French Revolution Cause and Effect

1. प्रश्र्न - फ्र
ें च राज्यक्रांतीची 1789 कारणे व परिणाम लिहा.
प्रस्तावना :
● इ. स. 1789 मध्ये झालेली फ्र
ें च राज्यक्रांती अमेरिकन क्रांती प्रमाणेच महत्त्वपूर्ण होती.
● फ्र
ें च क्रांतीचे फ्रान्स बरोबरच जगावरही परिणाम झाले.
● फ्र
ें च क्रांतीने जगाला स्वातंत्र्य, समता व बंधुत्व अशी त्रिसूत्री दिली.
● फ्र
ें च क्रांतीची कारणे फ्रांसच्या राजकीय, सामाजिक व आर्थिक स्थितीत दडलेली होती तर अमेरिकन स्वातंत्र्य
युद्धाने ती अधिक जवळ आणली. अशा क्रांतीची कारणे पुढील प्रमाणे.
1) राजकीय कारणे :
i) निरंक
ु श राजेशाही
● फ्रान्समध्ये लुईची अनियंत्रित राजसत्ता होती. ते स्वतःला ईश्वराचा प्रतिनिधी मानत असे. त्यांची इच्छा म्हणजेच
कायदा असत.
● 14 वा लुई 'मी म्हणजेच राज्य' तर 16 वा लुई 'माझी इच्छा म्हणजे कायदा होय' असे म्हणत असे. या व्यवस्थेत
राजाज्ञांचे उल्लंघन म्हणजे गंभीर अपराध होता.
ii) विलाशी दरबार
● फ्रान्सचा राज दरबार विलासाचे क
ें द्र होते.
● जनतेकडून वसूल क
े लेला कर राजा, अमीर-उमराव, सरंजामदार- जहागीरदार आपल्या भोग दिलासा वर खर्च करीत
असे.
iii) प्रशासकीय भ्रष्टाचार
● राजाचे सल्लागार, सेवक व अधिकारी भ्रष्ट होते. त्यांचा एक मात्र उद्देश राजाची स्तुती करून आपला कार्यभार
साधने हा होता.
● मुख्य पदांवरील नियुक्ती योग्यतेच्या आधारे न करता बशिलेबाजीने क
े ली जात.
● दरबारी व पदाधिकारी एक दुसऱ्याला निम्न दाखविण्यासाठी षडयंत्र करीत असे. त्याचा प्रशासनावर वाईट प्रभाव
पडत.
iv) प्रशासनाचे क
ें द्रीयकरण व प्रशासकीय व्यवस्था
● प्रशासनाचे सर्व अधिकार राजाच्या हाती क
ें द्रित होते. राजाची इच्छा व सहमतीशिवाय कोणतेही कार्य होत नव्हते.
● स्वतंत्र प्रशासकीय यंत्रणेच्या अभावाने प्रशासन व्यवस्था शिथिल झाली परिणामी फ्रान्समध्ये प्रशासकीय गोंधळ
निर्माण झाला.
● विविध प्रांत, जिल्हे व प्रशासकीय घटकांमध्ये भिन्न भिन्न कायदे प्रचलित होते.
● वजन- माप प्रणाली, न्यायव्यवस्था व कायदे तसेच चलनामध्ये एकरूपतेचा अभाव होता.
v) दुर्बळ न्यायव्यवस्था
● न्यायव्यवस्था अत्यंत खर्चिक होती. न्यायाधीशही अयोग्य होते.
● लेटर डी क
ॅ चेट द्वारा प्रशासन कोणालाही खटला न भरता अटक करू शकत होते, दंडित करू शकत होते.
● सारख्या गुण्यासाठी उच्च वर्गीयांना कमी सजा तर सामान्य लोकांना कठोर सजा दिली जाई.
vi) व्यक्ति स्वातंत्र्याचा अभाव

2. ● जनतेला धार्मिक स्वातंत्र्य नव्हते. राजाविरुद्ध भाषण किं वा लेखन करता येत नव्हते. भाषण लेखन स्वातंत्र्यावर
कठोर निर्बंध होते.
● फ्रान्सचा राजधर्म क
ॅ थलिक होता त्यामुळे प्राॅटेस्टंट पंथीयांना कठोर दंड देण्याची व्यवस्था होती.
vii) सम्राट 16 वा लुई
● अनियंत्रित राजेशाही चालविण्यास सोळावा लुई अयोग्य होता. प्रशासनावर त्याचे नियंत्रण नव्हते.
● त्याची पत्नी मेरी ऍ ं
टोईनेट प्रशासनात हस्तक्षेप करीत. वारेमाप पैसाही खर्च करीत. परिणामी राजाराणी बरोबरच
फ्रांसच्या संपूर्ण राज्य व्यवस्थेबाबत लोकांमध्ये कमालीचा असंतोष निर्माण झाला.
2.) सामाजिक कारणे
I) पादरी वर्ग
● फ्रान्समध्ये क
ॅ थोलिक चर्चची प्रधानता होती.
● चर्च स्वतंत्र संस्थेप्रमाणे कार्य करीत असे.
● देशाच्या एक
ू ण जमिनीचा पाचवा भाग चर्चकडे होता.
● चर्चचे वार्षिक उत्पन्न 30 कोटी होते.
● चर्च स्वतः करमुक्त होता परंतू चर्चला लोकांवर कर लावण्याचा अधिकार होता.
● संपत्तीमुळे पादरी भोग विलासी जीवन जगत होते. धार्मिक कार्यात त्यांना फारसा रस नव्हता.
ii) क
ु लीन वर्ग
● क
ु लिन वर्ग संपन्न, सुविधायुक्त व विशेषाधिकार प्राप्त वर्ग होता.
● राजकीय करापासून मुक्त होता.
● प्रशासन, धर्म व सैन्यातील उच्च पदांवर क
ु लिनांचीच नियुक्ती होत असे.
● क
ु लिन वर्ग शेतकऱ्यांकडून अतिरिक्त कर वसूल करीत असे.
● क
ु लीन वर्गाच्या विशेषाधिकार व जाचांमुळे सामान्य जनतेला क्रांतिकारी बनविले.
iii) शेतकरी वर्ग
● शेतकरी वर्ग सर्वात जास्त शोषित पीडित होता. कराचा मोठाभार याच वर्गावर होता.
● शेतकऱ्यांना राज्य, चर्च व जमीनदारांना अनेक प्रकारचे कर द्यावे लागत.
● शेतकरी आपली स्थिती सुधारू इच्छित होते आणि ते क्रांतीद्वारेच होऊ शकत होते.
iv) कामगार वर्ग
● कामगार व कारागिरांची दशा दयनीय होती. औद्योगिक क्रांतीमुळे घरगुती उद्योग नष्ट झाले त्यामुळे कामगार
कारागीर बेकार झाले.
● खेड्यातील कामगार मोठ्या प्रमाणात शहराकडे वळले.
● क्रांती काळात कामगारांचा एक मोठा वर्ग तयार झाला.
v) मध्यम वर्ग
● मध्यम वर्ग सामाजिक असमानता नष्ट करू इच्छित होता.
● तत्कालीन शासनाप्रती सर्वात जास्त असंतोष मध्यम वर्गात होता.
● त्यामुळे क्रांतीचे संचालन व नेतृत्व याच वर्गाने क
े ले.
3.) आर्थिक कारणे

3. I) अव्यवस्थित अर्थव्यवस्था
● फ्रांसच्या राजकोषात कोणत्या माध्यमातून महसूल येईल व तो क
ु ठे खर्च क
े ला जाईल हे निश्चित नव्हते.
● निश्चित योजनेच्या अभावामुळे फ्रान्समध्ये आर्थिक तंगी आली होती.
● राज्याचे उत्पन्न व राजाचे व्यक्तिगत उत्पन्न यात फरक नव्हता.
ii) दोषपूर्ण करव्यवस्था
● समाजातील प्रथम दोन वर्ग करमुक्त होते. कराचा संपूर्ण भाग तिसऱ्या वर्गावर विशेषतः शेतकऱ्यांवर होता.
● करवसुलीचे कार्य ठेक्याने दिले जात. ठेक
े दार अतिरिक्त कर वसूल करीत परिणामी शेतकऱ्यांवर अन्याय होत असे.
● फ्रान्समध्ये म्हटलेच आहे की 'पुजारी पूजा करतात, क
ु लिन युद्ध करतात व जनता कर देतात'. अशा व्यवस्थेत
असंतोष स्वाभाविक होता.
iii) व्यापारी अवरोध
● फ्रान्समध्ये व्यावसायिक व व्यापाऱ्यांवर अनेक प्रकारचे प्रतिबंध होते.
● त्यांना प्रांत, जिल्हा, शहर अशा विविध ठिकाणी कर द्यावा लागे. त्याचा वाईट प्रभाव फ्रांसच्या अर्थव्यवस्थेवर
पडला.
iv) बेकारीची समस्या
● औद्योगिक क्रांतीमुळे घरगुती उद्योग बंद झाले.
● त्यामुळे तेथील कारागीर व मजूर बेकार झाले. तेच पुढे क्रांतीचे समर्थक झाले.
v) सैनिकांमधील असंतोष
● सैनिकांना नियमित वेतन मिळत नसत. क्रांतीच्या वेळी त्यांचे वेतन थकले होते.
● सैनिकांना पदोन्नती योग्यतेच्या आधारावर दिली जात नसत.
● उच्च पदांवर क
ु लिन वर्गातील लोकांचीच नियुक्ती होत असे परिणामी सैन्यात असंतोष होता.
vi) अमेरिक
े ला आर्थिक साह्य
● फ्रान्सने इंग्लंड विरुद्ध अमेरिक
े ला आर्थिक व सैनिकी मदत क
े ली परिणामी त्यात प्रचंड खर्च झाल्याने फ्रांसची
आर्थिक स्थिती ढासळली.
4) वैचारिक कारण
● फ्रान्समधील विचारवंतांनी फ्रान्समधील राजकीय, सामाजिक, औद्योगिक स्थितीकडे लोकांचे लक्ष वेधून तत्कालीन
राज्य व्यवस्थेबद्दल असंतोष, द्वेष व विद्रोहाची भावना लोकांमध्ये निर्माण क
े ली.
● माॅंटेस्क्यू, व्हाॅल्टेअर व रूसोच्या विचाराने फ्रान्समधील मध्यमवर्ग अधिक प्रभावीत झाला.
● माॅन्टेस्क्यूने समाज व शासन व्यवस्थेची चिकित्सा करून सत्ता विभाजनाचा सिद्धांत प्रतिपादन क
े ला. तर
व्हाॅल्टेयरनेज्ञसामाजिक व धार्मिक प्रश्नांवर प्रहार क
े ले. रूसोने राजेशाहीचा विरोध करून व्यक्तिगत स्वातंत्र्यावर भर
दिला. त्याने जनतेच्या सार्वभौमत्वाच्या सिद्धांताचे प्रतिपादन क
े ले.
● या विचारवंतांनी लोकांना मानसिक दृष्ट्या क्रांतीसाठी जागृत क
े ले.
5) विदेशी घटनांचा प्रभाव

4. ● 1688 मध्ये इंग्लंड मध्ये गौरवशाली क्रांती झाली. इंग्लंड मधील निरंक
ू श शासन व्यवस्था समाप्त झाली व जनतेला
नागरिक अधिकार मिळाले.
● फ्रान्समधील लोकही तशाच व्यवस्थेची इच्छा करू लागले.
● फ्रान्सने अमेरिकन स्वातंत्र्य युद्धात फ्र
ें च सैनिकांनी अमेरिक
े च्या बाजूने भाग घेतला.
● युद्ध संपवून ते परतले तेव्हा ज्या स्वातंत्र्य व समानतेसाठी आपण संघर्ष क
े ला त्याचा अभाव आपल्या देशात आहे
असे जाणवल्याने सैनिक राजेशाही विरुद्ध गेले व क्रांतीचा एक महत्त्वपूर्ण भाग झाले.
6) तात्कालीन कारण - बॅस्टिलचा पाढाव
व क्रांतीचा घटनाक्रम
● अर्थमंत्री कोल्बर्टने क
ु लिन वर्गावर कर लावण्याचा प्रस्ताव ठेवला परंतु तो क
ु लींवर्गाने नाकारला.
● राजाने 1789 मध्ये स्टेट जनरल ची सभा बोलावली परंतु त्यात तीनही वर्गाच्या प्रतिनिधींमध्ये मतभेद होते. व
त्यातील कोणताही वर्ग फ्रांसच्या राजसत्तेचे समर्थन करण्यास तयार नव्हते.
● तिसऱ्या वर्गाच्या प्रतिनिधींनी तिघांची बैठक एकत्र घेऊन निर्णय बहुमताने घ्यावे असे सुचविले परंतु त्यास चर्च व
क
ु लीनवर्गाने विरोध क
े ला.
● तिसऱ्या वर्गाने स्वतःला राष्ट्रसभा घोषित करून टेनिस कोर्टवर सभा घेतली व फ्रान्सचे संविधान तयार होत पर्यंत
एकत्र राहायचे निश्चित क
े ले.
● शेवटी राजाने 27 जून 1789 ला तीनही वर्गाच्या प्रतिनिधींच्या संयुक्त सभेस मान्यता दिली परिणामी स्टेट जनरल
राष्ट्रीय सभा झाली.
● राष्ट्रीय सभेने 9 जुलै 1789 ला स्वतःला संविधान सभा घोषित क
े ले व फ्रांससाठी संविधान निर्माण करणे आपले
प्रमुख लक्ष क
े ले.
● लुईने अर्थमंत्री नेकरच्या सुधारणा मानल्या नाही. अशातच बातमी पसरली की राजाने बॅस्टिलच्या किल्ल्यात
शस्त्रसाठा जमा क
े ला आहे.
● परिणामी पॅरिसच्या जनतेने 14 जुलै 1789 ला बॅस्टिल किल्ल्यावर हल्ला करून क
ै द्यांना मुक्त क
े ले. बॅस्टीलचे
पतन म्हणजे राजसत्तेचा विनाश तर जनतेच्या विजयाचे प्रतिक होते. म्हणूनच फ्रान्समध्ये 14 जुलै हा स्वातंत्र्य
दिवस मनवला जातो.
● राष्ट्रीय सभेने कायद्यानुसार 4 ऑगस्ट 1789 ला फ्रान्समधील सर्व विशेषाधिकार समाप्त क
े ले.
● संविधान सभेने 16 ऑगस्ट 1789 ला मानवी स्वातंत्र्याचा जाहीरनामा घोषित क
े ला.
● संविधान सभेने निर्माण क
े लेल्या संविधानास सोळाव्या लुईने 1791 ला मान्यता दिली. त्यानुसार राज्याची सार्वभौम
शक्ती जनतेच्या हातात आली.
● राजा प्रतिक्रांतीचे प्रतीक आहे असे जनतेला वाटत असताना राजाराणीने फ्रान्समधून पळून जाण्याचा प्रयत्न क
े ला
तेव्हा दोघांनाही गिलोटींवर चढवून ठार मारण्यात आले.
● अशा प्रकारे जगाला प्रभावित करणारी क्रांती फ्रान्समध्ये घडून आली.
फ्र
ें च क्रांतीचे परिणाम
1. फ्रान्स वरील परिणाम
I) निरंक
ु श राजेशाही चा शेवट
● फ्रान्समधील जनतेने 1789 मध्ये फ्रान्समध्ये क्रांती क
े ली आणि राजा सोळावा लुईला फाशी देऊन ठार क
े ले.
परिणामी फ्रान्समधून बुरबाॅन घराण्याच्या निरंक
ु श राजसत्तेचा शेवट झाला.
ii) युरोपमधील पहिले लिखित सविधान
● क्रांती आधी फ्रान्समध्ये कोणतेही लिखित संविधान नव्हते. लुई त्यांच्या मनाप्रमाणे शासन चालवत होते. परंतु
क्रांतीनंतर फ्रांसच्या नेत्यांनी फ्रॉ ं
ससाठी नवीन लिखित संविधान निर्माण करून लागू क
े ले.

5. iii) अधिकार व कर्तव्याची निश्चिती
● क्रांतीनंतर फ्रांसच्या राष्ट्रीय सभेने त्यांच्या लोकांसाठी त्यांचे मौलिक अधिकार व कर्तव्य निश्चित क
े ले. 27 जुलै
1789 ला नागरिकांच्या मूलभूत अधिकाराची घोषणा करण्यात आली.
iv) निष्पक्ष न्याय प्रणाली
● क्रांतीनंतर फ्रान्समध्ये न्यायव्यवस्थेचे पुनर्गठन करण्यात आले. फ्रान्ससाठी सारखे कायदे लागू क
े ले आणि समान
गुन्ह्यासाठी समान शिक्षा निश्चित क
े ल्या.
v) फ्रांसचे नवनिर्माण
● क्रांतीनंतर फ्रान्समध्ये रस्ते, पूल, शहर व बांधांची निर्मिती क
े ली. शेतकरी व गरिबांना कमी पैशांमध्ये जमीन देण्यात
आली. एक
ू णच नव्या व्यवस्थेमध्ये सर्वांना सामावून घेऊन त्यांच्या नवनिर्मितीची सुरुवात क
े ली.
vi) मध्यम वर्गाला समाजात विशेष स्थान
● फ्रांसच्या क्रांतीमध्ये मध्यम वर्गातील लोकांनी विशेष भूमिका घेऊन क्रांती यशस्वी करण्यात महत्त्वाची भूमिका
वठविली.
● मध्यवर्गाच्या समर्थनाने नेपोलियन बोनाफाईट फ्रांसचा शासक झाला होता. परिणामी मध्यमवर्गाला विशेष स्थान
मिळाले.
2. इंग्लंडवरील परिणाम
I) इंग्लंड- फ्रान्स युद्ध
● क्रांतीनंतर फ्रान्समध्ये गोंधळाची स्थिती निर्माण झाली. त्यात इंग्लंडने हस्तक्षेप क
े ल्याने इंग्लंड- फ्रान्स मध्ये युद्ध
सुरू झाले व ते नेपोलियनच्या पतनानेच समाप्त झाले.
ii) आयर्लंड मध्ये इंग्लंड विरुद्ध बंड
● फ्र
ें च क्रांती पासून प्रेरणा घेऊन स्वयं निर्णयाच्या हक्कासाठी आयरिस लोकांनी इंग्लंडविरुद्ध स्वातंत्र्य चळवळ सुरू
क
े ली. त्यासाठी इंग्लंड विरुद्ध बंड क
े ले.
iii) इंग्लंडच्या साहित्यावर प्रभाव
● फ्र
ें च क्रांतीच्या स्वातंत्र्य, समता व बंधुत्व या त्रिसूत्रीचा प्रभाव ब्रिटिश कवींवर पडला.
● त्यामुळेच विलियम वर्डस्वर्थ, सेबी, बायरन यांच्या रचनांमध्ये स्वातंत्र्य, समता व बंधुत्व ही तत्वे दिसून येतात.
3. युरोप वरील परिणाम
I) निरंक
ु श राजसत्तांचा सेवट
● फ्र
ें च क्रांतीचा परिणाम म्हणून युरोपातील विविध देशातील जनतेने त्यांच्या शासकांकडे स्वातंत्र्य, समता व
बंधुत्वाची मागणी सुरू क
े ली.
● त्यामुळे युरोपातील राजेशाहीला धक्क
े वसु लागले. परिणामी युरोपची लोकशाही शासन व्यवस्थेच्या दिशेने वाटचाल
सुरू झाली.

6. ii) फ्रान्स बरोबर इंग्लंड रशिया आॅस्ट्रियाचे युद्ध
● फ्र
ें च क्रांतीनंतर फ्रान्समध्ये नेपोलियन बोनापार्टचा उदय झाला तो कायम युद्धरत राहिल्याने युरोपात अनेक
विनाशकारी युद्ध झाले.
● शेवटी इंग्लंड, रशिया व ऑस्ट्रियाने एकत्रित नेपोलियनचा बिमोड क
े ला.
iii) क्रांतिकारी विचारांवर निर्बंध
● फ्र
ें च क्रांतीनंतर ऑस्ट्रियन चान्सेलर मेटरणीकच्या नेतृत्वात युरोपमधील सर्व निरंक
ु श राजांनी त्यांच्या त्यांच्या
देशांमध्ये क्रांतिकारी विचाराविरुद्ध कठोर कारवाई सुरू क
े ली. त्यामुळे क्रांतिकारी विचारांना आळा बसू लागला.
iv) राष्ट्रवादाचा उदय
● स्वदेशासाठी सर्वस्व अर्पण क
े ले पाहिजे ही राष्ट्रीयतेची भावना फ्रान्स पूर्तिच मर्यादित न राहता ती संपूर्ण युरोपात
पोहोचली.
● त्यामुळे युरोपमधील अनेक देशांमध्ये राष्ट्रवादी भावनेचा उदय होऊन जनता आपल्या राष्ट्र राज्याच्या उदयासाठी
धडपड करू लागली.
v) समाजवादाचा उदय
● फ्र
ें च क्रांतीने विशेषाधिकार प्राप्त वर्गाची संपत्ती जप्त क
े ली व सामाजिक विषमता नष्ट करून समानतेचे तत्व
आचरणे सुरू क
े ले. तोच समाजवादाचा प्रारंभ होता.
● रुसोच्या तत्त्वज्ञानानुसार श्रीमंत, गरीब भेद रहित समाज निर्माण करणे राॅबेस्पिअरचे उद्दिष्टे होते.
● पुढे त्या विचाराला सैद्धांतिक बैठक देण्यात आली व इतर देशांनीही तशी तत्वे अमलात आणणे सुरू क
े ल्याने
समाजवादाचा उदय झाला.
vi) चर्चची सत्ता समाप्त झाली.
● क्रांतीनंतर फ्रान्समधील चर्चची मालमत्ता जप्त क
े ली. त्यांचे धार्मिक कर रद्द क
े ले. त्यामुळे चर्च दुर्बळ झाले
परिणामी फ्र
ें च जनता चर्चच्या प्रभावातून मुक्त झाली. त्याचा परिणाम इतरही देशांवर पडू लागला.
● तेथील जनतेनेही चर्च विरुद्ध संघर्ष करीत धार्मिक स्वातंत्र्य मिळवून घेतले.
● परिणामी लोकांवरील धर्म संस्थेचे वर्चस्व समाप्त झाले.
● लोकशाही शासनाने धर्म व राज्य यांच्यात फारकत करून चर्चला राज्य व्यवस्थेपासून दूर ठेवले.