dbh 1

1. 1. Unibertsoa eta Eguzki Sistema
GALAXIAK
NEBULOSAK
EGUZKI SISTEMA
TELESKOPIOAK
UNIBERTSOA:
EXISTITZEN DEN MATERIA
ETA ENERGIA GUZTIA DA,
ETA, BAITA ERE, HARTZEN
DUEN ESPAZIOA

2. 1.1.UNIBERTSOA. UNIBERTSOAREN JATORRIA
■ Sinesmen mitologikoak. Kosmogoniak
- Ahalmen infinituak dituzten izaki edo pertsonaiek
sortzen dute unibertsoa, kaosa ordenatuz.
■ Teoria zientifikoak (BIG BANG)
- Duela 13.700 milioi urte, leherketa handiren ondoren.
- Oraindik hedatuz.
Galaxiak elkarrengandik banatzen.
ESNE BIDEAREN JATORRIA

3. Unibertsoaren etorkizuna
BIG CRUNCHA BIG RIPA
GALAXIEN ZIKLOA
UNIBERTSOAREN
GEHIENGOKO HEDAPENA
ETENGABEKO HEDAPENA,
MATERIA DISGREGATUZ
BIG BANG
HEDAKUNTZA KONTRAKZIOA

4. 1.2. UNIBERTSOAREN OSAKETA
1.2.1. GALAXIAK: ehunka mila izarrez, gas eta hauts multzoa.
Batzuk nebulosa izena (izar lainoa)
- Motak:
Galaxia kumulua
GALAXIA GOIZTIARRAK
(ZAHARRAK)
GALAXIA BERANTIARRAK
(GAZTEAK)
ELIPTIKOAK
LENTIKULARRAK
KIRIBIL BARRATUA
IRREGULARRAK
KIRIBILAK

5. 1.2.2. Unibertsoaren osagaiak: izarrak
■ Izarrak gas masa erraldoiak dira. ( H eta He)
■ Barruan erreakzio nuklearrak gertatzen dira.
■ Tenperatura altuaren eraginez distira egiten
dute, eta ondorioz, argia eta beroa igorri.
■ Sailkatzeko:
. Neurria
. Kolorea
. Distira
Eguzkia
EGUZKIA

6. 1.2.3. Planeta sistemak.
■ Izarrek sarritan, sistemak eratzen dituzte.
■ Planeta sistema:
- Izar bat edo gehiago, eta inguruan biraka …
- Planetak, sateliteak, kometak eta asteroideak.
Galaxia
Planeta sistema
Kometak
Asteroideak
LURRA
ILARGIA
MARTITZ

7. 1.3. ESNE BIDEA
■ Galaxia kiribila da.
■ Talde lokal izeneko kumuluan dago.
■ Unibertsoan distantziak izugarri handiak dira.
■ Unitate desberdinak:
- Unitate astronomikoa: ± 150 milioi km.
- Argi urtea: ± 9,5 bilioi km.
- 200.000 milioi izar.
- Diametroa: 100.000 argi urte.
Esne Bidea
Talde Lokal kumulua
Eguzki sistema
Unitate astronomikoa
ARGI URTEA
Argiak urte betean
egiten duen distantzia
Eguzkia
Lurra

8. 1.4. EGUZKI SISTEMA
■ Esne Bidearen besoetako batean dagoen planeta sistema bat da.
■ Osatua:
- Izar bat (Eguzkia). Galaxiaren erdiguneari biraka. (200 milioi urte)
- Zortzi planeta.
- Sateliteak.
- Astro txikiak.
■ Masa: Eguzkiak % 99,8 eta
gainontzeko astroek % 0,2.
1.4.1. Eguzkia
■ Tamaina ertaineko izarra.
■ Tenperatura azalean 5.500 ºC.
■ Higidurak: translazio eta errotazio.
■ Bi eremu:
- Barnealdea: nukleoa eta fotosfera.
- Atmosfera: kromosfera eta koroa.
NUKLEOA
EREMU
KONBEKTIBOA
KOROA
KROMOSFERA
FOTOSFERA
EREMU
ERRADIATIBOA

9. Eguzki sistemaren sorrera
- Duela 4.600 milioi urte
- Gas eta hautsezko
nebulosa bat.
Nebulosaren erdigunean
masa gehiena
kontzentratu eta izarra
sortu zen.
Nebulosaren diskoko
materia aleak elkartuz
joan ziren planetesimalak
eratuz.
Planetesimalek elkarren
artean talka egin zuten
eta planetak eratu
zituzten , bakoitza bere
orbitan geratuz.

10. 1.4.2. Eguzki sistemako planetak eta sateliteak
■ Planetak Eguzkiari biraka. Forma esferikoa. Ez dute orbita partekatzen.
■ Barnealdeko planetak
Eguzkitik hurbilen dauden planetak:
Merkurio, Artizarra, Lurra eta Martitz.
Ezaugarri orokorrak:
- Gainazal harritsua.
- Harriz osatutako lurrazala eta mantua.
- Nukleo metalikoa.
Merkurio
- Ez du sateliterik
- Ez du atmosferarik
- Tenperatura:
e: 425 ºC , g: - 170 ºC
Artizarra
- Ez du sateliterik
- Atmosfera: CO2
- Tenperatura: 480 ºC
Lurra
- Satelitea: Ilargia
- Atmosfera: nitrogenoa eta oxigenoa
- Tenperatura: 15 ºC
- Bizia duen bakarra
Martitz
- Sateliteak: Deimos eta Fobos
- Atmosfera: CO2
- Tenperatura: - 50 ºC

11. Kanpoaldeko planetak
■ Eguzkitik urrunen dauden lau planetak dira: Jupiter, Saturno, Urano eta
Neptuno
■ Ezaugarri orokorrak:
- Oso handiak dira eta nagusiki gasez osatuak.
Jupiter
- Sistemako handiena
- Sateliteak: 60 +
Handienak: Io, Kalisto,
Ganimedes eta Europa
- Tenperatura: - 150 ºC
Saturno
- Bigarren planetarik handiena
- Sateliteak: 30 +
Handienak: Titan, Tetis…
- Eraztun sistema
- Tenperatura: - 180 ºC
Urano
- Sateliteak: 25 +
- Eraztun sistema
- Errotazio ardatza
ia horizontala
- Tenperatura: - 210 ºC
Neptuno
- Sateliteak: 10 +
- Eraztuna
- Tenperatura: - 220 ºC

12. 1.4.3. Eguzki sistemako beste argizagi batzuk
PLANETA NANOAK
- Forma esferikoa
- Orbita partekatzen dute
ASTEROIDE GERRIKOA
- Martitz eta Jupiterren artean
- Forma desberdineko milaka
arrokaz (Ceres)
KUIPERREN GERRIKOA
- Neptunotik haratago.
- Astro asko dago. (Pluton, Eris …)
- Kometak
OORT HODEIA
- Kuiperren gerrikotik haratago
- Eguzki sistema inguratzen du.
- Kometak
KUIPERREN
GERRIKOA
OORT HODEIA
OORT
HODEIA

13. Lurraren posizioa historian zehar
EGUZKI SISTEMAK
EREDU GEOZENTRIKOA
Antzinako grekoek proposatua.
(Aristotelesek , K.a. 384-322)
EREDU HELIOZENTRIKOA
- Duela 500 urte. (Nikolas Koperniko)
- 1610. urtean Galileo Galileik,
teleskopioa erabiliz, ziurtatu zuen.

14. KONSTELAZIOAK
■ Gizakiak izarren kokapenaren arabera
animalien edo gizakien
irudiak osatuz joan da.
Kultura bakoitzak
bere heroiak edo
jainkoekin
interpretatuz.
(mitologia)

15. ASTRONOMIA ETA ASTROLOGIA
■ Astronomia
Unibertsoa aztertzen
duen zientzia da.
■ Astrologia
Izarrak behatuz eta
beren irudimenaren
eraginez izarrak eta
gizakiaren arteko nolabaiteko
lotura ikusten du. Horoskopoak.
Ez du oinarri zientifikorik.

16. Unibertsoaren jatorria
■ Leherketa handia (Big bang)
- Hasiera batean
materia guztia
puntu batean
pilatuta.
- Lehertu zen eta
materia sakabanatu zen galaxiak
eratuz… oraindik hedatzen ari da.

17. Unibertsoaren osagaiak: galaxiak
■ Galaxiak: mila milioika
izarrez eta nebulosez
osatuak.
- Galaxia kumuluak:
galaxia askoren
artean osatutako
multzoa.
- Nebulosak: gas eta
hauts hodeiak

18. Tamainak eta distantziak unibertsoan
■ Unibertsoan distantziak izugarri handiak dira.
■ Unitate desberdinak:
- Unitate astronomikoa:
150 milioi km
- Argi urtea:
9,5 bilioi km

19. Eguzki Sistema. Errotazio eta
translazio higidurak
■ Errotazioa: Astro batek
bere buruari bira ematean.
■ Translazioa: Astro batek
beste astro baten
inguruan bira
ematean. (orbita)

20. Barneko planetak
■ Eguzkitik hurbilen dauden planetak:
Merkurio, Artizarra, Lurra eta Martitz.
■ Ezaugarri orokorrak:
- Gainazal harritsua.Harriz osatutako
lurrazala eta mantua.
- Nukleo
metalikoa.

21. Barneko planetak
■ Merkurio
- Ez du sateliterik
- Ez du atmosferarik
- Tenperatura:
e: 425 ºC , g: - 170 ºC
■ Artizarra
- Ez du sateliterik
- Atmosfera: CO2
- Tenperatura: 480 ºC

22. Barneko planetak
■ Lurra
- Satelitea: Ilargia
- Atmosfera: nitrogenoa eta
oxigenoa
- Tenperatura: 15 ºC
- Bizia duen bakarra
■ Martitz
- Sateliteak: Deimos eta Fobos
- Atmosfera: CO2
- Tenperatura: - 50 ºC

23. Kanpoko planetak
■ Eguzkitik urrunen dauden lau planetak dira: Jupiter, Saturno, Urano eta
Neptuno
■ Ezaugarri orokorrak:
- Oso handiak dira
eta nagusiki
gasez osatuak

24. Kanpoko planetak
■ Jupiter
- Sistemako handiena
- Sateliteak: 60 +
Handienak: Io, Kalisto,
Ganimedes eta Europa
- Tenperatura: - 150 ºC
■ Saturno
- Bigarren planetarik handiena
- Sateliteak: 30 +
Handienak: Titan, Tetis…
- Eraztun sistema
- Tenperatura: - 180 ºC

25. Kanpoko planetak
■ Urano
- Sateliteak: 25 +
- Eraztun sistema
- Errotazio ardatza
ia horizontala
- Tenperatura: - 210 ºC
■ Neptuno
- Sateliteak: 10 +
- Eraztuna
- Tenperatura: - 220 ºC

26. Asteroideak eta kometak
■ Asteroideak: tamaina askotako gorputz
harritsuak. Bi gerriko:
- Asteroide gerrikoa
Marte eta Jupiter
artean
- Kuiperren gerrikoa
Neptunoren orbitatik
haratago

27. Kometak
■ Izotzez eta harri zatiz osatuta daude.
- Tamaina askotakoak
- Plutonetik haratago:
Oort hodeia. (60.000 u.a.)
- Eguzkirantz
hurbiltzean
adatsa

28. Unibertsoaren ezagutza historian zehar
■ XVI. mendea
- Kopernikok teoria
heliozentrikoa
proposatu.
- Tycho Brahek planeten higiduren
behaketa zehatza
- Johannes Kleperrek
planeten orbitak kalkulatu.
■ XVII. mendea
- Galileo Galileik teleskopioa erabili.
Ilargiaren gainazala behatu
eta Jupiterren sateliteak ikusi.

29. Unibertsoaren ezagutza historian zehar
■ XVIII. Mendean
- Urano aurkitu zen.
■ XIX. Mendean
- Johann Gallek Neptuno
existitzen zela egiaztatu.
■ XX. Mendean
- Irrati-teleskopioak.
- Espazio-zundak.
- Gizakia Ilargira iritsi.
■ Gaur egun
- Lurraren inguruan orbitatzen
duten teleskopioak.