών.
 Τη διατροφή με τις τοπικές παραδόσεις, γεύσεις και προϊόντα.
 Την Οικονομική ανάπτυξη και Αειφορία (οικοτουρισμός - αγροτουρισμός -
περιβαλλοντικά μονοπάτια).
Αφουγκραζόμενοι τον παλμό των μαθητών μας για ένα ζωντανό και
δημιουργικό σχολείο θέλουμε να συνεχίσουμε την περιπέτειά μας στα μονοπάτια της
γνώσης και της φύσης ανακαλύπτοντας μαζί με τους μαθητές μας την ομορφιά που
χρειάζεται ο κόσμος μας.
Ο συντονιστής του Προγράμματος & οι συνυπεύθοινοι καθηγητές
Λάμπρου Κων/νος
Αναγνώστου Παρασκεύη
Πάντος Δημήτριος

4. iii
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο
: ΤΑ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ
1.1 Η ΣΗΜΑΝΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ‘ΚΑΝΟΝΕΣ’ ΤΩΝ ΜΟΝΟΠΑΤΙΩΝ………………1
1.2 ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΜΟΝΟΠΑΤΙΩΝ…………………………………………….4
1.3 ΤΑ ΕΥΡΩΠΑΙΚΑ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ…………………………………………...5
1.4 ΕΘΝΙΚΑ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ…………………………………………………….10
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο
: ΑΝΙΧΝΕΥΟΝΤΑΣ ΤΟ ΧΕΡΣΑΙΟ ΔΙΚΤΥΟ
ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΩΝ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΚΑΤΩ ΛΑΚΚΑΣ
ΣΟΥΛΙΟΥ
2.1 ΤΑ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ…………………………………18
2.1.1 Η ΚΑΤΩ ΛΑΚΚΑ ΣΟΥΛΙΟΥ : ΦΥΣΙΚΟ ΑΝΑΓΛΥΦΟ ΚΑΙ
ΔΙΑΒΑΣΕΙΣ………………………………………………………….18
2.1.2 ΟΙ ΓΡΑΠΤΕΣ ΠΗΓΕΣ……………………………………………….20
2.1.3 ΤΑ ΥΛΙΚΑ ΚΑΤΑΛΟΙΠΑ………………………………………….23
2.1.4 ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ……………………….27
2.2 ΤΑ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ………………………..33
2.3 ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ………………………………………………..35
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Ο
: ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ
3.1 ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ…………………………………………..40
3.2 ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ­ ΟΦΕΛΗ ΤΟΥ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΓΙΑ
ΤΟΥΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΕΣ, ΤΗΝ ΤΟΠΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ & ΤΗΝ
ΕΘΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ……………………………………………………..42
Παράρτημα.................................................................................................................45

5. 1
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο
ΤΑ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ
1.1 Η ΣΗΜΑΝΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ‘ΚΑΝΟΝΕΣ’ ΤΩΝ ΜΟΝΟΠΑΤΙΩΝ
Τα μονοπάτια του κάθε βουνού, εκτός από εκείνα των μεγάλων διαδρομών,
χαρακτηρίζονται ανάλογα με τη σπουδαιότητά τους (κύρια ή όχι) με ένα χρώμα και
ένα γεωμετρικό σχήμα, τετράγωνο τα κύριας σημασίας και τρίγωνο τα δευτερεύοντα,
ενώ αν είναι αρκετά τα δευτερεύοντα χρησιμοποιούνται ακόμα ο κύκλος και το
ορθογώνιο. Κύριο χρώμα είναι το κόκκινο και μετά το κίτρινο, ενώ ακολουθούν,
ανάλογα της σπουδαιότητας και του πλήθους των μονοπατιών το πράσινο, το μπλε,
το πορτοκαλί και το μωβ.
Τα χαρακτηριζόμενα μονοπάτια μεγάλων διαδρομών (εθνικά μονοπάτια) ή μεγάλων
αποστάσεων (ευρωπαϊκά μονοπάτια) χρησιμοποιούν το σχήμα του ρόμβου και χρώμα
το βαθύ κόκκινο σε άσπρη τετράγωνη βάση. Μέσα στο ρόμβο γράφεται ο αριθμός
του μονοπατιού. Η αρίθμηση των μονοπατιών μεγάλων διαδρομών κυμαίνεται από
01-10 για τη Βόρειο Ελλάδα και τη Θεσσαλία, 11-19 για τη Δυτική Ελλάδα και τη
Φωκίδα, 21-29 για την Κεντρική Ελλάδα και την Εύβοια, 31-39 για την
Πελοπόννησο και 41-49 για την Κρήτη. Για τα ευρωπαϊκά μονοπάτια
χρησιμοποιούνται τα σύμβολα Ε4, Ε6.
Όλες οι πινακίδες που χρησιμοποιούνται για τη σήμανση των μονοπατιών βάφονται
με βαθύ κίτρινο ανακλαστικό χρώμα. Τα γράμματα και τα διάφορα σύμβολα στις
πινακίδες (σταθμοί, καταφύγια, ξενώνες, καταστήματα, ερημοκκλήσια, αξιοθέατα
κ.ά.) βάφονται με μαύρο χρώμα ή με βαθύ λαδί. Εξαίρεση γίνεται στις πινακίδες που
το χαρακτηρισμένο μονοπάτι έχει κίτρινο χρώμα. Τότε στην πινακίδα θα μπει γύρω
από το σύμβολο μία άσπρη λωρίδα.

6. 2
Το σημάδεμα των μονοπατιών με το χρώμα τους γίνεται στους κορμούς των δέντρων
ή σε βράχια αν δεν υπάρχουν δέντρα. Τα σήματα είναι πολύ ευδιάκριτα αν γίνουν
πάνω σε άσπρο φόντο (τετράγωνο σχήμα 15×15 εκ.). Ιδιαίτερα αυτό επιβάλλεται
όταν το διακριτικό χρώμα του μονοπατιού είναι το κίτρινο. Για το λόγο αυτό πρέπει
όλα τα σημεία που θα μπουν τα σήματα, κορμοί δέντρων ή βράχια, να βαφτούν, όταν
θα είναι στεγνά από υγρασία, με άσπρο ανθεκτικό χρώμα και σε μεγαλύτερη
διάσταση από το σήμα, μία εβδομάδα πριν, ή όταν το πρώτο χρώμα έχει στεγνώσει
αρκετά.
Τα χρώματα που χρησιμοποιούμε στη σήμανση των μονοπατιών πρέπει να αντέχουν
στις σκληρές καιρικές συνθήκες των βουνών. Πιο κατάλληλα ως τώρα έχουν
αποδειχθεί τα χρώματα βαφής των αυτοκινήτων. Εάν χρησιμοποιηθούν ανακλαστικά
χρώματα, επειδή η βροχή βαθμιαία τα σβήνει, πρέπει όταν το χρώμα στεγνώσει καλά,
να περαστεί από πάνω ένα στρώμα διαφανές ακρυλικό.
Μεταλλικά σήματα μιας όψης καρφώνουμε σε δέντρα που βρίσκονται δίπλα στο
μονοπάτι, το δασικό ή ημιονικό δρόμο και κάθετα στον άξονα πορείας, ώστε να
φαίνονται από μακριά. Εάν δεν είναι δυνατή η τοποθέτηση των σημάτων σε δέντρα,
τότε τοποθετούμε σε βάσεις από τσιμέντο χαμηλούς στύλους 1μ. ή 1.20μ. με σήματα
διπλής όψης. Η απόσταση των σημάτων αυτών μπορεί να φθάσει και τα 250-300μ.,
ανάλογα με τις συνθήκες. Πρέπει ο πεζοπόρος να έχει πάντα τη βεβαιότητα ότι
βαδίζει στο σωστό μονοπάτι, ακόμα και εάν δεν υπάρχει κίνδυνος να χαθεί.
Στις διασταυρώσεις και διακλαδώσεις προσέχουμε ιδιαίτερα να μπουν τα σωστά
σήματα, ώστε ο πεζοπόρος να είναι βέβαιος ότι ακολουθεί το σωστό δρόμο. Σε
περιοχές όπου το μονοπάτι είναι δυσδιάκριτο η σηματοδότηση πρέπει να είναι πυκνή,
ακόμα και κάθε 3 ή 5μ. Πάντοτε παρεμβάλουμε σήματα με χρώμα στα μεταλλικά
σήματα σε δέντρα. Μετά από δύο μεταλλικά σήματα ακολουθεί σήμα με χρώμα. Τα
σήματα που καταστρέφονται από κυνηγούς, ή ξυλοκόπους, ή λόγω ανάπτυξης του
δέντρου ή άλλης αιτίας, αντικαθίστανται από σήματα με χρώμα.
Για να γίνει σήμανση μονοπατιών θα πρέπει να υποβάλλεται αίτηση στο Δασαρχείο
της περιοχής, που θα συνοδεύεται από χάρτη κλ. 1:50.000, στον οποίο θα έχουν
σημειωθεί τα προς σηματοδότηση μονοπάτια. Επίσης πρέπει να υπάρχει και ένα

7. 3
σχεδιάγραμμα, χωρίς υψομετρικές καμπύλες, στο οποίο θα είναι αποτυπωμένα τα
μονοπάτια με το διακριτικό τους χρώμα. Η αίτηση θα συνοδεύεται και από μία
περιγραφή της διαδρομής με όλα τα απαραίτητα στοιχεία που θα διευκολύνουν όσους
σκοπεύουν να περπατήσουν τη διαδρομή. Η αίτηση με όλα τα σχετικά κοινοποιείται
στην Ε.Ο.Ο.Α.
Τα μονοπάτια χρησιμοποιούνται από την αρχαιότητα για ποικίλους λόγους, οι οποίοι
μετασχηματίζονται σύμφωνα με τις ανάγκες του ανθρώπου. Από τα αρχαία χρόνια οι
άνθρωποι είχαν ανάγκη να βρουν ή να φτιάξουν τρόπους ώστε να διευκολύνουν την
επικοινωνία, και αργότερα το εμπόριο, γι’αυτό και δημιουργούσαν μονοπάτια, και
στη συνέχεια δρόμους, ώστε να μειώνουν τις μεταξύ τους αποστάσεις. Τα μονοπάτια
λοιπόν είναι οι πρωπάτορες όλων των δρόμων, όχι μόνο της αρχαιότητας, αλλά και
των σημερινών δρόμων, από των πιο μικρών μέχρι και των πιο μεγάλων και
περίπλοκων. Μόνο για την επικοινωνία και το εμπόριο χρειάστηκαν μόνο; Η
απάντηση δε θα μπορούσε να είναι άλλη από όχι! Τα μονοπάτια χρησιμοποιούνται
για την χαλάρωση και τη διατήρηση της ψυχικής ηρεμίας και εσωτερικής υγείας του
ανθρώπου, γιατί η γαλήνη του φυσικού περιβάλλοντος ‘εξημερώνει’ για άλλη μια
φορά τον άνθρωπο, αλλά και σωματικής υγείας, αφού σ’αυτά εκτελούνται αθλήματα,
αλλά και προσωπική γυμναστική.

8. 4
1.2 ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΜΟΝΟΠΑΤΙΩΝ
Τα μονοπάτια δεν είναι όλα ίδια. Παρουσιάζουν πολυμορφία η οποία τα
κατηγοριοποιεί στις ακόλουθες ομάδες :
α) τοπικά,
β) εθνικά,
γ) ευρωπαϊκά, παγκόσμια μονοπάτια καθώς και σε διαφορετικού κριτηρίου ομάδες
που αφορούν τις δραστηριότητες που γίνονται εκεί :
α) πεζοπορικά, στα οποία ανήκουν αυτά που μπορούν να γίνουν οι δραστηριότητες
πεζοπορίας, που κλιμακώνεται μέχρι τα 300 μ., ορεινής πεζοπορίας, από 300-600μ.,
ορειβασίας (αναρρίχησης), 600 μ. και άνω,
β) χαρτογραφημένα και αχαρτογράφητα,
γ) αστικά,
δ) προαστικά,
ε) υπαίθρου.

9. 5
1.3 ΤΑ ΕΥΡΩΠΑΙΚΑ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ
Τα ευρωπαϊκά μονοπάτια είναι ένα δίκτυο μονοπατιών μεγάλων αποστάσεων που
διασχίζουν την Ευρώπη. Τα ευρωπαϊκά αυτά μονοπάτια περνούν από πολλές
ευρωπαϊκές χώρες, διασχίζοντας διαφορετικά οικοσυστήματα και περιοχές με
ξεχωριστή ιστορία. Γενικά, οι διαδρομές αυτές κάνουν χρήση των εθνικών και
τοπικών μονοπατιών που ήδη υπάρχουν ανά χώρα.
Η δεκαετία του ΄60 υπήρξε η περίοδος της απελευθερωτικής ζωντάνιας, της
δημιουργίας και των νέων. Οι ορειβάτες επηρεασμένοι από το πνεύμα της εποχής
αποφασίζουν και εκείνοι με την σειρά τους να δημιουργήσουν. Κάπου εκεί ξεκινά και
η ιστορία των μονοπατιών. Αποφασίζουν να κατασκευάσουν ένα διεθνές δίκτυο
μονοπατιών. Η προσπάθεια αυτή είχε ως αποτέλεσμα την δημιουργία 11 συνολικά
ευρωπαϊκών μονοπατιών, έως σήμερα, συνολικού μήκους 50,000 χιλιομέτρων. Η
επίσημη καταγραφή των διαδρομών έγινε από την Ευρωπαϊκή Ένωση Πεζοπορίας.
Τα μονοπάτια αυτά διασχίζουν την Γηραιά ήπειρο σε κάθε άκρη της
Ας δούμε συγκεντρωτικά τα 11 μονοπάτια και τις χώρες που διασχίζουν:
Ε1 : Νορβηγία- Σουηδία- Δανία- Γερμανία- Ελβετία- Ιταλία 4.960χλμ.
Ε2: Ολλανδία –Βέλγιο- Λουξεμβούργο- Γαλλία 2.800χλμ.
Ε3: Βουλγαρία – Ουγγαρία- Σλοβακία- Πολωνία –Τσεχία- Γερμανία –
Λουξεμβούργο- Βέλγιο- Γαλλία-Ισπανία 7.200χλμ.
Ε4 :Ισπανία- Γαλλία-Ελβετία- Αυστρία- Γερμανία-Ουγγαρία- Βουλγαρία- Ελλάδα-
Κύπρος 6.300χλμ.
Ε5: Γαλλία- Ελβετία- Γερμανία Αυστρία Ιταλία 3.000χλμ.
Ε6: Φινλανδία- Σουηδία- Δανία – Γερμανία- Αυστρία- Σλοβενία – Ελλάδα 5.200χλμ.
Ε7: Ισπανία- Ανδόρα – Γαλλία- Σλοβενία- Ρουμανία 4.800χλμ.
Ε8: Βρετανία- Ολλανδία- Γερμανία- Αυστρία –Σλοβακία- Πολωνία- Βουλγαρία
3.200χλμ.
Ε9: Γαλλία- Βέλγιο- Ολλανδία-Γερμανία- Πολωνία 4.600χλμ.
Ε10: Γερμανία – Τσεχία- Αυστρία- Ιταλία 2.406χλμ.
Ε11: Γερμανία –Πολωνία 2.100χλμ.

10. 6
Εικ. τα μονοπάτια και οι χώρες που διασχίζουν
Όπως βλέπουμε 2 μονοπάτια ο Ε4 και ο Ε6,περνούν από την χώρα μας.
Στην δεκαετία του 1980 ξεκίνησε μια προσπάθεια, ώστε δύο από τα 11 μονοπάτια να
περάσουν και από την Ελλάδα. Πρόκειται για το Ε4 και το Ε6, που διασχίζουν τη
χώρα από βορρά προς το νότο και από δύση προς ανατολή.
Το ευρωπαϊκό μονοπάτι μεγάλων αποστάσεων Ε4 ξεκινά από το Γιβραλτάρ και μέσω
Ισπανίας – Γαλλίας – Ελβετίας – Αυστρίας – Ουγγαρίας – Ρουμανίας – Βουλγαρίας
μπαίνει στην Ελλάδα, στον Προμαχώνα, και αφού τη διασχίσει από βορρά προς νότο
μέχρι το Γύθειο, συνεχίζει στην Κρήτη (Καστέλλι Κισσάμου) την οποία διασχίζει από
δύση προς ανατολή καταλήγοντας στην Κάτω Ζάκρο. Το συνολικό μήκος του
υπολογίζεται στα 6.000 χλμ., από τα οποία τα 1.600 χλμ. περίπου είναι χαραγμένα
στην Ελλάδα. Στην αρχή το Ε4 ερχόταν στην Ελλάδα (Φυλάκιο Νίκης) μέσω πρώην
Γιουγκοσλαβίας, αλλά λόγω της μη ανταπόκρισής της αποφασίστηκε το 1990 να

11. 7
μεταφερθεί στη Βουλγαρία. Η διαδρομή από τον Προμαχώνα μέχρι τη Φλώρινα είναι
η ίδια με αυτή του Ε6.
Το ευρωπαϊκό μονοπάτι μεγάλων αποστάσεων Ε6 ξεκινά από τη Φινλανδία και μέσω
Δανίας – Γερμανίας – Τσεχίας – Αυστρίας – Σλοβενίας – Κροατίας (λιμάνι Ριέκας)
φθάνει στην Ελλάδα (λιμάνι Ηγουμενίτσας) και αφού τη διασχίσει από δύση προς
ανατολή μέχρι την Αλεξανδρούπολη, συνεχίζει στη Σαμοθράκη. Το συνολικό μήκος
του υπολογίζεται στα 6.000 χλμ., από τα οποία τα 1.400 χλμ. περίπου είναι
χαραγμένα στην Ελλάδα.
Τα Ε6+Ε4, στο ελληνικό τμήμα τους έχουν συνολικό μήκος περίπου 3.000
χιλιομέτρα και για τη σήμανσή τους, χρησιμοποιείται κίτρινος ρόμβος με μαύρο
έντονο περίγραμμα και το γράμμα Ε και τον αριθμό του μονοπατιού στο κέντρο του.
Το Ε4 και το Ε6, εντός του ελληνικού εδάφους, συναντώνται στη περιοχή της
Φλώρινας στη Μακεδονία. Διασχίζουν ορεινές και πεδινές περιοχές, διερχόμενα
ποικίλα οικοσυστήματα, προστατευμένες περιοχές (Εθνικοί Δρυμοί, NATURA 2000,
RAMSAR κά.) και περιοχές ιδιαιτέρου φυσικού κάλλους και πολιτισμικού
ενδιαφέροντος. Προσφέρουν, έτσι, τη δυνατότητα για ποικίλες διερευνήσεις ως προς
το φυσικό περιβάλλον, το δομημένο ανθρωπογενές περιβάλλον, την ιστορία, την
πολιτισμική μας κληρονομιά, τις επιπτώσεις από ανθρώπινες παρεμβάσεις, αλλά και
τις καλές πρακτικής αξιοποίησής των στον άξονα της ορθολογικής διαχείρισής τους
και την αειφορία. Επειδή η χάραξή τους δεν αναδείκνυε όλες τις οµορφιές και την
ποικιλοµορφία του ελληνικού τοπίου στον περιπατητή, σηµειώθηκαν επτά
επιπρόσθετα µονοπάτια µεγάλων διαδροµών:
•Τέσσερα στη Βόρεια Ελλάδα και τη Θεσσαλία (Ο1 , Ο2, Ο3, Ο4).
• Τρία στην Πελοπόννησο (31 , 32,33)
Λόγω της συνεργασίας μας με το σχολείο της Ιταλίας θα εξετάσουμε και το μονοπάτι
Ε1.

12. 8
Το ευρωπαϊκό μονοπάτι μεγάλης απόστασης Ε1 είναι ένα από τα 11 ευρωπαϊκά
μονοπάτια που χάραξε η Ευρωπαϊκή Ένωση Πεζοπορίας, με συνολικό μήκος τα
4.600χλμ. Ξεκινά από την Νορβηγία στο Nordkapp και διασχίζει το Kattegant
μεταξύ Σουηδίας και Δανίας με πλοίο. Περνά από την Δανία, την Γερμανία, την
Ελβετία και καταλήγει στην Ιταλία.
Πολλοί ίσως αναρωτηθούν γιατί να θέλουμε την ύπαρξη μονοπατιών αφού έχουμε
πλέον τους δρόμους. Η απάντηση στο ερώτημα πολύ απλή, ιδίως από όσους είχαν την
ευκαιρία να περπατήσουν ένα τέτοιο μονοπάτι. Τα ευρωπαϊκά αυτά μονοπάτια
ενώνουν τους λαούς με τρόπο ξεχωριστό και οι ορειβάτες ήταν οι πρώτοι που το
κατανόησαν.
Διασχίζοντας ένα ευρωπαϊκό μονοπάτι έχεις την δυνατότητα να γνωρίσεις, όχι μόνο
διαφορετικά οικοσυστήματα και περιοχές κάλλους, αλλά περιοχές με ιστορία,
πολιτισμό, θρύλους και μύθους. Ένα τέτοιο μονοπάτι με λίγα λόγια σου δίνει την

13. 9
ευκαιρία να εξερευνήσεις πρώτα τον ίδιο σου τον εαυτό και τις δυνάμεις σου και
ύστερα ξεχωριστές κουλτούρες και ανθρώπους που θα συναντήσεις στο δρόμο σου.
Γιατί ένα μονοπάτι είναι ένα ταξίδι γεμάτο εμπειρίες και γνώση που σε περιμένει να
το ανακαλύψεις…

14. 10
1.4 ΕΘΝΙΚΑ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ
Είναι δίκτυα διαδρομών μέσων αποστάσεων που στην πλειονότητά τους
αναπτύσσονται ξεκινώντας από τα διεθνή δίκτυα και διακλαδώνονται προς διάφορες
κατευθύνσεις και περιοχές. Καλύπτουν ευρύτερες γεωγραφικές περιοχές εντός της
κάθε χώρας, ανάλογα με το φυσικό περιβάλλον και την γεωγραφική κατανομή τόπων
ειδικού ενδιαφέροντος. Στην Ελλάδα έχουν δημιουργηθεί τουλάχιστον επτά τέτοια
μονοπάτια, με την κωδική ονομασία “Ο”, π.χ. Ο1, Ο3, Ο33.
Τα Εθνικά μονοπάτια μεγάλων αποστάσεων σχεδιάσθηκαν παράλληλα με τα
Ευρωπαϊκά μονοπάτια και σκοπός τους ήταν να αποτελέσουν παρακάμψεις και νέα
διαδρομές στο Ευρωπαϊκά Ε4 και Ε6. Εκτός από το 31 της Πελοποννήσου όλα τα
υπόλοιπα συνδέονται με τα ευρωπαϊκά.
Τα Εθνικά μονοπάτια είναι διαδρομές μήκους από 40 μέχρι 150 χλμ. και τα 8 εθνικά
μονοπάτια (το 8ο δεν έχει ολοκληρωθεί) έχουν μήκος 700 χλμ. περίπου. Τα χρώματα
σήμανσης των εθνικών μονοπατιών είναι κόκκινο και άσπρο.
Τα εθνικά μονοπάτια είχαν την ίδια μοίρα με τα ευρωπαϊκά καθώς για τη συντήρηση
τους δεν έχει προβλεφθεί καμία χρηματική επιχορήγηση με αποτέλεσμα να γίνονται
μόνο αποσπασματικές ενέργειες σε μικρά τμήματα τους και σταδιακά να
καταστρέφονται οριστικά.
Αυτό δεν εμποδίζει βέβαια τις νομαρχίες τους δήμους και άλλους φορείς να
διαφημίζουν στα έντυπα τους την ύπαρξη αυτών των μονοπατιών για τα οποία δεν
γνωρίζουν ούτε κάν που βρίσκονται και με τα οποία δεν έχουν ποτέ ασχοληθεί.
Το τεράστιο αυτό έργο θα μπορούσε να γίνει πόλος έλξης τουριστική ανάπτυξης
αλλά στην πραγματικότητα υποβαθμίζεται μέρα με τη μέρα.
Επίσης τα μονοπάτια Ε όπως και τα εθνικά μπορούν ν΄ αποτελέσουν τον κορμό
ανάπτυξης τοπικών δικτύων μονοπατιών τα οποία θα ξεκινούν ή θα καταλήγουν σε
αυτά.

15. 11
Τα Εθνικά Μονοπάτια Μεγάλων Αποστάσεων στην Ελλάδα
Στη βόρεια Ελλάδα και Θεσσαλία
• Ο1. Από το βουνό Περιστέρι όπου περνά το Ε6 στο χωριό Γαρδίκι
Τρικάλων. Μήκος διαδρομής 40χλμ. Το μικρό σε μήκος αυτό μονοπάτι
διασχίζει τον επιβλητικό ορεινό όγκο των Τζουμέρκων.
• Ο2. Από τις κορυφές του Ολύμπου όπου περνά το Ε4 στο χωριό Ζαγορά
Πηλίου. Μήκος διαδρομής 130 χλμ. Το 02 διασχίζει τους ορεινούς όγκους
του Κάτω Ολύμπου του Κίσαβου του Μαυροβουνίου και μέρος του Πηλίου.

16. 12
• Ο3. Από το Νεστόριο Καστοριάς όπου περνά το Ε4 στα Ιωάννινα. Μήκος
διαδρομής 140 χλμ. περίπου. Ένα από τα πιο όμορφα εθνικά μονοπάτια καθώς
μεγάλο τμήμα του διασχίζει του ορεινούς όγκους Μιτσικέλι, Γκαμήλα και
Σμόλικα.
• Ο4. Από το Χορτιάτη Θεσ/νίκης στους Τοξότες της Δράμας (δεν έχει
ολοκληρωθεί).
• Ο5 Συνδέει το μονοπάτι Ε6 με το Ε4 στο ύψος του Μετσόβου – Καλαμπάκας.
Δεν έχει χαρτογραφηθεί πλήρως, ούτε έχει αρχίσει η σηματοδότησή του
• Ο6 Συνδέει τα μονοπάτια 01 και 05. Αρχίζει από το Μέτσοβο και περνώντας
από τα χωριά Χαλίκι, Αμάραντο, Παλαιοχώρι, Πύρρα καταλήγει στην Ελάτη
Τρικάλων. Δεν έχει σηματοδοτηθεί ακόμα.
• Ο8 Συνδέει το Νυμφαίο με τη Δεσκάτη. Αρχίζει από το Νυμφαίο, διασχίζει τα
βουνά Άσκιο, Βούρινο και Βουνάσα και καταλήγει στη Δεσκάτη. Δεν έχει
σηματοδοτηθεί ακόμα.
Στην Ηπειρωτική Ελλάδα
• Ο7 Συνδέει τα βουνά Κακαρδίτσα και Τζουμέρκα. Αρχίζει από την
Κακαρδίτσα, συναντά το μονοπάτι 01, διασχίζει τα Τζουμέρκα και περνώντας
από τα χωριά Βουλγαρέλι και Μελισσουργοί καταλήγει στο χωριό
Καταρράκτης. Δεν έχει σηματοδοτηθεί ακόμα.
• Ο9 Συνδέει τη Δωδώνη με την Πάργα. Αρχίζει από το αρχαίο θέατρο της
Δωδώνης, περνάει από το Σούλι και το νεκρομαντείο του Αχέροντα και
καταλήγει στην Πάργα. Δεν έχει χαρτογραφηθεί πλήρως, ούτε έχει αρχίσει η
σηματοδότησή του.
Στη Στερεά Ελλάδα

17. 13
• Ο11 Συνδέει το Καρπενήσι με το Αγρίνιο. Αρχίζει από το Καρπενήσι,
διατρέχει την κοιλάδα μέχρι τη Μονή Προυσσού, διασχίζει το βουνό
Παναιτωλικό (Αραποκέφαλα, Τσίνα, Παναιτωλικός, Κυρά Βγένα) και
καταλήγει στο Αγρίνιο. Δεν έχει σηματοδοτηθεί ακόμα.
• Ο12 Συνδέει το Καρπενήσι με τη Ναύπακτο. Ξεκινά από το Καρπενήσι και
αφού διασχίσει το βουνό Καλιακούδα και τα βουνά της Αιτωλοακαρνανίας
καταλήγει στη Ναύπακτο. Δεν έχει σηματοδοτηθεί ακόμα.
• Ο21 Διατρέχει την Εύβοια. Αρχίζει από τους Ωρεούς και διασχίζοντας τα
βουνά Τελέθριο, Ξηρό, Καντήλι, Δίρφη, Ξεροβούνι, Όλυμπο (αφού ένα
παρακλάδι του μονοπατιού πηγαίνει στην Κύμη) και Όχη καταλήγει στην
Κάρυστο. Δεν έχει σηματοδοτηθεί ακόμα.
• Ο22. Από την Πάρνηθα στο χωριό Επτάλοφο του Παρνασσού όπου συναντά
το Ε4. (Δεν έχει ολοκληρωθεί). Μήκος 180χλμ. περίπου. Στη διαδρομή του το
22 περνά από του ορεινούς όγκους του Κιθαιρώνα, του Ελικώνα και της
Κίρφης
Στην Πελοπόννησο
• Ο31. Από την Πάτρα στην αρχαία Ολυμπία. Μήκος διαδρομής 100 χλμ.
Μία πολύ ωραία διαδρομή που διασχίζει τον Ερύμανθο, το βουνό της 48
Λάμπειας και το βουνό της Φολόης καταλήγοντας στην αρχ. Ολυμπία. Μια
διαδρομή με πολλές απρόσμενες και ενδιαφέρουσες εναλλαγές.
• Ο32. Από τη Βυτίνα Αρκαδίας όπου περνά το Ε4 στην Καρδαμύλη
Μεσσηνίας. Μήκος διαδρομής 150 χλμ. Το 32 αφού περάσει το Μαίναλο και
το φαράγγι του Λούσιου φτάνει στον Ταΰγετο που τον διασχίζει κατά μήκος.
Αφού συναντήσει το Ε4 στο καταφύγιο του Ταϋγέτου το αφήνει και
διασχίζοντας τη χαράδρα του Βυρού καταλήγει στην Καρδαμύλη. Τα τμήματα

18. 14
του στον Ταΰγετο χάρις στις προσπάθειες του Ε.Ο.Σ. Σπάρτης διατηρούνται
σε πολύ καλή κατάσταση.
• Ο33. Από τον Αγ. Πέτρο Κυνουρίας όπου περνά το Ε4 στη Μονεμβασιά και
από εκεί στο ακρωτήριο (φάρος) του Μαλέα. Μήκος διαδρομής 120 χλμ.
περίπου. Το 33 περνά από τον Πάρνωνα και φτάνει στην Μονεμβασιά. Το
τμήμα μετά την Μονεμβασία ακολουθούσε ασφαλτοστρωμένους δρόμους
αλλά σύντομα πρόκειται να επαναχαραχθεί και συνδεόμενο με ένα τοπικό
δίκτυο μονοπατιών να φτάσει στο φάρο του Μαλέα.
• Ο34 Συνδέει την Επίδαυρο με την Αρχαία Ολύμπία. Ξεκινά από την Αρχαία
Επίδαυρο και περνώντας από τις Μυκήνες, το Αρτεμίσιο, τη Μαντίνεια, τη
Δημητσάνα, τα Λαγκάδια καταλήγει στην Αρχαία Ολυμπία. Δεν έχει
σηματοδοτηθεί ακόμα.
• Ο35 Συνδέει το Χελμό με τη Ζήρια. Αρχίζει από τους Κάτω Λουσούς,
διασχίζει το Χελμό (καταφύγιο, Ψηλή Κορυφή, Νεραϊδόραχη, Ύδατα
Στυγός), περνάει από τα χωριά Περιστέρα, Ζαρούχλα, Φενεό και Γκούρα,
διασχίζει τη Ζήρια (καταφύγια Α & Β) και καταλήγει στα Άνω Τρίκαλα
Κορινθίας.
• Ο36 Συνδέει τη Δημητσάνα με τη Μεθώνη. Αρχίζει από τη Δημητσάνα,
περνάει από Καρύταινα, Ανδρίτσαινα, Κοπανάκι, διασχίζει τα Όρη
Κυπαρισσίας και Αιγάλω και καταλήγει στη Μεθώνη. Δεν έχει
σηματοδοτηθεί ακόμα.

19. 15
Η διαδρομή του Ε4 και των Ο31, Ο32 και Ο33 στην Πελοπόννησο.
τα μονοπάτια και οι διαδρομές κατατάσσονται σε πέντε βασικές κατηγορίεs :
• Παραδοσιακά μονοπάτια υπαίθρου. Πρόκειται για μονοπάτια που βασίζονται
σε διαμορφωμένες από φυσικά στοιχεία και ζώα διαδρομές, τα οποία έχουν
προσεκτικά διαμορφωθεί και αναβαθμιστεί και απαντώνται κυρίως σε πολύ
απομακρυσμένες περιοχές.
• Πρόκειται για τη βασική μορφή των Greenways, που αναπτύσσεται είτε κατά
μήκος φυσικών διαδρόμων (π.χ. όχθες ποταμών, πλαγιές, λαγκαδιές, φαράγγια
κλπ.) είτε κατά μήκος τεχνητών διαδρομών που έχουν μετασκευαστεί (π.χ.
παλαιά σιδηροδρομικά δίκτυα, κανάλια, αγροτικό οδικό δίκτυο).
• Μονοπάτια Αναψυχής πολλαπλών χρήσεων (Multi-Use Recreation Trails).
Στην ουσία πρόκειται για διαδρομές με υψηλό. Συνοπτικά οι βασικές
κατευθύνσεις ως προς τα οφέλη από τη δημιουργία δικτύων μονοπατιών και
πράσινων διαδρομών, είναι ότι:
 Συμβάλλουν στη διατήρηση, προστασία και ανάδειξη της υπαίθρου, της
πολιτισμικής κληρονομιάς και παράδοσης.

20. 16
 Συμβάλλουν στην αποτελεσματικότερη προστασία και διαχείριση περιοχών
εξαιρετικού φυσικού κάλλους και ευαίσθητων οικοσυστημάτων, με άγρια
ζωή.
 Προάγουν την υγεία και καλή φυσική κατάσταση των πολιτών και
επισκεπτών.
 Συνδέουν τόπους ειδικού ενδιαφέροντος και φυσικά, ιστορικά, πολιτιστικά ή
άλλα μνημεία και αξιοθέατα.
 Συνδράμουν στην ευημερία και ανάπτυξη τοπικών κοινωνιών και οικονομιών,
προσφέροντας πρόσθετα έσοδα, δημιουργώντας απασχόληση, ενισχύοντας
την παραγωγή τοπικών προϊόντων.
 Προσφέρουν σημαντικές ευκαιρίες και δυνατότητες για εκπαίδευση και
εκμάθηση.
 Προσθέτουν στην αξία γης και γειτονικών εκτάσεων.
 Υποβοηθούν τις προσπάθειες πρόληψης και αντιμετώπισης φυσικών
καταστροφών (πλημμύρες, πυρκαγιές κ.λπ.).
 Προσφέρουν οάσεις πρασίνου και αναψυχής σε αστικά περιβάλλοντα και
συνδράμουν στην αποσυμφόρηση, στον περιορισμό των ρύπων και στην
αντιμετώπιση άλλων προβλημάτων που αντιμετωπίζονται σε πόλεις
(ηχορύπανση, έλλειψη ελεύθερων χώρων κ.λπ.).
 Η χάραξη και δημιουργία των ευρωπαϊκών και εθνικών μονοπατιών,
υλοποιήθηκε με τρόπο τέτοιο, που έχει δημιουργήσει σήμερα μία μάλλον
συγκεχυμένη εικόνα και αμφιλεγόμενη κατάσταση, με γηγενείς δυσκολίες ως
προς την αποκατάστασή της.

21. 17
 Τα προβλήματα που χαρακτηρίζουν, π.χ. τη δημιουργία του Ε4, πηγάζουν από
ελλείψεις και αδυναμίες τόσο ως προς τον σχεδιασμό αλλά και στα
προβλήματα που ανέκυψαν μετά την ολοκλήρωση κατασκευής του.
 Κύριος λόγος, το γεγονός ότι στην Ελλάδα δεν υπήρχαν μονοπάτια και
μάλιστα σηματοδοτημένα. Αποτέλεσμα ήταν, κατά τη διάρκεια χάραξης και
δημιουργίας του Ε4 να μην καταστεί δυνατόν λόγω κόστους αλλά και
χρονοδιαγραμμάτων αξιοποιηθούν μόνο μονοπάτια, από τα οποία πάρα πολλά
ήταν αδιάβατα, αλλά αναγκαστικά χρησιμοποιήθηκαν και χωματόδρομοι και
άσφαλτοι. Ενδεικτικά στο τμήμα της Πελοποννήσου το Ε4 σε σύνολο 306χλμ.
το 36% είναι σε μονοπάτια, 34% σε χωματόδρομους και 30% σε ασφάλτους.
τα εθνικά χρώματα σήμανσης των εθνικών μονοπατιών είναι κόκκινο και άσπρο.

22. 18
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Ο
ΑΝΙΧΝΕΥΟΝΤΑΣ ΤΟ ΧΕΡΣΑΙΟ ΔΙΚΤΥΟ
ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΩΝ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΚΑΤΩ
ΛΑΚΚΑΣ ΣΟΥΛΙΟΥ
2.1 ΤΑ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ
Στην κάτω Λάκκα Σουλίου ιδρύθηκε κατά την αρχαϊκή πρόοδο, σύμφωνα με την
επικρατέστερη έως σήμερα άποψη, μια από τις τέσσερις ηλιακές αποικίες και κατά
τους ρωμαϊκούς χρόνους κατασκευάστηκε μεγάλο τμήμα του υπογείου αγωγού για
την υδροδότηση στην πρωτεύουσα της Νικόπολης. Στους μεσαιωνικούς και
Νεότερους χρόνους η περιοχή διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο, ιδίως κατά την περίοδο
των πολέμων του Αλή πασά με το Σούλι.
Η Κάτω Λάκκα Σουλίου λειτούργησε διαχρονικά ως κομβικό σημείο για τις χερσαίες
επικοινωνίες της ευρύτερης περιοχής. Η προσπάθεια να εξεταστεί και να
χαρτογραφηθεί, εις δυνατόν, το οδικό δίκτυο στην υπό εξέταση περιοχή, θεωρούμε
ότι θα συμβάλλει στη μελέτη τη κοινωνικής, οικονομικής και πολιτικής της
φυσιογνωμίας και θα λειτουργήσει ως μέσο προσέγγισης του τρόπου με τον οποίο
βιώθηκε ο συγκεκριμένος χώρος διαχρονικά.
2.1.1 Η ΚΑΤΩ ΛΑΚΚΑ ΣΟΥΛΙΟΥ : ΦΥΣΙΚΟ ΑΝΑΓΛΥΦΟ ΚΑΙ
ΔΙΑΒΑΣΕΙΣ
Ο γεωφυσικός χαρακτήρας της κάτω Λάκκας Σουλίου δεν αποκλείνει από το
γενικότερο μοντέλο του υπειρωτικού χώρου. Οι συνεχόμενες οροσειρές που
κινούνται από βορειοδυτικά προς νοτιοανατολικά, και ανάμεσα του ποταμοί, που
δημιουργούν μικροσκελείς κοιλάδες αποτελούν τους καθοριστικούς παράγοντες που
διαμορφώνουν τις οδούς επικοινωνίας στο γεωγραφικό διαμέρισμα της Ηπείρου.

23. 19
Κατ' αντιστοιχία, ο περιγραφικός χαρακτήρας του Λάκκα ανταποκρίνεται στο να
ορίσει την κοιλάδα που οριοθετείται από τα Θεσπρωτικά όρη, τα οποία
διακλαδίζονται δυτικά σε οροσειρά γνωστή ως Μπαλντενέζι ή Μπαλτανέσι, με
υψηλότερες κορυφές τον Θησαυρό (1.286 μ.) και την Κερασιά (1.274 μ.), και
ανατολικά από επάλληλους ορεινούς όγκους, με υψηλότερες κορυφές της Ζαρκοράχη
(1.332 μ.) και τον Προφήτη Ηλία (1.258 μ.). Οι δύο ορεινοί όγκοι, παραφυάδες του
Τόμαρου, ενώνονται βόρεια στον αυχένα της Μπογόρτσας και κατεβαίνουν προς το
νότο, σχηματίζοντας ανάμεσά τους μία κοιλάδα, την οποία διασχίζει ο Ξεροπόταμος,
γνωστός και ως Άμπλας ή Κουρδίλας. Η κοιλάδα, περίπου στο κέντρο της,
διχοτομείται από ένα σύμπλεγμα χαμηλών λόφων, γνωστών με τις ονομασίες Άγιος
Κωνσταντίνος και Μπούφος, με αποτέλεσμα να σχηματίζονται δύο ευρύχωρα
λεκανοπέδια, η Μαύρη ανατολικά και το Μπανάσι δυτικά. Στη Μαύρη, στην οποία
κατέληγε ο Ξεροπόταμος, εκτεινόταν άλλοτε η ομώνυμη λίμνη, η οποία
αποξηράνθηκε με τεχνικά έργα κατά τη δεκαετία του 1950. Νότιο γεωγραφικό όριο
της Λάκκας αποτελούν οι ορεινοί όγκοι των Ηλιοβουνίων και του Βαλαωρίτη ή
Ράντου(Εικ. 1).
Στην Κάτω Λάκκα Σουλίου οι κυριολεκτικές φυσικές δίοδοι που διαμορφώνονται
μέσα από ορεινούς όγκους της περιοχής είναι η Μπογόρτσα ή Μπογαρίτσα, το στενό
της Στεφάνης (π. Κάντζα) και η διόδος του Καστρίου Ριζοβουνίου. Η πρώτη διόδος,
γνωστή ως Μπογόρτσα ή Νταλαμάνι, βρίσκεται στο βόρειο τμήμα της Κάτω Λάκκας
Σουλίου, στην περιοχή μεταξύ των χωριών Άσσος και Μελιανά, όπου και τα σύνορα
των νόμων Ιωαννίνων και Πρεβέζης. (Εικ. 2) Εδώ, μεταξύ των Θεσπρωτικών ορέων
δημιουργείται αυχένας, μέσω του οποίου είναι δυνατή η επικοινωνία της Κάτω
Λάκκας Σουλίου με την ευρύτερη περιοχή του Σουλίου και της Δωδώνης, και
ειδικότερα με το νοτιοανατολικό της τμήμα, μέσω του σημερινού χωριού Δερβίζιανα.
Το ανάγλυφο είναι σχετικά ομαλό και οι κλίσεις ήπιες.
Στο νοτιότερο τμήμα της Κάτω Λάκκας σχηματίζεται η διόδος της Στεφάνης ή του
Κάντζα. Πρόκειται για στενωπή, αλλά ομαλή διάβαση, που δημιουργείται ανάμεσα
στα Ηλιοβούνια και τον Βαλαωρίτη, η οποία προσφέρει διέξοδο από την περιοχή της
Κάτω Λάκκας προς νότο, όπου βρίσκονται ο ποταμός Λούρος και ο Αμβρακικός
κόλπος. Ο έλεγχος του στενού του Καντζά ήταν ιδιαίτερης σημασίας για τον έλεγχο
της ευρύτερης περιοχής της Λάμαρης και της Κάτω Λάκκας Σουλίου.

24. 20
Τέλος, στο νοτιοανατολικό τμήμα της Κάτω Λάκκας διαμορφώνεται, μέσω των
γηλόφων της Ρωμιάς, η διάβαση του Καστρίου Ριζοβουνίου, λόγω της γειτνίασης με
τον ομώνυμο βραχώδη λόφο. Στην πραγματικότητα δεν πρόκειται για μία μόνο
διαδρομή, αλλά για τρεις διαφορετικές, σε σημεία όπου δημιουργούνται ομαλά
περάσματα μεταξύ των γηλόφων, παραπλεύρως της λίμνης Ζήρου. Η δεύτερη και
τρίτη διαδρομή, που ενδεχομένως λειτουργούσαν ως εναλλακτικές, εντοπίζονται
νοτιότερα, μέσω του Αγίου Ιωάννη και των Αγίων Αναργύρων Ρωμιάς, αντίστοιχα.
Οι διαβάσεις αυτές κινούνται ανατολικά και μέσω αυτών προσφέρεται διέξοδος προς
την κοιλάδα του Λούρου και τη Φιλιππιάδα.
2.1.2 ΟΙ ΓΡΑΠΤΕΣ ΠΗΓΕΣ
Τα μέχρι σήμερα γνωστά δεδομένα για το οδικό δίκτυο της υπό εξέταση περιοχής
κατά τους Κλασικούς και Ελληνιστικούς χρόνους είναι έμμεσα και λιγοστά. Οι πηγές
αναφέρουν ότι ο βασιλιάς της Μακεδονίας Φίλιππος Ε', κατά τη διάρκεια της
εκστρατείας του το 215 π.Χ., διήλθε με το ισχυρό στράτευμά του από την ευρύτερη
περιοχή, για να προσεγγίσει την Ακαρνανία από την είσοδο του Αμβρακικού κόλπου.
Εάν λάβουμε υπόψιν νεότερη θεωρία, σύμφωνα με την οποία ο αρχαίος Άμβρακος
βρισκόταν στη θέση όπου η μέχρι σήμερα έρευνα τοποθετεί το Βουχέτιο, γνωστό και
ως Κάστρο των Ρωγών, η πιο πιθανή, σύντομη και εύκολη πορεία που ενδεχομένως
ακολούθησε ο Μακεδόνας βασιλιάς και ο στρατός του, μετά την κατάληψη του
Άμβρακου, πηγαίνοντας για την Ακαρνανία, ήταν μέσω της Χαράδρου, όπου η
σημερινή Φιλιππιάδα, προς την περιοχή του Θεσπρωτικού και του στενού της
Στεφάνης.
Αντίθετα, τα δεδομένα που μας παρέχουν οι πηγές για τη Ρωμαϊκή περίοδο είναι
περισσότερα. Η Tabula Peutingeriana και το Itinerarium Antoninianum, ένας οδηγός
χάρτης και ένας κατάλογος με ταξιδιωτικές οδηγίες, αντίστοιχα, αποτελούν δύο
βασικές πηγές από τις οποίες αντλούμε στοιχεία για την οργάνωση του crusus
publicus κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους στην περιοχή της Ηπείρου.
Στις προαναφερθείσες πηγές, οι οποίες φαίνεται ότι χρησιμοποιούν το ίδιο αρχικό
πρότυπο, γίνεται αναφορά σε δύο κύριες οδικές αρτηρίες, οι οποίες διέσχιζαν από

25. 21
βορειοδυτικά προς νοτιοανατολικά την περιοχή της Ηπείρου. Κοινή αφετηρία των
δύο οδικών αρτηριών στον βορρά αποτελούσε το Δυρράχιο, για να καταλήξουν νότια
στο μεγάλο αστικό κέντρο, τη Νικόπολη. Εκτός από την πορεία των δύο οδικών
αξόνων, η οποία δίνεται αδρομερώς, γνωρίζουμε και περαιτέρω στοιχεία, όπως
αποστάσεις μεταξύ των κύριων αστικών ή μη κέντρων, καθώς και τη θέση παρόδιων
σταθμών ή ακόμη και ιερών (Εικ. 3).
Στο νότιο τμήμα της δεύτερης διαδρομής, από το αταύτιστο έως σήμερα Ίλιον μέχρι
τη Νικόπολη, θα πρέπει να συμπληρωθεί ως σημείο αναφοράς, η Δωδώνη. Εξάλλου,
σύμφωνα και με τον Συνέκδημο του Ιεροκλέους, στο πρώτο ήμισυ του 6ου αιώνα
μ.Χ. μία δημόσια οδός οδηγούσε από τη Νικόπολη στη Δωδώνη θα πρέπει να
αναζητηθεί μέσα από την περιοχή του Θεσπρωτικού (π. Λελόβου).
Κατά τους Νεότερους χρόνους οι γνώσεις μας για το οδικό δίκτυο εμπλουτίζονται
κατά πολύ. Ιδιαίτερα σημαντικές είναι οι πληροφορίες που δίνουν Ευρωπαίοι
ταξιδιώτες οι οποίοι περιηγήθηκαν στον ηπειρωτικό χώρο στις αρχές του 19ου αιώνα.
Ένας δρόμος, με χρήση από τους Ρωμαϊκούς χρόνους, ξεκινούσε από τα Γιάννενα,
περνούσε από Βαριάδες - Δερβίζιανα - Γεωργάνους και μετά από πορεία εξήμιση
ωρών κατέβαινε στο Θεσπρωτικό. Μια ακόμα διαδρομή, για τον ερχόμενο από τα
ανατολικά προς την Κάτω Λάκκα Σουλίου, ήταν μέσω στενωπού, σε απόσταση ενός
μιλίου από τη γέφυρα της Πάσαινας, ποτέ κινούνταν παραπλεύρως της λίμνης Ζηρού
ή Μαυρόλιμνης.
Ο δρόμος, εν συνεχεία, οδηγούσε στον λόφο του Καστρίου, το οποίο «βρίσκεται στο
πέρασμα όλων των ταξιδιωτών που κατευθύνονται δια ξηράς από τα Ιωάννινα στην
Πρέβεζα». Ο Πουκεβίλ αναφέρει χαρακτηριστικά ότι ο δρόμος, απότομος και
ελικοειδής, κινούνταν νότια του λόφου και αποτελούσε τη μοναδική οδό μέσω της
οποίας μπορούσε κανείς να προσεγγίσει την κοιλάδα του Λελόβου κατά τη διάρκεια
του χειμώνα. Τέλος, αναφέρει ότι στην ευρύτερη περιοχή διατηρούνταν ίχνη από
αρχαίες οδούς, οι οποίες θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν εφόσον βελτιωθούν.
Από το Σούλι προς την Καμαρίνα μέσω της Ζέρμης (σημερινή Bρυσούλα), και εν
συνεχεία για την επιστροφή του στα Ιωάννινα, μέσω της περιοχής των Λελόβων. Ένα
μονοπάτι ξεκινούσε από την περιοχή του Σουλίου και μέσω Σερζιανών οδηγούσε από

26. 22
τη δίοδο της Μπογόρτσας στο ύψος του χωριού Νάσσαρη η Άσσος στην περιοχή της
Κάτω Λάκκας.
Κατά την επιστροφή του από την Καμαρίνα προς τα Ιωάννινα ,ο Άγγλος περιηγητής
περιγράφει με συνοπτικό τρόπο τη διαδρομή σε δύο τμήματα που μας ενδιαφέρουν.
Το πρώτο τμήμα ήταν λιθόστρωτο και καλύπτει τη διαδρομή από το Λούρο μέχρι τον
Καντζά σημερινή Στεφάνη στις νοτιοανατολικές παρυφές του Βαλαωρίτη ,περνώντας
από την περιοχή της Σκάλας, όπου αναφέρεται η ύπαρξη κούλιας για τον ελληνικό
λαό για τον έλεγχο του περάσματος. Στην περιοχή του Καντζά ο δρόμος, χωρίς να
διευκρινίζεται εάν εξακολουθούσε να είναι λιθόστρωτος, στρέφεται προς βορρά
,ανάμεσα από δύο βουνά που σχηματίζουν το φυσικό πέρασμα, στη νότια είσοδο
προς την Κάτω Λάκκα Σουλίου, και μετά από πορεία μιάμισης ώρας , μέσω του
λόφου του Καστρίου, οδηγεί στα Λέλοβα. Γνωρίζουμε ,επίσης, σύμφωνα με την
περιγραφή του Άγγλου περιηγητή ,ότι προκειμένου να προσεγγίσει κάποιος από την
περιοχή του Λελόβου την κύρια οδική αρτηρία που οδηγούσε από την Άρτα στα
Ιωάννινα, μέσω Πέντε Πηγαδιών, μπορούσε να χρησιμοποιήσει το δρόμο που
περνούσε από τα υψώματα της Ρωμιάς και κατέληγε στη γέφυρα της Πάσαινας.
Η διαδρομή που ακολούθησε ο Άγγλος θεολόγος T.S Hughes το 1813, κατά το ταξίδι
του από το Σούλι ως την Πρέβεζα, με αρκετές ενδιάμεσες παρακάμψεις, παρουσιάζει
ομοιότητες με του leake. Αρχικά επισκέφθηκε τα Λέλοβα, μέσω Ζέρμης,
ενδεχομένως ακολουθώντας το ίδιο μονοπάτι, μέσα από δασωμένες περιοχές.
Γνωρίζουμε, επίσης, ότι από τα Λέλοβα κινήθηκε προς τον Άγιο Γεώργιο, για να
επισκεφθεί το ρωμαϊκό υδραγωγείο, με ενδιάμεση στάση στον λόφο του Καστριού.
Οι πληροφορίες, ωστόσο, που παραθέτει σχετικά με την πορεία που ακολούθησε μαζί
με τους συνοδοιπόρους του, δεν είναι ιδιαίτερα λεπτομερείς.
Αξιόλογα, επίσης, είναι τα στοιχεία που αντλούμε από το έργο τοπικών ιστοριοδίφων
όπως οι Ν. Παπαβασιλείου Κ Παπαμιχαήλ και Οδ. Μπέτσος. Οι πληροφορίες που
παραθέτουν για τμήματα του οδικού δικτύου στην περιοχή είναι ιδιαίτερα
σημαντικές, δεδομένου ότι σήμερα είναι αδύνατον να εντοπιστούν, λόγω σημαντικών
φθορών που έχουν επέλθει κατά την εκτέλεση σύγχρονων τεχνικών έργων

27. 23
2.1.3 ΤΑ ΥΛΙΚΑ ΚΑΤΑΛΟΙΠΑ
Ως εκ τούτου, η επιλογή του ρήματος ανιχνεύω, στον τίτλο της εισήγησής μας,
ανταποκρίνεται στα υπάρχοντα δεδομένα, καθώς η αρχαιολογική έρευνα στην
περιοχή της Κάτω Λάκκας Σουλίου, μέχρι και σήμερα, δεν έχει εντοπίσει
οποιοδήποτε τμήμα αρχαίου τεχνικού έργου, το οποίο θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως
δρόμος.
Εντούτοις, κύριο μέλημά τους υπήρξε ο έλεγχος του Σουλίου και των παρασούλιων
περιοχών, στις οποίες ανήκει και η Κάτω Λάκκα. Το γεγονός, εξάλλου, ότι στην
περιοχή το οδικό δίκτυο ήταν οργανωμένο σε μεγάλο βαθμό αποδεικνύεται από την
ύπαρξη ποικίλων κατασκευών, οι οποίες αποσκοπούσαν στην εύρυθμη λειτουργία
του. Πρόκειται για γέφυρες, που εξυπηρετούν τη διάβαση ποταμών ή ρεμάτων,
πύργους, για τον έλεγχο των διαφρομών (δερβένια), και χάνια, δηλαδή χώρους
διανυκτέρευσης και ανεφοδιασμού.
Πιο σημαντικό αι γνωστό είναι το Γεφύρι του Καπετάνου (Εικ. 5), κοντά στην θέση
παλιοδέση, περιοχή μεταξύ του βόρειου άκρου των οικισμών Θεσπρωτικού και
Ριζοβουνίου. Το λιθόστρωτο γεφύρι , πέτρινο και μονότοξο, χωρίς προστατευτικά
μέσα, αποτελεί ένα από τα δύο γεφύρια που διατηρούνται στον νομό Πρέβεζας. Η
κατασκευή του αποσκοπούσε στο να διευκολύνει την επικοινωνία της δυτικής με την
ανατολική πλευρά της κοιλάδας, καθώς το ποτάμι της Λάκκας δυσκόλευε τις
μετακινήσεις κατά τη χειμερινή περίοδο. Σήμερα το γεφύρι έχει καλυφθεί από
προσχώσεις, με αποτέλεσμα να μην είναι αντιληπτές οι αρχικές του διαστάσεις, αλλά
ούτε και η χρηστικότητα του, καθώς η κοίτη του ποταμού έχει μεταφερθεί ανατολικά.
Σύμφωνα με ενεπίγραφη πλάκα, που αναφέρεται ότι ήταν εντοιχισμένη στη νότια
πλευρά, το γεφύρι κατασκευάστηκε από τον καπετάν Τζοβάρα, αρματολό της
περιοχής Λάμαρης κατά τον 18ο
αιώνα. Το όνομα του κτήτορα δεν διευκρινίζεται,
εάν, δηλαδή, ήταν ο πατέρας Αναστάσιος ή ο υιός Νικολός Τσοβάρας. Σύμφωνα,
ωστόσο, με τα διαθέσιμα στοιχεία ο Αναστάσιος ή Νάστος έδρασε κατά το πρώτο
ήμισυ του 18ου
αιώνα και ο Νικολός στο δεύτερο ήμισυ, έως το 1770, οπότε και
δολοφονήθηκε. Επομένως, εάν δεχθούμε ως έτος κατασκευής το 1787, που

28. 24
αναφέρεται ότι υπήρχε στην κτητορική επιγραφή, τότε ενδεχομένως το γεφύρι
συνδέεται με ένα τρίτο μέλος της οικογένειας Τζοβάρα. Επίσης, αν και ορισμένοι
μελετητές δεν αποδέχονται το όνομα του κτήτορα, το κτίσιμο του γεφυριού δεν
μπορεί να μη συνδεθεί με την τοπική εξουσία, κοσμική ή εκκλησιαστική, η οποία
συχνά αναλάμβανε τη δαπάνη για το κτίσιμο ή τη συντήρηση αντίστοιχων τεχνικών
έργων, η κατασκευή των οποίων ήταν δαπανηρή.
Στο ίδιο πλαίσιο είχε κατασκευαστεί μία ακόμη γέφυρα, στο ποτάμι της Μαυρής, από
την Ιερά Μονή Καστρίου, μεταξύ των ετών 1856-1882, ενώ μία σειρά από μικρές
τοξοειδείς γέφυρες είχαν πιθανώς κατασκευαστεί στην πεδιάδα του Μπανασίου, κατά
την εποχή που ο Αλή πασάς επιμελήθηκε την κατασκευή του λιθόστρωτου δρόμου
που συνέδεε την περιοχή της Κάτω Λάκκας με την κύρια οδική αρτηρία που
διερχόταν από το Αμμότοπο.
Μικρότερου μεγέθους γέφυρες, για την εξυπηρέτηση των κατοίκων του Θεσπρωτικού
και τη μετακίνησή τους προς τον κάμπο, είχαν κατασκευαστεί στο ανατολικό άκρο
του οικισμού. Σύμφωνα με παλαιότερες αναφορές, γνωρίζουμε ότι βρίσκονταν κατά
διαστήματα από τη θέση Ακραίος μέχρι την Παράστα, δίπλα από τον Πατινό δρόμο.
Επρόκειτο για επτά μικρού μεγέθους, ενδεχομένως μονότοξες, λιθόκτιστες γέφυρες,
γνωστές στους ντόπιους ως Γεφυράκια ή Γιοφύρια ή Γιοφυράκια, οι οποίες σήμερα
δεν σώζονται.
Κατασκευές που συνδέονται με το οδικό δίκτυο αποτελούν και τα μικρά οχυρά, με
σκοπό τον έλεγχο των διαβάσεων. Στον αυχένα που σχηματίζουν οι λόφοι Γκρέμπος
του Κονόμου και Καρακίτσιου, σε μικρή απόσταση από το εκκλησάκι της Αγίας
Τριάδας, ο Αλή πασάς είχε κατασκευάσει οχυρό, γνωστό ως Ταμπούρι ή Ταμπούρι
του Δερβεναγά. Σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία, επρόκειτο για κυκλικό σε
κάτοψη πύργο, διαμέτρου περίπου 6 μ., με τυφεκιοθυρίδες στο ανώτερο επίπεδο, για
την απόκρουση των επιθέσεων. Ο Αλή είχε τοποθετήσει φρουρά( δερβέν αγάδες),
έτσι ώστε να ελέγχει τον δρόμο και να εξασφαλίζει την απρόσκοπτη συγκοινωνία,
ενώ παράλληλα είχε και τον έλεγχο της πλούσιας πεδινής περιοχής του Λελόβου,
που προμήθευε με σιτηρά τους Σουλιώτες.

29. 25
Ένα ακόμη φυλάκιο, <<υπό του Αλή Πασά ποιηθέν>>, αναφέρεται ότι υπήρχε στη
διάβαση της Μπογόρτσας ή Μπογαρίτσας. Το οχυρό, σε απόσταση περίπου μίας
ώρας και ενός τετάρτου από τα Δερβίζιανα, βρισκόταν σε ερειπιώδη κατάσταση στα
τέλη του 19ου
αιώνα. Η θέση που επιλέχθηκε για να κατασκευασθεί το φυλάκιο δεν
ήταν τυχαία, καθώς βρισκόταν σε νευραλγικό σημείο για τον έλεγχο όχι μόνο της
διάβασης, αλλά και της περιοχής του Σουλίου γενικότερα.
Απαραίτητο στοιχείο, που εξυπηρετεί τους χρήστες οδικών αρτηριών μακρινών
αποστάσεων είναι τα χάνια. Στην περιοχή της Κάτω Λάκκας Σουλίου γνωρίζουμε ότι
υπήρχαν τουλάχιστον τρία χάνια, σε καίριες θέσεις του οδικού δικτύου. Ένα χάνι
βρισκόταν στο μέσον της Λάκκας, στη θέση Άγιος Σάββας Μπουλμετίου, κοντά στο
ομώνυμο ξωκλήσι και στη βρύση. Επρόκειτο για οργανωμένο συγκρότημα, από το
οποίο μέχρι πριν από λίγα χρόνια διακρίνονταν ερείπια περιμαντρωμένου
οικοδομήματος, με πηγάδι στο προαύλιο, λιθόστρωτα, και ερείπια στάβλων για
άλογα.
Στο νότιο τμήμα της Κάτω Λάκκας Σουλίου, σύμφωνα με παλαιότερες αναφορές,
υπήρχαν δύο χάνια. Περισσότερα στοιχεία διαθέτουμε για το λεγόμενο Χάνι του
Σιώζη, που βρισκόταν στη θέση Πογκιάλια Τύριας, σε μικρή απόσταση από το
Ταμπούρι. Θεωρείται ότι το έκτισε ο Αλή πασάς, όμως, μετά την πτώση του,
περιήλθε στο τουρκικό δημόσιο και εν συνέχεια, το 1878, στον Αναγνώστη Σιώζη,
προεστό της Λάκκας. Το συγκρότημα περιελάμβανε ξενοδοχείο, αποθήκες, πηγάδι
και στάβλους. Αρχικά, κατασκευάστηκε για να εξυπηρετεί τις ανάγκες κυρίως των
στρατευμάτων του Αλή πασά, στους αγώνες του εναντίον των Σουλιωτών, ενώ
αργότερα εξυπηρετούσε τους διερχομένους από την παρακείμενη δημόσια οδό.
Όσα προαναφέρθηκαν στοιχειοθετούν την ύπαρξη ενός πρωτεύοντος, εξωτερικού
οδικού δικτύου. Η ανάπτυξη της περιοχής και η δημιουργία μιας σειράς οικισμών
κατά τους Νεότερους χρόνους είχε ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη ενός δευτερεύοντος,
εσωτερικού δικτύου. Οι κάτοικοι των χωριών της Λάκκας για τη μετακίνησή τους
από τον ένα οικισμό στον άλλον, καθώς και για την επικοινωνία με τις γειτονικές
περιοχές, χρησιμοποιούσαν μονοπάτια διαβάσεις, τα οποία ξεκινούσαν από τους
κύριους οικισμούς και οδηγούσαν εκτός των <<ορίων>> της περιοχής.

30. 26
Στο ανατολικό τμήμα της κάτω Λάκκας Σουλίου χρησιμοποιούνταν τέσσερις κυρίως
διαβάσεις. Από τις Παπαδάτες ένα μονοπάτι οδηγούσε προς τη Μουσιωτίτσα και τη
Βούλιστα Παναγιά. Δυο μονοπάτια , το ένα από τις Παπαδάτες και ένα δεύτερο από
το Ριζοβούνι, γνωστό ως Κακουριό, κατέληγαν στο Ασπροχάλικο. Τέλος μια ακόμη
διάβαση αναφέρεται ότι ξεκινούσε από το Ζερβό και οδηγούσε στη θέση Χίλια
Σπίτια.
Στο δυτικό τμήμα της κάτω Λάκκας υπήρχαν τρεις κύριες διαβάσεις. Ένα μονοπάτι
ξεκινούσε από το Νικολίτσι και μέσω Άη Λιά ( προφήτη Ηλία) οδηγούσε στον
Σκιαδά . Επίσης από τα Λέλοβα ξεκινούσαν δύο μονοπάτια τα οποία μέσω Κρανιάς
(περιοχής Αγίου Νικολάου προς Ζερμή και Τύριας-Καργιαννού-Αγίας παρασκευής
Σκρεβένικου προς Κοτσανόπουλο), οδηγούσαν στη δυτική Λακκοπούλα ή μικρή
Λάκκα και μέσω Τρίκαστρου και Σκάλας Τζαβέλαινας , κατέληγαν στη λίθινη
Γέφυρα Γλυκής και από εκεί στην Παραμυθιά. Αυτό το πέρασμα ήταν το κυριότερο
από αυτά που χρησιμοποιούσαν οι Σουλιώτες από και προς την Πρέβεζα.
Κομβικό σημείο του οδικού δικτύου αποτελούσαν τα Λέλοβα καθώς μέσω αυτών
διέρχονταν οι κάτοικοι για να φθάσουν στο Στενό του Καντζά ή στα καμποχώρια της
Άρτας. Τον οικισμό διέσχιζαν κατά μήκος δύο κύριοι δρόμοι : Ο Μεσινός και ο
Πατινός. Ο πρώτος εξυπηρετούσε την εσωτερική κίνηση του χωριού από τη νότια ως
και τη βόρεια άκρη του , και κυρίως τον Κάτω Μαχαλά. Ξεκινούσε από την εκκλησία
του Αη Γιώργη και περνώντας πάνω από τα αλώνια της Κόντρας έφθανε στο
Μεσοχώρι, διχοτομούνταν και ενώνονταν πάλι στη Παράστα. Ήταν ένας δρόμος
πετρώδης και ανώμαλος, με απότομες ανηφόρες και κατηφόρες.
Σε ορισμένα του Μεσινού δρόμου είχαν κατασκευαστεί καλντερίμια μήκους 50-60 μ.,
με σκαλοπάτια συνήθως ανά μέτρο από τα οποία πιο γνωστά είναι το σκαλοπάτι του
Γκόντζιου , του Ρεμπή και τα σκαλοπάτια των Αναγνωσταίων. Από τα καλντερίμια
που υπήρχαν στο χωριό ελάχιστα διατηρούνται με πιο χαρακτηριστικό δείγμα το
τμήμα λιθόστρωτου που διατηρείται εσωτερικά του περιβολιού του Αρχοντικού
Λογοθέτη (Νυν Ντόβα) , και οδηγεί από την εξωτερική κύρια είσοδο προς την οικία
(Εικ. 6, 7). Ο Πατινός δρόμος άρχιζε από τον Ακραίο και ακολουθώντας το
ανατολικό άκρο του χωριού δίπλα στο ποταμάκι συναντούσε ένα τμήμα του Μεσινού
δρόμου, στην Τσούμπα του Γκουβά και κατέληγε στον μύλο του Άη Δημήτρη. Αν και

31. 27
ήταν στρωτός και κατάλληλος για τροχοφόρα συνήθως κατά τους χειμερινούς μήνες
λάσπωνε και γινόταν αδιάβατος. Στη Λάκκα αμαξιτοί δρόμοι έγιναν μετά το 1950
ένας από αυτούς ξεκινούσε από τα Λέλοβα και οδηγούσε στα χωριά Ελαία και
Νικολίτσι ένας δεύτερος κατασκευάστηκε για Παπαδάτες-Μελιανά και ένας τρίτος
από Νικολίτσι-Παπαδάτες μέσω Γέφυρας Καρτέρια.
2.1.4 ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Εάν, λοιπόν, θελήσουμε επί χάρτου να ανασυνθέσουμε το οδικό δίκτυο στην Κάτω
Λάκκα Σουλίου, θα διαπιστώσουμε ότι εντοπίζονται τρεις κύριες οδικές αρτηρίες, οι
οποίες κινούνται πάνω στους βασικούς άξονες προσανατολισμού, τους οποίους
ακολουθούν και οι σύγχρονες επαρχιακές οδοί(Εικ. 8).
Στον άξονα βορρά νότου εντοπίζονται δύο διαδρόμες με κοινή αφετηρία αυχένα της
Μπογόρτσας .Η πρώτη διαδρομή,στο δυτικό τμήμα της κοιλάδας ,με αφετηρία το
Πολυστάφυλο,ακολουθεί την ανατολική πλευρα του Μπαλντενεζίου ,και μέσω του
Θεσπρωτικού, Καστριού και των λόφων ανατολικά του Μπανασίου, καταλήγει στο
στενό του Καντζά, με διάρκεια 6 ώρες και 40 λεπτά ,με αφετηρία τη Στεφάνη ,
περνούσε απο την Δωδώνη και κατέληγε στα Ιωάννινα.
Η δεύτερη διαδρομή , στο ανατολικό τμήμα της Λάκκας , ακολουθεί τις δυτικές
υπώριες των ορεινών όγκων για να φθάσει στις βόρειες παρυφές του λόφου του
Καστρίου .Σε αυτο το σημείο διασταυρώνεται μετην τρίτη διαδρομή και στρέφεται
ανατολικά , όπου μέσω των χαμηλών υψωμάτων της Ρωμιάς ,συναντά τον παλιό
δρόμο από Αρτα προς Γιάννενα στο ύψος του Αμμότοπου.Ακριβή στοιχεία για τον
υπολογισμό της της συνολικής διάρκειας της δεύτερης διαδρομής δεν διαθέτουμε
,όπως γνωρίζουμε ,σύμφωνα με στοιχεία που δίνει ο Leake , οτι η διαδρομή απο το
Θεσπρωτικό μέχρι τα υψώματα της Ρωμιάς διαρκούσε 1ώρα και 5 λεπτά ,ισως και
λιγότερο.
Η τρίτη διαδρομή με αφετηρία το στενό της Στεφάνης κινείται απο τα νότια προς
βορειοανατολικά.Πρόκειται για την παλιά οδό απο Πρέβεζα προς Γιάννενα , τα
πεδινά τμήματα της οποίας ήταν λιθόστρωτα και χρησιμοποιούνταν μέχρι και τα τέλη

32. 28
του 19 ου αιώνα.Η πορεία ήταν η εξής : στενό της Στεφάνης - Μπανάσι -αυχένας
Ταμπούρι - Φουρκίζα Καστρίου -λόφος Καστρίου - λίμνη Ζηρού ή λόφοι
Ρωμιάς.Απο εκεί μέσω της τοξοειδούς γέφυρας της Πάσαινας ,στη θεση Παλιούρη
,του ποταμού Λούρου ,ενωνόταν πριν το χωριό Αμμότοπος πρώην Κουμτζάδες με
την οδό από Άρτα προς Γιάννενα. Η συνολική διαδρομή από Πρέβεζα ως Πέντε
Πηγάδια ,μέσω Λελόβων ,σύμφωνα με τον Αραβαντινό, διαρκούσε 12 ώρες.

33. 29

34. 30

35. 31

36. 32

37. 33
2.2 ΤΑ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ
Κατά την περίοδο 1700- 1970 τα μονοπάτια έπαιξαν ιδιαίτερο ρόλο στη
επικοινωνία των κατοίκων, την ανάπτυξη των επιμέρους χωριών, την αγοραπωλησία
ή και ανταλλαγή αγαθών καθώς αποτελούσαν τους δρόμους εκείνης της εποχής.
Καθοριστική ήταν όμως η συμβολή τους την περίοδο της τουρκοκρατίας αφού
λειτούργησαν ως μυστικά περάσματα που συνέβαλλαν στην αντίσταση του Σουλίου.
Μέσω αυτών τα παρασουλιώτικα χωριά προμήθευαν το Σούλι και επικοινωνούσαν
χωρίς να γίνονται αντιληπτοί από τους Οθωμανούς.
Δύο ήταν τα κύρια μονοπάτια που συνδέανε τα χωριά της μικρής Λάκκας με το
Σούλι.
 Από δυτικά ξεκινούσε από Θεσπρωτικό – Κρανιά. Συνέχιζε στους πρόποδες
του βουνού Μπαλντανέζι φτάνοντας στην Γλυκή και από εκεί στο Σούλι
 Ο δεύτερος δρόμος ξεκινούσε από το Νάσσαρι ( Άσσος) συνέχιζε στο
Πολυστάφυλλλο και κατεβαίνει Αλεποχώρι, Παλαιοχώρι. Από εκεί
ακολουθώντας τοπικά μικρότερα μονοπάτια κατέληγε στο Σούλι.
Σύμφωνα με μαρτυρίες υπήρχαν και άλλα μονοπάτια που οδηγούσαν εκεί που
διέσχιζαν το βουνό. Ωστόσο, χρησιμοποιούνταν κυρίως τους καλοκαιρινούς μήνες.
Ας δούμε τα κυριότερα μονοπάτια που χρησιμοποιούνταν στα νεότερα χρόνια:
 Ένα μονοπάτι ξεκινούσε από τις Παπαδάτες και κατέληγε στην Μουσιωτίτσα
και στη Βούλιστα Παναγιά
 Δύο μονοπάτια το ένα από Παπαδάτες και το άλλο από Ριζοβούνι οδηγούσε
στο Ασπροχάλικο
 Οδός από τον Αχέροντα μέχρι την Πρέβεζα. Αχερουσία- Λιμάνι Ελιάς-
Λούτσα- Σπλάντζα-Κασσώπη-Αγραπηδιά- Καστροσυκιά
Προσπαθώντας να καταγράψουμε λοιπόν τον κύριο οδοιπορικό δρόμο
εκείνης της εποχής καταγράφουμε το μεγαλύτερο μονοπάτι- δρόμο , τον
Μελιανίτικο.
ΜΕΛΙΑΝΙΤΙΚΟΣ

38. 34
Ονομάστηκε έτσι επειδή περνούσε από τα Μελιανά Ξεκινούσε από τον Αι-
Γιώργη ,στο Ασπροχάλικο και ακολουθούσε την εξής πορεία.
Αι- Γιώργης – Βρωμοπήγαδο(σύνορο με Ριζοβούνι)- μπαντζαριό(θέση
Ζερβό).Από εκεί στην τοποθεσία κουρούνα στους Αγίους Αποστόλους.
Ακολουθώντας τους πρόποδες του βουνού περνάμε από τις τοποθεσίες Ριζά-
Καμίνεζα- Πηγαδούλι- Μικρές Τσούκες- Λάκκα Μάδα( Μάδα= μεγάλη, στα
αρβανίτικα)- Πλιατόι( Αποτελούσε τον κύριο σταθμό ξεκούρασης λόγω του
Νερού και ίσκιου που προσέφερε). Στην συνέχεα από την θέση Βρανέζι
(σημερινός Αι-λιας), στα Μελιανά , περνάμε στον αυχένα της Ολίτσκας που
αποτελεί σύνορο με Μουσιωτίτσα. Από εκεί περνάμε στην Μουσιωτίτσα και
μπορούμε να συνεχίσουμε προς Τέροβο.
Να σημειωθεί πως υπήρχαν επιμέρους μονοπάτια(κατσικόδρομοι) που
χρησιμοποιούνταν από τους κλέφτες και αρματωλούς της περιοχής.

39. 35
2.3 ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ
Πολυστάφυλο -Αλεποχώρι: ξεκινάει από τον Αη Θανάση πολυσταφύλου
κατεβαίνουμε στα Χαϊατη μετά στο Κούγκι, μετά στο Σέλομο, περνάμε στις Κρίκες
στο ποτάμι απέναντι πάμε στις Συκιές, μετά Κατσουράτες μετά στα Ρέθια και
φτάνουμε στο Αλεποχώρι ο χρόνος για μα φτάσεις από το Πολυστάφυλο στο
Αλεποχώρι είναι 2-3 ώρες, δεν περνάει αμάξι,δεν υπάρχουν ζώα και χρησιμοποιείτε
ακόμα.
Πολυστάφυλο - Δερβίζιανα : ξεκινάμε από την Μπογόρτσα μετά στη Λέρζα
κατεβαίνεις Αμούσες περνάς από τον Άγιο Θεόδωρο περνάς στον λάκκο τον μακρύ
μετά από το εκκλησάκι στα Μεσιανά και βγαίνεις στα Δερβίζιανα. Τα μονοπάτια
χρησιμοποιούνται ακόμα και καθαρίζονται γιατί είναι ένας τρόπος που μπορεί
κάποιος να κόψει δρόμο.Τα μέσα που μπορείς να χρησιμοποιήσεις είναι το αμάξι,η
ώρα που χρειάζεται για να φτάσεις είναι 2 ώρες το μονοπάτι υπάρχει περίπου 200
χρόνια,και υπάρχουν πολλά ζώα εκεί.
Εικόνα 1 : Δερβίζιανα

40. 36
Εικόνα 2 : ο δρόμος χρησιμοποιούνταν για να φτάσουν στο Αλεποχώρι
Πολυστάφυλο – Σκιαδά: ξεκινάμε από την Αγία Τριάδα πάμε στον Λακκόπασκο,
περνάμε την Τριανταφυλλιά, τα Αρμύρα, τα Ρέθια, μετά τον κάμπο του Σκιαδά και
φτάνουμε στο Σκιαδά ο οποίος είναι αγροτικός δρόμος 2 ώρες περίπου και
χρησιμοποιείτε ακόμα.
Λέλοβα – Κρανιά : ξεκινάει από το δασήλιο και μετά στον Άγιο Γεώργιο, ο λόγος
που χρησιμοποιούνταν ήταν για να πηγαίνουν τα παιδιά από την Κρανιά στο σχολείο.
Το μονοπάτι αυτό δεν χρησιμοποιείται πλέον.
Λέλοβα – Κρανιά : ξεκινάει από την Παλουριά και μετά στο Άγιο Γεώργη, ο δρόμος
είναι ακόμα ανοιχτός και μπορεί να χρησιμοποιηθεί και η διαδρομή είναι 1 ώρα με τα
πόδια.
Λέλοβα – Φιλλιπιάδα :ξεκινάει από τα Λέλοβα πηγαίνει στη Μαυρή ( περνάει από
το πέτρινο γεφύρι ) συνεχίζεται στη Ρωμιά και φτάνει Φιλλιπιάδα,η διαδρομή διαρκεί
1 ώρα και 15 λεπτά. Για την μετακίνηση χρησιμοποιούσαν άλογα ή με τα πόδια και
το μονοπάτι αυτό δεν χρησιμοποιείται πλέον.
Ξεκινάει από την Τοκέικα μετά περνάει από τον Αχέροντα όπου περνάγανε από την
ξύλινη γέφυρα του Τσουμάνη μετά από την ράχη Σύμπα στο κατέβασμα από τη ράχη
Σύμπα πέρναγαν από τον ποταμό Σκαπέρα μετά από τη θέση Ζαχαριά και έφταναν
στο κέντρο του Αλεποχωρίου όπου εκεί βρίσκονταν το σχολείο τα καφενεία και η

41. 37
εκκλησία, το μονοπάτι αυτό χρησίμευε στο να πηγαίνουν τα παιδιά σχολείο στη
μεταφορά τροφίμων και για το κοινοτικό γραφείο.
Ξεκινώντας από τους Γεωργάνους μετά περνάμε από την Ντάια, μετά στα 3 δέντρα,
μετά στη Μουσιωτίτσα και καταλήγει στο Χάνη Τερόβου, το μονοπάτι διαρκεί 4
ώρες και χρησιμοποιούνται για τη μεταφορά γενικών προμηθειών στο χωριό και της
Λάκκας Σουλίου.
Ξεκινάμε από τους Γεωργάνους μετά στο Σεσιόπουλο , μετά στη Σκαλοπούλα και
καταλήγει στο βουνό όπου είναι χτισμένη η Αγία Ευαγγελίστρια, το μονοπάτι διαρκεί
2 ώρες και χρησιμοποιούνταν λόγο της θαυματουργής εκκλησίας όπου πήγαιναν
άνθρωποι από όλες τις περιοχές του νομού.
Ξεκινώντας από το Πολυστάφυλο κατεβαίνουμε στον ποταμό Κοκετό μετά περνάμε
από τον κάμπο του Πασά, μετά από εκεί στην Ιερά Μονή τον 12 αποστόλων στα
Μεσιανά και καταλήγει στα Δερβίζιανα. Το μονοπάτι αυτό χρησιμοποιούνταν για να
μπορούν οι κάτοικοι να ικανοποιούν τις ανάγκες τους, όπως την διεύθυνση
χωροφυλακίας, το δημοτικό, το γυμνάσιο ( ποιο παλιά υπήρχε και σχολαρχείο )
αγροτικό γιατρό,σχολές νοικοκυρικής και ορφανοτροφεία.
Ξεκινώντας από το Πολυστάφυλο κατεβαίνουμε στον ποταμό Κοκετό μετά περνάμε
από τον κάμπο του Πασά, μετά από εκεί στην Ιερά Μονή τον 12 αποστόλων στα
Μεσιανά και καταλήγει στα Δερβίζιανα. Το μονοπάτι αυτό χρησιμοποιούνταν για να
μπορούν οι κάτοικοι να ικανοποιούν τις ανάγκες τους, όπως την διεύθυνση
χωροφυλακίας, το δημοτικό, το γυμνάσιο ( ποιο παλιά υπήρχε και σχολαρχείο )
αγροτικό γιατρό,σχολές νοικοκυρικής και ορφανοτροφεία.
Ξεκινάμε από τα Δερβίζιανα πηγαίνουμε στη γέφυρα των Δερβιζιάνων ( κοντριθώλα)
μετά στο λιβάδι έπειτα πηγαίνουμε στο λάκκο του κόκκινου μετά στην Άρδωση, στο
Σιστρούνι, στο Ρωμανό (Λογομάντρι ) μετά στα 5 πηγάδια Σουλίου, στη
Σαμονίβα,στον Αβαρήκο, στις πηγές του Αχέροντα και τέλος στη γέφυρα Γλυκής.
Διαρκούσε 5 ώρες και ο λόγος που πήγαιναν στη Γλυκή ήταν για να αγοράσουν
φασόλια, βρίζα, καλαμπόκι και πωλούσαν λαθραίο καπνό.

42. 38
Εικόνα 3 : Σιστρούνι
Ξεκινάμε από Δερβίζιανα μετά Βίλια, μετά περνάμε από το Μουράτι, μετά από το
Λεπάδι στη συνέχεια από το Μουρύζι και μετά από τον Άγιο Ηλία στην Αχλαδαία,
μετά περνάμε από τις Βαριάδες, μετά από την Γκριμίνα, στη συνέχεια από το βουνό
Ολίτσικα της Κοπάνης, μετά από τους Μελεγγούς και καταλήγει στο Μαντείο της
Δωδώνης. Η διαδρομή διαρκεί 4 ώρες με τα πόδια και οι άνθρωποι το
χρησιμοποιούσαν για να πηγαίνουν στα Ιωάννινα
Εικόνα 4 : οι άνθρωποι το χρησιμοποιούσαν για να πηγαίνουν στα Ιωάννινα.
Ξεκινάμε από το Θεσπρωτικό μετά από την Κακή Ράχη στη συνέχεια από τα
Βραντισμένα αμπέλια, μετά Κρανιά, Ντούσκο, Σέλομα, Κουρούνα, Βρυσούλα ,
Μήλος Σκούρα και τέλος Πύλες Άδη. Η διαδρομή είναι 5 ώρες και οι άνθρωποι
πήγαιναν εκεί για να βλέπουν θέατρο.

43. 39
από Δερβίζιανα μετά Νταλαμάνη, στη συνέχεια Μελιανά, μετά Προβίδη,Παππαδάτες
και τέλος Θεσπρωτικό. Η διαδρομή ήταν 3 ώρες και οι άνθρωποι διέσχιζαν αυτό το
μονοπάτι για πρώτες ανάγκες και για προμήθειες.