1. Konstantinos V. Sachinidis
Συστήματα επαφής και δυσλειτουργία της "Διοίκησης". Η ελληνική
πραγματικότητα (μια συστημική προσέγγιση)
Περίληψη
Το ελληνικό διοικητικό σύστημα, περισσότερο από κάθε άλλης χώρας, στη
δομή της λειτουργίας του αλληλοεπηρεάζεται από άλλα συστήματα, τα συστήματα
επαφής και μια πλήρης και ουσιαστική κοινωνική διαφοροποίηση, για ένα
αυτόνομο κράτος, χωρίς αλληλεπιδράσεις με συστήματα επαφής, το οποίο
λειτουργεί με βάση τις πραγματικές κοινωνικές ανάγκες και όχι αποκλειστικά των
συμμετεχόντων στα συστήματα επαφής, ίσως περιορίσει την οξύτητα του
προβλήματος "δυσλειτουργία της ελληνικής διοίκησης" .
Εισαγωγή
Τα συστήματα επαφής, αντιμετωπίζονται με καχυποψία (από ηθικής
άποψης), όχι μόνο στην Ελλάδα, δεν μπορούν να αποτελέσουν κοινωνικό θεσμό,
ειδικότερα όταν υφιστάμεθα σε ύψιστο βαθμό τις συνέπειες της οικονομικής
"κρίσης", και συνεπώς δεν είναι ικανά να προσφέρουν λύσεις στις "ποικιλίες1" που
αναδύονται αναφορικά με τη λειτουργία του "κράτους". Σημαντική είναι και η
αλληλεπίδραση μεταξύ των διαφόρων επιπέδων των συστημάτων επαφής.
Με τον όρο συστήματα επαφής κυρίως αναφερόμαστε σε ένα συσχετισμό, ο
οποίος σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί ταυτότητα του εν γένη συστήματος αλλά
μικροομάδων, ως υποσυστήματα του περιβάλλοντος του συστήματος, που
προσκολλούν σε αυτό ως "παράσιτα2". Πότε όμως ένας τέτοιος συσχετισμός μπορεί
να λάβει χώρα σε ένα δημόσιο ή ιδιωτικό σύστημα; Η απάντηση έρχεται από τον N.
Luhmann (1995 & 1999), σύμφωνα με τον οποίο, η πραγματοποίηση αυτή μπορεί
να επιτευχθεί μόνον εφ' όσον συντρέχουν ορισμένες "ιδιαίτερες συνθήκες" που θα
επιδώσουν αυξημένες πιθανότητες εκπλήρωσης ενοποιητικών λειτουργιών οι
οποίες προκύπτουν από τη συμμετοχή στη διαδικασία.
Εξετάζοντας τους κοινωνικούς μηχανισμούς που βρίσκονται πίσω από τα
συστήματα επαφής αναγνωρίζεται πως οι συμμετέχοντες σε αυτά, με διάφορες
αφορμές συγχρωτίζονται όλο και πιο συχνά δημιουργώντας σχέσεις
1
Η ποικιλία αποτελεί έναν τρόπο μέτρησης της πολυπλοκότητας - πρόκειται για τον αριθμό των
καταστάσεων στις οποίες ένα σύστημα μπορεί να βρεθεί σε μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Για να
είναι ένα σύστημα σταθερό, ο αριθμός καταστάσεων του μηχανισμού ελέγχου του πρέπει να είναι
μεγαλύτερος ή ίσος του αριθμού των καταστάσεων που πρέπει να ελέγχει το σύστημα. Όσο
μεγαλύτερη είναι η ποικιλία των διαθέσιμων ενεργειών ενός ελεγκτή, τόσο μεγαλύτερη είναι η
ποικιλία των διαταραχών που μπορεί να αντισταθμίσει. Επίσης, η μικρότερη ποικιλία, των διαθέσιμων
ενεργειών ενός ελεγκτή, δεν μπορεί να είναι μικρότερη από το πηλίκο του αριθμού των εξωτερικών
επιδράσεων που διαιρείται με τον αριθμό των στόχων (Ashby, 1956 & 1960).
2
Μικροομάδες που στηρίζουν την επιβίωσή τους και επιβιώνουν λόγω της προσκόλλησής τους.
2. Konstantinos V. Sachinidis
αλληλεξάρτησης. Το φαινόμενο αυτό κυρίως εμφανίζεται σε σχέσεις μεταξύ
διοικήσεων ή μελών αυτών και "ομάδων" (με την έννοια του ομίλου)
ενδιαφερομένων. Εξαπλώνεται ως επιδημία και σύμφωνα με τους Heylighen F. &
Joslyn C. (2001), μια κατάσταση ισορροπίας που περιβάλλεται από θετική Feedback
είναι ασταθής (βλ. Σχήμα 2). Τα δυναμικά3 συστήματα μπορεί να είναι και χαοτικά,
καθώς οι συμπεριφορές τους στην πραγματικότητα είναι απρόβλεπτες. Συνεπώς
έχουμε αστάθεια στο σύστημα.
Σχήμα 2. Διαγράμματα αποτελεσμάτων Θετικής Feedback.
Επιτάχυνση μετασχηματισμού προς την ίδια κατεύθυνση - τα
αποτελέσματά τους είναι σωρευτικά σε σχέση με την πρότερη κατάστασή
του συστήματος. Ασταθής ισορροπία.
Τροποποίηση από Principia Cybernetica WEB
http://pespmc1.vub.ac.be/FEEDBACK.html
Υπό αυτές τις συνθήκες "εναλλασσόμενης αλληλεξάρτησης", οι
συμμετέχοντες σε ομάδες επαφής λαμβάνουν ή πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τους,
πως σε άλλες διαδικασίες οι συσχετισμοί μπορεί να είναι διαφορετικοί και άρα και
3
Αποδεχόμενοι, πως ένα σύστημα διοικητικό, ανήκει στα δυναμικά συστήματα και
ως τέτοιο, θα πρέπει να είναι και το Ελληνικό Διοικητικό Σύστημα, δηλαδή ένα
σύστημα που να χαρακτηρίζεται από ενεργητικότητα, αυτοαναφορικότητα και
αυτοστοχαστικότητα, να είναι σταθερό, ικανό να αυτορυθμίζεται, να αυτοελέγχεται,
να προσαρμόζεται σε οποιεσδήποτε περιβαλλοντικές "ποικιλίες" και να είναι ευφυές
ούτος ώστε να μαθαίνει από τις καταστάσεις, να κατασκευάζει ή να αναζητά νέα
περιβάλλοντα και να διαφοροποιεί τις λειτουργικές δομές του, όπου οι καταστάσεις
τους συνδέονται κυκλικά (μη γραμμικά) και άρα οι προηγούμενες καταστάσεις
συμμετέχουν συστατικά στην πρόκληση και στη δημιουργία των επόμενων
(Κοντάκος, 2011).
3. Konstantinos V. Sachinidis
τα αποτελέσματά τους (εκροές και εκβάσεις των εκροών). Οι συμμετέχοντες
υπόκεινται κατά τον Luhmann στο νόμο της επανεξέτασης, ο οποίος επιβάλει τη
γενίκευση των προοπτικών. Κατά τη γενίκευσή τους, αδικίες (ανισότητες)
ενισχύονται καθώς και νέες προβλεπόμενες αναδυόμενες συμπεριφορές, από τη
μεριά των "αδυνάτων" υπό μορφή εκδίκησης ή "αντίδρασης", εμφανίζονται
(συγκρούσεις)4. Ταυτοχρόνως, ο "ισχυρός" θα πρέπει να αναλογιστεί εκ των
προτέρων τη δυνατότητα γενίκευσης της σύγκρουσης, και αυτό θα πρέπει να τον
οδηγεί στην επίδειξη περιορισμένης εκμετάλλευσης των "προσφερόμενων
ευκαιριών". Αυτό, δυστυχώς, δε συμβαδίζει με την ελληνική διοικητική
πραγματικότητα, ιδιαιτέρως της δημόσιας.
Το παράδοξο είναι πως η γενίκευση των προοπτικών, προβάλλεται ως
"αναγκαία" ακολουθούμενη από εκφράσεις όπως, "τι να κάνουμε", "έτσι είναι τα
πράγματα" ή "εσύ θα πας κόντρα στο κατεστημένο!" και ενέχει τρεις διαστάσεις,
χρονική, αντικειμενική και κοινωνική. Από χρονική άποψη, μετατίθεται η λήψη
αποφάσεων και άρα συμβάντων για το μέλλον, όπου τα σημαντικά για τους
συμμετέχοντες χρονικά περιθώρια διευρύνονται. Από αντικειμενική άποψη δύνεται
η δυνατότητα για ταυτόχρονη αντιμετώπιση περισσοτέρων θεμάτων, αν και η
ανάγκη πολλές φορές για άμεση επίλυση των προβλημάτων που αναδύονται5 από
τις "επαφές" των συμμετεχόντων (ως δυναμικό σύστημα) δημιουργεί περισσότερα,
πολυπλοκότερα καθώς και απρόβλεπτα, νέα προβλήματα που θα πρέπει να
συνυπολογιστούν. Όλες οι εκροές και συνεπώς και οι εκβάσεις τους ως
αποτελέσματα των κινήτρων ανταλλαγής, εκδίκησης ή ευγνωμοσύνης τίθενται σε
ένα επίπεδο "τεχνητό" που αν δεν ελέγχεται μπορεί να δημιουργηθούν "σχέσεις"
εκρηκτικές και συνεπώς επικίνδυνες για την βιωσιμότητα "των τεχνητών σχέσεων"
καθώς και των συστημάτων που εμπλέκονται και αλληλεπιδρούν με αυτές (τις
σχέσεις των συστημάτων επαφής). Έτσι, οι πιθανότητες αναπροσαρμογής και
επανασχεδιασμού της δράσης των συμμετεχόντων αυξάνονται, περιορίζοντας με
αυτόν τον τρόπο τις δυνατότητες του συστήματος "πρόβλεψης" από το μέλλον στο
τώρα και από το σύνολο των δράσεων στα επόμενα βήματα. Συνεπώς από
κοινωνική άποψη, οι αναπροσαρμογές και οι επανασχεδιασμοί χρήζουν
απλοποίησης με μοναδικό τους όπλο τις "καλές σχέσεις" των συμμετεχόντων. Κατά
4
Αφενός, παράγονται συγκρούσεις, εξαιτίας της πολυπλοκότητας που είναι
αποτέλεσμα της περίσσειας δυνατοτήτων του περιβάλλοντος (εισροές), όπου το
σύστημα, αναλόγως με τις ικανότητές του θα πρέπει να περιορίσει και αφετέρου,
εξαιτίας της ενδεχομενικότητας ("κάτι" μπορεί να "είναι" αλλά και να "μην είναι")
που υφίσταται μέσα στο σύστημα λόγω των εναλλακτικών αποφάσεων δράσης και
συνεπώς παραγωγής (εκροές και εκβάσεις) ως προς τις συγκεκριμένες διαταραχές
που απορρέουν από τις συνθήκες του περιβάλλοντός του (Willke, 1996).
5
Με τον όρο αναδυόμενη συμπεριφορά (emergent), αναφερόμαστε σε γνωστές ιδιότητες και
συμπεριφορές διαφόρων μερών ενός συστήματος που δεν μπορούν πάντα να εντοπιστούν στις
ιδιότητες και συμπεριφορές του ευρύτερου συνόλου. Η ιδιότητα αυτή του συστήματος ονομάζεται
ανάδυση (emergence).
4. Konstantinos V. Sachinidis
τη διεκπεραίωση των τρεχουσών "δράσεων" και "υποθέσεων" οι συμμετέχοντες
φροντίζουν πλείστα για την "εμπιστοσύνη" τους και την "αξιοπιστία" τους. Οι
"καλές σχέσεις" ενισχύουν τη δομική συνδεσιμότητα των μελών (των συστημάτων
επαφής), αναδεικνύονται ως χρήσιμες και απαραίτητες για τη διατήρηση των
"προνομίων" των συμμετεχόντων ακόμη και σε περιπτώσεις όπου απαιτούνται
κάποιες θυσίες ή και παραιτήσεις από έννομα δικαιώματα.
Τα συστήματα επαφής αυξάνουν σημαντικά τη ρευστότητα καθώς και την
πυκνότητα της επαφής μεταξύ των συμμετεχόντων, διευρύνοντας την επαφή τους,
επωφελούμενοι της αμοιβαίας εμπιστοσύνης τους. Για την επίτευξη αυτή, ελέγχουν
στο μέγιστο βαθμό οτιδήποτε θα μπορούσε να εγείρει υποψίες, να δημιουργήσει
"θολές" καταστάσεις, καθώς και να προκαλέσει μια αιφνίδια αναδυόμενη
συμπεριφορά ισχυρή ή αδύναμη6 καθώς και θετική ή αρνητική ως προς αυτά. Σε
κάθε περίπτωση, οι επαφές αυτές στο σύνολό τους αποτελούν κοινωνικό
χαρακτήρα του συστήματος, το οποίο πλέον κυβερνάται από μια νέα τάξη
πραγμάτων, με δικούς της κανόνες, μιας λοιπόν "κανονιστικής", μη κυβερνητικής
όμως, τάξης υπαγόμενης στα συμφέροντα των συμμετεχόντων και όχι όπως αυτά
ορίζονται από το σύνταγμα.
Εύλογα προκύπτουν νέα ερωτήματα. Ποιος διοικεί ; Με ποιους νόμους ή
κανόνες; Ποιες είναι οι "σταθερές" λειτουργικές αρχές του διοικητικού μας
συστήματος; Οι απαντήσεις και των τριών ερωτημάτων συναποτελούν ταυτόχρονα
ως απάντηση του προβλήματος "δυσλειτουργία του ελληνικού διοικητικού
συστήματος".
Κατά μία συστημική άποψη, τίθεται και το ζήτημα των ορίων7 των
συστημάτων επαφής καθώς και του συστήματος διοίκησης. Μέσα σε αυτά τα όρια,
οι συμμετέχοντες θα πρέπει να είναι σε θέση να διαισθάνονται το "τι είναι ανεκτό,
να αξιώνει ένα μέλος των συμμετεχόντων από τα άλλα μέλη" καθώς και να είναι σε
θέση να εντοπίζει τη διαχωριστική γραμμή των ορίων των συστημάτων επαφής με
αυτά του διοικητικού συστήματος, αφού πέρα των ορίων των συστημάτων επαφής
χάνεται η "αυτοκυριαρχία" (η οποία προσδίδει και αλαζονεία πολλές φορές στους
συμμετέχοντες), και ως εκ τούτου και η δράση τους μέσα στο σύστημα επαφής και
συνεπώς και στο διοικητικό σύστημα που αυτό επηρεάζει.
6
Η «αδύναμη» ανάδυση περιγράφει νέες ιδιότητες που προκύπτουν στα συστήματα, ως αποτέλεσμα
των αλληλεπιδράσεων σε στοιχειώδες επίπεδο. εάν, οι ιδιότητες των συστημάτων δεν είναι άμεσα
ανιχνεύσιμες στα τμήματα του, αλλά μάλλον καθορίζουν στο πώς εκείνα τα συστατικά αλληλεπιδρούν,
και επιπλέον, στα υπερσυστήματα εμφανίζονται νόμοι οι οποίοι κυβερνούν και καθορίζουν τη
συμπεριφορά των επιμέρους στοιχείων, πολλές φορές αυτό είναι δύσκολο να ερμηνευθεί ως προς τα
αίτια των ιδιοτήτων της ανάδυσης. Αυτές οι νέες ιδιότητες είναι αμείωτες στα στοιχειώδη μέρη του
συστήματος. Συνεπώς έχουμε μια ή περισσότερες αναδυόμενες ιδιότητες να αναχθούν σε στοιχειώδες
επίπεδο στα επιμέρους συστατικά του συστήματος (αδύναμη) ή να είναι αμείωτη/τες στα επιμέρους
συστατικά του (ισχυρή).
7
Όλα τα συστήματα έχουν όρια (φυσικά ή νοητά), αν και αρκετές φορές τα όρια μπορεί να είναι
δύσκολο να προσδιοριστούν λόγω της «δυναμικότητας» των συστημάτων.
5. Konstantinos V. Sachinidis
Το ελληνικό διοικητικό σύστημα που αλληλοεπηρεάζεται από το μηχανισμό
δράσης των συστημάτων επαφής, θεωρείται και όχι αναίτια, πως υποσκάπτει και
ανατρέπει την έννομη τάξη και τα επίσημα διοικητικά και πολιτικά μέτρα που
αφορούν στη λειτουργία του διοικητικού συστήματος της χώρας. Είναι σημαντικό
να πούμε πως αυτή, η εκ του "έξω" λειτουργία των συστημάτων επαφής, δε
συνεπάγεται κατά ανάγκη τάση εμφάνισης παραβατικής συμπεριφοράς καθώς και
η "νόμιμη" λειτουργίας τους δε συνεπάγεται ως ισότιμη και επιθυμητή. Το
τελευταίο μάλιστα, είναι δυνατό να εμφανίζεται στις περισσότερες των
περιπτώσεων προς όφελος των συμμετεχόντων, καθορίζοντας και κατευθύνοντας
αποφάσεις μέσω των επαφών τους. Τα συστήματα αυτά, τότε, επιτυγχάνουν τη
μετατροπή μιας επίσημης "έννομης" προστασίας σε μέσο, έχοντας συνήθως
αθέμιτα κίνητρα, με αποτέλεσμα το Δίκαιο να εξαρτάται αποκλειστικά από τις
δομές εξουσίας των κινήτρων, οι οποίες πλέον δεν είναι δυνατό να ελεγχθούν σε
ένα δικαιϊκό πλαίσιο.
Κάποιοι μπορούν να υποστηρίξουν πως αυτό αποτελεί εξαίρεση και όχι
κανόνας. Η εξαίρεση θα πρέπει να φωτίζει τον κανόνα. Κάτι τέτοιο όμως δεν
υφίσταται στο ελληνικό διοικητικό σύστημα, αντιθέτως ο κανόνας είναι αυτός που
φωτίζει την εξαίρεση καθώς η αυτόνομη διακυβέρνηση του πολιτικού μας
συστήματος δεν μπορεί να διασφαλιστεί, ούτε και να εξασφαλιστεί, αφού το
γραφειοκρατικό μας σύστημα δε διατηρεί, ηθελημένα, την ελευθερία του από τα
συστήματα επαφής, σε ένα πλαίσιο διαπλοκής μεταξύ αυτών και των "υψηλά
ιστάμενων" του διοικητικού συστήματος, αναπτύσσοντας ιδιαίτερα επικοινωνιακά
δίκτυα που ενισχύονται από οικονομικά, πολιτικά, θρησκευτικά ή και οικογενειακά
συμφέροντα. Τα συστήματα αυτά επηρεάζουν καθοριστικά τη βιωσιμότητά του (να
είναι σε θέση να ζει ανεξάρτητα) και άρα την επιτυχή συνέχειά του στο μέλλον.
Η Πολιτική του Συστήματος είναι αυτή που ορίζει τους βασικούς κανόνες
λειτουργίας ολόκληρου του συστήματος και αποσκοπεί στην άμεση και άρτια
συνέργεια των μερών του συστήματος. Κατά τη απουσία αυτονομίας
διακυβέρνησης ενός πολιτικού συστήματος παράγονται εκροές, που προσδιορίζουν
την ταυτότητα του πολιτικού μας συστήματος και προς το εξωτερικό, τις χώρες που
αποτελούν το εξωτερικό περιβάλλον8 του ελληνικού συστήματος ως κράτος με
συνέπεια την εμφάνιση μιας, όχι αδικαιολόγητης, "αρνητικής" εικόνα. Αλήθεια, η
Ελλάδα, πόσο ισχυρή και αναγνωρίσιμη ταυτότητα διαθέτει στις διεθνείς αγορές;
Αυτό φαίνεται από τα επιτόκια δανεισμού, όταν καταφεύγει σε διεθνείς δανειστές
για να αντιμετωπίσει την οικονομική της κρίση. Κατά τον Beer (1979,1981 &1984),
όσο ισχυρότερη είναι η ταυτότητα ενός συστήματος, τόσο πιο ισχνή είναι η
πιθανότητα να απειληθεί από μελλοντικές αλλαγές και ακόμη μεγαλύτερη η
δυνατότητά του να παρατηρήσει, να προβλέψει και να πάρει αποφάσεις σημαντικές
8
Συμπεριλαμβάνονται και άλλα συστήματα που συμβιώνουν μαζί, αλληλεπιδρούν και συνεπώς,
αλληλοεξαρτώνται.
6. Konstantinos V. Sachinidis
για αυτό, προς αποφυγή πιθανών αρνητικών εκβάσεων. Όσο ευρύτερης αποδοχής
είναι η ταυτότητα ενός συστήματος τόσο ευκολότερος είναι ο καθορισμός και ο
προσδιορισμός των αναδυόμενων προβλημάτων - αν αυτό συντρέχει - και συνεπώς
η αντιμετώπισή τους.
Ως λύση, για την αποκατάσταση της ισορροπίας στο σύστημα "Ελλάδα", δεν
υφίσταται άλλη από μια αντίδραση εκ των έσω του ίδιου του συστήματος, και
επομένως τη δράση ενός ελεγκτικού μηχανισμού ανάδρασης, της αρνητικής
Feedback, που αποσκοπεί στην ελάττωση ή εξουδετέρωση (κατά την καλύτερη των
περιπτώσεων) του φαινομένου, με την αντίδραση προς τις δράσεις των συστημάτων
επαφής (βλ. Σχήμα 3). Στην περίπτωση αυτή θα έχουμε ισορροπία στο σύστημα.
Σχήμα 3. Διαγράμματα αποτελεσμάτων Αρνητικής Feedback.
Η αντίδραση του συστήματος μετά τη δράση του ελεγκτικού μηχανισμού
feedback είναι αντίθετη με την αντίδραση πριν από αυτήν. Διατήρηση
ισορροπίας.
Τροποποίηση από Principia Cybernetica WEB
http://pespmc1.vub.ac.be/FEEDBACK.html
Συνεπώς, μια πλήρης και ουσιαστική κοινωνική διαφοροποίηση, για ένα
αυτόνομο κράτος, χωρίς αλληλεπιδράσεις με συστήματα επαφής, το οποίο
λειτουργεί με βάση τις πραγματικές κοινωνικές ανάγκες και όχι αποκλειστικά των
συμμετεχόντων στα συστήματα επαφής, ίσως περιορίσει την οξύτητα του
προβλήματος "δυσλειτουργία της ελληνικής διοίκησης" και να βοηθήσει προς μια
κατεύθυνση, αν όχι εξάλειψης, τουλάχιστο, περιορισμού της "αρνητικής" εικόνας
της Ελλάδος προς το εξωτερικό της περιβάλλον, αφού πρωταρχικά ενισχύσει την
7. Konstantinos V. Sachinidis
"εικόνα" της, μέσω των παραπάνω λειτουργιών, στο εσωτερικό της περιβάλλον
(αυτοαναφορικότητα9).
Παράδειγμα επιπέδων συστημάτων επαφής ως προς τη σειρά δράσεων. ΕΠ1
Πολιτικό γραφείο => ΕΠ2 Τμήμα Υπουργείου ή άλλοι Βουλευτές Περιφέρειας που
σχετίζονται με το στόχο => ΕΠ3 Τοπικοί συνδικαλιστές και ΟΤΑ
Βιβλιογραφία
Ashby, R. (1956). Introduction to Cybernetics. Chapman & Hall, London.
Ashby, W. R. (1960). Design for a brain; the origin of adaptive behavior. New York,
Wiley.
Beer, S. (1979, 1981). "The Viable System Model (VSM)". Ανακτήθηκε από
http://ototsky.mgn.ru/it/beer_vsm.html στις 13/5/2011.
Beer, S. (1984). "The Viable System Model: Its Provenance, Development,
Methodology and Pathology." Journal of the Operational Research Society 35(1): 7-
25.
Heylighen F. & Joslyn C. (2001). "Cybernetics and Second Order Cybernetics", in:
R.A. Meyers (ed.), Encyclopedia of Physical Science & Technology, Vol. 4 (3rd ed.),
(Academic Press, New York), p. 155-170.
Luhmann, N. (1995). ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΜΕΛΕΤΕΣ - 12. Θεωρία των
κοινωνικών συστημάτων. Αθήνα - Κομοτηνή : Αντ. Ν. Σάκκουλα.
Luhmann, N. (1999). Νομιμοποίηση μέσω διαδικασίας. Αθήνα : Κριτική.
Willke, H., (1996). Εισαγωγή στη Συστημική Θεωρία, Αθήνα : Κριτική.
Κοντάκος, Α., (2011). «Συστημική Εκπαιδευτική Ηγεσία», στο Κοντάκος Αν. και
Καλαβάσης Φρ. (επιμ). Θέματα εκπαιδευτικού σχεδιασμού, τομ. 4ος , Εκδόσεις
διάδραση.
9
...τα πολύπλοκα συστήματα συνιστούν πρόβλημα και για αυτά τα ίδια και για το λόγο αυτό είναι
υποχρεωμένα να ασχοληθούν με τον εαυτό τους ... (Willke, 1996, p 26).
