SlideShare a Scribd company logo

სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები

•
•
Ს
სამკითხველო სამკითხველო

book

Education
1 of 866
Download to read offline
866 S i n a a r s i avtorisagan...................................................................................3 Tavi pirveli. biosociologia, sociobiologia da socialuri darvinizmi ...............................................5 biologiisa da sociologiis mijnaze Camoyalibebuli mimarTulebebi.................................... 6 biosociologia da sociobiologia ............................. 9 t. malTusi rogorc socialuri darvinizmis winamorbedi......................................................................... 15 biologiuri evoluciis koncefciis Camoyalibebis mokle istoria........................................ 18 socialuri darvinizmi, evgenika da evfenika............. 33 mcdari warmodgena C. darvinis evoluciis Teoriaze.............................................................................. 39 biologiuri da kulturuli evoluciis epistemologia ................................................................... 43 literatura........................................................................ 54 Tavi meore. qcevis kvlevis mizani da meTodebi ..................57 biheviorizmi ....................................................................... 60 biheviorizmis evolucia. neobiheviorizmi................ 64 qcevis emerjentuloba da moliaruli gansazRvra........................................................................... 67 geStalti da insaiti ........................................................ 68 sistemis analizis zogadi principi, Savi yuTi, modelireba da informacia............................................. 72 ukukaSiris principi ......................................................... 78 instinqti ............................................................................. 85 eTologia, imprintingi da n. tinbergenis oTxi paradigma.............................................................................. 91 qcevis regulirebis lorencis hipoTeturi modeli.................................................................................. 103 qcevis regulirebis tinbergenis ierarqiuli modeli.................................................................................. 103 moqmedebaTa fiqsirebuli kompleqsi da relizerebi.......................................................................... 104 socializacia ..................................................................... 112 literatura........................................................................ 119
867 Tavi mesame. qcevis genetikuri kontroli da evolucia ........................................................................124 memkvidrulobis koeficientis gamoTvla .................. 132 geni da bioqimia ................................................................. 134 neiroanatomia da genTa moqmedeba............................... 139 qcevis makontrolebeli genebi ..................................... 151 sisxlis jgufebis memkvidreobasTan korelirebadi adamianTa xasiaTebi .............................. 167 qcevis evolucia ................................................................ 174 cxoveluri socialuri ierarqiis evolucia ............................................................................. 181 qcevasTan dakavSirebuli morfologiuri niSnebis evolucia ............................................................. 183 literatura........................................................................ 185 Tavi meoTxe. mexsiereba da daswavla ....................................188 ZiriTadi cnebebi ...............................................................192 ra aris mexsiereba?............................................................194 mexsierebis kvali...............................................................200 kargi da cudi individualuri mexsiereba..................204 mexsierebis sistemebi .......................................................213 sensoruli mexsierebis sistema .....................................218 adamianis pirveladi, meoradi da mesameuli sistemebi....................................220 moklevadiani mexsiereba..................................................222 grZelvadiani mexsiereba .................................................223 implicituri da eqsplicituri mexsiereba ................224 xanmokle mexsierebis gadasvla xangrZlivSi .............226 mexsierebisa da swavlis procesebSi monawile hebis neironTa ansambli ..................................................231 xatebis amocnoba da informaciis gadamuSaveba .......235 eleqtroencefalograma da mexsiereba.......................243 mexsierebis asakobrivi cvlileba.................................246 amnezia...................................................................................252 daswavla rogorc qcevis erT-erTi forma.................260 eduard li Torndaiki (1874-1949) .................................261 edvin gazri (1886-1959) .....................................................263 eduard Ceis tolmeni (1886-1959)...................................264 klark leonard xali (1884-1952)....................................267 beres frederik skineri (1904-1990) ..............................268 ivane pavlovi (1849-1936)..................................................269
868 ivane beritaSvili (1885-1974).........................................271 daswavlis formebi da maTi Seswavlis laboratoriuli meTodebi ............................................274 mravalparametruli daswvla-damaxsovrebis kvlevis eqsperimentis Catarebis dagegmva da kompiuteruli biometria...............................................277 daswavlis neirofiziologiuri safuZvlebis kvleva ..........................................................292 daswavla- damaxsovrebis procesebSi monawile mediatorebi......................................................301 daswavlisa da damaxsovrebis neiroqimia....................311 imprintingi rogorc daswavlis yvelaze adreuli forma cxovelTa ontogenezSi.....................327 hendlingis da jentlingis procedura....................... 338 daswavla instinqtis safuZvelze .................................340 dayovnebuli reaqciebi....................................................346 dayovnebuli reaqciebis kvlevis meTodi ...................364 pirdapiri dayovnebuli reaqciis testirebis modificirebuli meTodi ...............................................367 dayovnebul reaqciaTa Sefaseba umcires kvadratTa meTodiT..........................................................370 dayovnebuli reaqciebis prognozireba ......................372 literatura........................................................................381 Tavi mexuTe. socialuri qcevebis ganviTareba da modifikacia...................................................................388 biologiuri sazogadoebebi ...........................................390 jgufuri cxovrebis upiratesoba.................................398 Tavdacvis gaumjobeseba jgufuri cxovrebisas.......400 warmatebuli gamravleba jgufuri cxovrebisas.........................................................................401 sakvebis Senaxvis efeqturoba jgufuri cxovrebisas ......................................................402 jgufuri cxovrebis uaryofiTi mxareebi...................404 komunikaciis roli socialur urTierTobaSi ..........404 Setyobineba SexebiT..........................................................404 bgeriTi Setyobineba .........................................................405 vizualuri Setyobineba ...................................................407 qimiuri signalebi..............................................................410 feromonebi..........................................................................412 cxovelTa ierarqiuli struqtura...............................419
869 grumingi da gadanacvlebuli qcevebi..........................425 cxovelTa teritoria.......................................................436 cxovelTa teritoriuli qcevebi..................................439 teritoriis moniSvna ........................................................440 teritoriis farTobi .......................................................442 teritoriis gadakveTa .....................................................443 literatura........................................................................446 Tavi meeqvse. ganwyoba................................................................450 ganwyobis ganmarteba ........................................................451 ganwyobis formebi.............................................................453 ganwyobis d. uznaZiseuli Teoria .................................453 ganwyobis buneba.................................................................455 gaucnobierebeli ganwyoba..............................................457 ganwyobis gavlena daswavlaze .......................................458 hipokampis roli cxovelTa fiqsirebuli ganwyobis CamoyalibebaSi ................................................462 cxovelTa moZraobiTi asimetriulobis raodenobrivi Sefaseba ....................................................474 literatura........................................................................478 meSvide. altruizmi ....................................................................483 altruizmis formebi........................................................484 cxovelTa altruistuli qcevebi .................................487 altruistuli qcevis evolucia....................................496 erToblivi Seguebuloba da naTesauri gadarCeva .........................................................503 adamianTa altruizmi .......................................................511 literatura........................................................................517 Tavi merve. cxovelTa TamaSebi da gonivruli qcevebi ........................................................... 519 TamaSis buneba.....................................................................520 cxovelTa TamaSebi............................................................524 gonivruli qcevebi ............................................................529 iaraRis gamoyeneba.............................................................536 xatvis mcdeloba cxovelebSi.........................................542 literatura........................................................................549
870 Tavi mecxre. sqesobrivi gadarCeva da cxovelTa jgufuri cxovrebis sociobiologia...........................551 sasqeso hormonebi da seqsualuri qceva.....................554 seqsualur urTierTobaTa klasifikacia...................566 promiskuiteti ...................................................................567 poliginia.............................................................................569 poliandria..........................................................................570 monogamia..............................................................................570 beitmanis kanoni .................................................................571 mdedrebis mier seqsualur partniorad mamrebis amorCeva...............................................................572 cxovelTa winasaqorwino ritualebi ...........................573 daswavlis roli sqesobriv gadarCevaSi......................581 frinvelTa galobis daswavla........................................583 cxovelTa mier potenciur seqsualur partniorTa amorCeva ynosviT .................584 mSobelTa qcevis sociobiologia .................................592 dedobrivi gamocdilebis aragenetikuri gadacema................................................................................594 STamomavlobaze zrunva...................................................595 STamomavlobaze zrunvis gavlena frenis warmoSobaze..........................................................601 ojaxi, profesia da socialur urTierTobaTa eTika ........................................................604 cxovelTa ojaxebi .............................................................610 literatura........................................................................627 Tavi meaTe. agresia da SiSi........................................................630 agresiis ganmarteba da zogadi mimoxilva..................631 agresiis kategoriebi .......................................................639 agresiis Teoriebi .............................................................642 froidis Sexeduleba agresiaze.....................................643 lorencis agresiis Teoria .............................................645 msgavseba da gansxvaveba froidisa da lorencis agresiis Teoriebs Soris.................................................647 frustracia da agresia....................................................648 emociisa da kognituri procesebis gavlena agresiaze..............................................................651 adamianTa agresiuli qcevebis laboratoriuli kvleva ..................................................653 cxovelTa agresiul qcevebis klasifikacia,
871 romelic SesaZloa gavrceldes adamianebze.............665 Sexedulebebi agresiis memkvidreobiTobis Sesaxeb...................................................................................676 gansxvaveba qalebisa da mamakacebis agresiulobas Soris...................................680 hormonebi da agresiuli qcevebi...................................682 agresiuli qcevebis neiroqimiuri meqanizmebi..........685 SiSis ganmarteba.................................................................699 SiSis klasifikacia ............................................................701 SiSis dadebiTi gavlena organizmze .............................703 SiSis uaryofiTi gavlena organizmze..........................703 Sexedulebebi SiSis bunebaze..........................................704 cxovelTa testireba Ria velSi .....................................709 literatura........................................................................720 Tavi meTerTmete. siyvaruli, sqesi da jenderi..................725 siyvaruli da misi formebi .............................................728 siyvarulis neirofiziologia.......................................735 siyvarulis evolucia.......................................................743 ra viciT kocnis Sesaxeb? .................................................749 sqesis evolucia.................................................................758 msgavseba da gansxvaveba sqesTa Soris..........................768 sqesi da partnioris amorCeva adamianebSi..................783 jenderis ganmarteba.........................................................791 kulturis gavlena jenderul rolze..........................793 literatura........................................................................798 Tavi meTormete. adamianis evolucia....................................801 adamianis adgili cxovelTa samyaroSi ........................802 anTropogenezis etapebi ..................................................810 adamianis Tavis tvinis evolucia ..................................823 metyvelebis Camoyalibeba...............................................836 primatTa qcevis evolucia..............................................949 literatura........................................................................853 saxelTa saZiebeli .............................................................855
5 T a v i p i r v e l i biosociologia, sociobiologia da socialuri darvinizmi S i n a a r s i biologiisa da sociologiis mijnaze Camoyalibebuli mimarTulebebi......................................... 6 biosociologia da sociobiologia .................................. 9 t. malTusi rogorc socialuri darvinizmis winamorbedi .............................................................................. 15 biologiuri evoluciis koncefciis Camoyalibebis mokle istoria............................................. 18 socialuri darvinizmi, evgenika da evfenika.................. 33 mcdari warmodgena C. darvinis evoluciis Teoriaze ................................................................................... 39 biologiuri da kulturuli evoluciis epistemologia......................................................................... 43 literatura................................................................................. 54
6 biologiisa da sociologiis mijnaze Camoyalibebuli mimarTulebebi sociologia Seiswavlis socialuri sistemebis ganvi- Tarebisa da funqcionirebis kanonzomierebebs, agreTve sxva- dasxva socialuri movlenebis urTierTkavSirs da adamianTa socialuri qcevis kanonzomierebebs. termini sociologia SemoiRo ogiust kontma. sociologia rogorc damoukidebe- li mecniereba XIX saukuneSi Camoyalibda. sociologia saTaves iRebs Soreul warsulSi. Zvel mo- azrovneebs Seqmnili hqondaT filosofiuri sistemebi, romlebSic gadmocemuli iyo sazogadoebrivi cxovrebisa da istoriuli ganviTarebis tendenciebi. iTvleba Tu ara sociologiis mamamTavrad konti, sakamaToa. yvela upirobod Tvlis mas sociologiis naTli- ad. kontma termini Seqmna ori gansxvavebuli enis laTinu- ri da berZnuli sityvebisagan. es sityvebia: laTinuri _ sazogadoeba da berZnuli _ moZRvreba. axali mecnierebis aRsaniSnavad konti sxvadasxva terminebs xmarobda: `socia- luri filosofia~, `socialuri mecniereba~, `socialuri fiziologia~ da `socialuri fizika~. termini sociologia kontma pirvelad ixmara 1839 wels `pozitiuri filosofi- is kursis~ meoTxe tomis 47-e leqciaSi. kontis azriT, so- ciologiis Camoyalibeba damoukidebel mimarTulebad ga- napiroba im problemebma, romlebsac sxva mecnierebebi ar swavloben. es sakiTxebia: `sazogadoeba~, `socialuri or- ganizmi~, `socialuri movlena~, `socialuri sistema~, `so- cialuri arseboba~ da a.S. adamiani bunebiT socialuria, socialuroba misi bunebrivi mdgomareobaa. bunebrivia egoizmic. socialuroba Txoulobs daswavlas. socialu- robas individi iTvisebs aRzrdiT. sazogadoeba bunebrivi warmonaqmnidan iqceva xelovnur nebayoflobiT mowesri- gebulobad. adamiani Tavisi surviliT ver Seqmnis socialur mov- lenebs. mas SeuZlia Secvalos isini bunebrivi kanonzomi- erebis gaTvaliswinebiT. SeiZleba gaadido an Seamciro uk- ve arsebuli socialuri tendenciebi, Secvalo maTi ganvi- Tarebis siCqare, magram ver Secvli maTi Tanmimdevrobis
7 mowesrigebulobas da ver gamotoveb verc erT Sualedur etaps socialur sistemaSi. imave 47-e leqciaSi, romelSic naxmaria termini socio- logia, konti aristoteles moixseniebs sociologiis wina- morbedad. aristoteles mixedviT, dakvirveba aris soci- ologiis ZiriTadi qvakuTxedi. igi adamians ganixilavs ro- gorc politikur cxovels. kontis msoflmxedveloba Camo- yalibda filosofosebis: bekonis, iumis, dekartisa da kondiliakis gavleniT. konti didad afasebda monteskies Rvawls, romelmac pirvelma gaavrcela determinizmis principebi socialuri movlenebis Sesaswavlad. manve aCve- na, rom es movlenebi eqvemdebareba bunebriv kanonzomiere- bebs. konti agreTve did rols aniWebda hobsis Sromebs so- ciologiis CamoyalibebaSi. aRsaniSnavia is garemoeba, rom kontze didi gavlena moaxdina sen-simonma. konti katego- riulad uaryofda am gavlenas. rogorc mkvlevrebi aRniS- naven, Znelia monaxo kontTan raime idea, romelic sxvada- sxvanairi formiT ukve ar iyos sen-simonis SromebSi. kon- tis ZiriTadi socialuri lozungi _ `mowesrigebuloba da progresi~ eyrdnoba kondroses ideas progresis Sesaxeb, romelsac igi sulier mamad Tvlida. SeiZleba iTqvas, rom sociologia aRmocenda sami kano- nzomierebis konstataciis safuZvelze, romlebic monawi- leobdnen sociologiis ganviTarebaSi: 1) mudmivad mimdi- nareobs socialuri ganviTareba, romelic universaluri bunebisaa; 2) ganviTarebis safuZvelia mecnieruli codna, romelic realizdeba teqnikisa da mrewvelobis ganviTare- baSi; 3) sazogadoeba ganviTarebis Sedegad ixveweba, rac gansazRvrulia progresis kanonis zegavleniT. garkveuli azriT, mesame kanonzomiereba ajamebs pirvel ors da aqvs gansakuTrebuli mniSvneloba, raTa gaverkveT im sawyis fo- rmebSi, romlebmac ganapirobes sociologiis Camoyali- beba. amiT saSualeba gveZleva interpolaciuri analizis safuZvelze gaverkveT pirvelyofil adamianTa sazogado- ebrivi urTierTobebis kanonzomierebebSi. am problemaTa kvlevam bunebrivad daaaxlova socio- logia da biologia. aucilebeli gaxda im mravalferovani socialuri urTierTobebis Seswavla, romlebic arseboben cxovelTa samefoSi. cxovelTa socialuri qcevebis kvleva
8 saSualebas gvaZlevs gamovarkvioT, Tu ra SemorCa cxove- luri adamianSi, ukeT gaverkveT adamianis _ socialuri cxovelis bunebaSi, davinaxoT ra aris adamianSi adamianuri da cxoveluri, vibrZoloT adamianSi cxoveluri sawyisis aRmosafxvrelad. biologiurisa da socialuris erTianoba adamianSi filosofiuri TvalTaxedviT ganxilulia e. ko- duas wignSi `sociologiis Sesavali~. am problemaTa arsebobam logikurad warmoSva jer so- ciobiologia, Semdeg ki biosociologia. biologiisa da sociologiis mijnaze axali mecnieruli mimarTulebebis Camoyalibebis aucilebloba ganapiroba im faqtTa arse- bobam, romlebsac adgili aqvT cxovelTa socialuri ur- TierTobebis ganviTarebaSi. cxovelTa samefoSi socialur urTierTobaTa ganviTareba mimdinareobs daaxloebiT imgvarad, rogorc sociologiaSi. CamovTvliT im sam ka- nonzomierebas, romlebic ganapirobeben cxovelTa socia- lur urTierTobaTa ganviTarebas: 1) cxovelTa socialur urTierTobaTa ganviTareba mimdinareobs mudmivad; 2) gan- viTarebis safuZvelia cxovelTa daswavla, romelSic ga- moxatulia cocxal organizmTa TviTorganizaciis gansac- vifrebeli unari; 3) cxovelTa sazogadoebrivi urTierTo- ba garemo faqtorTa gavleniT icvleba da ixveweba. XVIII saukuneSi avtonomiuri disciplinis saxiT viTar- deba istoriis filosofia, romelic swavlobs sazogado- ebis ganviTarebis kanonebsa da mamoZravebel Zalebs. ter- mini istoriis filosofia pirvelad ixmara volterma. istoriis filosofiis kvlevis meTodologiis gafar- Toebam gamoiwvia sociologiis sxvadasxva mecnierebebTan daaxloeba. sociologiisa da biologiis ganviTarebis mij- naze yalibdeba axali mimarTulebebi: socialuri darvin- izmi, socialuri ekologia, socialuri qcevaTmecniereba, socialuri biologia, biologiuri sociologia, socion- ika da biosociologiis problematikasTan dakavSirebuli biosamedicino eTika.  Е.С. Филатова. Соционика для всех. Наука общения, понимания и согласия. Санкт-Петербург, 1999.
9 biosociologia da sociobiologia adamiani rogorc pirovneba aris iseTi socialuri ga- erTianebebis wevri, rogorebicaa: pirveladi socialuri jgufi, eTnikuri kuTvnileba, saxelmwifos moqalaqe da a.S,. romelTa funqcionireba SeuZlebelia misi aqtiuri moRvaweobis gareSe. amitom adamians evoluciurad Camo- uyalibda specifikuri fsiqika, romelic biosocialuri bunebisaa. adamians gacnobierebuli aqvs Tavisi moRvawe- oba, socialuri mdgomareoba da sazogadoebis mier Camoya- libebuli qcevis moralur-eTikuri normebi. amitom, bunebrivia, adamiani aris sxvadasxva mecniere- bis kvlevis obieqti. globaluri problemis calkeuli sa- kiTxebi iswavleboda da iswavleba damoukideblad. mecnie- rebis ganviTarebis dRevandeli done moiTxovs sxvadasxva mimarTulebaTa integracias da adamianis SecnobisaTvis saerTo meTodis gamomuSavebas. aRniSnuli mdgomareoba ga- napiroba Semdegma faqtorebma: 1. Seiqmna da ixveweba Teoriuli biologia, romelmac gaaerTiana evoluciis Teoria, sistemaTa Teoria, organi- zaciis marTvis Teoria da sxv. adamianis biologiuri Teo- riis safuZvlebi zogadbiologiuri Teoriis ganuyofeli nawilia; 2. eqsperimentul mecnierebebSi dagrovda mdidari ma- sala, romelic exeba adamianis biologias: fiziologia, morfologia, embriologia, genetika. saWiro gaxda am masa- lis ganzogadeba zogadbiologiur koncefciaze dayrdno- biT da misi sazogadoebasTan dakavSireba; 3. dagrovda didi masala demografiul statistikaSi, romelic iZleva prognozirebis saSualebas; 4. ekologiuri krizisi stimuls aZlevs adamianis bio- socialur Seswavlas. biogeosferoze did gavlenas axdens sawarmoo, energetikuli, materialuri da informaciuli procesebi. maTi moqmedebiT icvleba bioturi wrebrunva. sazogadoebis arsebobisaTvis SeuZlebelia sawarmoo pro- cesTa Sewyveta, unda moxdes maTi optimizacia adamianis moTxovnilebaTa Sesabamisad. ukanasknel xans sakmaod momravlda Sromebi, romleb- Sic zogadbiologiuri warmodgenebi vrceldeba Homo sapi-
10 ens-ze. aRsaniSnavia cnobili primatologis d.morisis naS- romi “ubalno maimuni”. avtori ganixilavs im morfo-fi- ziologiur Taviseburebebs, romlebic marto adamianisa- Tvis arian damaxasiaTebeli da xazgasmiT aRniSnavs, rom adamianebma unda SevxedoT Cvens Tavs, rogorc biologiur saxes da davadginoT sazRvari Cvensa da cxovelebs Soris. winaaRmdeg SemTxvevaSi im tots movWriT, romelzec vzivarT. entomologma e.vilsonma, romelic cnobilia fundame- nturi gamokvleviT `mwerTa sazogadoeba”, 1975 wels gamo- aqveyna naSromi `sociobiologia: axali sinTezi”, romelic ramdenjerme, bolos ki 2000 wels gamoica (Wilson, 2000). wignma Tavidanve miipyro yuradReba. mas gamouCndnen mim- devrebic: d.baraSi, r.dokinzi, m. riuzi, C. lamsdeni, d. fridmeni da sxv. cxovelTa qcevis genetikisa da evoluci- is cnobilma avtoritetma, edinburgis universitetis pro- fesorma o.meningma (Менинг,1982) am wigns saucxoo uwoda. vilsonis naSromSi siaxled da perspeqtiulad mas miaCnia kavSiri raodenobriv ekologias, genetikasa da evoluciur Teorias Soris. sociobiologia gansakuTrebul rols ani- Webs naTesaur gadarCevas, romelic kargad mJRavndeba in- dividSi da individis damokidebulebaSi jgufis sxva wev- rebTan. termini `sociobiologia” pirvelad erTmaneTisagan damoukideblad ixmares d.skotma da C.hoketma 1946 da 1948 wlebSi. skotis(Scott, 1989) mixedviT sociobiologia aris damoukidebeli mecniereba, romelsac Sualeduri mdgoma- reoba ukavia biologias (gansakuTrebiT ekologiasa da fi- ziologias), fsiqologiasa da sociologias Soris. sociobiologia ar SeiZleba CaiTvalos sruliad axal damoukidebel mimarTulebad. igi aRmocenda eTologiuri da ekologiuri socialuri qcevis safuZvelze. am mimar- Tulebisagan gansxvavebiT, sociobiologia cdilobs cxo- velTa sazogadoebrivi qcevis sxvadasxva formebis axsnas genetikisa da evoluciuri Teoriis safuZvelze. vilsoni 1971 wels wignSi `mwerTa Tanasazogadoeba” amtkicebda, rom mwerTa qcevis bunebis gasarkvevad gamoyenebuli popu- laciuri biologiisa da SedarebiTi zoologiis principe- bi SeiZleba gavrceldes xerxemlian cxovelebze. xerxem-
11 lianTa qcevis Seswavlis safuZvelze miRebuli SedegebiT vilsoni mivida daskvnamde, rom cxovelTa samyaroSi moqme- di biologiuri kanonzomierebebi SeiZleba warmatebiT iqnes gamoyenebuli sazogadoebriv mecnierebebSi. vilsonis interpretaciiT sociobiologia swavlobs sazogadoebrivi qcevis yvela formis biologiur safuZv- lebs. sxva mkvlevrebisagan gansxvavebiT, vilsoni irwmu- neba, rom evoluciur-biologiuri safuZvlebi SeiZleba warmatebiT iqnes gamoyenebuli adamianis socialuri qce- vis asaxsnelad. 1983 wels vilsoni lamzdenTan Tanaavto- robiT gamoqveynebul naSromSi aRniSnavda, rom yvela so- ciobiologs ar ainteresebs adamianis sociologia. gene- tikisa da eTologiis daaxloebam ganapiroba iseTi prob- lemebis kvleva, rogoricaa adamianis qcevis genetikuri determinizacia. aseTi saxis Sromebi, romlebic popula- ruli gaxda bolo sami aTeuli wlis ganmavlobaSi, aSS-Si _ sociobiologiis, xolo evropaSi adamianis eTologiis saxeli- Taacnobili. sociobiologiis ganmarteba sakmaod rTuli aRmoCnda. misi mTavari sistematizatori vilsoni naSromSi `sociobi- ologia: axali sinTezi” Semdegnairad ganmartavs am axal mimarTulebas: `sociobiologia aris sazogadoebrivi qce- vis biologiuri safuZvlebis sistemuri kvleva”. Tumca aseTi ganmarteba zogadi da sakmaod farToa. vilsons, rogorc wignis saTauridanac Cans, surda Se- eqmna axali sinTezuri mimarTuleba, romelic daadgenda cocxal arsebaTa da maT Soris adamianTa socialuri qce- vis biologiur kanonzomierebebs. sociobiologia Camo- yalibda sxvadasxva mecnierebaTa mijnaze. igi emyareba po- pulaciuri genetikis, eTologiis, ekologiis, evolu- ciuri Teoriis, medicinis, socialuri fsiqologiis, anT- ropologiis, eTnografiis, lingvistikisa da sxva mecnie- rebaTa monacemebs. marTalia, sociobiologiis istoria mcire periods moicavs, magram igi male gaxda popularuli da safuZveli Cauyara kvlevis axal programas. sociobiologiis centraluri dogmaa: yoveli indivi- dis qceva mimarTulia maqsimizaciisaken, romelic biolo- giuri SeguebulobiTaa ganpirobebuli. bolo aTi wlis ganmavlobaSi Catarebuli socialur-fsiqologiuri ga-
12 mokvlevebi saSualebas iZleva gaverkveT adamianis qcevis TaviseburebaSi, riTac igi, miuxedavad fiziologiuri procesebis msgavsebisa, gansxvavdeba cxovelisagan. adami- anis unikalurobis aRiarebam, gansakuTrebiT misi qcevebis gaTvaliswinebiT, ar unda dagvaviwyos mniSvnelovani faq- ti: Homo sapiens-i aris dedamiwaze dasaxlebuli biologi- uri saxe da sxva cocxali organizmebis msgavsad biosfe- ros wevria, amitom kacobriobis ganviTarebisaTvis didi mniSvneloba eniWeba adamianis biologiis specifikis swo- rad Secnobas. adamianma evoluciis Sedegad SeZlo Tavisi qcevebis regulireba, romelic arsebul sazogadoebaSi socialurad mizanswrafulia. bunebrivia, am problemis Secnoba Txoulobs sabunebismetyvelo da sazogadoebriv mecnierebaTa miRwevebis sinTezs, rac Camoyalibda vilso- nis naSromSi. principebi sinTezisa, romelic SeiZleba damyardes filogenezs, ekologiasa da sociobiologias Soris, sqema- turad naCvenebia cxrilSi1.1. sociobiologiis sfuZvels warmoadgens reduqcioniz- mi. reduqcionizmi aris mecnieruli kvlevis meTodolo- gia, romlis meSveobiTac ukeT Seicnoba materiis umaRlesi formebis buneba dabal safexurze arsebuli formebis ka- nonzomierebaTa gaTvaliswinebiT. reduqcionizmis tende- ncia niSandoblivia sabunebismetyvelo mecnierebebisaT- vis, igi gamoiyeneba agreTve fsiqologiasa da lingvistika- Si. rTul sistemaTa kvleva maTi martiv Semadgenlebad daSlis gziT xSir SemTxvevaSi metad momgebiania. magali- Tad, genetikuri kodis gaSifvram naTeli mohfina mraval biologiur kanonzomierebas, radganac igi dayvanil iqna qimiuri kanonebis urTierTqmedebasa da kodirebis Sedare- biT martiv wesze, rac dasturdeba Tanamedrove moleku- luri biologiis miRwevebiT. analogiuri mdgomareobaa sociologiaSi. sociologiur kanonzomierebaTa Seswavla qmnis sociologiis bunebis kvlevis axal perspeqtiul mimar- Tulebas. sociobiologia ayenebs postulats imis Sesaxeb, rom arsebobs genebi, romlebic akontroleben adamianis rTu- li qcevebis mraval aspeqts: agresias, egoizms, altruizms,
13 gansxvavebul sqesobriv qcevebs. rTuli qcevebi daiyvaneba genTa eqspresiaze. riCard dokinzis wignma `egoisturi geni~ (Докинз, 1993) farTo popularoba moipova. avtoris azriT, geni egoistu- ri bunebisaa, radgan igi aris wamyvani Zala reproduqciis procesSi. es dasturdeba imiT, rom genebs SeuZliaT rep- likacia (gamravleba), risi meSveobiTac isini gadaecemian momdevno Taobebs. am mosazrebis mixedviT adamianis yvela rTuli qceva genTa replikaciisa da regulaciis produq- tia. adamianis qcevis sociobiologiuri da neirobiologi- uri axsna sicocxlis organizaciis genetikur donezea da- fuZnebuli. vilsonis mixedviT socialuri sistemebi iqmneboda mravaljer, gansxvavebuli specializaciis xarisxiTa da organizaciuli doniT. ganviTarebis piks miRweuli coc- xali organizmebidan igi gamoyofs oTx dones: 1. uxerxem- loTa koloniuri formebi; 2. sazogadoebrivi mwerebi; 3. ZuZumwovrebi (adamianis garda); 4.adamianebi. oTxive jgufs aqvT saerTo socialuri Tvisebebi, magram gansxvavdebian gaerTianebis principebiT. adamianebma sakuTari socialu- ri struqtura ise rTuli gaxades, rom gaCnda socialuri evoluciis meoTxe piki. vilsonma monografiis bolo, 27-e Tavs daarqva: `adamiani sociobiologiidan sociologiam- de”. igi ganazogadebs biologiaSi arsebul faqtebs da aR- niSnavs, rom socialuri qcevebi gaaCniaT cxovelebsac. evoluciis dabal safexurze mdgomi cxovelebis pirve- ladi socialuroba ar Seesabameba maRalorganizebuli in- dividebisas. sociobiologTa azriT, sociogenezi adami- anis evoluciis erT-erTi ZiriTadi principia. amitom dRes intensiurad xdeba cxovelebis socialuri qcevebis evo- luciis Seswavla. am mxriv gansakuTrebiT sainteresoa Zu- Zumwovrebi, radgan maTSi SeiZleba gamovlindes adamianeb- isaTvis damaxasiaTebeli qcevebis Canasaxi. SeiZleba vaRi- aroT, rom teritoriuli da ierarqiuli konfliqtebiT wa- moWrili socialuri winaaRmdegobebi adamians memkvidru- lad gamohyva cxovelTa samyarodan. igive SeiZleba iTqvas agresiul da altruistul qcevebze. amitom sociobiol- ogia intensiurad ikvlevs socialuri qcevebis biologiur ganviTarebas onto- da filogenezSi.
14 cxrili 1.1 kavSiri romelic SeiZleba damyardes fiologenezs, ekologiasa da sociobiologias Soris vilsonis (Wilson, 2000) mixedviT e v o l u c i u r i d a e k o l o g i u r i p a r a m e t r e b i
15 Cven ganvmarteT, Tu ras Seiswavlis sociobiologia. bunebrivia, mkiTxvels gauCndeba kiTxva _ ra gansxvavebaa sociobiologiasa da biosociologias Soris, ras Seiswav- lis biosociologia. biosociologia msgavsad sociobiologiisa, Camoyali- bda biologiisa da sociologiis mijnaze. igi swavlobs ad- amianTa da cxovelTa socialur cxovrebas. misi mizania, gamoarkvios, rogor moqmedebs biologiuri procesebi so- cialur qcevebze. biologiuri procesebidan gamoyofen: altruizms, egoizms, SiSs, siyvaruls, daswavlas, goniv- rul qcevebs, TamaSebs da ganwyobas. swavloben am proces- Ta monawileobas sociogenezSi da im agresiulobas, rome- lsac adgili aqvs socialur jgufebSi. sociobiologia ki swavlobs socialuri qcevis genetikur bunebas. t. malTusi rogorc socialuri darvinizmis winamorbedi socialuri darvinizmi aris XIX s. bolos da XX s. da- sawyisSi Camoyalibebul ideaTa mimarTuleba sazogadoeb- aTmcodneobaSi. igi sazogadoebis ganviTarebis kanonzomi- erebebs ganixilavs biologiuri evoluciis TvalsazrisiT. sazogadoebis cxovreba emyareba organuli samyaros is- toriuli ganviTarebis faqtorebs: bunebriv gadarCevas, arsebobisaTvis brZolas, memkvidrul cvalebadobas. am mi- marTulebis Soreul winamorbedad iTvleba anglikanuri eklesiis moZRvari da hartfordis kolejis axali istori- isa da ekonomikis kaTedris profesori tomas robert mal- Tusi/1766-1844/. 1798 w. gamoqveynebul traqtatSi _ `xalxTa mosaxleobis bunebrivi kanoni~ malTusma Camoayaliba sociologiuri doqtrina, romelic Semdgom farTod gavrcelda sazogado- ebriv azrovnebaSi. igi XIX s-is bolos gansakuTrebiT popu- laruli gaxda politikur ekonomikaSi. malTusis kanoniT, mosaxleoba izrdeba geometriuli progresiiT, xolo arse- bobis saSualebebi ki ariTmetikuliT, rac qmnis winaaRmde- gobas sazogadoebis ganviTarebaSi. man aRniSnuli movlenebi SeniSna mdabio da Raribi xalxis zedmetad swrafi tempiT
16 gamravlebaSi, rac iwvevs mosaxleobis siWarbes; amitom is mdabioebsa da ekonomikurad arauzrunvelyofilebs urCevda qorwinebisagan Tavis Sekavebas, raTa amiT SezRuduliyo gamravleba. siRatake, SimSili, epidemiebi, ganuxrelad mzar- di sikvdilianoba, mZime da momqancveli Sroma da omebi mal- Tuss miaCnda xalxTa raodenobis bunebriv maregulirebel procesad. aRsaniSnavia is faqti, rom malTusma es naSromi Seqmna 1793 wels londonSi gamoqveynebuli uiliam godvinis wignis `gamokvleva politikuri samarTlianobisa da misi gavlenisaTvis zneobasa da bednierebaze” sapasuxod, romel- Sic avtori sayovelTao bednierebis pirobas kerZo sakuTre- bis gauqmebaSi xedavda. bolo dros popularoba moipova j.boneris da g.bra- unis “mosaxleobis optimumis” Teoriam. g.teilori da p.er- lixi ekologiuri krizisis erTaderT mizezad mosaxleob- is zrdas aRiarebdnen. am mimarTulebiT sainteresoa Seve- xoT Tanamedrove ekonomistis, nobelis premiis laureatis f.haiekis (Хайек, 1992) Sexedulebas. mosazreba, rom mosax- leobis Warbi zrda ubedurebiT emuqreba kacobriobas, mcdaria. aseTi Sexeduleba aris malTusis koncefciis ax- leburi interpretacia. malTusis Sexeduleba swori iyo im droisaTvis da iyo mosaxleobis Warb zrdasa da saarsebo saSualebebs Soris korelaciis damyarebis pirveli mcde- loba. malTusis Sexeduleba vrceldeba adamianTa Sromis erTgvarovnebaze. im periodisaTvis arsebobda daqiravebu- li Sromis mxolod erTi forma. es iyo Sroma soflis meur- neobaSi, Sroma erTgvarovan garemoSi erTi da igive iara- RebiT, sadac moqmedebda orfaqtoriani ekonomikis Te- oriuli modeli. aseT pirobebSi malTusis Teoria axloa WeSmaritebasTan. civilizaciam Secvala pirobebi. Sroma aRar aris erTgvarovani. ekonomikis diversifikacia, dife- rencireba da specializacia xels uwyobs axal sawarmoo saSualebaTa gaCenas da zrdis Sromis nayofierebas. amitom axal pirobebSi malTusis daskvnebi Zalas kargavs. momavalze fiqri gansakuTrebiT popularuli xdeba krizisis periodSi. Znelia gansazRvro ra moxdeba momaval wels, ufro Znelia grZelvadiani prognozireba. erTi ki faqtia, utyuarad SegviZlia vTqvaT, rom XXVIII saukunis
17 bolos mosaxleobis raodenoba dedamiwaze gaizrdeba. fu- turologTa umravlesoba Tvlis, rom mogvixdeba energe- tikuli resursebis momWirneobiT xarjva. unda Semcirdes narCenTa raodenoba. mravali mecnieri iziarebs, rom mo- mavalSi ekonomikurad ganviTarebul qveynebSi erT sul mosaxleze gaizrdeba energetikuli moTxovna, romelic ver gamoiwvevs sasicocxlo pirobebis gaumjobesebas. ga- moricxuli ar aris gamoiwvios ukuefeqtic. italieli ekonomistis, mrewvelobis marTvis specia- listis, aurelio peCeis iniciativiT 1968 wlis aprilSi romSi Seikriba aTi qveynis 30 warmomadgeneli. jgufi Se- dgeboda maTematikosebis, biologebis, ekonomistebis, so- ciologebisa da mewarmeebisagan. isini Seikribnen, raTa globaluri masStabiT ganexilaT kacobriobis ganviTa- rebis sirTuleebis awmyo da momavali. jgufs ewoda `romis klubi”. klubi sxvadasxva qveynebis avtoritetul mec- nierul koleqtivebs ukveTavs moxsenebebs, romelTa ma- salebsac aqveynebs ` romis klubis moxsenebebSi~, saerTo saxelwodebiT `kacobriobis gasaWiri”. pirveli moxseneba `zrdis zRvari” momzadebul iqna masaCusetsis teqnolo- giuri institutis mier denis da donel medouzebis xelmZ- RvanelobiT. jem forsteris mier damuSavebuli sistemuri analizis novatorul meTodikaze damyarebiT koleqtivma Seqmna globaluri modeli. models unda ewinaswarmetyve- la, ra moelis kacobriobas momavalSi, Tu SenarCundeba Tanamedrove ekonomikuri da politikuri meTodebi. mode- lirebis Sedegebma aCvena, rom xSir SemTxvevaSi warmoiSve- ba saarsebo resursebis matebisa da daqveiTebis ciklebi, moxdeba mrewvelobis zrda saarsebo resursebTan erTad. garkveuli periodis Semdeg zrdis tempi gaizrdeba mosax- leobis zrdasTan erTad. gaizrdeba agreTve energiaze moT- xovnac. warmoiqmneba zRvari, romelic gamoiwvevs katastro- fas. bunebrivia, moxsenebis masalebma gamoiwvia mZafri kriti- ka. gamoTqmuli iyo azri imis Sesaxeb, rom modelSi ar iyo gaT- valiswinebuli axali teqnologiebi da saarsebo resursebi. kritikis miuxedavad modelirebis Sedegebi afrTxilebs ka- cobriobas, yuradRebiT moekidos momavals. “romis klubis” pirvel moxsenebas mohyva sxva moxsene- bebic, romlebic mieZRvna kacobriobis ganviTarebis sxva-
18 dasxva sakiTxebs: `kacobrioba gzajvaredinze~; `saerTaSo- riso wesrigis gardaqmna”; ` globaluri sazogadoebis mi- zani” da a.S. Tu ekologia da ekonomika Seirwymeba eTikis safuZvelze da gaafarToebs kvlevis perspeqtivas, maSin kacobriobas safuZveli eZleva optimisturad elodos Tavis ganviTarebas. biologiuri evoluciis koncefciebis Camoyalibebis mokle istoria `avtobiografiaSi” darvini saintereso faqts aRniS- navs. 1838 w. oqtomberSi, muSaobis meTxuTmete Tveze, mas Semdeg, rac man daiwyo mcenareTa da cxovelTa cvalebado- bis sistemuri kvleva, garTobis mizniT igi gaecno malTu- sis traqtats. wakiTxuls darvinze didi STabeWdileba mouxdenia. mas Seqmnia azri, rom arsebobisaTvis brZolaSi unda gadarCes sasargeblo cvlilebis mflobeli individi, xolo sazianos mqone daiRupos, rac axali saxeobis warmo- Sobis safuZvelia. malTusis gavleniT darvinma Camoayal- iba Teoria, romlis safuZvelzec mas SeeZlo gaegrZelebi- na muSaoba, magram imdenad SeSinebia ar moqceuliyo mal- Tusis gavlenis qveS, rom Tavisi azrebis Canaweric ki ar ga- ukeTebia. 1842 w. ivnisSi darvins didi gatacebiT Camouya- libebia Tavisi Sexedulebebi 35 gverdze, xolo 1844 w. zaf- xulis periodSi es Teoria aRwera 230 gverdian naSromSi. mogvianebiT, 1859 w., roca darvinma gamosca `saxeobaTa warmoSoba” (Дарвин, 1952), malTusi SesavalSi moixsenia, xo- lo naSromis mesame TavSi qveTavad gamoyo gamravlebis ge- ometriuli progresia da aRniSna misi samarTlianoba cxo- velTa da mcenareTa samyarosaTvis. darvini aRniSnavda, rom malTusis mier Camoyalibebuli Sexeduleba ufro Zlier- ad moqmedebs cxovelebsa da mcenareebSi, vidre adamianTa sazogadoebaSi (sur.1.1). aRniSnul naSromSi darvinma sistemaSi moiyvana biol- ogiis sxvadasxva dargebidan mopovebuli mravali monace- mi, romlebSic naCvenebi iyo organuli samyaros evolucia. literaturuli monacemebisa da sakuTari masalis analiz- ze dayrdnobiT man Camoayaliba bunebrivi gadarCevis Te-
19 oria, romelic Tanamedrove biologiis ZiriTadi qvakuT- xedia. darvini aRniSnavda, rom populaciaSi Semavali indi- videbi erTmaneTisagan mravali niSniT gansxvavdebian. gan- sxvavebis buneba ki gavlenas axdens individis evoluciur potenciaze. individebi, romelTac aqvT unari cvalebad garemoSi adekvaturad Seicvalon da datovon didi raod- enobiT STamomavloba, meti albaTobiT gadarCebian arse- bobisaTvis brZolaSi. termini “arsebobisaTvis brZola” darvinma SemoiRo malTusis zegavleniT. arsebobisaTvis brZolaSi igulisx- meba organizmis aqtiuroba, mimarTuli sicocxlis Sesana- rCuneblad da STamomavlobis arsebobis uzrunvelsayo- fad. individTa SeguebulobaSi igulisxmeba yvela niSani, romelic gaaCnia cocxal organizmebs. am sakiTxebiT dain- teresebul qarTvel mkiTxvels saWiro informaciis miReba sur.1.1. C. darvini da satitulo furceli misi naSromisa biologiuri evoluciis ZiriTad sakiTxebze.
20 SeuZlia a. SaTiriSvilis, s.cagarelis, m.carciZis wignSi: “zogadi biologia” (1999w). bunebrivi gadarCeva moqmedebs populaciis dinamikaze da misi gavlena statistikuri xasiaTisaa. biologiuri evo- lucia darviniseuli bunebrivi gadarCeviT da mutaciuri cvalebadobiT mecnierebaSi farTod aris aRiarebuli ara marto rogorc Teoria, aramed dadasturebulia faqtebi- Tac. dRemde ar arsebobs erTnairi Sexeduleba am faqtor- Ta moqmedebis meqanizmis Sesaxeb. gansakuTrebiT gaurkve- velia gadarCevis, mutaciis da SemTxveviTobis roli maRa- li donis biologiur organizaciaSi. bunebrivi gadarCeva SeiZleba ganimartos martivad ro- gorc sxvadasxva genetikuri variantebis diferenciaciis warmoqmna, rac niSnavs, rom zogierT memkvidrul variantebs aqvs gadarCenisa da TaobaTa datovebis meti Sansi. bunebrivi gadarCeva mimdinareobs imitom, rom garkveul organizmebs gaaCniaT gadarCenisa da didi raodenobiT STamomavlobis datovebis meti unari. darvini xazgasmiT aRniSnavda, rom konkurencia da eliminacia bunebaSi farTodaa gavrcelebu- li, radganac saarsebo resursebi SezRudulia, xolo buneb- rivi gadarCeva gamoavlens konkurenciaSi gamarjvebuls. darvinma, `saxeobaTa warmoSobaze~ muSaobis oci wlis Tavze, 1859 wlis 18 ivniss, axalgazrda ingliseli biogeog- rafisa da zoologis alfred rasel uolesisgan (1823-1913) miiRo xelnaweri statia, romelic exeboda bunebrivi ga- darCevis Teorias. im periodisaTvis 48 wlis darvini ing- lisSi saxelmoxveWil, avtoritetul naturalistad iTv- leboda. mas gamoqveynebuli hqonda fundamenturi Sromebi zoologiaSi, paleontologiaSi, geologiasa da geografi- aSi. uolesma icoda, rom darvini muSaobda evoluciis sa- kiTxebze. maT hqondaT mimowera da uziarebdnen erTmaneTs mecnieruli kvlevis interesebs. darvinisa da uolesis ur- TierToba mecnieruli keTilsindisierebis klasikuri da misabaZi nimuSia. xelnaweris gacnobam aaRelva darvini. aaRelva ara marto iman, rom axalgazrda mkvlevarma daasw- ro mas, aramed imanac, rom maTi Sexedulebebi da termi- nebic emTxveodnen. dadga prioritetis sakiTxi. xelnaweri darvins dasabeWdad undoda gadaeca C. laielisaTvis da
21 arafers ambobda imaze, rom TviTon mas ukve hqonda momza- debuli xelnaweri momavali samtomeulisTvis. megobrebis daJinebuli TxovniT darvinma Tavisi naS- romebidan amokrifa sakiTxebi da 1858 wlis agvistoSi lo- ndonis lines sazogadoebis SromaTa krebulSi uolesis statiasTan erTad gamoaqveyna. mogvianebiT uolesi werda, rom evoluciis Teoriaze darvini gacilebiT adre muSaob- da da prioriteti mas ekuTvniso. sainteresoa aRiniSnos, Tu ra gansxvavebaa darvinisa da uolesis SexedulebebSi. uolesma ver Seafasa aramemkvidruli (modifikaciuri) cvalebadoba, uaryofda sqesobriv gadarCevas. uaryo agre- Tve bunebrivi gadarCevis roli adamianis evoluciaSi. sa- kuTari dakvirvebebis, imdroindeli mecnieruli codnisa da seleqciis miRwevaTa ganzogadebis safuZvelze darvins ufro argumentirebulad aqvs dasabuTebuli Tavisi Sexe- dulebebi. amitomac mkvlevarni am koncefcias darvin- uolesis Teorias uwodeben. 1864 wels uolesi statiaSi `bunebrivi gadarCeva~ iziarebs darvinis yvela ZiriTad ideas da mas `bunebismetyvelebis niutons~ uwodebs. 1869 wels uolesi aqveynebs wigns Tavisi mogzaurobis Sesaxeb msgavsad darvinis `biglisa~. uolesma wigni miuZRvna dar- vins da epigrafSi aRfrTovanebulia misi geniiTa da Srome- biT. manve evoluciis Teoriis aRsaniSnavad Semoitana ter- mini `darvinizmi~ (Уоллес, 1898). darvinis didi Rvawli kacobriobis winaSe is ki ar aris, rom uolesTan erTad daamtkica biologiuri evoluciis arseboba, amaze sxva mkvlevrebic werdnen masze adre. dar- vinis damsaxureba isaa, rom man pirvelma aRmoaCina evolu- ciis ZiriTadi mamoZravebeli faqtori - bunebrivi gadar- Ceva. swored bunebrivi gadarCevaa biologiuri evoluciis warmmarTveli faqtori. darvinamde biologiaSi gabatonebuli iyo idealistu- ri mimarTuleba – kreacionizmi (kreacionizmi laTinuri sityvaa da qarTulad Seqmnas niSnavs). am mimarTulebis mim- devrebs miaCndaT, rom sicocxlis warmoSoba da organuli samyaros formaTa mravalferovneba RmerTis Semoqmedebis Sedegia. am azrs iziarebda karl line (1707-1778), saxeobebi Seqmnilia Semoqmedis mier, rogorc aRwerilia bibliaSi, amitom isini ar icvlebian. linemde analogiuri Sexedule-
22 ba Camoayaliba erT-erTma pirvelma sistematikosma jon reim (1627-1705). igi saxeobaTa SemgueblobaSi xedavda Se- moqmedis arsebobas. uiliam heilim (1743-1805) Camoayaliba principi: `argumentacia, gegmidan - agebuleba”. misi mtki- cebiT cxovelebi da mcenareebi ufro gansacvifrebeli me- qanizmebia, vidre adamianis mier Seqmnili Zravebi. mogviane- biT heilis argumentacia dakonkretda. pirvel planze gad- movida formaTa harmoniuloba da ara maTi sargeblianoba. sur.1.2. karl line da misi Sroma `bunebis sistema~. mogvianebiT aRmoCenil iqna namarx cxovelTa da mcena- reTa naSTebi, romlebic sadReisod ukve aRar arseboben. kreacionistuli poziciidan gamomdinare, dauSvebeli iyo RmerTis mier Seqmnili srulyofili formebis gaqroba. am winaaRmdegobidan gamosvla moaxerxa frangma bunebis- metyvelma kuviem (1769-1832). man wamoayena katastrofaTa Teoria, romlis mixedviTac kataklizmebis Sedegad, rome- lTagan erT-erTi iyo msoflio warRvna, amowyda RmerTi- sagan Seqmnili saxeobebi. sxvadasxva epoqaSi stiqiuri ka- tastrofebi did teritoriebze spobda adgilobriv flo-
23 rasa da faunas, sadac Semdgom sxva adgilebidan mosuli organizmebi vrceldebodnen. meore frangma biologma bunebismetyvelma-transfor- mistma biufonma (1707-1788) Camoayaliba Sexeduleba, rom cxovelebs gaaCniaT organoebi, romlebic ar sWirdebaT. aseTi organoebi warmoiqmna hibridizaciis Sedegad. faq- tobrivad aRiarebul iqna saxeobaTa cvalebadoba. saxeoba- Ta cvalebadobas mxari dauWira linemac Tavisi Sromis bolo gamocemaSi (Кейолоу- s, 1986, mixedviT). Sua saukuneebis moazrovneebs bibliaSi aRwerili sam- yaros Seqmna miTad miaCndaT. avgustinem (353-430) RmerTis Semoqmedeba Seadara mcenaris progresul zrdas. Toma aq- vinelma (1225-1274) samyaros Seqmna ganixila rogorc im Se- saZleblobebis TandaTanobiTi gafarToebis procesi, ro- melic Semoqmedma materiaSi Cado. analogiuri Sexeduleba samyaros ganviTarebaze gaaCnda platons (427-347 Z.w.a.). misi azriT samyaro aris giganturi or- ganizmi, romelic viTardeba saidumlo impulsiT. msgavsi Se- xedulebebi gamoTqmuli aqvT naturfilosofosebs: goeTes (1749-1831), kants (1724-1804) da Cembers (1802-1871). darvinis papam erazm darvinma (1731-1807) wamoayena de- terminirebuli evoluciis sistema, romlis mixedviTac organizms aqvs unari SeiZinos axali niSnebi. lamarkma (1744-1820) Tavis cnobil naSromSi `zoologiis filoso- fia” (Ламарк - 1935, 1937) Camoayaliba erazm darvinis msgavsi Teoria. orive Teoria emyareboda sam princips 1 organiz- mebs aqvT ganviTarebis, garTulebis da srulyofis Tanda- yolili unari. erazm darvins miaCnda, rom organizmTa srulyofilebis unari xorcieldeba Tandayolili aqti- urobiT RmerTisagan Cadebuli principiT. lamarks ki mi- aCnda, rom sasicocxlo Zala warmoiqmneba TviT organizm- Si. organizmSi arsebobs siTburi da eleqtruli fluidebi, romelTa gavleniT ara marto narCundeba, aramed Zlierde- ba kidec mowesrigebuloba. 2. organizmebs aqvT unari, ro-  transformizmi_darvinamdeli periodis evolucionistebis (r. hu- ki, e.didro, e.Jofrua sent-ileri, i. goeTe da sxv.) SexedulebaTa sistemaa mcenareTa da cxovelTa organizmebis cvalebadobisa da er- Ti saxeobis meored gardaqmnis Sesaxeb.
24 melsac lamarki uwodebda Sinagan swrafvas srulyofile- bisaken. garemo ki ar iwvevs cvalebadobas organizmebSi, is iwvevs moTxovnilebaze pasuxs. erazm darvinis mixedviT, pasuxi xorcieldeba uxilavi saidumlo sawyisiT, romelic organizmSia Cadebuli. lamarkis mixedviT pasuxi garemos moTxovnilebaze fluidebiT xorcieldeba. 3. niSnebi, rom- lebic warmoiqmneba organizmSi gaZlierebuli varjiSiT axali miznebis dasakmayofileblad, Taobidan Taobas memkvidreobiT gadaecema. Tu rogor gadaecema niSnebi, verc erazm darvinma da verc lamarkma ver axsnes. maT ver gansazRvres agreTve isic, Tu ratom ar gadadis TaobebSi is niSnebi, romlebmac uvarjiSobiT dakarges funqcia. m.kimuras (Кимура, 1985) azriT lamarkiT aseTi didi da- intereseba ganapiroba iman, rom man Seqmna biologiis isto- riaSi pirveli, sruliad ganzogadebuli Sexeduleba evol- uciur procesze. sadReisod damtkicebulia, rom SeZenili niSan-Tvisebebi memkvidrulad ar gadaecema (rac bolo periodSi sakamaTodaa miCneuli). lamarkis Teoria aRmoCnda mcdari. amitom ganacxada j.simpsonma (Симпсон, 1948) _ sawye- nia, rom aseTi kargi Teoria aRmoCnda mcdario. Carlz dar- vini eWvobda, rom lamarkma Tavisi Teoriis idea erazm dar- vinisagan aiRo, magram es ase ar aRmoCnda. C. darvini “saxeob- aTa warmoSobis” meoTxe gamocemaSi lamarks moixseniebs damsaxurebul, cnobil bunebismetyvelad. C.darvinis uSualo winamorbedis, lamarkis Teoriis Semdeg saWiroa CamovTvaloT is meqanizmebi, rasac emyare- ba darviniseuli evoluciuri Teoria. ingliseli zoolo- gis p.keilous (Кейлоу, 1986) mixedviT esenia: 1.erTi saxeob- is individebs Soris SeimCneva morfologiur da fiziolo- giur niSanTa uwyveti cvalebadoba. Cveni azriT mas albaT unda daematos cxovelTa qcevaTa cvalebadobac. 2. cval- ebadobebi warmoiSveba SemTxveviT da memkvidreobs. 3. cxo- velTa da mcenareTa populaciebs gaaCnia raodenobrivi zrdis unari. 4. populaciaSi gaerTianebul individebs ux- debaT brZola sakuTari Tavisa da memkvidreebis gadasarCe- nad, vinaidan saarsebo resursebi SezRudulia. 5. brZolaSi gadarCebian ukeT Seguebulni da datoveben Tavisive msgavs Taobebs. 6. bunebrivi gadarCevis Sedegad individebis na-
25 wili ukeT Seguebuli xdeba. e. mairi (Майр, 1974) evoluciur Teorias sruliad samarTlianad miiCnevs did biologiur ganzogadebad. sur.1.3. Jan batist lamarki da misi Sromis _ `zoologiis filosofia~ _ satitulo furceli. darvinis Teoriis Seqmnis Semdeg mis sawinaaRmdegod iqmneba axali mimarTuleba neolamarkizmi. am mimarTule- bis mimdevarni darvinis TeoriaSi ar cnoben bunebrivi ga- darCevis SemoqmedebiT rols. neolamarkistebma Seqmnes sami mimarTuleba: 1. orTolamarkizmi - aRiareben mimar- Tul evolucias, romelic gansazRvrulia organizmSi Ca- debuli TvisebebiT, ese igi avtogenezs. 2. meqanolamarkiz- mi _ am mimarTulebis momxreni evoluciur cvalebadobas xsnian organizmTa mizanswrafuli struqturuli da funq- ciuri cvalebadobiT garemos cvlilebebze sapasuxod, ese igi eqtogeneziT, romelic emyareba adekvatur somatur in- duqcias. 3. fsiqolamarkizmi _ am mimarTulebis momxreni evoluciis safuZvlad aRiareben organizmis gacnobiere- bul nebayoflobiT aqtebs.
26 darvinis ideebze neolamarkistTa Tavdasxmas damcve- lad gamouCnda a. veismani, romelmac neodarvinizmSi Seqmna axali mimarTuleba. marTalia, veismanma darvinis ideeb- idan gaiziara mxolod moZRvreba bunebriv gadarCevaze, mas ufro did darvinistad Tvlidnen, vidre TviTon darvins. 1968 wels iqmneba axali mimarTuleba – neitraluri ev- oluciis Teoria, romlis fuZemdeblebia iaponeli mecnieri kimura (Кимура, 1985) da amerikeli mkvlevarebi j. kingi, T. fu- qsi, j. krou. am Teoriis mixedviT evolucia molekulur do- neze mimdinareobs ara darviniseuli bunebrivi gadarCeviT, aramed SemTxveviT warmoqmnili neitraluri an miaxloebiT neitraluri mutaciebis dreifiT. neitraluri Teoria age- bulia mkacr maTematikur kanonzomierebebze dayrdnobiT, romlebic saSualebas iZlevian raodenobrivad iqnes Seswav- lili genebisa da cilebis evolucia, riTac SesaZlebelia Teoriuli Sedegebis Sedareba faqtiur monacemebTan. am Teoriis Camoyalibebas xeli Seuwyo hardi-vainber- gis kanonis dadgenidan ori aTeuli wlis ganmavlobaSi r.fiSeris, n. dubininis, d. holdeinis da S.raitis mier Ca- tarebulma gamokvlevebma. XX saukunis ocdaaTian wlebSi Seiqmna populaciuri genetikis klasikuri Teoria, rome- lic evoluciis sinTezuri Teoriis safuZvelia. raitis naSromi `evolucia mendeliseul populaciebSi~, fiSeris `bunebrivi gadarCevis genetikuri Teoria ~ da holdeinis `evoluciis faqtorebi~ gaxda kulminaciuri momenti po- pulaciuri genetikis ganviTarebaSi. damyarda sruli har- monia darvinizmsa da mendelizms Soris. rodesac vsaub- robT evoluciis sinTezur Teoriaze, ar SeiZleba gverdi avuaroT nobelis premiis laureats h. melers, romelmac naTeli mohfina genTa mutaciis rols evoluciaSi buneb- rivi gadarCevis gziT. klasikuri darvinizmis, genetikisa da ekologiis mona- cemTa sinTezis Sedegad XX saukunis 30-50 wlebSi Seiqmna evoluciis sinTezuri Teoria (sur. 1.4). am Teoriis Camoya- libebaSi arsebiTi roli iTamaSa s. Cetverikovis, r. fiSe- ris, f. dobJanskis, simpsonis, e. maieris, j. haqslis, j. ste- binsis gamokvlevebma. evoluciis sinTezuri Teoriis Camo- yalibebaSi gadamwyveti roli miuZRvis haqslis wigns `evo- lucia: Tanamedrove sinTezi~ (1942).
27 klasikuri darvinizmi biologiuri evoluciis sinTe- zuri Teoria genetika (stabiluroba da cvale- badoba TeoriaSi) ekologia (populaciebisa da umaR- lesi taqsonomiebis gavr- celeba, cvalebadoba) sur.1.4. biologiuri kvlevis sxvadasxva sferoTa miRwe- vebis safuZvelze Camoyalibebuli evoluciis sinTezuri Teoria. am Teoriis mixedviT evoluciis elementaruli struq- tura aris populacia. evoluciis mamoZravebeli faqto- rebia: mutaciuri procesi, genTa dreifi, genTa nakadi, iz- olacia. erTaderT mimarTul mTavar da warmmarTvel faq- tors warmoadgens darvinis mier aRmoCenili da Seswavli- li bunebrivi gadarCeva. evoluciis sinTezuri Teoriis Zi- riTadi postulatebi Semdegia (Воронцов, 1999): 1. evoluciis elementaruli masala aris mcire, magram diskretuli memkvidruli cvlilebebi _ mutaciebi. mutaciuri procesi stoqasturia. igi evoluciuri ma- salis mimwodebeli faqtoria. 2. evoluciis mTavar mamoZravebel faqtors warmoadgens bunebrivi gadarCeva. 3. evoluciis elementaruli erTeuli aris populacia. 4. evolucia atarebs divergenciul xasiaTs: winare erTi taqsonidan sawyiss iRebs ramdenime axali Svileuli taqsoni. yovel saxeobas hyavs erTi winapari forma, sa- boloo jamSi erTaderTi winapari populacia. 5. evoluciisaTvis niSandoblivia TandaTanobiTi (gra- dualuri) da xangrZlivi xasiaTi. 6. saxeoba warmoadgens Caketil sistemas, romelic moicavs morfologiurad, fiziologiurad da genetikurad gan- sxvavebul, magram reproduqtiulad araizolirebul erTeulebs (magaliTad: populacia, qvesaxeoba da a.S.).
28 7. genTa nakadi (alelTa mimocvla) mxolod saxeobis Sig- niT mimdinareobs. amdenad saxeoba warmoadgens geneti- kurad erTian da Caketil sistemas, genofondis erTi- anobas panmiqsia uzrunvelyofs. 8. nebismieri realuri taqsoni (saxeoba, gvari,ojaxi da a.S.) monofileturi warmomavlobisaa. 9. evoluciisaTvis niSandoblivia aramimarTuli da ga- uTvaliswinebeli xasiaTi. axali saxeobebis warmoSobas darviniseuli gagebiT ar iziarebs anri bergsoni (Бергсон, 1998). igi darvinis evolu- ciuri Teoriis naklze miuTiTebs Semdegi parodiiT. da- vuSvaT, moqandakem mravali warumatebeli cdis Semdeg Seq- mna mSvenieri qandakeba. Seqmnili qandakebis mixedviT Ca- moisxa yalibi da misi meSveobiT qandakeba uricxv egzemp- larad gamravlda. me vkiTxulob: `rogor Seiqmna es mSveni- eri qandakeba?~ pasuxad vRebulob: `yvela cudi qandakeba, rac moqandakem Seqmna, daamsxvria, kargi ki uricxv egzem- plarad gaamravla~. es pasuxi ar makmayofilebs da ganme- orebiT vkiTxulob: `ki magram, rogor Seqmna moqandakem kargi qandakeba?~ razedac aseT pasuxs viReb: `rogor da SemTxveviT~. darvinis evoluciur Sexedulebebs Seexo fridrix nicSe. man Tavis naSromSi (Ницше, 1997), patara erTgverdian qveTavSi `darvinis winaaRmdeg” Camoayaliba Tavisi damoki- debuleba arsebobisaTvis brZolis mimarT. is aRniSnavda, rom arsebobisaTvis brZola ar aris kargad dasabuTebuli. arsebobisaTvis brZolis Sedegi ar aris iseTi, rogoric miaCniaT darvinistebs. ar imarjveben Zlierni da privile- girebulni. sazogadoebaSi piriqiT xdeba, yovelTvis imar- jvebs susti. sustebi imarjveben, vinaidan isini ufro metni da ufro Wkvianebi arian, vidre Zlierebi. amave dros sustebs sulieri samyaro ufro ganviTarebuli aqvT. bevr Tanamedrove biologs Soris (Gould, 1980; Келерман. 1991; Авизер, 1998) gavrcelebulia azri, rom darvinis Se- xedulebebi damajerebeli iyo 1859 wlamde, dRes ki mopo- vebulia mdidari paleontologiuri masala, romelSic ar aRmoCnda darvinis Teoriis damamtkicebeli gardamavali formebi. bunebrivi gadarCevis damamtkicebeli argumen- tebi farTod aris ganxiluli wignSi `zogadi biologia~ (SaTiriSvili da sxv., 1999).
29 XX saukunis didi humanisti al- bert Sveiceri Tavis biografiaSi saintereso cnobas gvawvdis dar- vinis evoluciuri Teoriis Sesaxeb. 1908 wels anatom Svalbes unda wae- kiTxa sajaro leqcia anTropologi- aSi elzasis erT-erTi qalaqis sa- xalxo ganaTlebis sazogadoebis- aTvis. Svalbes rCevisaTvis miumar- Tavs Tavisi kolegisTvis, Sveiceris maswavleblisaTvis, profesor Smid- bergisTvis – leqciaze darvinis Teoria rom vaxseno, msmenels xom ar gavaRizianebo. pasuxad ki miuRia: `ar daindoT msmeneli. yvelaferi uT- xariT darvinizmis Sesaxeb, magram ar axsenoT maimuni. msmeneli kmayofili darCeba darviniTac da TqveniTaco~. Svalbec* ase moqceula, leqcias ki didi warmatebiT Cauvlia. (sur. 1.5). darvinis Teorias didi Sefaseba misca anTroposofiis fuZemdebelma rudolf Stainerma. igi werda, Cven rom gveRiarebina cxovelebisa da mcenareebis mravalferovani saxeo- bebis erTbaSad Seqmna, rogorc es warmodgenili hqonda karl lines, unda dagveSva bunebaSi saswaulebis arseboba. darvinma `dagvimtkica mcenareTa da cxovelTa saxeobebis warmoqmna gadarCevisa da arsebobi- saTvis brZolis kanonebiT, riTac gamoricxa sabolood saswaulebis arseboba~.* * А. Швейцер. Жизнь и мысли. Изд. «Республика», М. 1996, стр. 66. * А. Штайнер. Из области духовного знания, или антропософия. Изд. «Энигма», М. 1997, ст. 66. sur.1.5. 1874 londonSi ga- mocemul iumoristul wignSi moTavsebuli karikatura m. pottis da r. Sortis (Potts, Short, 1999) mixedviT. 1861 wels oqsfordSi britaneTis asociaciis sxdomaze tomas henri haqslis episkoposi samuel uilberforsi Seeki- Txa: `darvins winaprad maimu- ni babuis Tu bebiis mxridan hyavdao?~. pasuxad miuRia: Tu amas me mekiTxebiT, vin mirCevnia babuad _ maimuni Tu adamiani bunebisagan daj- ildoebuli didi zegavlenis unariT, romelic amas iye- nebs mniSvnelovani mecnier- uli diskusiis mifuCeCebisa- Tvis, me udavod visurvebdi maimunso!, rasac mohyolia damswreTa sicili.
30 cnobili belgieli fizikosi – nobelis premiis lau- reati i.prigoJini i.stengerTan erTad gamoqveynebul naS- romSi (Пригожин, Стенгер, 2000) albert ainStainze wers, rom is gaxda fizikis darvini. darvinma gvaswavla, rom adamiani biologiuri evoluciis ganuwyveteli nawilia, xolo ainS- tainma dagvanaxa, rom Cven uwyveti kavSiriTa varT dakavSi- rebuli samyaros evoluciasTan. darvinis evoluciurma Teoriam didi gavlena moaxdina fizikos l. bolcmanze. 1886 wels wakiTxul leqciaSi `siTbos meqanikuri Teoriis meore kanoni~, igi wers: `Cemi Rrma rwmeniT Cvens saukunes rkinis, orTqlis an eleqtroobis epoqas ki ar uwodeben, mas darvinis epoqas daarqmeveno~. prigoJini aRniSnavs, rom darvinis Teoriis mixedviT jer xdeba saxeobis spontanuri fluqtuacia, ris Semdeg erTveba gadarCeva da iwyeba Seuqcevadi biologiuri evo- lucia. bolcmanis mixedviT SemTxveviToba iwvevs Seuqceva- dobas. darviniseuli evoluciis Sedegi gansxvavdeba bolc- maniseulisagan. bolcmanis interpretaciiT, adgili aqvs sawyisi pirobebis daviwyebas, irRveva sawyisi struqtura. darviniseuli evolucia ki asocirdeba TviTorganizacias- Tan, romelic ganuwyvetliv rTuldeba. sur.1.6. logistikuri mrudi i. prigoJinis (Пригожин, 1985) mixedviT.
31 TviTorganizaciis problemisadmi miZRvnilia mravali saintereso gamokvleva. maT Soris gansakuTrebuli adgili ukavia darvinis Sromebs bunebrivi gadarCevis rolis Sesaxeb evoluciis procesSi. erTi periodi gabatonebuli iyo azri, rom darvinis Teoriasa da Termodinamikis meore kanons Soris arsebobs winaaRmdegoba. marTlac, darvinis mixedviT biologiur procesTa ganviTarebisas adgili aqvs struqturis garTulebas da mowesrigebulobis xarisxis gaz- rdas. Termodinamikis meore kanonidan gamomdinare ki yovel daxurul sistemaSi mimdinare evoluciis procesi iwvevs qaosis (entropiis) xarisxis gazrdas. es moCvenebiTi wina- aRmdegoba moixsna mas Semdeg, rac gacnobierda evoluciuri procesis ori gansxvavebuli faqti: daxurul sistemaSi mimdi- nare procesi iwvevs siTbur wonasworobas, fizikur qaoss, Ria sistemebSi _ki TviTorganizacias. biologiur procesTa TviTorganizacia iwvevs struq- turis garTulebas da sistemis stabilur funqcionirebas. es movlena kargad Cans martiv ekologiur magaliTze, ro- melic maTematikuri modelis saxiT aRwera prigoJinma (Prigogine et al. 1977). populaciis zrda garkveul konkretul garemoSi aRiwereba logistikuri gantolebiT sur.1.7. ekologiuri niSnis Tanmimdevruli Sevseba sxvadasxva saxeobebis mier i. prigoJinis (Пригожин, 1985) mixedviT.
32 dx)XN(KX dt dx  sadac: K- dabadebis maxasiaTebelia, d- sikvdilianobis, xolo N-garemos unari, SeinarCunos populacia. amoxsnili gantoleba SeiZleba warmovidginoT logistikuri mrudis saxiT (sur.1.6). evolucia mTlianad determinirebulia. populacia maSin wyvets zrdas, rodesac saarsebo garemoSi sakvebi amowurulia. SeiZleba moxdes ise, rom arealSi da- sawyisSi mcire raodenobiT gaCndes axali saxeobebi, rom- lebic xasiaTdebian gansxvavebuli ekologiuri parametre- biT K,N da d. aseTi ekologiuri fluqtuaciis gamo ismis kiTxva populaciis struqturul mdgradobaze. SeiZleba axalma saxeobebma Seaviwrovos Zveli an TviTon gaqres. mdgradobis xazobrivi analiziT advilia warmovidginoT, SeuZlia Tu ara axal saxeobebs Seaviwrovos Zveli im Sem- TxvevaSi, Tu ganxorcieldeba Semdegi piroba N2 - d2/K2 > N1 - d1/K1 Tanmimdevroba, Tu rogor avseben saxeobebi ekologi- ur niSas, warmodgenilia 1.7 sur.-ze. es modeli saSualebas gvaZlevs raodenobrivad zustad davamtkicoT, rom imarj- vebs ukeT Seguebuli saxeoba. terminebi `logistikuri mrudi~, `logistikuri ganto- leba~ SemoiRo belgielma maTematikosma da demografma p.ferxulstma 1832w. adamianTa gansaxlebis aRsawerad. am- erikelma ekologma r. pirlma 1928w. logistikuri mrudi gamoiyena populaciis dinamikis dasaxasiaTeblad. u. odu- mis (Одум, 1986) mixedviT logistikur mruds aqvs Semdegi saxe: ) K N 1(rN dt dw  sadac N aris populaciaTa raodenoba, r _ populaciis zrdis siCqare, k _ garemos moculobiTi maxasiaTebeli po- pulaciis maqsimaluri simWidrovisas. am gantolebas zogjer uwodeben ` ferxulst-pirlis gantolebas~.
33 socialuri darvinizmi. evgenika da evfenika malTusis Teoriis mowinaaRmdegem k. marqsma 1873 wels darvins gaugzavna `kapitalis~ franguli gamocemis pirve- li tomi. miiRo ra es wigni 1873 wlis 1 oqtombers, darvinma marqss gaugzavna werili, romelSic igi cdilobda erTgva- rad Sors daeWira Tavi am naSromidan. 1880 wels marqsma darvins gaugzavna me-12 da me-13 Tavebis koreqtura Tavisi naSromis inglisuri gamocemisa, romelic misTvis surda mieZRvna da sTxovda koreqturisaTvis gadaexeda. darvinma marqsis Txovnas 1880 wlis oqtomberSi weriliT upasuxa: “Zvirfaso ser! gmadlobT Tqveni Tavaziani werilisaTvis da misi danarTisaTvis. Cem wignze Tqveni SeniSvnebis ama Tu im formiT gamosaqveyneblad sulac araa saWiro Cemi Tanx- moba da Cemis mxriv sasaciloc iqneboda Tanxmoba iseT sa- kiTxze, romelic amas ar saWiroebs. vamjobinebdi, rom ga- nayofi an tomi (Tqveni Txzulebisa) me ar momeZRvnas (Tum- ca gmadlobT CemTvis mogebuli pativisaTvis), radgan es garkveuli zomiT imis aRmniSvneli iqneboda, rom viwoneb mTel Txzulebas, ris Sesaxebac me araferi vici. gadaWriT vuWer ra mxars azris Tavisuflebas yvela sakiTxSi, mainc vfiqrob, saWiroa es Tu ara. qristianobis da Teizmis sa- winaaRmdego pirdapirma sabuTebma, saeWvoa, raime STabeW- dileba moaxdinos xalxze da rom azris Tavisuflebisa- Tvis yvelaze ufro meti sargebloba moaqvs gonebis Tanda- TanobiT ganaTlebas mecnierebis progresis Sedegad. ami- tom, me Segnebulad mudam gverds vuvlidi religiaze we- ras da vifarglebodi mecnierebis sferoTi. Tumca SesaZ- loa, me mafiqrebda is wuxili, romelsac gamoviwvevdi Cemi ojaxis zogierT wevrSi, Tu me, ama Tu im saxiT, mxars davu- Werdi religiaze pirdapir Tavdasxmebs. vwuxvar, uariT rom vpasuxob Tqvens Txovnas, magram me moxuci da Zalian dasustebuli var da koreqturis gadaxe- dva (rogorc am ukanaskneli dReebis gamocdilebam damarw- muna) Zalian mRlis. vrCebi Tqveni erTguli C.darvini~* * Ч. Дарвин, Избранные письма. Изд. «ИЛ», М. 1950, ст. 275.
34 am werilidan Cans, rom darvini gaemijna marqsis ideebs. zemoaRniSnulidan gamomdinare, malTusis sociologi- ur doqtrinas didi gavlena mouxdenia darvinis msoflm- xedvelobaze, rac aisaxa “saxeobaTa warmoSobaSi”. darvinis cocxal sistemaTa biologiuri evoluciis Teoriam ki gav- lena moaxdina mis Tanamedrove sociologze h. spenserze. spenserma biologiuri evoluciis principebi gamoiyena so- ciologiur kanonzomierebaTa asaxsnelad. igi iTvleba im ideaTa damfuZneblad, romlebic mecnierebaSi cnobili gaxdnen socialur darvinizmad. ingliseli inJinrisa da filosofosis herbert spense- ris (1820-1903) Sexedulebebi Camoyalibebulia a. kontis pozitivizmisa da j. milis subieqtivizmis gavleniT. spen- serma kacobriobas dautova mniSvnelovani mecnieruli naSromi “sinTezuri filosofiis sistema”, romelSic sxva problemebTan erTad ganxilulia biologiuri evoluciis sakiTxebic. dRes misi saxeli moixsenieba iseT evolucion- istTa gverdiT, rogorebic iyvnen uolesi da e. hekeli. gan- sxvavebiT uolesisagan da hekelisagan, romlebic darCnen orTodoqs darvinistebad, spenserma mniSvnelovani koreq- tivebi da damatebebi Seitana evoluciis TeoriaSi. spenseris (Спенсер, 1998) gagebiT nebismieri ori siste- mis urTierTqmedebiT yalibdeba wonasworoba. es mdgoma- reoba SeiZleba gavrceldes organizmisa da garemos urTi- erTobaze. wonasworoba orgvaria, pirdapiri da arapir- dapiri. pirdapiri wonasworoba iwvevs organizmebis Segu- ebulobas. Seguebuloba ganicdis cvalebadobas garemos cvalebadobidan gamomdinare. pirdapir wonasworobasTan erTdroulad moqmedebs arapirdapiri wonasworoba, rome- lic gamoixateba ukeT SeguebulTa gadarCenaSi da romel- sac darvini bunebriv gadarCevas uwodebda. arapirdapiri wonasworoba akeTebs imas, rasac ver asrulebs pirdapiri. bunebrivad ismis kiTxva, romeli wonasworoba ufro saWi- roa organizmTa evoluciisaTvis. spenseris mixedviT ara- pirdapiri wonasworoba, e.i. darviniseuli gagebiT buneb- rivi gadarCeva, moqmedebda, moqmedebs da imoqmedebs mu- dam. mcenareebSi da dabali ganviTarebis cxovelebSi bunebrivi gadarCeva rCeba evoluciis ZiriTad faqtorad.
35 umaRlesi ganviTarebis cxovelebSi ki, romelTac kargad gamoxatuli organoTa morfo-funqciuri diferencireba gaaCniaT, aqtivdeba pirdapiri wonasworoba. arapirdapiri wonasworobis aqtivoba qveiTdeba da misi funqcia ifarg- leba imiT, rom daaCqaros pirdapiri wonasworobis damya- reba. spenseris azriT, pirdapiri wonasworoba aris lamar- kis faqtori, xolo arapirdapiri _ darvinisa. biologiuri evoluciis spenseriseuli koncefcia sa- fuZvlad daedo mis sociologiur Sexedulebebs, romlebic Camoyalibdnen sazogadoebis bioorganul Teoriad. soci- ologiaSi biologiuri evoluciis principebis gadataniT gamoikveTa ori mimarTuleba-bioorganuli da socialur _ darvinistuli. bioorganuli mimarTulebis mimdevrebi p.lilienfel- di da r.vormsi arian spenseris mier aRwerili im analogiis damcvelni, romelic arsebobs biologiur da socialur sistemebs Soris. analogia gamoixateba sistemis nawilTa zrdaSi, diferencirebasa da integraciaSi. maT aRniSnul analogiaze Sexedulebebi ufro gaaRrmaves. daaxasiaTes TiToeulis stuqturul-funqciuri mniSvneloba sazoga- doebis organizaciaSi. maTi azriT sazogadoebis nebismi- eri revoluciuri cvalebadoba ganixileba rogorc paTo- logia _ arabunebrivi movlena. sazogadoebis organizaciis biologizacias sociolo- gi darvinistebi sxvadasxvanairad ganixilaven. germaneli sociologebi f.Salmeieri da g.macati gvTa- vazoben Teoriebs, romlebic amodian wminda biologiuri evoluciis principebidan. m.vakaro aRiarebs arsebobisaT- vis brZolis formas sazogadoebriv cxovrebaSi, magram cdilobs biologiuri evoluciis es erT-erTi kanonzomie- reba sxvadasxvanairad ganixilos adamianebsa da cxoveleb- Si. avstrieli sociologi iuristis l. gumploviCis Sexe- duleba eyrdnoba adamianTa sazogadoebaSi socialuri konfliqtebis arsebobas, romlis mizezsac warmoadgens subieqtis moTxovnileba - ibatonos sxvaze. u. samneris da u. bedugotas mier gamokvleulia pirvelyofil sazogado- ebaSi socialuri normebisa da Cvevebis gavlena adamianTa qcevis regulaciaze. grafi de bilenvili 1727-1732 wlebSi gamocemul Tavis SromebSi amtkicebda, rom franguli aristokratia aris
36 `didi rasis”, dampyrobi frankebis STamomavali, dabali fena ki “arasrulyofili” galTa tomebisa. burJuaziuli revoluciis Semdeg frangi mwerali, fi- losofosi da diplomati Jozef de gobino /1816-1882/ Tavis naSromSi “cda adamianTa rasis araerTgvarovnebisa” uar- yofs adamianTa rasis erTianobis yovelgvar formas (Zopzea- to, Gripper, 1999, mixedviT). igi amtkicebs rasaTa ierarqiul bunebas. TeTr rasas miiCnevs wamyvan Zalad, xolo ferads da Savs _ daqvemdebarebulad. socialuri institutebi da kultura determinirebulia rasobrivad. gobinos azriT is- toriis tragikuli dialeqtika mdgomareobs imaSi, rom xde- ba rasaTa Sereva, rac iwvevs civilizaciis ganviTarebasa da gafarToebas TeTri rasis monawileobiT. meore mxriv ki ci- vilizacia ganwirulia _ igi daiRupeba. rasobrivi elitari- zmi kulturul fardobiTobaSi gamoixateba. misi gagebiT evropuli civilizacia ar aris ukeTesi sxva civilizacieb- ze da rogorc sxvebi, isic ganwirulia sasikvdilod. gobinos koncefciis gavleniT iqmneba rasobriv-antro- pologiuri skola, romlis warmomadgeneli x.Cemberleni uaryofs gobinos pesimizms da mouwodebs kacobriobas aR- adginos ariuli suli. igi iTvleba germanuli faSizmis mTa- var ideologad. 1895 wels gamocemul naSromSi “mecxramete saukunis safuZvlebi” aRwerilia evropis istoria, romel- Sic umaRles miRwevad aRiarebulia tevtonuri kultura. aRsaniSnavia ingliseli fsiqologisa da antropolo- gis frensis haltonis /1827-1911/ naSromebi. man fsiqolo- giur eqsperimentSi maTematikuri aparatis gamoyenebiT Seqmna meTodi adamianTa individualur-fsiqologiur gan- sxvavebaTa dasadgenad, safuZveli Cauyara anTropogeneti- kasa da diferencialur fsiqologias. mis saxelTan aris dakavSirebuli evgenikis warmoSobac. evgenikuri moZRvreba Seiqmna ufro adre, vidre xelme- ored moxdeboda gregor mendelis mier dadgenili geneti- kuri kanonebis aRmoCena g. de frizis, k.korensisa da k.Cer- makis mier. naSromSi `memkvidreobiTi genia”, romelic ga- moqveynda 1869 wels, haltonma Tavisi biZaSvilis, darvinis ideebis gavleniT Camoayaliba evgenikis principebi. evgeni- ka berZnuli sityvaa da qarTulad karg gvars niSnavs. es
37 aris moZRvreba adamianis memkvidruli janmrTelobis, misi SenarCunebis da gaumjobesebis Sesaxeb. haltonma mecni- erebs SesTavaza SeeswavlaT is genetikuri faqtorebi, ro- mlebic momdevno TaobebSi iwveven adamianis fizikur- fsiqikuri da gonebrivi SesaZleblobebis gaumjobesebas. evgenikuri ideebiT intensiuri gataceba iwyeba XX sa- ukunis ociani wlebidan, roca gafarTovda genetikuri kvlevebi da dadginda, rom adamianis genetika gansazRvru- lia mendel-morganis kanonebiT, dgindeboda adamianis mem- kvidruli niSnebis kanonzomierebebi. saubedurod, evgeni- kuri ideebiT gatacebuli mecnierebi da koleqtivebi xSi- rad scildebodnen mecnierebas, ar ucdidnen aRmoCenaTa kanonzomierebis bolomde dadgenas da gaanalizebas, ris Sedegadac irRveoda momavali kvlevebis humanuri pro- grama. rigi mecnierebisa ocnebobda kacobriobis moralur daxvewaze, sxvani ki moiTxovdnen SeeqmnaT gabatonebuli da monuri rasebi. sayovelTaod aRiarebuli genetikosi, nobelis premiis laureati h.melleri dabejiTebiT mo- iTxovda adamianis bunebis gaumjobesebas. am sakiTxebs man miuZRvna 200 Sroma. amerikis sociologiuri sazogadoebis yofili prezidenti wignSi `genetika da adamianis momava- li” acxadebs: radgan moxerxda cxovelTa moSenebaze kont- roli, logikuria, rom igi gavrceldes adamianebzec. k.lo- rencis azriT Tanamedrove adamians biologiuri TvalTa- xedviT Sualeduri adgili ukavia cxovelsa da im adamians Soris, romelic unda Seiqmnas. amitom adamianSi unda gaic- xrilos cxoveluri warmoSobis arasasurveli genebi. RonisZiebas, romelic mimarTulia adamianTa geno- fondis gasaumjobeseblad, evgenikuri ewodeba, xolo ro- melic auaresebs genofonds _ disgenikuri. evgenikaSi Ca- moyalibda ori mimarTuleba: pozitiuri da negatiuri. po- zitiuri evgenika swavlobs im alelTa gamravlebisa da Se- narCunebis SesaZleblobebs, romlebic xels uwyoben sasur- veli fenotipis warmoqmnas. negatiuri evgenika SeimuSavebs brZolis meTodebs iseT alelTa sixSiris Sesamcireblad, romlebic aregulireben arasasurveli fenotipis Seqmnas. negatiuri mimarTuleba gamoixateba imaSi, rom xeli Se- eSalos im bavSvTa dabadebas, romelTac arasasurveli ge- nebi gaaCniaT. amisaTvis gamoiyeneba sterilizacia da kli-
38 nikuri izolacia. iseTi RonisZiebis jamuri Sedegi, rome- lic mimarTulia arasasurveli genebisadmi, SedarebiT sustia. gansakuTrebiT im pirTa mimarT, romelTac homo- zigotur-recesiuli genebi gaaCniaT. xSir SemTxvevaSi problematuria, Tu ra unda CaiTvalos arasasurvelad. amitom negatiuri evgenika araefeqturia. misi meTodebis gamoyeneba adamianis mimarT araeTikuria. lederbergma SemoiRo axali termini evfenika, romel- mac gamoiwvia evfenikis diferencireba. evfenika aris mi- marTuleba, romelSic igulisxmeba adamianTa populaciis Secvla garemos saarsebo pirobebis gaumjobesebiT. cnebe- bi evgenika da evfenika SeiZleba SevadaroT fenotipsa da genotips. evgenika SeimuSavebs meTodebs genetikuri ma- salis gasaumjobeseblad, evfenika ki adgens garemos pi- robebs, romlebmac gavlena unda moaxdinon informaciul rgolze, rogoricaa dezoqsiribonukleinis jaWvidan ri- bonukleinis mJavas agebis matriculi reaqcia, Semdeg ki cilis sinTezi, romelic ayalibebs sasurvel niSans feno- tipSi. uaxloes momavalSi albaT SesaZlebeli gaxdeba SemuSav- des genotipis regulacia makontrolebel genebze zemoq- medebis saSualebiT. aseTi regulaciis meqanizmebi dgindeba. perspeqtiuli xdeba ori mimarTuleba: pirveli _ Tavis tvi- nis moculobis gazrdis regulacia, Sesabamisad gonebrivi SesaZleblobis gazrdiT. meore _ imunuri barieris gadalax- va organoTa transplantaciis SemTxvevaSi. evgenikurma mimarTulebam asaxva pova politikaSic. ev- genikis gavleniT SezRudul iqna imigracia aSS-Si. evgeni- kis momxreebi sxvadasxva argumentebis moSveliebiT cdi- lobdnen daesabuTebinaT, rom Crdilo da Sua evropidan gadmosaxlebul pirovnebebs ufro meti sargebloba mo- aqvT qveynisaTvis, vidre aRmosavleT evropidan da aziidan gadmosaxlebulT, amitom gadmosaxleba aRmosavleT evro- pis qveynebidan da aziidan SezRuduli iyo. analogiur ten- dencias hqonda adgili inglisSi. germaniaSi evgenikas `rasuli higiena~ uwodes. Seiqmna rasis mistikuri koncefcia da nordiuli rasa gamocxadda keTilSobil rasad, romelic unda gabatonebuliyo kacob- riobaze. am ideas safuZveli daudo pletcem 1895 wels.
39 kacobrioba Sedgeba negroiduli, evropoiduli da mongoloiduri rasebisagan. maT `did rasebs~ uwodeben. am did rasebSi anTropologiuri klasifikaciis safuZvelze gamoyofen patara kategoriebs, romlebsac tipebs an jgu- febs uwodeben. sxvadasxva periodSi sxvadasxva ideologi- is gavleniT Camoyalibda rasul-anTropologiuri skole- bi. rasul-anTropologiur koncefciebs Soris mravali gansxvavebis miuxedavad SeiZleba isini dayvanil iqnen sa- erTo gamaerTianebel postulatebze: 1. sxvadasxva sazogadoebebi, socialuri da kulturuli jgufebi TavianTi bunebiT rasul-anTropologiuri warmonaqmnebia. 2. sazogadoebisa da kulturis evolucia rasul-anTro- pologiur jgufebSi gansxvavebulia. 3. rasebi da anTropologiuri jgufebi TviTneburad da- yofilia `dabal~ da `maRal~ kategoriebad. aqedan Ca- moyalibda `arasrulfasovnebis~ kategoria. gamarT- lebulia socialuri uTanasworoba da eqspluatacia. 4. adamianTa socialuri qcevebi da kultura mTlianad ganpirobebulia biologiuri memkvidreobiT. 5. rasebisa da anTropologiuri jgufebis Sereva mavnea bio- logiuri, socialuri dakulturuli ganviTarebisTvis. mcdari warmodgena C. darvinis evoluciis Teoriaze darvinis mier mowodebuli biologiuri evoluciis koncefcia mcdarad iqna gagebuli zogierTi mkvlevaris mi- er. am Teoriis mcadrma interpretaciam iseTi didi popula- roba moipova sazogadoebis farTo wreebSi, rom o. da d. sol- brigebma (Солбриг О. Солбриг Д. 1982) TavianTi Sromis erT- erTi qveTavi specialurad miuZRvnes am sakiTxs. gaugebrobas iwvevs is mcdari interpretacia, romlis mixedviTac biologiuri evolucia gaigivebulia arsebobi- saTvis brZolasTan. termini `arsebobisaTvis brZola~ ek- uTvnis darvins, romelmac igi malTusis zegavleniT ixmara Tavis SromebSi: `saxeobaTa warmoSoba bunebrivi gadarCe- vis gziT, anu ukeTSeguebuli jiSebis gadarCena sicocxli-
40 saTvis brZolaSi~ (1859); `Sinauri cxovelebisa da kultu- ruli mcenareebis Secvla~ (1868); `adamianis warmoSoba da sqesobrivi gadarCeva~ (1871). Tu yuradRebiT iqneba gaan- alizebuli zemoT CamoTvlili Sromebi, davinaxavT, rom metaforuli gamoTqma `arsebobisaTvis brZola~ araswo- rad iqna interpretirebuli. darvins miaweres is, rac mas ar wamouyenebia. darvini TviTon iyo Sewuxebuli mis mimdevarTa moRva- weobiT. isini cdilobdnen samarTliani evoluciuri kanon- zomierebebi, romlebic momqmedeben cxovelTa da mcena- reTa samyaroSi, gadaetanaT da gaevrcelebinaT adamianTa sazogadoebaze. sxvaTa Soris termini `arsebobisaTvis brZola~ cdiloben ar ixmaron im mkvlevarebma, romlebic iziareben darvinis evoluciuri Teoriis yvela mosazrebas. isini `arsebobisaTvis brZolas~ cvlian terminiT `kon- kurencia saxeobis SigniT~ da `saxeobaTa Soris~ (Тимофеев- Ресовский, Воронцов, Яблоков, 1969. Галл, 1976; Dobzhansky 1970). konkurenciis orive forma, romelic warimarTeba bunebrivi gadarCeviT, Semotanilia da dasabuTebulia darvinis mier. cocxal organizmTa Soris brZolis Sesaxeb mcdari id- ea popularuli gaxda spenseris Semdeg, romelmac is gamo- iyena Tavis socialuri evoluciis koncefciaSi. spenseris epoqaSi idea - arsebobisaTvis brZola individebs Soris, romelSic imarjvebs ukeT Seguebuli da sargeblobs ga- marjvebis SedegiT, misaRebi iyo sazogadoebis garkveuli fenisaTvis. amitom spenseris amgvar interpretacias bevri mimdevari gamouCnda. aRsaniSnavia is garemoeba, rom XIX saukunis meore naxevarSi farTod gavrcelda idea Tavisu- fal kerZo mewarmeobisa SeuzRudveli uflebebiT. soci- ologiaSi am ideis dafuZnebas cdilobdnen spenseris Sexe- dulebebze dayrdnobiT. zogierTi ise Sors wavida, rom spenseris Sexedulebebs zneobrivi xasiaTic ki miawera. bi- ologiuri evoluciis kanonzomierebis gadataniT social- ur sferoSi spenserma araswori interpretacia misca darvinis ZiriTad ideas. darvinis diferencialuri gadar- Ceba da TaobaTa datoveba spenserma Secvala bunebrivi ga- darCevis erT-erTi elementiT, diferencirebuli amowydomiT, romelic ganpirobebulia garemosTan
41 SeugueblobiT. man dauSva, rom konkurencia aris diferencirebuli sikvdilis ZiriTadi mizezi. am formiT es idea ekuTvnis spensers da araviTari saerTo ara aqvs darvinTan. igi gnoseologiuria da ar emyareba mecnieru- lad dasabuTebul realur movlenas. darvini `ukeT Se- guebulebSi~ gulisxmobs individebs, romlebic didi raodenobiT toveben reproduqciis unarian Taobebs. aseTebi SeiZleba iyvnen fizikurad susti individebic, romlebic xSirad gvxvdebian bunebaSi. darvinis moZRvrebis Seqmnidan 100 wlis Semdeg sabWo- Ta genetikosi t. lisenko Seecada socialisturi ideolo- giisaTvis miesadagebina `darvinizmi~. biologiuri evolu- ciis Teoriis miseuli interpretacia ar aris marTebuli. lisenkom uaryo genetikisa da citologiis ZiriTadi de- bulebebi da dauSva, rom bunebaSi adgili aqvs SeZenil ni- San-TvisebaTa memkvidreobiTobas. bunebrivia, lisenkos Sexeduleba warmoadgens neolamarkizms biologiaSi. lise- nkos surda eCvenebina, rom organul bunebaSi adgili aqvs iseTsave naxtomebs, rogorc revoluciebs sazogadoebeb- Si, raTa gaemarTlebina is socialuri Zvrebi, romlebic moxda ruseTSi XX saukunis dasawyisSi. sadReisod yvelas kargad aqvs gacnobierebuli lisen- kos mier daSvebuli Secdomebis arsi, rasac ver vityviT spenseris mimarT. spenseris did popularobas garkveulad xeli Seuwyo nicSes mier wamoyenebulma zekacis Seqmnis ideam. unda aRiniSnos erTi arsebiTi gaugebroba darvinis evoluciis TeoriaSi. darviniseuli gagebiT evolucia ver sazRvravs momavals. zogierTebi fiqrobdnen, rom biolo- giur evolucias gaaCnia raRac Sinagani mamoZravebeli Za- la, romelic mas xdis mizanmimarTuls. am Teorias orTo- genezi ewodeba. igi emyareba t. eimeris Sexeduleba, romlis mixedviTac evoluciis mimarTuleba gansazRvrulia Tvi- Ton sawyisi cvalebadobiT da ar eqvemdebareba bunebriv gadarCevas. evoluciis orTogenezuli Teoria ewinaaR- mdegeba darvinis Sexedulebas. gaugebrobis mniSvnelovani momenti iqmneba im SemTxve- vaSi, rodesac darvinis evoluciuri Teoriis SedegiT cdi- loben imsjelon moralur-eTikur normebze. es exeba nic- Ses azrs, romelic cdilobs daasabuTos arsebobisaTvis
42 brZolis usafuZvloba. is akritikebs darvinistebs im mo- tiviT, rom sazogadoebaSi Zlierebze imarjveben sustebi, vinaidan isini ufro Wkvianebi arian da sulieri samyaro ufro ganviTarebuli aqvT. evoluciaze msjelobisas dar- vini saerTod ar exeba moralis sakiTxebs. arc erT darvi- nis mimdevars ar aRuniSnavs, Tu ra roli eniWeba cxovelTa `zneobriv~ mxares arsebobisaTvis brZolaSi. evoluciu- rad rac unda maRalganviTarebuli iyos cxoveli, is ver gaxdeba `zneobrivad~ ukeTesi amomwydar formebTan Seda- rebiT. saerTod, cxovelTa zneobaze laparaki ara mecnie- rulia, igi anTropomorfistuli mimarTulebaa. darvins akritikebs anri bergsoni. is ar iziarebs axali saxeobebis warmoSobas darviniseuli gagebiT. amis sailus- traciod mas mohyavs zemoT ganxiluli magaliTi mSvenieri qandakebis Sesaxeb. bunebrivi gadarCevis Sedareba moqanda- kis saqmianobasTan ar aris marTebuli. Tavis tvinSi mimdi- nare kognituri procesebidan gamomdinare, moqandakes uyalibdeba momavali qmnilebis xati da cdilobs masTan miaxloebuli qmnileba Seqmnas, rasac xSir SemTxvevaSi ver axerxebs. bunebriv gadarCevas mizani ar gaaCnia. misi moqme- debis mimarTuleba stiqiurad warmoiqmneba. moqandake Tavisi profesiuli ganaTlebidan gamomdinare muSaobis procesSi cvlis qandakebis formas. xan raRacas amatebs, xan aklebs. didi Sromis Semdeg raRaciT ukeTess Rebu- lobs, romelic akmayofilebs mis gemovnebas da amravlebs yalibiT imdenjer, ramdenjerac moindomebs. Cven SegviZ- lia vilaparakoT moqandakis SemoqmedebiT evoluciaze, romelic ganpirobebulia gemovnebiT, SromisunarianobiT da im skolis kulturuli faseulobiT, romlis wiaRSic moqandake Camoyalibda rogorc xelovani. bergsonis mier moyvanili magaliTi exeba kulturis evolucias da ara- feri aqvs saerTo makro- da mikrobiologiur evoluci- asTan, romlis Sedegad Cndebian axali sistematikuri kate- goriebi. darviniseuli arsebobisaTvis brZola samarTliania da moqmedebs mcenareTa da cxovelTa samyaroSi. misi gadatana adamianTa sazogadoebaSi ar aris marTebuli. amis winaaRm- degi iyo TviTon darvinic, rac kargad Cans im werilSi, ro- melic miswera marqss.
43 biologiuri da kulturuli evoluciis epistemologia evolucia mTavari paradigmaa rogorc sabunebismet- yvelo, ise sazogadoebrivi mecnierebebisaTvis. evolucia ganacxadia istoriis codnis Sesaxeb. is ambobs, ama Tu im fenomenis warsuli mdgomareoba ar aris mocemuli mdgoma- reobis identuri, ar aris rekurentuli (ganmeorebadi) an cikluri, igi absoluturad gansxvavdeba mocemuli feno- menis awmyosagan. Cven SegviZlia visaubroT mzis sistemis evoluciaze da vTqvaT, rom mze da planetebi warsulis sxvadasxva period- Si ar iyo igive formis, ra formisac dRes aris. aseve SegviZ- lia visaubroT saxeobaTa an kulturis evoluciis Sesaxeb. yvela SemTxvevaSi, roca ki gamoiyeneba sityva evolucia, vgulisxmobT sxvadasxva procesebs sxvadasxva SedegiT. biologiaSi termini `evolucia~ Tanamedrove gagebiT 1762 wels pirvelad ixmara Sarl bonem progresuli emb- riogenezis mimarT (Кейлоу, 1986). f.haiekis (Хайек, 1992) mixedviT enaTmecnierebaSi evolucia 1787 wels naxmari aqvs uliam jons, romelmac aRmoaCina indoevropul enaTa saerTo warmoSoba. 1816 wels franc bopam ixmara kultu- ris evolucia. 1836 wels enaTa evoluciaze wers vilhelm humbolti. termini `genetika~ germanul enaSi gamoyenebu- li aqvT: 1767 wels _ i. gerders, 1793 wels _ f. Silers, 1800 wels _ k. vilands. terminma popularoba moipova mas Semde- g, rac 1913 wels gamoqveynda uiliam beitsonis Sroma `gene- tikis problemebi~, romelSic dasabuTebulia, rom biolo- giur niSan-TvisebaTa memkvidreobiToba xorcieldeba genTa meSveobiT, gansxvavebiT kulturuli memkvidreobi- sagan, romelic daswavliT gadaecema. biolog ernst mairis mixedviT fizikur samyaroSi evo- lucia teleomatikuria. es niSnavs, rom cvlilebebi ki aR- mocendeba, magram isini mkacrad determinirebuli arian, vinaidan fizikur kanonebs eqvemdebarebian. magaliTad, wiTeli giganti varskvlavi. Cven viciT periodebi, rom- lebsac is gaivlis da SegviZlia maRali albaTobiT viwinas- warmetyveloT, Tu ra mouva mas momavalSi. Cven vflobT am
44 codnas im mizezis gamo, rom varskvlavis warsuli, awmyo da momavali fizikis kanonebiT aris determinirebuli. organizmis ganviTareba ki, dawyebuli zigotidan, ar ganisazRvreba fizikis kanonebiT. igi xorcieldeba uj- redebSi arsebul dnm-Si Cawerili genetikur insturqciaTa seriuli programis realizaciiT. amitomac am instru- qciaTa codna saSualebas gvaZlevs viwinaswarmetyveloT organizmis momavali fenotipuri mdgomareoba. am cvlile- baTa mimdevroba aseve determinirebulia, magram gan- sxvavebulia varskvlavis formis cvlilebisagan, romelsac ara aqvs specifikuri instruqcia. mairi aseT cvlilebebs _ centraluri programiT gansazRvrul mimarTul cvlilebebs _ teleonomikurs uwodebs. teleonomikuri evolucia gan- sazRvrulia instruqciaTa TanmimdevrobiT. teleomatikuri ki regulirdeba fizikis kanonebiT. bolo xans didi yuradReba eTmoba evoluciuri episte- mologiis* Camoyalibebas, rac saSualebas mogvcems ukeT gaverkveT da gavaanalizoT adamianis codnis zrda da misi funqciebi, agreTve adamianTa urTierTobis spontanurad Camoyalibebul sxvadasxva formis wesrigSi amovikiTxoT sociobiologiuri kanonzomierebebi, sworad ganvsazRv- roT biosocialur urTierTobaTa momavali perspeqtiva. evoluciis epistomologia aris Semecnebis Teoriis ise- Ti nairsaxeoba, romelic gons da misi moqmedebiT Seqmnil produqts ganixilavs evoluciuri procesis SedegiT. am mxriv jer kidev bevria gasakeTebeli. samarTlianad aRniS- navs haieki (Хаиек, 1992): `Cven gvWirdeba ara marto evoluci- is epistemologia, aramed moralur tradiciaTa evoluciis codna, romelic Tavisi TvisebebiT sakmaod gansxvavebulia imisagan, rac moqmedebs dRevandel adamianTa Soris~. Cveni qcevis moraluri normebi ar warmoqmnila instinq- tebidan da arc gonis Semoqmedebis Sedegia. igi damoukideb- * epistemologia warmoqnilia ori berZnuli sityvisagan: episteme- codna, logos-moZRvreba. termini pirvelad SemoiRo 1854 wels Sot- landielma filosofosma j. feriem naSromSi `metafizikis safuZ- vlebi~. igi filosofiis dargia da warmoadgens Semecnebis Teorias. epistemologia swavlobs adamianis codnis warmoSobas, xasiaTs, kvlevis meTodebsa da zRvars.
45 eli fenomenia da raRac Sualeduri adgili ukavia instinq- tsa da gons Soris. adamianTa moralur tradiciaTa ganviTareba, ise ro- gorc kulturuli cxovrebis sxva mravali aspeqti, mimdi- nareobda gonis evoluciasTan erTdroulad. instinqti da goneba a.bergsonis (Бергсон, 1998) moZRvre- bis mixedviT Zireulad gansxvavdebian erTmaneTisagan. ins- tinqti sicocxlis Sinagan bunebasTan aris dakavSirebuli, goneba ki sicocxlis mxolod zogadi cnebebiT gamoxatul Tanafardobebsa da garegan formebs icnobs. garegnuli, zedapiruli codna mxolod iaraRebis dasamzadeblad aris vargisi. instinqts ki SeuZlia axali cxovrebis organiza- ciaSi miiRos monawileoba. aqve unda aRiniSnos, rom Tu cocxali arsebis es ori unari erTmaneTisagan absoluturad diferencirebuli _ gaTavisTavadebuli rodia. instinqti da goneba yovelTvis erTad arsebobs, magram sxvadasxva arsebebSi isini sxvadasxvanairad arian ganviTarebuli. ada- mianSi goneba sWarbobs instinqts. gonebis prevalirebas ins- tinqtze garkveulad kulturis evoluciam Seuwyo xeli. goneba da instinqti xSirad urTierTsapirispiro gze- biT akmayofilebs sasicocxlo moTxovnilebebs. garemodan moTxovnilebebis dakmayofileba SeiZleba organizmisagan gancalkevebuli Sromis iaraRis SeqmniT, an TviT organ- izmSi arsebul an evoluciurad axlad formirebul orga- noTa saSualebiT. magaliTad, adamiani Tavisi moTxovni- lebis dasakmayofileblad Toks da mis sagrex manqanebs am- zadebs, oboba ki Tavisive organizmSi _ jirkvalSi gamoimuS- avebs saablabude sekrets. Sromis iaraRebis Seqmna xorcieldeba fabrikaciis gziT. amnairi saqmianobisaTvis aucilebelia goneba misi fardo- biTi, simboluri codniT da meqanisturi msoflmxedvelo- bisadmi midrekilebiT, romelic nawilTa ganxilvidan erT mTelad Sejamebaze gadadis. sruliad gansxvavebuli una- ria saWiro organos Seqmnis gziT sasicocxlo moTxovni- lebis dakmayofileba. es unari fabrikaciiT ki ar warimar- Teba, aramed organizaciiT. misi wyalobiTaa, rom sazoga- doebriv mwerebSi sxvadasxva socialur moTxovnilebaTa dasakmayofileblad yalibdebian sxvadasxvanairad or- ganizebuli individebi _ muSebi, meomrebi da a. S. amgvari
46 organizaciuli jgufebis Camoyalibebam safuZveli misca bergsons ganecxadebina, aucilebelia gqondes intuiciis unari, raTa aRiqva sicocxle mTeli misi organuli mTli- anobiTo. mwerTa socialur qcevaTa instiqtur gamovlena- Si man dauSva cxovelebSi ara marto sakuTari sicocxlis, aramed sxva arsebaTa sicocxlis xedvac. aRsaniSnavia erTi faqti: darvinma Tavis @saxeobaTa warmoSobaSi@ me-8 Tavi miuZRvna instinqtebs. Tavis dasaw- yisSi man ganacxada, rom is ar exeba gonebrivi SesaZleblo- bis warmoSobas iseve, rogorc saerTod sicocxlis warmo- Sobas. me-8 TavSi darvinima aRwera ramdenime instinqturi qceva da aRniSna maTi cvalebadoba. swored amaSia darvinis damsaxureba. man mecnierebaSi gabatonebuli metafizikuri Sexeduleba organizmTa cvalebadobis Sesaxeb materialis- turi msoflmxedvelobiT Secvala. arsebobs gamoTqma _ yve- laze praqtikulia kargi Teoriis arseboba, es vrceldeba biologiuri evoluciis Teoriazec. XIX saukunis Sua wlebidan _ Teoriis Seqmnidan _ misi mniSvneloba ganuxrelad izrdeba. igi praqtikulad did gavlenas axdens TiTqmis yvela biologiuri disciplinis ganviTarebaze. Tanamedrove kacobriobis erT-erTi yve- laze didi problema aris urTierToba biosferosTan. ada- miani Tavisi gaCenis dRidan aqtiurad iWreba istoriulad Camoyalibebul ekosistemebSi. optimaluri gzebis arCeva dedamiwis produqtiulobis gazrdis mizniT da meurneobis perspeqtiuli dagegmva biologiuri mimarTulebiT Txoul- obs evoluciuri procesebis codnas. es procesi sqematu- rad ase SeiZleba warmovadginoT. (sur. 1.8). sur.1.8. urTierToba sazogadoebasa da garemos Soris
47 saxeobaTa evolucia Tanamedrove gagebiT Tavisi Sede- gebiT arawinaswarmetyveluria. nawilobriv igi emorCile- ba bunebriv gadarCevas, romeliv deterministulia im Tva- lTaxedviT, rom igi saxeobas ukeT adaptirebulad ayali- bebs. bunebrivi gadarCeva mxolod nawilia evoluciis pro- cesis mamoZravebeli Zalebisa. am dros saxeobis evoluci- aSi aranairi programa ar vlindeba, ar warmoCindeba. niut- onisTvis damaxasiaTebeli potenciali ar gamovlindeba Australopithecus afarensis-idan. is faqti, rom niutons Tavis wi- naprebSi A. afarensis hyavda, bevrs ar niSnavs. aseTi winapari sxva adamianebsac da sxva saxeobebsac hyavdaT. A. afarensis potenciali SeiZleba gamovleniliyo sxvadasxva mimarTu- lebiT da maT Soris erT-erTi niutonic gaxlavT. magram niutoni ar iyo A. afarensis potencialis ukeTesi gamovlena, vidre romelime neandertaleli. amas mivyavarT mniSvne- lovan TvalTaxedvamde. varskvlavTa evoluciisa Tu orga- nizmTa ganviTarebisagan gansxvavebiT, romlebic moicaven mxolod erTeuli obieqtis axal formaSi gardaqmnas, neodarvinistul mimarTulebas Semoaqvs axali gansxvave- buli komponenti _ STamomavlobis divergencia maTi winap- rebisagan da erTmaneTisagan xazebis daSorebis Semdeg. bu- nebrivma gadarCevam SesaZloa ori evoluciuri xazi sxva- dasxva mimarTulebiT waiyvanos. am procesebSi genTa dre- ifisa da mutaciuri procesis monawileoba biologiuri evoluciis mimarTulebas gauTvaliswinebels da arawinas- warmetyvelurs xdis. biologiuri evoluciis Teoria ayenebs mraval komp- leqsur problemas, romelic uSualod exeba adamians. ada- miani erTi mxriv, aris biologiuri evoluciis Sedegi da imavdroulad aris socialuri arseba. mis formirebaSi di- di roli eniWeba kulturul evolucias. v. grantis (Грант, 1980, 1991) mixedviT kulturuli evo- lucia mimdinareobs Taobebs Soris kulturuli faseul- obebis TandaTanobiT dagrovebiT. pirvelad xdeba sasar- geblo codnis SeZena, romelic vrceldeba Tanasazogado- ebis individTa masaSi. daswavlis saSualebiT SeZenili co- dna gadadis momdevno TaobaSi. momdevno Taoba SeZenil codnas amatebs mis mier aRmoCenil axals da es procesi grZeldeba uwyvetad.
48 kulturul evolucias zogjer moixsenieben rogorc fsiqosocialur, zeorganul an ekosomatur evolucias. cnobili avstro-amerikeli ekonomisti, nobelis premiis laureati haieki (Хайек, 1992) akritikebs sociobiologebs, romlebic amtkiceben, rom ena, morali, samarTali da a. S. ga- dadis genetikurad, ris meqanizmebsac xsnis Tanamedrove molekuluri biologia. es idea iseTive mcdaria, rogoric is, TiTqos adamianma Seqmna da gamoigona iseTi institutebi, rogoricaa: morali, samarTali, ena, fuli, an Tavisi survilisamebr SeZlebs maT daxvewas. am sakiTxebis swori axsna, xazgasmiT aRniSnavs haieki unda arsebobdes instinq- tsa da gonierebas Soris. amitom biologiuri da kulturu- li evolucia raRacaSi analogiuriebi, magram didad gan- sxvavebulebi arian. haieki eyrdnoba julian haqslis azrs da aRniSnavs, rom kulturuli evoluciis procesi Zire- ulad gansxvavebulia biologiurisagan. mas gaaCnia sakuTa- ri kanonzomierebebi, meqanizmebi, marTvis formebi, romle- bic ver aixsneba marto biologiuri evoluciis poziciidan. haieki evoluciur Teorias farTo istoriul konteqs- tSi ganixilavs. evoluciuri epistomologiisaTvis auci- lebelia gaverkveT im gansxvavebaSi, rac arsebobs biolo- giur da kulturul evolucias Soris, unda gamovarkvioT is evoluciuri procesebi, romlebsac eqvemdebareba soci- alur-ekonomikur formaciaTa ganviTareba. evoluciis ep- istemologias arTulebs Tanamedrove fizikis miRwevebi. Cndeba axal-axali elementaruli nawilakebi, romlebic afarToeben Cvens warmodgenebs samyaros evoluciaze. fi- zikur-qimiurma monacemebma cxadyo, rom evolucia ar Se- moifargleba mxolod cocxali sistemebiT. evolucias ad- gili aqvs araorganul bunebaSic. kulturuli evoluciis procesebi TavianTi SedegebiT cxr.-Si 1.2 dajgufebulia im funqciuri msgavsebiT, ro- melic mowodebulia i. skotis (Scott, 1989) mier. cvlilebis procesebis saerTo kategoria moicavs individualuri or- ganizaciebisaTvis damaxasiaTebel pirvelad procesebs, rogoricaa fantazia, goniereba da daswavla. metyvelebis saSualebiT individualuri procesebi erTiandeba jgu- febad. cvlilebebs ganicdis TviT ena. sinerguli pro- cesebis (romlebic garkveul kombinaciebs Seicaven indi-
49 videbs Soris) fantaziis Sedegad gveZleva gamogoneba, inovacia da aRmoCena. cvlilebebis mesame kategoria warmoadgens informaci- is miRebis da Senaxvis process, bolos mocemulia direqti- uli procesebis jgufi: fsiqologiuri seleqcia an tele- onomia. xdeba diferenciuli gadarCena an naturaluri se- leqcia. zogadi cvlilebebi xorcieldeba dabadebiT da sik- vdiliT. sikvdilis Sedegad qreba informacia. dabadebiT ki mimdinareobs informaciis reorganizacia. gadacemis pro- cesebi aris erT-erTi mTavari kategoria. imitacia xdeba cxovelebSi metyvelebis gareSe, xolo adamianebSi igi Tan sdevs metyvelebian da arametyvelebian qcevebs. enobrivi komunikacia moicavs gaazrebuli instruqciiT swavlas. cxa- dia, aseTi klasifikacia xelovnuria, vinaidan adgili aqvs procesTa erTmaneTSi gadafarvas. mesame jgufSi asaxulia kulturuli evoluciis yvelaze mniSvnelovani saxeebi. cxrilSi (cx. 1.2) motanili kulturuli evoluciis procesebis da produqtebis didi ricxvi kontrastSia bio- logiur evoluciasTan, romelsac gaaCnia oTxi ZiriTadi procesi da pirdapiri gavlena aqvs cocxal materiaze. kul- turul evolucias sami transmituli gadacemis procesi ga- aCnia, biologiurs ki mxolod erTi. biologiuri evoluci- is pirdapiri gavlena Semofarglulia erTi produqtiT _ fiziologiuri organizaciiT. kulturuli evolucia gansxvavdeba teleonomikuri da teleomatikuri procesebisagan. igi Seicavs determinis- tul elementebs, romlebic moicaven kulturaTa adapta- cias garemo pirobebTan. es adaptacia SeiZleba sxvadasxva kulturuli gzebiT ganxorcieldes. kulturaTa umetesi aspeqti garkveulwilad moicavs Tavisufal arCevans. maga- liTad, miuxedavad imisa, rom gramatika enisaTvis aucile- belia, cnobilia sintaqsis generaciis uamravi gzebi, rom- lebic Tanabrad sruluflebiani xdeba. arsebobs adamianis Semosvis uamravi forma, romlebic ZiriTadad warsuliTa da modiT ganisazRvreba da mxolod nawilobriv _ siTboTi da dacviTi funqciebiT. amgvarad, kulturuli xasiaTis generacia romelime sawyisi wertilidan moicavs mraval stoqastur faqtors. gana vinmes SeuZlia iwinaswarmet- yvelos Cacmis is variantebi, romlebsac gvTavazoben mxat- var _ modeliorebi. miuxedavad amisa, Cven SegviZlia gamo-
50 vicnoT epoqa, romelSiac suraTia gadaRebuli da igi gvaZ- levs codnas modis cvlilebebis Sesaxeb droSi. es aris se- riulobis ukan mdgomi logika. cxrili 1.2 kulturuli evoluciis procesebi da produqtebi i. skotis (Scott 1989) mixedviT a. cvlilebis procesebi: 1. pirveladi Sinagani procesebi (organizmebSi): a) fantazia da proeqciuli azrovneba, b) daswavla. 2. jgufuri procesebi: a) enis cvla:konceptebi da organizacia, b) sinergiuli procesebi: kombinatoruli procesebi da sinergiuli problemebis amoxsna, g) gamogoneba, inovacia, aRmoCena. 3. dagrovebis procesebi: informaciis dagroveba. 4. direqtiuli procesebi: a) fsiqologiuri seleqcia-teleonomia, b) diferenciuli gadarCena-naturaluri seleqcia, g) sikvdili da dabadeba. b. gadacemis procesebi: 1. modeli, imitacia. 2. enobrivi komunikacia _ swavla, 3. difuzia da artefaqtebis reproduqcia. g. kulturuli evoluciis Sedegebi: 1. enobrivi Sedegebi: a) Tavad ena _ leqsika da gramatika, b) ideebi: arasityvieri fenomenebis simboluri gamosaxva, konceptebis CamoTvliT, g) Canawerebi, d)qcevis wesebi, e) ceremoniuli qcevebi. 2. araenobrivi qceva 3. socialuri organizacia, instituciuri organizaciis CaTvliT. 4. xelsawyoebi, manqanebi _ artefaqtebi, romlebic da- kavSirebuli arian energiis moxmarebasTan. 5. simboluri artefaqtebi: a) religiuri, b) artistuli. 6. konstruqciebi _ Senobebi da a. S. 7. warmoeba _ saWmeli, tansacmeli da a. S.
51 biologiuri evoluciisagan gansxvavebiT kulturuls aqvs teleologiis elmentebi, romlebic gulisxmoben gansazRvruli miznebisaken qmedebas. teleologiuri az- rovneba SeiZleba iyos religiuri, rodesac movlenebi in- terpretirdeba, rogorc RvTismieri, winaswargansazRv- ruli gegmis Sedegi. kulturuli evoluciis gavleniT Cven vsaubrobT agreTve xalxis gegmebze da im saqmeebze, romlebsac isini axorcieleben TavianTi miznebis misaRwe- vad. garkveulwilad, specifikuri, damaxasiaTebeli kul- turuli istoriebi warmoadgenen miznis ganxorcielebis- aTvis xalxTa qmedebis Sedegs. darvinis Sromebis gamoqveynebis Semdeg Zalian swra- fad iwyeba biologiuri evoluciis principebis SeWra sa- zogadoebaTmcodneobis, ekonomikisa da lingvistikis sxva- dasxva sferoebSi. erT-erTi pirveli, vinc gamoiyena dar- vinis Teoria arabiologiuri daniSnulebiT, iyo cnobili germaneli lingvisti avgust Sleixeri. ienis universitet- ma 1900 wels gamoacxada konkursi samecniero naSromebze, romlebSic unda asaxuliyo, Tu ra mniSvneloba aqvs sa- xeobaTa warmoSobis Teoriul principebs politikur kon- cefciaTa ganviTarebasa da saxelmwifo kanonmdeblobaSi. konkursSi pirveli adgili mieniWa vilhelm Salmaieris naSroms `memkvidreoba da gadarCeva xalxTa cxovrebaSi~. darvinis koncefciam gavlena iqonia literaturaT- mcodneobazec. am mxriv aRsaniSnavia Cveni Tanamemamulis, gamoCenili kritikosis kita abaSiZis literaturuli moR- vaweoba. man qarTvel mkiTxvels `iveriis~ (1894 wlis #165 da #166) furclebidan gaacno Tavisi maswavleblis f. brunetieris Sromebis Sinaarsi. werilSi `evoluciis moZR- vreba kritikaSi~ naTlad Cans, ratom miiRo abaSiZem brune- tieris evoluciuri meTodi da rogor esmis misi arsi. sta- tiaSi aSkarad igrZnoba abaSiZis farTo erudicia. mas Rrmad hqonia gaanalizebuli darvinis evoluciuri Teoria. radgan evoluciis Teoriam didi samsaxuri gauwia ara marto sabunebismetyvelo dargs, aramed sazogadod isto- riasa da filosofias, brunetiers surda es Teoria gamo-
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები
სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები

Recommended

დოსტოევსკი დანაშაული და სასჯელი
დოსტოევსკი დანაშაული და სასჯელიდოსტოევსკი დანაშაული და სასჯელი
დოსტოევსკი დანაშაული და სასჯელისამკითხველო სამკითხველო
 
Manual usuario ECR SAMPOS ER-009
Manual usuario ECR SAMPOS ER-009Manual usuario ECR SAMPOS ER-009
Manual usuario ECR SAMPOS ER-009PCMIRA - ECR&POS
 
Nindja 064 derek finegan - skola kudji-kiri (panoramiks & emeri)(2.4 mb)
Nindja 064 derek finegan - skola kudji-kiri (panoramiks & emeri)(2.4 mb)Nindja 064 derek finegan - skola kudji-kiri (panoramiks & emeri)(2.4 mb)
Nindja 064 derek finegan - skola kudji-kiri (panoramiks & emeri)(2.4 mb)zoran radovic
 
214275799 cours-cned-6-eme-maths
214275799 cours-cned-6-eme-maths214275799 cours-cned-6-eme-maths
214275799 cours-cned-6-eme-mathsEttaoufik Elayedi
 
9 труд гусєва_пособ_дев_2009_укр
9 труд гусєва_пособ_дев_2009_укр9 труд гусєва_пособ_дев_2009_укр
9 труд гусєва_пособ_дев_2009_укрAira_Roo
 
Nindja 051 derek finegan - izlet u pakao
Nindja 051 derek finegan - izlet u pakaoNindja 051 derek finegan - izlet u pakao
Nindja 051 derek finegan - izlet u pakaozoran radovic
 
Джерела звукової інформації
Джерела звукової інформаціїДжерела звукової інформації
Джерела звукової інформаціїНБУ для дітей
 
1პიროვნების ფსიქოლოგია შესავალი ლილი ხეჩუაშვილი
1პიროვნების ფსიქოლოგია შესავალი ლილი ხეჩუაშვილი1პიროვნების ფსიქოლოგია შესავალი ლილი ხეჩუაშვილი
1პიროვნების ფსიქოლოგია შესავალი ლილი ხეჩუაშვილისამკითხველო სამკითხველო
 

Recommended

დოსტოევსკი დანაშაული და სასჯელი
დოსტოევსკი დანაშაული და სასჯელიდოსტოევსკი დანაშაული და სასჯელი
დოსტოევსკი დანაშაული და სასჯელისამკითხველო სამკითხველო
 
Manual usuario ECR SAMPOS ER-009
Manual usuario ECR SAMPOS ER-009Manual usuario ECR SAMPOS ER-009
Manual usuario ECR SAMPOS ER-009PCMIRA - ECR&POS
 
Nindja 064 derek finegan - skola kudji-kiri (panoramiks & emeri)(2.4 mb)
Nindja 064 derek finegan - skola kudji-kiri (panoramiks & emeri)(2.4 mb)Nindja 064 derek finegan - skola kudji-kiri (panoramiks & emeri)(2.4 mb)
Nindja 064 derek finegan - skola kudji-kiri (panoramiks & emeri)(2.4 mb)zoran radovic
 
214275799 cours-cned-6-eme-maths
214275799 cours-cned-6-eme-maths214275799 cours-cned-6-eme-maths
214275799 cours-cned-6-eme-mathsEttaoufik Elayedi
 
9 труд гусєва_пособ_дев_2009_укр
9 труд гусєва_пособ_дев_2009_укр9 труд гусєва_пособ_дев_2009_укр
9 труд гусєва_пособ_дев_2009_укрAira_Roo
 
Nindja 051 derek finegan - izlet u pakao
Nindja 051 derek finegan - izlet u pakaoNindja 051 derek finegan - izlet u pakao
Nindja 051 derek finegan - izlet u pakaozoran radovic
 
Джерела звукової інформації
Джерела звукової інформаціїДжерела звукової інформації
Джерела звукової інформаціїНБУ для дітей
 
1პიროვნების ფსიქოლოგია შესავალი ლილი ხეჩუაშვილი
1პიროვნების ფსიქოლოგია შესავალი ლილი ხეჩუაშვილი1პიროვნების ფსიქოლოგია შესავალი ლილი ხეჩუაშვილი
1პიროვნების ფსიქოლოგია შესავალი ლილი ხეჩუაშვილისამკითხველო სამკითხველო
 
2ორგანიზებულ დანაშაულთან ბრძოლის მექანიზმები
2ორგანიზებულ დანაშაულთან ბრძოლის მექანიზმები2ორგანიზებულ დანაშაულთან ბრძოლის მექანიზმები
2ორგანიზებულ დანაშაულთან ბრძოლის მექანიზმებისამკითხველო სამკითხველო
 
დაკარგული სულის-ძიებაში
დაკარგული სულის-ძიებაშიდაკარგული სულის-ძიებაში
დაკარგული სულის-ძიებაშისამკითხველო სამკითხველო
 
მარკეტინგის საფუძვლები - არმსტრონგი კოტლერი
მარკეტინგის საფუძვლები - არმსტრონგი კოტლერიმარკეტინგის საფუძვლები - არმსტრონგი კოტლერი
მარკეტინგის საფუძვლები - არმსტრონგი კოტლერისამკითხველო სამკითხველო
 
ბავშვის აღზრდა სულიერი მეცნიერების თვალსაზრისით რუდოლფ შტაინერი
ბავშვის აღზრდა სულიერი მეცნიერების თვალსაზრისით რუდოლფ შტაინერიბავშვის აღზრდა სულიერი მეცნიერების თვალსაზრისით რუდოლფ შტაინერი
ბავშვის აღზრდა სულიერი მეცნიერების თვალსაზრისით რუდოლფ შტაინერისამკითხველო სამკითხველო
 
კვლევის მეთოდები
კვლევის მეთოდებიკვლევის მეთოდები
კვლევის მეთოდებისამკითხველო სამკითხველო
 
ზოგადი ფსიქოლოგია დიმიტრი უზნაძე
ზოგადი ფსიქოლოგია დიმიტრი უზნაძეზოგადი ფსიქოლოგია დიმიტრი უზნაძე
ზოგადი ფსიქოლოგია დიმიტრი უზნაძესამკითხველო სამკითხველო
 
ზიგმუნდ ფროიდი ფსიქოანალიზი
ზიგმუნდ ფროიდი ფსიქოანალიზიზიგმუნდ ფროიდი ფსიქოანალიზი
ზიგმუნდ ფროიდი ფსიქოანალიზისამკითხველო სამკითხველო
 
თამარ გაგოშიძე პათოფსიქოლოგიის საფუძვლები
თამარ გაგოშიძე პათოფსიქოლოგიის საფუძვლებითამარ გაგოშიძე პათოფსიქოლოგიის საფუძვლები
თამარ გაგოშიძე პათოფსიქოლოგიის საფუძვლებისამკითხველო სამკითხველო
 
ინტელექტი და მისი ფსიქოლოგიური ტესტირება
ინტელექტი და მისი ფსიქოლოგიური ტესტირებაინტელექტი და მისი ფსიქოლოგიური ტესტირება
ინტელექტი და მისი ფსიქოლოგიური ტესტირებასამკითხველო სამკითხველო
 
ინტერპერსონალური კომუნიკაცია
ინტერპერსონალური კომუნიკაციაინტერპერსონალური კომუნიკაცია
ინტერპერსონალური კომუნიკაციასამკითხველო სამკითხველო
 
ლია წულაძე რაოდენობრივი კვლევის მეთოდები
ლია წულაძე რაოდენობრივი კვლევის მეთოდებილია წულაძე რაოდენობრივი კვლევის მეთოდები
ლია წულაძე რაოდენობრივი კვლევის მეთოდებისამკითხველო სამკითხველო
 
შალვა აბზიანიძე კონფლიქტის ფსიქოლოგია
შალვა აბზიანიძე კონფლიქტის ფსიქოლოგიაშალვა აბზიანიძე კონფლიქტის ფსიქოლოგია
შალვა აბზიანიძე კონფლიქტის ფსიქოლოგიასამკითხველო სამკითხველო
 
მზია წერეთელი აღქმა, ყურადღება, მეხსიერება
მზია წერეთელი აღქმა, ყურადღება, მეხსიერებამზია წერეთელი აღქმა, ყურადღება, მეხსიერება
მზია წერეთელი აღქმა, ყურადღება, მეხსიერებასამკითხველო სამკითხველო
 
სასკომო ასაკის ფსიქოლოგია დიმიტრი უზნაძე
სასკომო ასაკის ფსიქოლოგია დიმიტრი უზნაძესასკომო ასაკის ფსიქოლოგია დიმიტრი უზნაძე
სასკომო ასაკის ფსიქოლოგია დიმიტრი უზნაძესამკითხველო სამკითხველო
 
სოციალურ და პოლიტიკურ ტერმინთა ლექსიკონი
სოციალურ და პოლიტიკურ ტერმინთა ლექსიკონისოციალურ და პოლიტიკურ ტერმინთა ლექსიკონი
სოციალურ და პოლიტიკურ ტერმინთა ლექსიკონისამკითხველო სამკითხველო
 
ომის ფილოსოფია დიმიტრი უზნაძე
ომის ფილოსოფია დიმიტრი უზნაძეომის ფილოსოფია დიმიტრი უზნაძე
ომის ფილოსოფია დიმიტრი უზნაძესამკითხველო სამკითხველო
 
ანალიზური ფსიქოლოგიის საფუძვლები კარლ გუსტავ იუნგი (2)
ანალიზური ფსიქოლოგიის საფუძვლები კარლ გუსტავ იუნგი (2)ანალიზური ფსიქოლოგიის საფუძვლები კარლ გუსტავ იუნგი (2)
ანალიზური ფსიქოლოგიის საფუძვლები კარლ გუსტავ იუნგი (2)სამკითხველო სამკითხველო
 
ასაკის გავლენა ადამიანის ძილის ეეგ სპექტრულ
ასაკის გავლენა ადამიანის ძილის ეეგ სპექტრულასაკის გავლენა ადამიანის ძილის ეეგ სპექტრულ
ასაკის გავლენა ადამიანის ძილის ეეგ სპექტრულსამკითხველო სამკითხველო
 
ანალიზური ფსიქოლოგიის საფუძვლები კარლ გუსტავ იუნგი
ანალიზური ფსიქოლოგიის საფუძვლები კარლ გუსტავ იუნგიანალიზური ფსიქოლოგიის საფუძვლები კარლ გუსტავ იუნგი
ანალიზური ფსიქოლოგიის საფუძვლები კარლ გუსტავ იუნგისამკითხველო სამკითხველო
 
ანასტასია ქიტიაშვილი სწავლებისა და შეფასების მეთოდები
ანასტასია ქიტიაშვილი სწავლებისა და შეფასების მეთოდებიანასტასია ქიტიაშვილი სწავლებისა და შეფასების მეთოდები
ანასტასია ქიტიაშვილი სწავლებისა და შეფასების მეთოდებისამკითხველო სამკითხველო
 

More Related Content

More from სამკითხველო სამკითხველო

ბავშვის აღზრდა სულიერი მეცნიერების თვალსაზრისით რუდოლფ შტაინერი
ბავშვის აღზრდა სულიერი მეცნიერების თვალსაზრისით რუდოლფ შტაინერიბავშვის აღზრდა სულიერი მეცნიერების თვალსაზრისით რუდოლფ შტაინერი
ბავშვის აღზრდა სულიერი მეცნიერების თვალსაზრისით რუდოლფ შტაინერისამკითხველო სამკითხველო
 
ანალიზური ფსიქოლოგიის საფუძვლები კარლ გუსტავ იუნგი (2)
ანალიზური ფსიქოლოგიის საფუძვლები კარლ გუსტავ იუნგი (2)ანალიზური ფსიქოლოგიის საფუძვლები კარლ გუსტავ იუნგი (2)
ანალიზური ფსიქოლოგიის საფუძვლები კარლ გუსტავ იუნგი (2)სამკითხველო სამკითხველო
 
ანალიზური ფსიქოლოგიის საფუძვლები კარლ გუსტავ იუნგი
ანალიზური ფსიქოლოგიის საფუძვლები კარლ გუსტავ იუნგიანალიზური ფსიქოლოგიის საფუძვლები კარლ გუსტავ იუნგი
ანალიზური ფსიქოლოგიის საფუძვლები კარლ გუსტავ იუნგისამკითხველო სამკითხველო
 
ანასტასია ქიტიაშვილი სწავლებისა და შეფასების მეთოდები
ანასტასია ქიტიაშვილი სწავლებისა და შეფასების მეთოდებიანასტასია ქიტიაშვილი სწავლებისა და შეფასების მეთოდები
ანასტასია ქიტიაშვილი სწავლებისა და შეფასების მეთოდებისამკითხველო სამკითხველო
 

More from სამკითხველო სამკითხველო (20)

2ორგანიზებულ დანაშაულთან ბრძოლის მექანიზმები
2ორგანიზებულ დანაშაულთან ბრძოლის მექანიზმები2ორგანიზებულ დანაშაულთან ბრძოლის მექანიზმები
2ორგანიზებულ დანაშაულთან ბრძოლის მექანიზმები
 
დაკარგული სულის-ძიებაში
დაკარგული სულის-ძიებაშიდაკარგული სულის-ძიებაში
დაკარგული სულის-ძიებაში
 
მარკეტინგის საფუძვლები - არმსტრონგი კოტლერი
მარკეტინგის საფუძვლები - არმსტრონგი კოტლერიმარკეტინგის საფუძვლები - არმსტრონგი კოტლერი
მარკეტინგის საფუძვლები - არმსტრონგი კოტლერი
 
ბავშვის აღზრდა სულიერი მეცნიერების თვალსაზრისით რუდოლფ შტაინერი
ბავშვის აღზრდა სულიერი მეცნიერების თვალსაზრისით რუდოლფ შტაინერიბავშვის აღზრდა სულიერი მეცნიერების თვალსაზრისით რუდოლფ შტაინერი
ბავშვის აღზრდა სულიერი მეცნიერების თვალსაზრისით რუდოლფ შტაინერი
 
კვლევის მეთოდები
კვლევის მეთოდებიკვლევის მეთოდები
კვლევის მეთოდები
 
ზოგადი ფსიქოლოგია დიმიტრი უზნაძე
ზოგადი ფსიქოლოგია დიმიტრი უზნაძეზოგადი ფსიქოლოგია დიმიტრი უზნაძე
ზოგადი ფსიქოლოგია დიმიტრი უზნაძე
 
ზიგმუნდ ფროიდი ფსიქოანალიზი
ზიგმუნდ ფროიდი ფსიქოანალიზიზიგმუნდ ფროიდი ფსიქოანალიზი
ზიგმუნდ ფროიდი ფსიქოანალიზი
 
თამარ გაგოშიძე პათოფსიქოლოგიის საფუძვლები
თამარ გაგოშიძე პათოფსიქოლოგიის საფუძვლებითამარ გაგოშიძე პათოფსიქოლოგიის საფუძვლები
თამარ გაგოშიძე პათოფსიქოლოგიის საფუძვლები
 
ინტელექტი და მისი ფსიქოლოგიური ტესტირება
ინტელექტი და მისი ფსიქოლოგიური ტესტირებაინტელექტი და მისი ფსიქოლოგიური ტესტირება
ინტელექტი და მისი ფსიქოლოგიური ტესტირება
 
ინტერპერსონალური კომუნიკაცია
ინტერპერსონალური კომუნიკაციაინტერპერსონალური კომუნიკაცია
ინტერპერსონალური კომუნიკაცია
 
ლია წულაძე რაოდენობრივი კვლევის მეთოდები
ლია წულაძე რაოდენობრივი კვლევის მეთოდებილია წულაძე რაოდენობრივი კვლევის მეთოდები
ლია წულაძე რაოდენობრივი კვლევის მეთოდები
 
შალვა აბზიანიძე კონფლიქტის ფსიქოლოგია
შალვა აბზიანიძე კონფლიქტის ფსიქოლოგიაშალვა აბზიანიძე კონფლიქტის ფსიქოლოგია
შალვა აბზიანიძე კონფლიქტის ფსიქოლოგია
 
მზია წერეთელი აღქმა, ყურადღება, მეხსიერება
მზია წერეთელი აღქმა, ყურადღება, მეხსიერებამზია წერეთელი აღქმა, ყურადღება, მეხსიერება
მზია წერეთელი აღქმა, ყურადღება, მეხსიერება
 
სასკომო ასაკის ფსიქოლოგია დიმიტრი უზნაძე
სასკომო ასაკის ფსიქოლოგია დიმიტრი უზნაძესასკომო ასაკის ფსიქოლოგია დიმიტრი უზნაძე
სასკომო ასაკის ფსიქოლოგია დიმიტრი უზნაძე
 
სოციალურ და პოლიტიკურ ტერმინთა ლექსიკონი
სოციალურ და პოლიტიკურ ტერმინთა ლექსიკონისოციალურ და პოლიტიკურ ტერმინთა ლექსიკონი
სოციალურ და პოლიტიკურ ტერმინთა ლექსიკონი
 
ომის ფილოსოფია დიმიტრი უზნაძე
ომის ფილოსოფია დიმიტრი უზნაძეომის ფილოსოფია დიმიტრი უზნაძე
ომის ფილოსოფია დიმიტრი უზნაძე
 
ანალიზური ფსიქოლოგიის საფუძვლები კარლ გუსტავ იუნგი (2)
ანალიზური ფსიქოლოგიის საფუძვლები კარლ გუსტავ იუნგი (2)ანალიზური ფსიქოლოგიის საფუძვლები კარლ გუსტავ იუნგი (2)
ანალიზური ფსიქოლოგიის საფუძვლები კარლ გუსტავ იუნგი (2)
 
ასაკის გავლენა ადამიანის ძილის ეეგ სპექტრულ
ასაკის გავლენა ადამიანის ძილის ეეგ სპექტრულასაკის გავლენა ადამიანის ძილის ეეგ სპექტრულ
ასაკის გავლენა ადამიანის ძილის ეეგ სპექტრულ
 
ანალიზური ფსიქოლოგიის საფუძვლები კარლ გუსტავ იუნგი
ანალიზური ფსიქოლოგიის საფუძვლები კარლ გუსტავ იუნგიანალიზური ფსიქოლოგიის საფუძვლები კარლ გუსტავ იუნგი
ანალიზური ფსიქოლოგიის საფუძვლები კარლ გუსტავ იუნგი
 
ანასტასია ქიტიაშვილი სწავლებისა და შეფასების მეთოდები
ანასტასია ქიტიაშვილი სწავლებისა და შეფასების მეთოდებიანასტასია ქიტიაშვილი სწავლებისა და შეფასების მეთოდები
ანასტასია ქიტიაშვილი სწავლებისა და შეფასების მეთოდები
 

სულხან ცაგარელი ქცევის ფიზიოლოგიური საფუძვლები

  • 1. 866 S i n a a r s i avtorisagan...................................................................................3 Tavi pirveli. biosociologia, sociobiologia da socialuri darvinizmi ...............................................5 biologiisa da sociologiis mijnaze Camoyalibebuli mimarTulebebi.................................... 6 biosociologia da sociobiologia ............................. 9 t. malTusi rogorc socialuri darvinizmis winamorbedi......................................................................... 15 biologiuri evoluciis koncefciis Camoyalibebis mokle istoria........................................ 18 socialuri darvinizmi, evgenika da evfenika............. 33 mcdari warmodgena C. darvinis evoluciis Teoriaze.............................................................................. 39 biologiuri da kulturuli evoluciis epistemologia ................................................................... 43 literatura........................................................................ 54 Tavi meore. qcevis kvlevis mizani da meTodebi ..................57 biheviorizmi ....................................................................... 60 biheviorizmis evolucia. neobiheviorizmi................ 64 qcevis emerjentuloba da moliaruli gansazRvra........................................................................... 67 geStalti da insaiti ........................................................ 68 sistemis analizis zogadi principi, Savi yuTi, modelireba da informacia............................................. 72 ukukaSiris principi ......................................................... 78 instinqti ............................................................................. 85 eTologia, imprintingi da n. tinbergenis oTxi paradigma.............................................................................. 91 qcevis regulirebis lorencis hipoTeturi modeli.................................................................................. 103 qcevis regulirebis tinbergenis ierarqiuli modeli.................................................................................. 103 moqmedebaTa fiqsirebuli kompleqsi da relizerebi.......................................................................... 104 socializacia ..................................................................... 112 literatura........................................................................ 119
  • 2. 867 Tavi mesame. qcevis genetikuri kontroli da evolucia ........................................................................124 memkvidrulobis koeficientis gamoTvla .................. 132 geni da bioqimia ................................................................. 134 neiroanatomia da genTa moqmedeba............................... 139 qcevis makontrolebeli genebi ..................................... 151 sisxlis jgufebis memkvidreobasTan korelirebadi adamianTa xasiaTebi .............................. 167 qcevis evolucia ................................................................ 174 cxoveluri socialuri ierarqiis evolucia ............................................................................. 181 qcevasTan dakavSirebuli morfologiuri niSnebis evolucia ............................................................. 183 literatura........................................................................ 185 Tavi meoTxe. mexsiereba da daswavla ....................................188 ZiriTadi cnebebi ...............................................................192 ra aris mexsiereba?............................................................194 mexsierebis kvali...............................................................200 kargi da cudi individualuri mexsiereba..................204 mexsierebis sistemebi .......................................................213 sensoruli mexsierebis sistema .....................................218 adamianis pirveladi, meoradi da mesameuli sistemebi....................................220 moklevadiani mexsiereba..................................................222 grZelvadiani mexsiereba .................................................223 implicituri da eqsplicituri mexsiereba ................224 xanmokle mexsierebis gadasvla xangrZlivSi .............226 mexsierebisa da swavlis procesebSi monawile hebis neironTa ansambli ..................................................231 xatebis amocnoba da informaciis gadamuSaveba .......235 eleqtroencefalograma da mexsiereba.......................243 mexsierebis asakobrivi cvlileba.................................246 amnezia...................................................................................252 daswavla rogorc qcevis erT-erTi forma.................260 eduard li Torndaiki (1874-1949) .................................261 edvin gazri (1886-1959) .....................................................263 eduard Ceis tolmeni (1886-1959)...................................264 klark leonard xali (1884-1952)....................................267 beres frederik skineri (1904-1990) ..............................268 ivane pavlovi (1849-1936)..................................................269
  • 3. 868 ivane beritaSvili (1885-1974).........................................271 daswavlis formebi da maTi Seswavlis laboratoriuli meTodebi ............................................274 mravalparametruli daswvla-damaxsovrebis kvlevis eqsperimentis Catarebis dagegmva da kompiuteruli biometria...............................................277 daswavlis neirofiziologiuri safuZvlebis kvleva ..........................................................292 daswavla- damaxsovrebis procesebSi monawile mediatorebi......................................................301 daswavlisa da damaxsovrebis neiroqimia....................311 imprintingi rogorc daswavlis yvelaze adreuli forma cxovelTa ontogenezSi.....................327 hendlingis da jentlingis procedura....................... 338 daswavla instinqtis safuZvelze .................................340 dayovnebuli reaqciebi....................................................346 dayovnebuli reaqciebis kvlevis meTodi ...................364 pirdapiri dayovnebuli reaqciis testirebis modificirebuli meTodi ...............................................367 dayovnebul reaqciaTa Sefaseba umcires kvadratTa meTodiT..........................................................370 dayovnebuli reaqciebis prognozireba ......................372 literatura........................................................................381 Tavi mexuTe. socialuri qcevebis ganviTareba da modifikacia...................................................................388 biologiuri sazogadoebebi ...........................................390 jgufuri cxovrebis upiratesoba.................................398 Tavdacvis gaumjobeseba jgufuri cxovrebisas.......400 warmatebuli gamravleba jgufuri cxovrebisas.........................................................................401 sakvebis Senaxvis efeqturoba jgufuri cxovrebisas ......................................................402 jgufuri cxovrebis uaryofiTi mxareebi...................404 komunikaciis roli socialur urTierTobaSi ..........404 Setyobineba SexebiT..........................................................404 bgeriTi Setyobineba .........................................................405 vizualuri Setyobineba ...................................................407 qimiuri signalebi..............................................................410 feromonebi..........................................................................412 cxovelTa ierarqiuli struqtura...............................419
  • 4. 869 grumingi da gadanacvlebuli qcevebi..........................425 cxovelTa teritoria.......................................................436 cxovelTa teritoriuli qcevebi..................................439 teritoriis moniSvna ........................................................440 teritoriis farTobi .......................................................442 teritoriis gadakveTa .....................................................443 literatura........................................................................446 Tavi meeqvse. ganwyoba................................................................450 ganwyobis ganmarteba ........................................................451 ganwyobis formebi.............................................................453 ganwyobis d. uznaZiseuli Teoria .................................453 ganwyobis buneba.................................................................455 gaucnobierebeli ganwyoba..............................................457 ganwyobis gavlena daswavlaze .......................................458 hipokampis roli cxovelTa fiqsirebuli ganwyobis CamoyalibebaSi ................................................462 cxovelTa moZraobiTi asimetriulobis raodenobrivi Sefaseba ....................................................474 literatura........................................................................478 meSvide. altruizmi ....................................................................483 altruizmis formebi........................................................484 cxovelTa altruistuli qcevebi .................................487 altruistuli qcevis evolucia....................................496 erToblivi Seguebuloba da naTesauri gadarCeva .........................................................503 adamianTa altruizmi .......................................................511 literatura........................................................................517 Tavi merve. cxovelTa TamaSebi da gonivruli qcevebi ........................................................... 519 TamaSis buneba.....................................................................520 cxovelTa TamaSebi............................................................524 gonivruli qcevebi ............................................................529 iaraRis gamoyeneba.............................................................536 xatvis mcdeloba cxovelebSi.........................................542 literatura........................................................................549
  • 5. 870 Tavi mecxre. sqesobrivi gadarCeva da cxovelTa jgufuri cxovrebis sociobiologia...........................551 sasqeso hormonebi da seqsualuri qceva.....................554 seqsualur urTierTobaTa klasifikacia...................566 promiskuiteti ...................................................................567 poliginia.............................................................................569 poliandria..........................................................................570 monogamia..............................................................................570 beitmanis kanoni .................................................................571 mdedrebis mier seqsualur partniorad mamrebis amorCeva...............................................................572 cxovelTa winasaqorwino ritualebi ...........................573 daswavlis roli sqesobriv gadarCevaSi......................581 frinvelTa galobis daswavla........................................583 cxovelTa mier potenciur seqsualur partniorTa amorCeva ynosviT .................584 mSobelTa qcevis sociobiologia .................................592 dedobrivi gamocdilebis aragenetikuri gadacema................................................................................594 STamomavlobaze zrunva...................................................595 STamomavlobaze zrunvis gavlena frenis warmoSobaze..........................................................601 ojaxi, profesia da socialur urTierTobaTa eTika ........................................................604 cxovelTa ojaxebi .............................................................610 literatura........................................................................627 Tavi meaTe. agresia da SiSi........................................................630 agresiis ganmarteba da zogadi mimoxilva..................631 agresiis kategoriebi .......................................................639 agresiis Teoriebi .............................................................642 froidis Sexeduleba agresiaze.....................................643 lorencis agresiis Teoria .............................................645 msgavseba da gansxvaveba froidisa da lorencis agresiis Teoriebs Soris.................................................647 frustracia da agresia....................................................648 emociisa da kognituri procesebis gavlena agresiaze..............................................................651 adamianTa agresiuli qcevebis laboratoriuli kvleva ..................................................653 cxovelTa agresiul qcevebis klasifikacia,
  • 6. 871 romelic SesaZloa gavrceldes adamianebze.............665 Sexedulebebi agresiis memkvidreobiTobis Sesaxeb...................................................................................676 gansxvaveba qalebisa da mamakacebis agresiulobas Soris...................................680 hormonebi da agresiuli qcevebi...................................682 agresiuli qcevebis neiroqimiuri meqanizmebi..........685 SiSis ganmarteba.................................................................699 SiSis klasifikacia ............................................................701 SiSis dadebiTi gavlena organizmze .............................703 SiSis uaryofiTi gavlena organizmze..........................703 Sexedulebebi SiSis bunebaze..........................................704 cxovelTa testireba Ria velSi .....................................709 literatura........................................................................720 Tavi meTerTmete. siyvaruli, sqesi da jenderi..................725 siyvaruli da misi formebi .............................................728 siyvarulis neirofiziologia.......................................735 siyvarulis evolucia.......................................................743 ra viciT kocnis Sesaxeb? .................................................749 sqesis evolucia.................................................................758 msgavseba da gansxvaveba sqesTa Soris..........................768 sqesi da partnioris amorCeva adamianebSi..................783 jenderis ganmarteba.........................................................791 kulturis gavlena jenderul rolze..........................793 literatura........................................................................798 Tavi meTormete. adamianis evolucia....................................801 adamianis adgili cxovelTa samyaroSi ........................802 anTropogenezis etapebi ..................................................810 adamianis Tavis tvinis evolucia ..................................823 metyvelebis Camoyalibeba...............................................836 primatTa qcevis evolucia..............................................949 literatura........................................................................853 saxelTa saZiebeli .............................................................855
  • 7. 5 T a v i p i r v e l i biosociologia, sociobiologia da socialuri darvinizmi S i n a a r s i biologiisa da sociologiis mijnaze Camoyalibebuli mimarTulebebi......................................... 6 biosociologia da sociobiologia .................................. 9 t. malTusi rogorc socialuri darvinizmis winamorbedi .............................................................................. 15 biologiuri evoluciis koncefciis Camoyalibebis mokle istoria............................................. 18 socialuri darvinizmi, evgenika da evfenika.................. 33 mcdari warmodgena C. darvinis evoluciis Teoriaze ................................................................................... 39 biologiuri da kulturuli evoluciis epistemologia......................................................................... 43 literatura................................................................................. 54
  • 8. 6 biologiisa da sociologiis mijnaze Camoyalibebuli mimarTulebebi sociologia Seiswavlis socialuri sistemebis ganvi- Tarebisa da funqcionirebis kanonzomierebebs, agreTve sxva- dasxva socialuri movlenebis urTierTkavSirs da adamianTa socialuri qcevis kanonzomierebebs. termini sociologia SemoiRo ogiust kontma. sociologia rogorc damoukidebe- li mecniereba XIX saukuneSi Camoyalibda. sociologia saTaves iRebs Soreul warsulSi. Zvel mo- azrovneebs Seqmnili hqondaT filosofiuri sistemebi, romlebSic gadmocemuli iyo sazogadoebrivi cxovrebisa da istoriuli ganviTarebis tendenciebi. iTvleba Tu ara sociologiis mamamTavrad konti, sakamaToa. yvela upirobod Tvlis mas sociologiis naTli- ad. kontma termini Seqmna ori gansxvavebuli enis laTinu- ri da berZnuli sityvebisagan. es sityvebia: laTinuri _ sazogadoeba da berZnuli _ moZRvreba. axali mecnierebis aRsaniSnavad konti sxvadasxva terminebs xmarobda: `socia- luri filosofia~, `socialuri mecniereba~, `socialuri fiziologia~ da `socialuri fizika~. termini sociologia kontma pirvelad ixmara 1839 wels `pozitiuri filosofi- is kursis~ meoTxe tomis 47-e leqciaSi. kontis azriT, so- ciologiis Camoyalibeba damoukidebel mimarTulebad ga- napiroba im problemebma, romlebsac sxva mecnierebebi ar swavloben. es sakiTxebia: `sazogadoeba~, `socialuri or- ganizmi~, `socialuri movlena~, `socialuri sistema~, `so- cialuri arseboba~ da a.S. adamiani bunebiT socialuria, socialuroba misi bunebrivi mdgomareobaa. bunebrivia egoizmic. socialuroba Txoulobs daswavlas. socialu- robas individi iTvisebs aRzrdiT. sazogadoeba bunebrivi warmonaqmnidan iqceva xelovnur nebayoflobiT mowesri- gebulobad. adamiani Tavisi surviliT ver Seqmnis socialur mov- lenebs. mas SeuZlia Secvalos isini bunebrivi kanonzomi- erebis gaTvaliswinebiT. SeiZleba gaadido an Seamciro uk- ve arsebuli socialuri tendenciebi, Secvalo maTi ganvi- Tarebis siCqare, magram ver Secvli maTi Tanmimdevrobis
  • 9. 7 mowesrigebulobas da ver gamotoveb verc erT Sualedur etaps socialur sistemaSi. imave 47-e leqciaSi, romelSic naxmaria termini socio- logia, konti aristoteles moixseniebs sociologiis wina- morbedad. aristoteles mixedviT, dakvirveba aris soci- ologiis ZiriTadi qvakuTxedi. igi adamians ganixilavs ro- gorc politikur cxovels. kontis msoflmxedveloba Camo- yalibda filosofosebis: bekonis, iumis, dekartisa da kondiliakis gavleniT. konti didad afasebda monteskies Rvawls, romelmac pirvelma gaavrcela determinizmis principebi socialuri movlenebis Sesaswavlad. manve aCve- na, rom es movlenebi eqvemdebareba bunebriv kanonzomiere- bebs. konti agreTve did rols aniWebda hobsis Sromebs so- ciologiis CamoyalibebaSi. aRsaniSnavia is garemoeba, rom kontze didi gavlena moaxdina sen-simonma. konti katego- riulad uaryofda am gavlenas. rogorc mkvlevrebi aRniS- naven, Znelia monaxo kontTan raime idea, romelic sxvada- sxvanairi formiT ukve ar iyos sen-simonis SromebSi. kon- tis ZiriTadi socialuri lozungi _ `mowesrigebuloba da progresi~ eyrdnoba kondroses ideas progresis Sesaxeb, romelsac igi sulier mamad Tvlida. SeiZleba iTqvas, rom sociologia aRmocenda sami kano- nzomierebis konstataciis safuZvelze, romlebic monawi- leobdnen sociologiis ganviTarebaSi: 1) mudmivad mimdi- nareobs socialuri ganviTareba, romelic universaluri bunebisaa; 2) ganviTarebis safuZvelia mecnieruli codna, romelic realizdeba teqnikisa da mrewvelobis ganviTare- baSi; 3) sazogadoeba ganviTarebis Sedegad ixveweba, rac gansazRvrulia progresis kanonis zegavleniT. garkveuli azriT, mesame kanonzomiereba ajamebs pirvel ors da aqvs gansakuTrebuli mniSvneloba, raTa gaverkveT im sawyis fo- rmebSi, romlebmac ganapirobes sociologiis Camoyali- beba. amiT saSualeba gveZleva interpolaciuri analizis safuZvelze gaverkveT pirvelyofil adamianTa sazogado- ebrivi urTierTobebis kanonzomierebebSi. am problemaTa kvlevam bunebrivad daaaxlova socio- logia da biologia. aucilebeli gaxda im mravalferovani socialuri urTierTobebis Seswavla, romlebic arseboben cxovelTa samefoSi. cxovelTa socialuri qcevebis kvleva
  • 10. 8 saSualebas gvaZlevs gamovarkvioT, Tu ra SemorCa cxove- luri adamianSi, ukeT gaverkveT adamianis _ socialuri cxovelis bunebaSi, davinaxoT ra aris adamianSi adamianuri da cxoveluri, vibrZoloT adamianSi cxoveluri sawyisis aRmosafxvrelad. biologiurisa da socialuris erTianoba adamianSi filosofiuri TvalTaxedviT ganxilulia e. ko- duas wignSi `sociologiis Sesavali~. am problemaTa arsebobam logikurad warmoSva jer so- ciobiologia, Semdeg ki biosociologia. biologiisa da sociologiis mijnaze axali mecnieruli mimarTulebebis Camoyalibebis aucilebloba ganapiroba im faqtTa arse- bobam, romlebsac adgili aqvT cxovelTa socialuri ur- TierTobebis ganviTarebaSi. cxovelTa samefoSi socialur urTierTobaTa ganviTareba mimdinareobs daaxloebiT imgvarad, rogorc sociologiaSi. CamovTvliT im sam ka- nonzomierebas, romlebic ganapirobeben cxovelTa socia- lur urTierTobaTa ganviTarebas: 1) cxovelTa socialur urTierTobaTa ganviTareba mimdinareobs mudmivad; 2) gan- viTarebis safuZvelia cxovelTa daswavla, romelSic ga- moxatulia cocxal organizmTa TviTorganizaciis gansac- vifrebeli unari; 3) cxovelTa sazogadoebrivi urTierTo- ba garemo faqtorTa gavleniT icvleba da ixveweba. XVIII saukuneSi avtonomiuri disciplinis saxiT viTar- deba istoriis filosofia, romelic swavlobs sazogado- ebis ganviTarebis kanonebsa da mamoZravebel Zalebs. ter- mini istoriis filosofia pirvelad ixmara volterma. istoriis filosofiis kvlevis meTodologiis gafar- Toebam gamoiwvia sociologiis sxvadasxva mecnierebebTan daaxloeba. sociologiisa da biologiis ganviTarebis mij- naze yalibdeba axali mimarTulebebi: socialuri darvin- izmi, socialuri ekologia, socialuri qcevaTmecniereba, socialuri biologia, biologiuri sociologia, socion- ika da biosociologiis problematikasTan dakavSirebuli biosamedicino eTika.  Е.С. Филатова. Соционика для всех. Наука общения, понимания и согласия. Санкт-Петербург, 1999.
  • 11. 9 biosociologia da sociobiologia adamiani rogorc pirovneba aris iseTi socialuri ga- erTianebebis wevri, rogorebicaa: pirveladi socialuri jgufi, eTnikuri kuTvnileba, saxelmwifos moqalaqe da a.S,. romelTa funqcionireba SeuZlebelia misi aqtiuri moRvaweobis gareSe. amitom adamians evoluciurad Camo- uyalibda specifikuri fsiqika, romelic biosocialuri bunebisaa. adamians gacnobierebuli aqvs Tavisi moRvawe- oba, socialuri mdgomareoba da sazogadoebis mier Camoya- libebuli qcevis moralur-eTikuri normebi. amitom, bunebrivia, adamiani aris sxvadasxva mecniere- bis kvlevis obieqti. globaluri problemis calkeuli sa- kiTxebi iswavleboda da iswavleba damoukideblad. mecnie- rebis ganviTarebis dRevandeli done moiTxovs sxvadasxva mimarTulebaTa integracias da adamianis SecnobisaTvis saerTo meTodis gamomuSavebas. aRniSnuli mdgomareoba ga- napiroba Semdegma faqtorebma: 1. Seiqmna da ixveweba Teoriuli biologia, romelmac gaaerTiana evoluciis Teoria, sistemaTa Teoria, organi- zaciis marTvis Teoria da sxv. adamianis biologiuri Teo- riis safuZvlebi zogadbiologiuri Teoriis ganuyofeli nawilia; 2. eqsperimentul mecnierebebSi dagrovda mdidari ma- sala, romelic exeba adamianis biologias: fiziologia, morfologia, embriologia, genetika. saWiro gaxda am masa- lis ganzogadeba zogadbiologiur koncefciaze dayrdno- biT da misi sazogadoebasTan dakavSireba; 3. dagrovda didi masala demografiul statistikaSi, romelic iZleva prognozirebis saSualebas; 4. ekologiuri krizisi stimuls aZlevs adamianis bio- socialur Seswavlas. biogeosferoze did gavlenas axdens sawarmoo, energetikuli, materialuri da informaciuli procesebi. maTi moqmedebiT icvleba bioturi wrebrunva. sazogadoebis arsebobisaTvis SeuZlebelia sawarmoo pro- cesTa Sewyveta, unda moxdes maTi optimizacia adamianis moTxovnilebaTa Sesabamisad. ukanasknel xans sakmaod momravlda Sromebi, romleb- Sic zogadbiologiuri warmodgenebi vrceldeba Homo sapi-
  • 12. 10 ens-ze. aRsaniSnavia cnobili primatologis d.morisis naS- romi “ubalno maimuni”. avtori ganixilavs im morfo-fi- ziologiur Taviseburebebs, romlebic marto adamianisa- Tvis arian damaxasiaTebeli da xazgasmiT aRniSnavs, rom adamianebma unda SevxedoT Cvens Tavs, rogorc biologiur saxes da davadginoT sazRvari Cvensa da cxovelebs Soris. winaaRmdeg SemTxvevaSi im tots movWriT, romelzec vzivarT. entomologma e.vilsonma, romelic cnobilia fundame- nturi gamokvleviT `mwerTa sazogadoeba”, 1975 wels gamo- aqveyna naSromi `sociobiologia: axali sinTezi”, romelic ramdenjerme, bolos ki 2000 wels gamoica (Wilson, 2000). wignma Tavidanve miipyro yuradReba. mas gamouCndnen mim- devrebic: d.baraSi, r.dokinzi, m. riuzi, C. lamsdeni, d. fridmeni da sxv. cxovelTa qcevis genetikisa da evoluci- is cnobilma avtoritetma, edinburgis universitetis pro- fesorma o.meningma (Менинг,1982) am wigns saucxoo uwoda. vilsonis naSromSi siaxled da perspeqtiulad mas miaCnia kavSiri raodenobriv ekologias, genetikasa da evoluciur Teorias Soris. sociobiologia gansakuTrebul rols ani- Webs naTesaur gadarCevas, romelic kargad mJRavndeba in- dividSi da individis damokidebulebaSi jgufis sxva wev- rebTan. termini `sociobiologia” pirvelad erTmaneTisagan damoukideblad ixmares d.skotma da C.hoketma 1946 da 1948 wlebSi. skotis(Scott, 1989) mixedviT sociobiologia aris damoukidebeli mecniereba, romelsac Sualeduri mdgoma- reoba ukavia biologias (gansakuTrebiT ekologiasa da fi- ziologias), fsiqologiasa da sociologias Soris. sociobiologia ar SeiZleba CaiTvalos sruliad axal damoukidebel mimarTulebad. igi aRmocenda eTologiuri da ekologiuri socialuri qcevis safuZvelze. am mimar- Tulebisagan gansxvavebiT, sociobiologia cdilobs cxo- velTa sazogadoebrivi qcevis sxvadasxva formebis axsnas genetikisa da evoluciuri Teoriis safuZvelze. vilsoni 1971 wels wignSi `mwerTa Tanasazogadoeba” amtkicebda, rom mwerTa qcevis bunebis gasarkvevad gamoyenebuli popu- laciuri biologiisa da SedarebiTi zoologiis principe- bi SeiZleba gavrceldes xerxemlian cxovelebze. xerxem-
  • 13. 11 lianTa qcevis Seswavlis safuZvelze miRebuli SedegebiT vilsoni mivida daskvnamde, rom cxovelTa samyaroSi moqme- di biologiuri kanonzomierebebi SeiZleba warmatebiT iqnes gamoyenebuli sazogadoebriv mecnierebebSi. vilsonis interpretaciiT sociobiologia swavlobs sazogadoebrivi qcevis yvela formis biologiur safuZv- lebs. sxva mkvlevrebisagan gansxvavebiT, vilsoni irwmu- neba, rom evoluciur-biologiuri safuZvlebi SeiZleba warmatebiT iqnes gamoyenebuli adamianis socialuri qce- vis asaxsnelad. 1983 wels vilsoni lamzdenTan Tanaavto- robiT gamoqveynebul naSromSi aRniSnavda, rom yvela so- ciobiologs ar ainteresebs adamianis sociologia. gene- tikisa da eTologiis daaxloebam ganapiroba iseTi prob- lemebis kvleva, rogoricaa adamianis qcevis genetikuri determinizacia. aseTi saxis Sromebi, romlebic popula- ruli gaxda bolo sami aTeuli wlis ganmavlobaSi, aSS-Si _ sociobiologiis, xolo evropaSi adamianis eTologiis saxeli- Taacnobili. sociobiologiis ganmarteba sakmaod rTuli aRmoCnda. misi mTavari sistematizatori vilsoni naSromSi `sociobi- ologia: axali sinTezi” Semdegnairad ganmartavs am axal mimarTulebas: `sociobiologia aris sazogadoebrivi qce- vis biologiuri safuZvlebis sistemuri kvleva”. Tumca aseTi ganmarteba zogadi da sakmaod farToa. vilsons, rogorc wignis saTauridanac Cans, surda Se- eqmna axali sinTezuri mimarTuleba, romelic daadgenda cocxal arsebaTa da maT Soris adamianTa socialuri qce- vis biologiur kanonzomierebebs. sociobiologia Camo- yalibda sxvadasxva mecnierebaTa mijnaze. igi emyareba po- pulaciuri genetikis, eTologiis, ekologiis, evolu- ciuri Teoriis, medicinis, socialuri fsiqologiis, anT- ropologiis, eTnografiis, lingvistikisa da sxva mecnie- rebaTa monacemebs. marTalia, sociobiologiis istoria mcire periods moicavs, magram igi male gaxda popularuli da safuZveli Cauyara kvlevis axal programas. sociobiologiis centraluri dogmaa: yoveli indivi- dis qceva mimarTulia maqsimizaciisaken, romelic biolo- giuri SeguebulobiTaa ganpirobebuli. bolo aTi wlis ganmavlobaSi Catarebuli socialur-fsiqologiuri ga-
  • 14. 12 mokvlevebi saSualebas iZleva gaverkveT adamianis qcevis TaviseburebaSi, riTac igi, miuxedavad fiziologiuri procesebis msgavsebisa, gansxvavdeba cxovelisagan. adami- anis unikalurobis aRiarebam, gansakuTrebiT misi qcevebis gaTvaliswinebiT, ar unda dagvaviwyos mniSvnelovani faq- ti: Homo sapiens-i aris dedamiwaze dasaxlebuli biologi- uri saxe da sxva cocxali organizmebis msgavsad biosfe- ros wevria, amitom kacobriobis ganviTarebisaTvis didi mniSvneloba eniWeba adamianis biologiis specifikis swo- rad Secnobas. adamianma evoluciis Sedegad SeZlo Tavisi qcevebis regulireba, romelic arsebul sazogadoebaSi socialurad mizanswrafulia. bunebrivia, am problemis Secnoba Txoulobs sabunebismetyvelo da sazogadoebriv mecnierebaTa miRwevebis sinTezs, rac Camoyalibda vilso- nis naSromSi. principebi sinTezisa, romelic SeiZleba damyardes filogenezs, ekologiasa da sociobiologias Soris, sqema- turad naCvenebia cxrilSi1.1. sociobiologiis sfuZvels warmoadgens reduqcioniz- mi. reduqcionizmi aris mecnieruli kvlevis meTodolo- gia, romlis meSveobiTac ukeT Seicnoba materiis umaRlesi formebis buneba dabal safexurze arsebuli formebis ka- nonzomierebaTa gaTvaliswinebiT. reduqcionizmis tende- ncia niSandoblivia sabunebismetyvelo mecnierebebisaT- vis, igi gamoiyeneba agreTve fsiqologiasa da lingvistika- Si. rTul sistemaTa kvleva maTi martiv Semadgenlebad daSlis gziT xSir SemTxvevaSi metad momgebiania. magali- Tad, genetikuri kodis gaSifvram naTeli mohfina mraval biologiur kanonzomierebas, radganac igi dayvanil iqna qimiuri kanonebis urTierTqmedebasa da kodirebis Sedare- biT martiv wesze, rac dasturdeba Tanamedrove moleku- luri biologiis miRwevebiT. analogiuri mdgomareobaa sociologiaSi. sociologiur kanonzomierebaTa Seswavla qmnis sociologiis bunebis kvlevis axal perspeqtiul mimar- Tulebas. sociobiologia ayenebs postulats imis Sesaxeb, rom arsebobs genebi, romlebic akontroleben adamianis rTu- li qcevebis mraval aspeqts: agresias, egoizms, altruizms,
  • 15. 13 gansxvavebul sqesobriv qcevebs. rTuli qcevebi daiyvaneba genTa eqspresiaze. riCard dokinzis wignma `egoisturi geni~ (Докинз, 1993) farTo popularoba moipova. avtoris azriT, geni egoistu- ri bunebisaa, radgan igi aris wamyvani Zala reproduqciis procesSi. es dasturdeba imiT, rom genebs SeuZliaT rep- likacia (gamravleba), risi meSveobiTac isini gadaecemian momdevno Taobebs. am mosazrebis mixedviT adamianis yvela rTuli qceva genTa replikaciisa da regulaciis produq- tia. adamianis qcevis sociobiologiuri da neirobiologi- uri axsna sicocxlis organizaciis genetikur donezea da- fuZnebuli. vilsonis mixedviT socialuri sistemebi iqmneboda mravaljer, gansxvavebuli specializaciis xarisxiTa da organizaciuli doniT. ganviTarebis piks miRweuli coc- xali organizmebidan igi gamoyofs oTx dones: 1. uxerxem- loTa koloniuri formebi; 2. sazogadoebrivi mwerebi; 3. ZuZumwovrebi (adamianis garda); 4.adamianebi. oTxive jgufs aqvT saerTo socialuri Tvisebebi, magram gansxvavdebian gaerTianebis principebiT. adamianebma sakuTari socialu- ri struqtura ise rTuli gaxades, rom gaCnda socialuri evoluciis meoTxe piki. vilsonma monografiis bolo, 27-e Tavs daarqva: `adamiani sociobiologiidan sociologiam- de”. igi ganazogadebs biologiaSi arsebul faqtebs da aR- niSnavs, rom socialuri qcevebi gaaCniaT cxovelebsac. evoluciis dabal safexurze mdgomi cxovelebis pirve- ladi socialuroba ar Seesabameba maRalorganizebuli in- dividebisas. sociobiologTa azriT, sociogenezi adami- anis evoluciis erT-erTi ZiriTadi principia. amitom dRes intensiurad xdeba cxovelebis socialuri qcevebis evo- luciis Seswavla. am mxriv gansakuTrebiT sainteresoa Zu- Zumwovrebi, radgan maTSi SeiZleba gamovlindes adamianeb- isaTvis damaxasiaTebeli qcevebis Canasaxi. SeiZleba vaRi- aroT, rom teritoriuli da ierarqiuli konfliqtebiT wa- moWrili socialuri winaaRmdegobebi adamians memkvidru- lad gamohyva cxovelTa samyarodan. igive SeiZleba iTqvas agresiul da altruistul qcevebze. amitom sociobiol- ogia intensiurad ikvlevs socialuri qcevebis biologiur ganviTarebas onto- da filogenezSi.
  • 16. 14 cxrili 1.1 kavSiri romelic SeiZleba damyardes fiologenezs, ekologiasa da sociobiologias Soris vilsonis (Wilson, 2000) mixedviT e v o l u c i u r i d a e k o l o g i u r i p a r a m e t r e b i
  • 17. 15 Cven ganvmarteT, Tu ras Seiswavlis sociobiologia. bunebrivia, mkiTxvels gauCndeba kiTxva _ ra gansxvavebaa sociobiologiasa da biosociologias Soris, ras Seiswav- lis biosociologia. biosociologia msgavsad sociobiologiisa, Camoyali- bda biologiisa da sociologiis mijnaze. igi swavlobs ad- amianTa da cxovelTa socialur cxovrebas. misi mizania, gamoarkvios, rogor moqmedebs biologiuri procesebi so- cialur qcevebze. biologiuri procesebidan gamoyofen: altruizms, egoizms, SiSs, siyvaruls, daswavlas, goniv- rul qcevebs, TamaSebs da ganwyobas. swavloben am proces- Ta monawileobas sociogenezSi da im agresiulobas, rome- lsac adgili aqvs socialur jgufebSi. sociobiologia ki swavlobs socialuri qcevis genetikur bunebas. t. malTusi rogorc socialuri darvinizmis winamorbedi socialuri darvinizmi aris XIX s. bolos da XX s. da- sawyisSi Camoyalibebul ideaTa mimarTuleba sazogadoeb- aTmcodneobaSi. igi sazogadoebis ganviTarebis kanonzomi- erebebs ganixilavs biologiuri evoluciis TvalsazrisiT. sazogadoebis cxovreba emyareba organuli samyaros is- toriuli ganviTarebis faqtorebs: bunebriv gadarCevas, arsebobisaTvis brZolas, memkvidrul cvalebadobas. am mi- marTulebis Soreul winamorbedad iTvleba anglikanuri eklesiis moZRvari da hartfordis kolejis axali istori- isa da ekonomikis kaTedris profesori tomas robert mal- Tusi/1766-1844/. 1798 w. gamoqveynebul traqtatSi _ `xalxTa mosaxleobis bunebrivi kanoni~ malTusma Camoayaliba sociologiuri doqtrina, romelic Semdgom farTod gavrcelda sazogado- ebriv azrovnebaSi. igi XIX s-is bolos gansakuTrebiT popu- laruli gaxda politikur ekonomikaSi. malTusis kanoniT, mosaxleoba izrdeba geometriuli progresiiT, xolo arse- bobis saSualebebi ki ariTmetikuliT, rac qmnis winaaRmde- gobas sazogadoebis ganviTarebaSi. man aRniSnuli movlenebi SeniSna mdabio da Raribi xalxis zedmetad swrafi tempiT
  • 18. 16 gamravlebaSi, rac iwvevs mosaxleobis siWarbes; amitom is mdabioebsa da ekonomikurad arauzrunvelyofilebs urCevda qorwinebisagan Tavis Sekavebas, raTa amiT SezRuduliyo gamravleba. siRatake, SimSili, epidemiebi, ganuxrelad mzar- di sikvdilianoba, mZime da momqancveli Sroma da omebi mal- Tuss miaCnda xalxTa raodenobis bunebriv maregulirebel procesad. aRsaniSnavia is faqti, rom malTusma es naSromi Seqmna 1793 wels londonSi gamoqveynebuli uiliam godvinis wignis `gamokvleva politikuri samarTlianobisa da misi gavlenisaTvis zneobasa da bednierebaze” sapasuxod, romel- Sic avtori sayovelTao bednierebis pirobas kerZo sakuTre- bis gauqmebaSi xedavda. bolo dros popularoba moipova j.boneris da g.bra- unis “mosaxleobis optimumis” Teoriam. g.teilori da p.er- lixi ekologiuri krizisis erTaderT mizezad mosaxleob- is zrdas aRiarebdnen. am mimarTulebiT sainteresoa Seve- xoT Tanamedrove ekonomistis, nobelis premiis laureatis f.haiekis (Хайек, 1992) Sexedulebas. mosazreba, rom mosax- leobis Warbi zrda ubedurebiT emuqreba kacobriobas, mcdaria. aseTi Sexeduleba aris malTusis koncefciis ax- leburi interpretacia. malTusis Sexeduleba swori iyo im droisaTvis da iyo mosaxleobis Warb zrdasa da saarsebo saSualebebs Soris korelaciis damyarebis pirveli mcde- loba. malTusis Sexeduleba vrceldeba adamianTa Sromis erTgvarovnebaze. im periodisaTvis arsebobda daqiravebu- li Sromis mxolod erTi forma. es iyo Sroma soflis meur- neobaSi, Sroma erTgvarovan garemoSi erTi da igive iara- RebiT, sadac moqmedebda orfaqtoriani ekonomikis Te- oriuli modeli. aseT pirobebSi malTusis Teoria axloa WeSmaritebasTan. civilizaciam Secvala pirobebi. Sroma aRar aris erTgvarovani. ekonomikis diversifikacia, dife- rencireba da specializacia xels uwyobs axal sawarmoo saSualebaTa gaCenas da zrdis Sromis nayofierebas. amitom axal pirobebSi malTusis daskvnebi Zalas kargavs. momavalze fiqri gansakuTrebiT popularuli xdeba krizisis periodSi. Znelia gansazRvro ra moxdeba momaval wels, ufro Znelia grZelvadiani prognozireba. erTi ki faqtia, utyuarad SegviZlia vTqvaT, rom XXVIII saukunis
  • 19. 17 bolos mosaxleobis raodenoba dedamiwaze gaizrdeba. fu- turologTa umravlesoba Tvlis, rom mogvixdeba energe- tikuli resursebis momWirneobiT xarjva. unda Semcirdes narCenTa raodenoba. mravali mecnieri iziarebs, rom mo- mavalSi ekonomikurad ganviTarebul qveynebSi erT sul mosaxleze gaizrdeba energetikuli moTxovna, romelic ver gamoiwvevs sasicocxlo pirobebis gaumjobesebas. ga- moricxuli ar aris gamoiwvios ukuefeqtic. italieli ekonomistis, mrewvelobis marTvis specia- listis, aurelio peCeis iniciativiT 1968 wlis aprilSi romSi Seikriba aTi qveynis 30 warmomadgeneli. jgufi Se- dgeboda maTematikosebis, biologebis, ekonomistebis, so- ciologebisa da mewarmeebisagan. isini Seikribnen, raTa globaluri masStabiT ganexilaT kacobriobis ganviTa- rebis sirTuleebis awmyo da momavali. jgufs ewoda `romis klubi”. klubi sxvadasxva qveynebis avtoritetul mec- nierul koleqtivebs ukveTavs moxsenebebs, romelTa ma- salebsac aqveynebs ` romis klubis moxsenebebSi~, saerTo saxelwodebiT `kacobriobis gasaWiri”. pirveli moxseneba `zrdis zRvari” momzadebul iqna masaCusetsis teqnolo- giuri institutis mier denis da donel medouzebis xelmZ- RvanelobiT. jem forsteris mier damuSavebuli sistemuri analizis novatorul meTodikaze damyarebiT koleqtivma Seqmna globaluri modeli. models unda ewinaswarmetyve- la, ra moelis kacobriobas momavalSi, Tu SenarCundeba Tanamedrove ekonomikuri da politikuri meTodebi. mode- lirebis Sedegebma aCvena, rom xSir SemTxvevaSi warmoiSve- ba saarsebo resursebis matebisa da daqveiTebis ciklebi, moxdeba mrewvelobis zrda saarsebo resursebTan erTad. garkveuli periodis Semdeg zrdis tempi gaizrdeba mosax- leobis zrdasTan erTad. gaizrdeba agreTve energiaze moT- xovnac. warmoiqmneba zRvari, romelic gamoiwvevs katastro- fas. bunebrivia, moxsenebis masalebma gamoiwvia mZafri kriti- ka. gamoTqmuli iyo azri imis Sesaxeb, rom modelSi ar iyo gaT- valiswinebuli axali teqnologiebi da saarsebo resursebi. kritikis miuxedavad modelirebis Sedegebi afrTxilebs ka- cobriobas, yuradRebiT moekidos momavals. “romis klubis” pirvel moxsenebas mohyva sxva moxsene- bebic, romlebic mieZRvna kacobriobis ganviTarebis sxva-
  • 20. 18 dasxva sakiTxebs: `kacobrioba gzajvaredinze~; `saerTaSo- riso wesrigis gardaqmna”; ` globaluri sazogadoebis mi- zani” da a.S. Tu ekologia da ekonomika Seirwymeba eTikis safuZvelze da gaafarToebs kvlevis perspeqtivas, maSin kacobriobas safuZveli eZleva optimisturad elodos Tavis ganviTarebas. biologiuri evoluciis koncefciebis Camoyalibebis mokle istoria `avtobiografiaSi” darvini saintereso faqts aRniS- navs. 1838 w. oqtomberSi, muSaobis meTxuTmete Tveze, mas Semdeg, rac man daiwyo mcenareTa da cxovelTa cvalebado- bis sistemuri kvleva, garTobis mizniT igi gaecno malTu- sis traqtats. wakiTxuls darvinze didi STabeWdileba mouxdenia. mas Seqmnia azri, rom arsebobisaTvis brZolaSi unda gadarCes sasargeblo cvlilebis mflobeli individi, xolo sazianos mqone daiRupos, rac axali saxeobis warmo- Sobis safuZvelia. malTusis gavleniT darvinma Camoayal- iba Teoria, romlis safuZvelzec mas SeeZlo gaegrZelebi- na muSaoba, magram imdenad SeSinebia ar moqceuliyo mal- Tusis gavlenis qveS, rom Tavisi azrebis Canaweric ki ar ga- ukeTebia. 1842 w. ivnisSi darvins didi gatacebiT Camouya- libebia Tavisi Sexedulebebi 35 gverdze, xolo 1844 w. zaf- xulis periodSi es Teoria aRwera 230 gverdian naSromSi. mogvianebiT, 1859 w., roca darvinma gamosca `saxeobaTa warmoSoba” (Дарвин, 1952), malTusi SesavalSi moixsenia, xo- lo naSromis mesame TavSi qveTavad gamoyo gamravlebis ge- ometriuli progresia da aRniSna misi samarTlianoba cxo- velTa da mcenareTa samyarosaTvis. darvini aRniSnavda, rom malTusis mier Camoyalibebuli Sexeduleba ufro Zlier- ad moqmedebs cxovelebsa da mcenareebSi, vidre adamianTa sazogadoebaSi (sur.1.1). aRniSnul naSromSi darvinma sistemaSi moiyvana biol- ogiis sxvadasxva dargebidan mopovebuli mravali monace- mi, romlebSic naCvenebi iyo organuli samyaros evolucia. literaturuli monacemebisa da sakuTari masalis analiz- ze dayrdnobiT man Camoayaliba bunebrivi gadarCevis Te-
  • 21. 19 oria, romelic Tanamedrove biologiis ZiriTadi qvakuT- xedia. darvini aRniSnavda, rom populaciaSi Semavali indi- videbi erTmaneTisagan mravali niSniT gansxvavdebian. gan- sxvavebis buneba ki gavlenas axdens individis evoluciur potenciaze. individebi, romelTac aqvT unari cvalebad garemoSi adekvaturad Seicvalon da datovon didi raod- enobiT STamomavloba, meti albaTobiT gadarCebian arse- bobisaTvis brZolaSi. termini “arsebobisaTvis brZola” darvinma SemoiRo malTusis zegavleniT. arsebobisaTvis brZolaSi igulisx- meba organizmis aqtiuroba, mimarTuli sicocxlis Sesana- rCuneblad da STamomavlobis arsebobis uzrunvelsayo- fad. individTa SeguebulobaSi igulisxmeba yvela niSani, romelic gaaCnia cocxal organizmebs. am sakiTxebiT dain- teresebul qarTvel mkiTxvels saWiro informaciis miReba sur.1.1. C. darvini da satitulo furceli misi naSromisa biologiuri evoluciis ZiriTad sakiTxebze.
  • 22. 20 SeuZlia a. SaTiriSvilis, s.cagarelis, m.carciZis wignSi: “zogadi biologia” (1999w). bunebrivi gadarCeva moqmedebs populaciis dinamikaze da misi gavlena statistikuri xasiaTisaa. biologiuri evo- lucia darviniseuli bunebrivi gadarCeviT da mutaciuri cvalebadobiT mecnierebaSi farTod aris aRiarebuli ara marto rogorc Teoria, aramed dadasturebulia faqtebi- Tac. dRemde ar arsebobs erTnairi Sexeduleba am faqtor- Ta moqmedebis meqanizmis Sesaxeb. gansakuTrebiT gaurkve- velia gadarCevis, mutaciis da SemTxveviTobis roli maRa- li donis biologiur organizaciaSi. bunebrivi gadarCeva SeiZleba ganimartos martivad ro- gorc sxvadasxva genetikuri variantebis diferenciaciis warmoqmna, rac niSnavs, rom zogierT memkvidrul variantebs aqvs gadarCenisa da TaobaTa datovebis meti Sansi. bunebrivi gadarCeva mimdinareobs imitom, rom garkveul organizmebs gaaCniaT gadarCenisa da didi raodenobiT STamomavlobis datovebis meti unari. darvini xazgasmiT aRniSnavda, rom konkurencia da eliminacia bunebaSi farTodaa gavrcelebu- li, radganac saarsebo resursebi SezRudulia, xolo buneb- rivi gadarCeva gamoavlens konkurenciaSi gamarjvebuls. darvinma, `saxeobaTa warmoSobaze~ muSaobis oci wlis Tavze, 1859 wlis 18 ivniss, axalgazrda ingliseli biogeog- rafisa da zoologis alfred rasel uolesisgan (1823-1913) miiRo xelnaweri statia, romelic exeboda bunebrivi ga- darCevis Teorias. im periodisaTvis 48 wlis darvini ing- lisSi saxelmoxveWil, avtoritetul naturalistad iTv- leboda. mas gamoqveynebuli hqonda fundamenturi Sromebi zoologiaSi, paleontologiaSi, geologiasa da geografi- aSi. uolesma icoda, rom darvini muSaobda evoluciis sa- kiTxebze. maT hqondaT mimowera da uziarebdnen erTmaneTs mecnieruli kvlevis interesebs. darvinisa da uolesis ur- TierToba mecnieruli keTilsindisierebis klasikuri da misabaZi nimuSia. xelnaweris gacnobam aaRelva darvini. aaRelva ara marto iman, rom axalgazrda mkvlevarma daasw- ro mas, aramed imanac, rom maTi Sexedulebebi da termi- nebic emTxveodnen. dadga prioritetis sakiTxi. xelnaweri darvins dasabeWdad undoda gadaeca C. laielisaTvis da
  • 23. 21 arafers ambobda imaze, rom TviTon mas ukve hqonda momza- debuli xelnaweri momavali samtomeulisTvis. megobrebis daJinebuli TxovniT darvinma Tavisi naS- romebidan amokrifa sakiTxebi da 1858 wlis agvistoSi lo- ndonis lines sazogadoebis SromaTa krebulSi uolesis statiasTan erTad gamoaqveyna. mogvianebiT uolesi werda, rom evoluciis Teoriaze darvini gacilebiT adre muSaob- da da prioriteti mas ekuTvniso. sainteresoa aRiniSnos, Tu ra gansxvavebaa darvinisa da uolesis SexedulebebSi. uolesma ver Seafasa aramemkvidruli (modifikaciuri) cvalebadoba, uaryofda sqesobriv gadarCevas. uaryo agre- Tve bunebrivi gadarCevis roli adamianis evoluciaSi. sa- kuTari dakvirvebebis, imdroindeli mecnieruli codnisa da seleqciis miRwevaTa ganzogadebis safuZvelze darvins ufro argumentirebulad aqvs dasabuTebuli Tavisi Sexe- dulebebi. amitomac mkvlevarni am koncefcias darvin- uolesis Teorias uwodeben. 1864 wels uolesi statiaSi `bunebrivi gadarCeva~ iziarebs darvinis yvela ZiriTad ideas da mas `bunebismetyvelebis niutons~ uwodebs. 1869 wels uolesi aqveynebs wigns Tavisi mogzaurobis Sesaxeb msgavsad darvinis `biglisa~. uolesma wigni miuZRvna dar- vins da epigrafSi aRfrTovanebulia misi geniiTa da Srome- biT. manve evoluciis Teoriis aRsaniSnavad Semoitana ter- mini `darvinizmi~ (Уоллес, 1898). darvinis didi Rvawli kacobriobis winaSe is ki ar aris, rom uolesTan erTad daamtkica biologiuri evoluciis arseboba, amaze sxva mkvlevrebic werdnen masze adre. dar- vinis damsaxureba isaa, rom man pirvelma aRmoaCina evolu- ciis ZiriTadi mamoZravebeli faqtori - bunebrivi gadar- Ceva. swored bunebrivi gadarCevaa biologiuri evoluciis warmmarTveli faqtori. darvinamde biologiaSi gabatonebuli iyo idealistu- ri mimarTuleba – kreacionizmi (kreacionizmi laTinuri sityvaa da qarTulad Seqmnas niSnavs). am mimarTulebis mim- devrebs miaCndaT, rom sicocxlis warmoSoba da organuli samyaros formaTa mravalferovneba RmerTis Semoqmedebis Sedegia. am azrs iziarebda karl line (1707-1778), saxeobebi Seqmnilia Semoqmedis mier, rogorc aRwerilia bibliaSi, amitom isini ar icvlebian. linemde analogiuri Sexedule-
  • 24. 22 ba Camoayaliba erT-erTma pirvelma sistematikosma jon reim (1627-1705). igi saxeobaTa SemgueblobaSi xedavda Se- moqmedis arsebobas. uiliam heilim (1743-1805) Camoayaliba principi: `argumentacia, gegmidan - agebuleba”. misi mtki- cebiT cxovelebi da mcenareebi ufro gansacvifrebeli me- qanizmebia, vidre adamianis mier Seqmnili Zravebi. mogviane- biT heilis argumentacia dakonkretda. pirvel planze gad- movida formaTa harmoniuloba da ara maTi sargeblianoba. sur.1.2. karl line da misi Sroma `bunebis sistema~. mogvianebiT aRmoCenil iqna namarx cxovelTa da mcena- reTa naSTebi, romlebic sadReisod ukve aRar arseboben. kreacionistuli poziciidan gamomdinare, dauSvebeli iyo RmerTis mier Seqmnili srulyofili formebis gaqroba. am winaaRmdegobidan gamosvla moaxerxa frangma bunebis- metyvelma kuviem (1769-1832). man wamoayena katastrofaTa Teoria, romlis mixedviTac kataklizmebis Sedegad, rome- lTagan erT-erTi iyo msoflio warRvna, amowyda RmerTi- sagan Seqmnili saxeobebi. sxvadasxva epoqaSi stiqiuri ka- tastrofebi did teritoriebze spobda adgilobriv flo-
  • 25. 23 rasa da faunas, sadac Semdgom sxva adgilebidan mosuli organizmebi vrceldebodnen. meore frangma biologma bunebismetyvelma-transfor- mistma biufonma (1707-1788) Camoayaliba Sexeduleba, rom cxovelebs gaaCniaT organoebi, romlebic ar sWirdebaT. aseTi organoebi warmoiqmna hibridizaciis Sedegad. faq- tobrivad aRiarebul iqna saxeobaTa cvalebadoba. saxeoba- Ta cvalebadobas mxari dauWira linemac Tavisi Sromis bolo gamocemaSi (Кейолоу- s, 1986, mixedviT). Sua saukuneebis moazrovneebs bibliaSi aRwerili sam- yaros Seqmna miTad miaCndaT. avgustinem (353-430) RmerTis Semoqmedeba Seadara mcenaris progresul zrdas. Toma aq- vinelma (1225-1274) samyaros Seqmna ganixila rogorc im Se- saZleblobebis TandaTanobiTi gafarToebis procesi, ro- melic Semoqmedma materiaSi Cado. analogiuri Sexeduleba samyaros ganviTarebaze gaaCnda platons (427-347 Z.w.a.). misi azriT samyaro aris giganturi or- ganizmi, romelic viTardeba saidumlo impulsiT. msgavsi Se- xedulebebi gamoTqmuli aqvT naturfilosofosebs: goeTes (1749-1831), kants (1724-1804) da Cembers (1802-1871). darvinis papam erazm darvinma (1731-1807) wamoayena de- terminirebuli evoluciis sistema, romlis mixedviTac organizms aqvs unari SeiZinos axali niSnebi. lamarkma (1744-1820) Tavis cnobil naSromSi `zoologiis filoso- fia” (Ламарк - 1935, 1937) Camoayaliba erazm darvinis msgavsi Teoria. orive Teoria emyareboda sam princips 1 organiz- mebs aqvT ganviTarebis, garTulebis da srulyofis Tanda- yolili unari. erazm darvins miaCnda, rom organizmTa srulyofilebis unari xorcieldeba Tandayolili aqti- urobiT RmerTisagan Cadebuli principiT. lamarks ki mi- aCnda, rom sasicocxlo Zala warmoiqmneba TviT organizm- Si. organizmSi arsebobs siTburi da eleqtruli fluidebi, romelTa gavleniT ara marto narCundeba, aramed Zlierde- ba kidec mowesrigebuloba. 2. organizmebs aqvT unari, ro-  transformizmi_darvinamdeli periodis evolucionistebis (r. hu- ki, e.didro, e.Jofrua sent-ileri, i. goeTe da sxv.) SexedulebaTa sistemaa mcenareTa da cxovelTa organizmebis cvalebadobisa da er- Ti saxeobis meored gardaqmnis Sesaxeb.
  • 26. 24 melsac lamarki uwodebda Sinagan swrafvas srulyofile- bisaken. garemo ki ar iwvevs cvalebadobas organizmebSi, is iwvevs moTxovnilebaze pasuxs. erazm darvinis mixedviT, pasuxi xorcieldeba uxilavi saidumlo sawyisiT, romelic organizmSia Cadebuli. lamarkis mixedviT pasuxi garemos moTxovnilebaze fluidebiT xorcieldeba. 3. niSnebi, rom- lebic warmoiqmneba organizmSi gaZlierebuli varjiSiT axali miznebis dasakmayofileblad, Taobidan Taobas memkvidreobiT gadaecema. Tu rogor gadaecema niSnebi, verc erazm darvinma da verc lamarkma ver axsnes. maT ver gansazRvres agreTve isic, Tu ratom ar gadadis TaobebSi is niSnebi, romlebmac uvarjiSobiT dakarges funqcia. m.kimuras (Кимура, 1985) azriT lamarkiT aseTi didi da- intereseba ganapiroba iman, rom man Seqmna biologiis isto- riaSi pirveli, sruliad ganzogadebuli Sexeduleba evol- uciur procesze. sadReisod damtkicebulia, rom SeZenili niSan-Tvisebebi memkvidrulad ar gadaecema (rac bolo periodSi sakamaTodaa miCneuli). lamarkis Teoria aRmoCnda mcdari. amitom ganacxada j.simpsonma (Симпсон, 1948) _ sawye- nia, rom aseTi kargi Teoria aRmoCnda mcdario. Carlz dar- vini eWvobda, rom lamarkma Tavisi Teoriis idea erazm dar- vinisagan aiRo, magram es ase ar aRmoCnda. C. darvini “saxeob- aTa warmoSobis” meoTxe gamocemaSi lamarks moixseniebs damsaxurebul, cnobil bunebismetyvelad. C.darvinis uSualo winamorbedis, lamarkis Teoriis Semdeg saWiroa CamovTvaloT is meqanizmebi, rasac emyare- ba darviniseuli evoluciuri Teoria. ingliseli zoolo- gis p.keilous (Кейлоу, 1986) mixedviT esenia: 1.erTi saxeob- is individebs Soris SeimCneva morfologiur da fiziolo- giur niSanTa uwyveti cvalebadoba. Cveni azriT mas albaT unda daematos cxovelTa qcevaTa cvalebadobac. 2. cval- ebadobebi warmoiSveba SemTxveviT da memkvidreobs. 3. cxo- velTa da mcenareTa populaciebs gaaCnia raodenobrivi zrdis unari. 4. populaciaSi gaerTianebul individebs ux- debaT brZola sakuTari Tavisa da memkvidreebis gadasarCe- nad, vinaidan saarsebo resursebi SezRudulia. 5. brZolaSi gadarCebian ukeT Seguebulni da datoveben Tavisive msgavs Taobebs. 6. bunebrivi gadarCevis Sedegad individebis na-
  • 27. 25 wili ukeT Seguebuli xdeba. e. mairi (Майр, 1974) evoluciur Teorias sruliad samarTlianad miiCnevs did biologiur ganzogadebad. sur.1.3. Jan batist lamarki da misi Sromis _ `zoologiis filosofia~ _ satitulo furceli. darvinis Teoriis Seqmnis Semdeg mis sawinaaRmdegod iqmneba axali mimarTuleba neolamarkizmi. am mimarTule- bis mimdevarni darvinis TeoriaSi ar cnoben bunebrivi ga- darCevis SemoqmedebiT rols. neolamarkistebma Seqmnes sami mimarTuleba: 1. orTolamarkizmi - aRiareben mimar- Tul evolucias, romelic gansazRvrulia organizmSi Ca- debuli TvisebebiT, ese igi avtogenezs. 2. meqanolamarkiz- mi _ am mimarTulebis momxreni evoluciur cvalebadobas xsnian organizmTa mizanswrafuli struqturuli da funq- ciuri cvalebadobiT garemos cvlilebebze sapasuxod, ese igi eqtogeneziT, romelic emyareba adekvatur somatur in- duqcias. 3. fsiqolamarkizmi _ am mimarTulebis momxreni evoluciis safuZvlad aRiareben organizmis gacnobiere- bul nebayoflobiT aqtebs.
  • 28. 26 darvinis ideebze neolamarkistTa Tavdasxmas damcve- lad gamouCnda a. veismani, romelmac neodarvinizmSi Seqmna axali mimarTuleba. marTalia, veismanma darvinis ideeb- idan gaiziara mxolod moZRvreba bunebriv gadarCevaze, mas ufro did darvinistad Tvlidnen, vidre TviTon darvins. 1968 wels iqmneba axali mimarTuleba – neitraluri ev- oluciis Teoria, romlis fuZemdeblebia iaponeli mecnieri kimura (Кимура, 1985) da amerikeli mkvlevarebi j. kingi, T. fu- qsi, j. krou. am Teoriis mixedviT evolucia molekulur do- neze mimdinareobs ara darviniseuli bunebrivi gadarCeviT, aramed SemTxveviT warmoqmnili neitraluri an miaxloebiT neitraluri mutaciebis dreifiT. neitraluri Teoria age- bulia mkacr maTematikur kanonzomierebebze dayrdnobiT, romlebic saSualebas iZlevian raodenobrivad iqnes Seswav- lili genebisa da cilebis evolucia, riTac SesaZlebelia Teoriuli Sedegebis Sedareba faqtiur monacemebTan. am Teoriis Camoyalibebas xeli Seuwyo hardi-vainber- gis kanonis dadgenidan ori aTeuli wlis ganmavlobaSi r.fiSeris, n. dubininis, d. holdeinis da S.raitis mier Ca- tarebulma gamokvlevebma. XX saukunis ocdaaTian wlebSi Seiqmna populaciuri genetikis klasikuri Teoria, rome- lic evoluciis sinTezuri Teoriis safuZvelia. raitis naSromi `evolucia mendeliseul populaciebSi~, fiSeris `bunebrivi gadarCevis genetikuri Teoria ~ da holdeinis `evoluciis faqtorebi~ gaxda kulminaciuri momenti po- pulaciuri genetikis ganviTarebaSi. damyarda sruli har- monia darvinizmsa da mendelizms Soris. rodesac vsaub- robT evoluciis sinTezur Teoriaze, ar SeiZleba gverdi avuaroT nobelis premiis laureats h. melers, romelmac naTeli mohfina genTa mutaciis rols evoluciaSi buneb- rivi gadarCevis gziT. klasikuri darvinizmis, genetikisa da ekologiis mona- cemTa sinTezis Sedegad XX saukunis 30-50 wlebSi Seiqmna evoluciis sinTezuri Teoria (sur. 1.4). am Teoriis Camoya- libebaSi arsebiTi roli iTamaSa s. Cetverikovis, r. fiSe- ris, f. dobJanskis, simpsonis, e. maieris, j. haqslis, j. ste- binsis gamokvlevebma. evoluciis sinTezuri Teoriis Camo- yalibebaSi gadamwyveti roli miuZRvis haqslis wigns `evo- lucia: Tanamedrove sinTezi~ (1942).
  • 29. 27 klasikuri darvinizmi biologiuri evoluciis sinTe- zuri Teoria genetika (stabiluroba da cvale- badoba TeoriaSi) ekologia (populaciebisa da umaR- lesi taqsonomiebis gavr- celeba, cvalebadoba) sur.1.4. biologiuri kvlevis sxvadasxva sferoTa miRwe- vebis safuZvelze Camoyalibebuli evoluciis sinTezuri Teoria. am Teoriis mixedviT evoluciis elementaruli struq- tura aris populacia. evoluciis mamoZravebeli faqto- rebia: mutaciuri procesi, genTa dreifi, genTa nakadi, iz- olacia. erTaderT mimarTul mTavar da warmmarTvel faq- tors warmoadgens darvinis mier aRmoCenili da Seswavli- li bunebrivi gadarCeva. evoluciis sinTezuri Teoriis Zi- riTadi postulatebi Semdegia (Воронцов, 1999): 1. evoluciis elementaruli masala aris mcire, magram diskretuli memkvidruli cvlilebebi _ mutaciebi. mutaciuri procesi stoqasturia. igi evoluciuri ma- salis mimwodebeli faqtoria. 2. evoluciis mTavar mamoZravebel faqtors warmoadgens bunebrivi gadarCeva. 3. evoluciis elementaruli erTeuli aris populacia. 4. evolucia atarebs divergenciul xasiaTs: winare erTi taqsonidan sawyiss iRebs ramdenime axali Svileuli taqsoni. yovel saxeobas hyavs erTi winapari forma, sa- boloo jamSi erTaderTi winapari populacia. 5. evoluciisaTvis niSandoblivia TandaTanobiTi (gra- dualuri) da xangrZlivi xasiaTi. 6. saxeoba warmoadgens Caketil sistemas, romelic moicavs morfologiurad, fiziologiurad da genetikurad gan- sxvavebul, magram reproduqtiulad araizolirebul erTeulebs (magaliTad: populacia, qvesaxeoba da a.S.).
  • 30. 28 7. genTa nakadi (alelTa mimocvla) mxolod saxeobis Sig- niT mimdinareobs. amdenad saxeoba warmoadgens geneti- kurad erTian da Caketil sistemas, genofondis erTi- anobas panmiqsia uzrunvelyofs. 8. nebismieri realuri taqsoni (saxeoba, gvari,ojaxi da a.S.) monofileturi warmomavlobisaa. 9. evoluciisaTvis niSandoblivia aramimarTuli da ga- uTvaliswinebeli xasiaTi. axali saxeobebis warmoSobas darviniseuli gagebiT ar iziarebs anri bergsoni (Бергсон, 1998). igi darvinis evolu- ciuri Teoriis naklze miuTiTebs Semdegi parodiiT. da- vuSvaT, moqandakem mravali warumatebeli cdis Semdeg Seq- mna mSvenieri qandakeba. Seqmnili qandakebis mixedviT Ca- moisxa yalibi da misi meSveobiT qandakeba uricxv egzemp- larad gamravlda. me vkiTxulob: `rogor Seiqmna es mSveni- eri qandakeba?~ pasuxad vRebulob: `yvela cudi qandakeba, rac moqandakem Seqmna, daamsxvria, kargi ki uricxv egzem- plarad gaamravla~. es pasuxi ar makmayofilebs da ganme- orebiT vkiTxulob: `ki magram, rogor Seqmna moqandakem kargi qandakeba?~ razedac aseT pasuxs viReb: `rogor da SemTxveviT~. darvinis evoluciur Sexedulebebs Seexo fridrix nicSe. man Tavis naSromSi (Ницше, 1997), patara erTgverdian qveTavSi `darvinis winaaRmdeg” Camoayaliba Tavisi damoki- debuleba arsebobisaTvis brZolis mimarT. is aRniSnavda, rom arsebobisaTvis brZola ar aris kargad dasabuTebuli. arsebobisaTvis brZolis Sedegi ar aris iseTi, rogoric miaCniaT darvinistebs. ar imarjveben Zlierni da privile- girebulni. sazogadoebaSi piriqiT xdeba, yovelTvis imar- jvebs susti. sustebi imarjveben, vinaidan isini ufro metni da ufro Wkvianebi arian, vidre Zlierebi. amave dros sustebs sulieri samyaro ufro ganviTarebuli aqvT. bevr Tanamedrove biologs Soris (Gould, 1980; Келерман. 1991; Авизер, 1998) gavrcelebulia azri, rom darvinis Se- xedulebebi damajerebeli iyo 1859 wlamde, dRes ki mopo- vebulia mdidari paleontologiuri masala, romelSic ar aRmoCnda darvinis Teoriis damamtkicebeli gardamavali formebi. bunebrivi gadarCevis damamtkicebeli argumen- tebi farTod aris ganxiluli wignSi `zogadi biologia~ (SaTiriSvili da sxv., 1999).
  • 31. 29 XX saukunis didi humanisti al- bert Sveiceri Tavis biografiaSi saintereso cnobas gvawvdis dar- vinis evoluciuri Teoriis Sesaxeb. 1908 wels anatom Svalbes unda wae- kiTxa sajaro leqcia anTropologi- aSi elzasis erT-erTi qalaqis sa- xalxo ganaTlebis sazogadoebis- aTvis. Svalbes rCevisaTvis miumar- Tavs Tavisi kolegisTvis, Sveiceris maswavleblisaTvis, profesor Smid- bergisTvis – leqciaze darvinis Teoria rom vaxseno, msmenels xom ar gavaRizianebo. pasuxad ki miuRia: `ar daindoT msmeneli. yvelaferi uT- xariT darvinizmis Sesaxeb, magram ar axsenoT maimuni. msmeneli kmayofili darCeba darviniTac da TqveniTaco~. Svalbec* ase moqceula, leqcias ki didi warmatebiT Cauvlia. (sur. 1.5). darvinis Teorias didi Sefaseba misca anTroposofiis fuZemdebelma rudolf Stainerma. igi werda, Cven rom gveRiarebina cxovelebisa da mcenareebis mravalferovani saxeo- bebis erTbaSad Seqmna, rogorc es warmodgenili hqonda karl lines, unda dagveSva bunebaSi saswaulebis arseboba. darvinma `dagvimtkica mcenareTa da cxovelTa saxeobebis warmoqmna gadarCevisa da arsebobi- saTvis brZolis kanonebiT, riTac gamoricxa sabolood saswaulebis arseboba~.* * А. Швейцер. Жизнь и мысли. Изд. «Республика», М. 1996, стр. 66. * А. Штайнер. Из области духовного знания, или антропософия. Изд. «Энигма», М. 1997, ст. 66. sur.1.5. 1874 londonSi ga- mocemul iumoristul wignSi moTavsebuli karikatura m. pottis da r. Sortis (Potts, Short, 1999) mixedviT. 1861 wels oqsfordSi britaneTis asociaciis sxdomaze tomas henri haqslis episkoposi samuel uilberforsi Seeki- Txa: `darvins winaprad maimu- ni babuis Tu bebiis mxridan hyavdao?~. pasuxad miuRia: Tu amas me mekiTxebiT, vin mirCevnia babuad _ maimuni Tu adamiani bunebisagan daj- ildoebuli didi zegavlenis unariT, romelic amas iye- nebs mniSvnelovani mecnier- uli diskusiis mifuCeCebisa- Tvis, me udavod visurvebdi maimunso!, rasac mohyolia damswreTa sicili.
  • 32. 30 cnobili belgieli fizikosi – nobelis premiis lau- reati i.prigoJini i.stengerTan erTad gamoqveynebul naS- romSi (Пригожин, Стенгер, 2000) albert ainStainze wers, rom is gaxda fizikis darvini. darvinma gvaswavla, rom adamiani biologiuri evoluciis ganuwyveteli nawilia, xolo ainS- tainma dagvanaxa, rom Cven uwyveti kavSiriTa varT dakavSi- rebuli samyaros evoluciasTan. darvinis evoluciurma Teoriam didi gavlena moaxdina fizikos l. bolcmanze. 1886 wels wakiTxul leqciaSi `siTbos meqanikuri Teoriis meore kanoni~, igi wers: `Cemi Rrma rwmeniT Cvens saukunes rkinis, orTqlis an eleqtroobis epoqas ki ar uwodeben, mas darvinis epoqas daarqmeveno~. prigoJini aRniSnavs, rom darvinis Teoriis mixedviT jer xdeba saxeobis spontanuri fluqtuacia, ris Semdeg erTveba gadarCeva da iwyeba Seuqcevadi biologiuri evo- lucia. bolcmanis mixedviT SemTxveviToba iwvevs Seuqceva- dobas. darviniseuli evoluciis Sedegi gansxvavdeba bolc- maniseulisagan. bolcmanis interpretaciiT, adgili aqvs sawyisi pirobebis daviwyebas, irRveva sawyisi struqtura. darviniseuli evolucia ki asocirdeba TviTorganizacias- Tan, romelic ganuwyvetliv rTuldeba. sur.1.6. logistikuri mrudi i. prigoJinis (Пригожин, 1985) mixedviT.
  • 33. 31 TviTorganizaciis problemisadmi miZRvnilia mravali saintereso gamokvleva. maT Soris gansakuTrebuli adgili ukavia darvinis Sromebs bunebrivi gadarCevis rolis Sesaxeb evoluciis procesSi. erTi periodi gabatonebuli iyo azri, rom darvinis Teoriasa da Termodinamikis meore kanons Soris arsebobs winaaRmdegoba. marTlac, darvinis mixedviT biologiur procesTa ganviTarebisas adgili aqvs struqturis garTulebas da mowesrigebulobis xarisxis gaz- rdas. Termodinamikis meore kanonidan gamomdinare ki yovel daxurul sistemaSi mimdinare evoluciis procesi iwvevs qaosis (entropiis) xarisxis gazrdas. es moCvenebiTi wina- aRmdegoba moixsna mas Semdeg, rac gacnobierda evoluciuri procesis ori gansxvavebuli faqti: daxurul sistemaSi mimdi- nare procesi iwvevs siTbur wonasworobas, fizikur qaoss, Ria sistemebSi _ki TviTorganizacias. biologiur procesTa TviTorganizacia iwvevs struq- turis garTulebas da sistemis stabilur funqcionirebas. es movlena kargad Cans martiv ekologiur magaliTze, ro- melic maTematikuri modelis saxiT aRwera prigoJinma (Prigogine et al. 1977). populaciis zrda garkveul konkretul garemoSi aRiwereba logistikuri gantolebiT sur.1.7. ekologiuri niSnis Tanmimdevruli Sevseba sxvadasxva saxeobebis mier i. prigoJinis (Пригожин, 1985) mixedviT.
  • 34. 32 dx)XN(KX dt dx  sadac: K- dabadebis maxasiaTebelia, d- sikvdilianobis, xolo N-garemos unari, SeinarCunos populacia. amoxsnili gantoleba SeiZleba warmovidginoT logistikuri mrudis saxiT (sur.1.6). evolucia mTlianad determinirebulia. populacia maSin wyvets zrdas, rodesac saarsebo garemoSi sakvebi amowurulia. SeiZleba moxdes ise, rom arealSi da- sawyisSi mcire raodenobiT gaCndes axali saxeobebi, rom- lebic xasiaTdebian gansxvavebuli ekologiuri parametre- biT K,N da d. aseTi ekologiuri fluqtuaciis gamo ismis kiTxva populaciis struqturul mdgradobaze. SeiZleba axalma saxeobebma Seaviwrovos Zveli an TviTon gaqres. mdgradobis xazobrivi analiziT advilia warmovidginoT, SeuZlia Tu ara axal saxeobebs Seaviwrovos Zveli im Sem- TxvevaSi, Tu ganxorcieldeba Semdegi piroba N2 - d2/K2 > N1 - d1/K1 Tanmimdevroba, Tu rogor avseben saxeobebi ekologi- ur niSas, warmodgenilia 1.7 sur.-ze. es modeli saSualebas gvaZlevs raodenobrivad zustad davamtkicoT, rom imarj- vebs ukeT Seguebuli saxeoba. terminebi `logistikuri mrudi~, `logistikuri ganto- leba~ SemoiRo belgielma maTematikosma da demografma p.ferxulstma 1832w. adamianTa gansaxlebis aRsawerad. am- erikelma ekologma r. pirlma 1928w. logistikuri mrudi gamoiyena populaciis dinamikis dasaxasiaTeblad. u. odu- mis (Одум, 1986) mixedviT logistikur mruds aqvs Semdegi saxe: ) K N 1(rN dt dw  sadac N aris populaciaTa raodenoba, r _ populaciis zrdis siCqare, k _ garemos moculobiTi maxasiaTebeli po- pulaciis maqsimaluri simWidrovisas. am gantolebas zogjer uwodeben ` ferxulst-pirlis gantolebas~.
  • 35. 33 socialuri darvinizmi. evgenika da evfenika malTusis Teoriis mowinaaRmdegem k. marqsma 1873 wels darvins gaugzavna `kapitalis~ franguli gamocemis pirve- li tomi. miiRo ra es wigni 1873 wlis 1 oqtombers, darvinma marqss gaugzavna werili, romelSic igi cdilobda erTgva- rad Sors daeWira Tavi am naSromidan. 1880 wels marqsma darvins gaugzavna me-12 da me-13 Tavebis koreqtura Tavisi naSromis inglisuri gamocemisa, romelic misTvis surda mieZRvna da sTxovda koreqturisaTvis gadaexeda. darvinma marqsis Txovnas 1880 wlis oqtomberSi weriliT upasuxa: “Zvirfaso ser! gmadlobT Tqveni Tavaziani werilisaTvis da misi danarTisaTvis. Cem wignze Tqveni SeniSvnebis ama Tu im formiT gamosaqveyneblad sulac araa saWiro Cemi Tanx- moba da Cemis mxriv sasaciloc iqneboda Tanxmoba iseT sa- kiTxze, romelic amas ar saWiroebs. vamjobinebdi, rom ga- nayofi an tomi (Tqveni Txzulebisa) me ar momeZRvnas (Tum- ca gmadlobT CemTvis mogebuli pativisaTvis), radgan es garkveuli zomiT imis aRmniSvneli iqneboda, rom viwoneb mTel Txzulebas, ris Sesaxebac me araferi vici. gadaWriT vuWer ra mxars azris Tavisuflebas yvela sakiTxSi, mainc vfiqrob, saWiroa es Tu ara. qristianobis da Teizmis sa- winaaRmdego pirdapirma sabuTebma, saeWvoa, raime STabeW- dileba moaxdinos xalxze da rom azris Tavisuflebisa- Tvis yvelaze ufro meti sargebloba moaqvs gonebis Tanda- TanobiT ganaTlebas mecnierebis progresis Sedegad. ami- tom, me Segnebulad mudam gverds vuvlidi religiaze we- ras da vifarglebodi mecnierebis sferoTi. Tumca SesaZ- loa, me mafiqrebda is wuxili, romelsac gamoviwvevdi Cemi ojaxis zogierT wevrSi, Tu me, ama Tu im saxiT, mxars davu- Werdi religiaze pirdapir Tavdasxmebs. vwuxvar, uariT rom vpasuxob Tqvens Txovnas, magram me moxuci da Zalian dasustebuli var da koreqturis gadaxe- dva (rogorc am ukanaskneli dReebis gamocdilebam damarw- muna) Zalian mRlis. vrCebi Tqveni erTguli C.darvini~* * Ч. Дарвин, Избранные письма. Изд. «ИЛ», М. 1950, ст. 275.
  • 36. 34 am werilidan Cans, rom darvini gaemijna marqsis ideebs. zemoaRniSnulidan gamomdinare, malTusis sociologi- ur doqtrinas didi gavlena mouxdenia darvinis msoflm- xedvelobaze, rac aisaxa “saxeobaTa warmoSobaSi”. darvinis cocxal sistemaTa biologiuri evoluciis Teoriam ki gav- lena moaxdina mis Tanamedrove sociologze h. spenserze. spenserma biologiuri evoluciis principebi gamoiyena so- ciologiur kanonzomierebaTa asaxsnelad. igi iTvleba im ideaTa damfuZneblad, romlebic mecnierebaSi cnobili gaxdnen socialur darvinizmad. ingliseli inJinrisa da filosofosis herbert spense- ris (1820-1903) Sexedulebebi Camoyalibebulia a. kontis pozitivizmisa da j. milis subieqtivizmis gavleniT. spen- serma kacobriobas dautova mniSvnelovani mecnieruli naSromi “sinTezuri filosofiis sistema”, romelSic sxva problemebTan erTad ganxilulia biologiuri evoluciis sakiTxebic. dRes misi saxeli moixsenieba iseT evolucion- istTa gverdiT, rogorebic iyvnen uolesi da e. hekeli. gan- sxvavebiT uolesisagan da hekelisagan, romlebic darCnen orTodoqs darvinistebad, spenserma mniSvnelovani koreq- tivebi da damatebebi Seitana evoluciis TeoriaSi. spenseris (Спенсер, 1998) gagebiT nebismieri ori siste- mis urTierTqmedebiT yalibdeba wonasworoba. es mdgoma- reoba SeiZleba gavrceldes organizmisa da garemos urTi- erTobaze. wonasworoba orgvaria, pirdapiri da arapir- dapiri. pirdapiri wonasworoba iwvevs organizmebis Segu- ebulobas. Seguebuloba ganicdis cvalebadobas garemos cvalebadobidan gamomdinare. pirdapir wonasworobasTan erTdroulad moqmedebs arapirdapiri wonasworoba, rome- lic gamoixateba ukeT SeguebulTa gadarCenaSi da romel- sac darvini bunebriv gadarCevas uwodebda. arapirdapiri wonasworoba akeTebs imas, rasac ver asrulebs pirdapiri. bunebrivad ismis kiTxva, romeli wonasworoba ufro saWi- roa organizmTa evoluciisaTvis. spenseris mixedviT ara- pirdapiri wonasworoba, e.i. darviniseuli gagebiT buneb- rivi gadarCeva, moqmedebda, moqmedebs da imoqmedebs mu- dam. mcenareebSi da dabali ganviTarebis cxovelebSi bunebrivi gadarCeva rCeba evoluciis ZiriTad faqtorad.
  • 37. 35 umaRlesi ganviTarebis cxovelebSi ki, romelTac kargad gamoxatuli organoTa morfo-funqciuri diferencireba gaaCniaT, aqtivdeba pirdapiri wonasworoba. arapirdapiri wonasworobis aqtivoba qveiTdeba da misi funqcia ifarg- leba imiT, rom daaCqaros pirdapiri wonasworobis damya- reba. spenseris azriT, pirdapiri wonasworoba aris lamar- kis faqtori, xolo arapirdapiri _ darvinisa. biologiuri evoluciis spenseriseuli koncefcia sa- fuZvlad daedo mis sociologiur Sexedulebebs, romlebic Camoyalibdnen sazogadoebis bioorganul Teoriad. soci- ologiaSi biologiuri evoluciis principebis gadataniT gamoikveTa ori mimarTuleba-bioorganuli da socialur _ darvinistuli. bioorganuli mimarTulebis mimdevrebi p.lilienfel- di da r.vormsi arian spenseris mier aRwerili im analogiis damcvelni, romelic arsebobs biologiur da socialur sistemebs Soris. analogia gamoixateba sistemis nawilTa zrdaSi, diferencirebasa da integraciaSi. maT aRniSnul analogiaze Sexedulebebi ufro gaaRrmaves. daaxasiaTes TiToeulis stuqturul-funqciuri mniSvneloba sazoga- doebis organizaciaSi. maTi azriT sazogadoebis nebismi- eri revoluciuri cvalebadoba ganixileba rogorc paTo- logia _ arabunebrivi movlena. sazogadoebis organizaciis biologizacias sociolo- gi darvinistebi sxvadasxvanairad ganixilaven. germaneli sociologebi f.Salmeieri da g.macati gvTa- vazoben Teoriebs, romlebic amodian wminda biologiuri evoluciis principebidan. m.vakaro aRiarebs arsebobisaT- vis brZolis formas sazogadoebriv cxovrebaSi, magram cdilobs biologiuri evoluciis es erT-erTi kanonzomie- reba sxvadasxvanairad ganixilos adamianebsa da cxoveleb- Si. avstrieli sociologi iuristis l. gumploviCis Sexe- duleba eyrdnoba adamianTa sazogadoebaSi socialuri konfliqtebis arsebobas, romlis mizezsac warmoadgens subieqtis moTxovnileba - ibatonos sxvaze. u. samneris da u. bedugotas mier gamokvleulia pirvelyofil sazogado- ebaSi socialuri normebisa da Cvevebis gavlena adamianTa qcevis regulaciaze. grafi de bilenvili 1727-1732 wlebSi gamocemul Tavis SromebSi amtkicebda, rom franguli aristokratia aris
  • 38. 36 `didi rasis”, dampyrobi frankebis STamomavali, dabali fena ki “arasrulyofili” galTa tomebisa. burJuaziuli revoluciis Semdeg frangi mwerali, fi- losofosi da diplomati Jozef de gobino /1816-1882/ Tavis naSromSi “cda adamianTa rasis araerTgvarovnebisa” uar- yofs adamianTa rasis erTianobis yovelgvar formas (Zopzea- to, Gripper, 1999, mixedviT). igi amtkicebs rasaTa ierarqiul bunebas. TeTr rasas miiCnevs wamyvan Zalad, xolo ferads da Savs _ daqvemdebarebulad. socialuri institutebi da kultura determinirebulia rasobrivad. gobinos azriT is- toriis tragikuli dialeqtika mdgomareobs imaSi, rom xde- ba rasaTa Sereva, rac iwvevs civilizaciis ganviTarebasa da gafarToebas TeTri rasis monawileobiT. meore mxriv ki ci- vilizacia ganwirulia _ igi daiRupeba. rasobrivi elitari- zmi kulturul fardobiTobaSi gamoixateba. misi gagebiT evropuli civilizacia ar aris ukeTesi sxva civilizacieb- ze da rogorc sxvebi, isic ganwirulia sasikvdilod. gobinos koncefciis gavleniT iqmneba rasobriv-antro- pologiuri skola, romlis warmomadgeneli x.Cemberleni uaryofs gobinos pesimizms da mouwodebs kacobriobas aR- adginos ariuli suli. igi iTvleba germanuli faSizmis mTa- var ideologad. 1895 wels gamocemul naSromSi “mecxramete saukunis safuZvlebi” aRwerilia evropis istoria, romel- Sic umaRles miRwevad aRiarebulia tevtonuri kultura. aRsaniSnavia ingliseli fsiqologisa da antropolo- gis frensis haltonis /1827-1911/ naSromebi. man fsiqolo- giur eqsperimentSi maTematikuri aparatis gamoyenebiT Seqmna meTodi adamianTa individualur-fsiqologiur gan- sxvavebaTa dasadgenad, safuZveli Cauyara anTropogeneti- kasa da diferencialur fsiqologias. mis saxelTan aris dakavSirebuli evgenikis warmoSobac. evgenikuri moZRvreba Seiqmna ufro adre, vidre xelme- ored moxdeboda gregor mendelis mier dadgenili geneti- kuri kanonebis aRmoCena g. de frizis, k.korensisa da k.Cer- makis mier. naSromSi `memkvidreobiTi genia”, romelic ga- moqveynda 1869 wels, haltonma Tavisi biZaSvilis, darvinis ideebis gavleniT Camoayaliba evgenikis principebi. evgeni- ka berZnuli sityvaa da qarTulad karg gvars niSnavs. es
  • 39. 37 aris moZRvreba adamianis memkvidruli janmrTelobis, misi SenarCunebis da gaumjobesebis Sesaxeb. haltonma mecni- erebs SesTavaza SeeswavlaT is genetikuri faqtorebi, ro- mlebic momdevno TaobebSi iwveven adamianis fizikur- fsiqikuri da gonebrivi SesaZleblobebis gaumjobesebas. evgenikuri ideebiT intensiuri gataceba iwyeba XX sa- ukunis ociani wlebidan, roca gafarTovda genetikuri kvlevebi da dadginda, rom adamianis genetika gansazRvru- lia mendel-morganis kanonebiT, dgindeboda adamianis mem- kvidruli niSnebis kanonzomierebebi. saubedurod, evgeni- kuri ideebiT gatacebuli mecnierebi da koleqtivebi xSi- rad scildebodnen mecnierebas, ar ucdidnen aRmoCenaTa kanonzomierebis bolomde dadgenas da gaanalizebas, ris Sedegadac irRveoda momavali kvlevebis humanuri pro- grama. rigi mecnierebisa ocnebobda kacobriobis moralur daxvewaze, sxvani ki moiTxovdnen SeeqmnaT gabatonebuli da monuri rasebi. sayovelTaod aRiarebuli genetikosi, nobelis premiis laureati h.melleri dabejiTebiT mo- iTxovda adamianis bunebis gaumjobesebas. am sakiTxebs man miuZRvna 200 Sroma. amerikis sociologiuri sazogadoebis yofili prezidenti wignSi `genetika da adamianis momava- li” acxadebs: radgan moxerxda cxovelTa moSenebaze kont- roli, logikuria, rom igi gavrceldes adamianebzec. k.lo- rencis azriT Tanamedrove adamians biologiuri TvalTa- xedviT Sualeduri adgili ukavia cxovelsa da im adamians Soris, romelic unda Seiqmnas. amitom adamianSi unda gaic- xrilos cxoveluri warmoSobis arasasurveli genebi. RonisZiebas, romelic mimarTulia adamianTa geno- fondis gasaumjobeseblad, evgenikuri ewodeba, xolo ro- melic auaresebs genofonds _ disgenikuri. evgenikaSi Ca- moyalibda ori mimarTuleba: pozitiuri da negatiuri. po- zitiuri evgenika swavlobs im alelTa gamravlebisa da Se- narCunebis SesaZleblobebs, romlebic xels uwyoben sasur- veli fenotipis warmoqmnas. negatiuri evgenika SeimuSavebs brZolis meTodebs iseT alelTa sixSiris Sesamcireblad, romlebic aregulireben arasasurveli fenotipis Seqmnas. negatiuri mimarTuleba gamoixateba imaSi, rom xeli Se- eSalos im bavSvTa dabadebas, romelTac arasasurveli ge- nebi gaaCniaT. amisaTvis gamoiyeneba sterilizacia da kli-
  • 40. 38 nikuri izolacia. iseTi RonisZiebis jamuri Sedegi, rome- lic mimarTulia arasasurveli genebisadmi, SedarebiT sustia. gansakuTrebiT im pirTa mimarT, romelTac homo- zigotur-recesiuli genebi gaaCniaT. xSir SemTxvevaSi problematuria, Tu ra unda CaiTvalos arasasurvelad. amitom negatiuri evgenika araefeqturia. misi meTodebis gamoyeneba adamianis mimarT araeTikuria. lederbergma SemoiRo axali termini evfenika, romel- mac gamoiwvia evfenikis diferencireba. evfenika aris mi- marTuleba, romelSic igulisxmeba adamianTa populaciis Secvla garemos saarsebo pirobebis gaumjobesebiT. cnebe- bi evgenika da evfenika SeiZleba SevadaroT fenotipsa da genotips. evgenika SeimuSavebs meTodebs genetikuri ma- salis gasaumjobeseblad, evfenika ki adgens garemos pi- robebs, romlebmac gavlena unda moaxdinon informaciul rgolze, rogoricaa dezoqsiribonukleinis jaWvidan ri- bonukleinis mJavas agebis matriculi reaqcia, Semdeg ki cilis sinTezi, romelic ayalibebs sasurvel niSans feno- tipSi. uaxloes momavalSi albaT SesaZlebeli gaxdeba SemuSav- des genotipis regulacia makontrolebel genebze zemoq- medebis saSualebiT. aseTi regulaciis meqanizmebi dgindeba. perspeqtiuli xdeba ori mimarTuleba: pirveli _ Tavis tvi- nis moculobis gazrdis regulacia, Sesabamisad gonebrivi SesaZleblobis gazrdiT. meore _ imunuri barieris gadalax- va organoTa transplantaciis SemTxvevaSi. evgenikurma mimarTulebam asaxva pova politikaSic. ev- genikis gavleniT SezRudul iqna imigracia aSS-Si. evgeni- kis momxreebi sxvadasxva argumentebis moSveliebiT cdi- lobdnen daesabuTebinaT, rom Crdilo da Sua evropidan gadmosaxlebul pirovnebebs ufro meti sargebloba mo- aqvT qveynisaTvis, vidre aRmosavleT evropidan da aziidan gadmosaxlebulT, amitom gadmosaxleba aRmosavleT evro- pis qveynebidan da aziidan SezRuduli iyo. analogiur ten- dencias hqonda adgili inglisSi. germaniaSi evgenikas `rasuli higiena~ uwodes. Seiqmna rasis mistikuri koncefcia da nordiuli rasa gamocxadda keTilSobil rasad, romelic unda gabatonebuliyo kacob- riobaze. am ideas safuZveli daudo pletcem 1895 wels.
  • 41. 39 kacobrioba Sedgeba negroiduli, evropoiduli da mongoloiduri rasebisagan. maT `did rasebs~ uwodeben. am did rasebSi anTropologiuri klasifikaciis safuZvelze gamoyofen patara kategoriebs, romlebsac tipebs an jgu- febs uwodeben. sxvadasxva periodSi sxvadasxva ideologi- is gavleniT Camoyalibda rasul-anTropologiuri skole- bi. rasul-anTropologiur koncefciebs Soris mravali gansxvavebis miuxedavad SeiZleba isini dayvanil iqnen sa- erTo gamaerTianebel postulatebze: 1. sxvadasxva sazogadoebebi, socialuri da kulturuli jgufebi TavianTi bunebiT rasul-anTropologiuri warmonaqmnebia. 2. sazogadoebisa da kulturis evolucia rasul-anTro- pologiur jgufebSi gansxvavebulia. 3. rasebi da anTropologiuri jgufebi TviTneburad da- yofilia `dabal~ da `maRal~ kategoriebad. aqedan Ca- moyalibda `arasrulfasovnebis~ kategoria. gamarT- lebulia socialuri uTanasworoba da eqspluatacia. 4. adamianTa socialuri qcevebi da kultura mTlianad ganpirobebulia biologiuri memkvidreobiT. 5. rasebisa da anTropologiuri jgufebis Sereva mavnea bio- logiuri, socialuri dakulturuli ganviTarebisTvis. mcdari warmodgena C. darvinis evoluciis Teoriaze darvinis mier mowodebuli biologiuri evoluciis koncefcia mcdarad iqna gagebuli zogierTi mkvlevaris mi- er. am Teoriis mcadrma interpretaciam iseTi didi popula- roba moipova sazogadoebis farTo wreebSi, rom o. da d. sol- brigebma (Солбриг О. Солбриг Д. 1982) TavianTi Sromis erT- erTi qveTavi specialurad miuZRvnes am sakiTxs. gaugebrobas iwvevs is mcdari interpretacia, romlis mixedviTac biologiuri evolucia gaigivebulia arsebobi- saTvis brZolasTan. termini `arsebobisaTvis brZola~ ek- uTvnis darvins, romelmac igi malTusis zegavleniT ixmara Tavis SromebSi: `saxeobaTa warmoSoba bunebrivi gadarCe- vis gziT, anu ukeTSeguebuli jiSebis gadarCena sicocxli-
  • 42. 40 saTvis brZolaSi~ (1859); `Sinauri cxovelebisa da kultu- ruli mcenareebis Secvla~ (1868); `adamianis warmoSoba da sqesobrivi gadarCeva~ (1871). Tu yuradRebiT iqneba gaan- alizebuli zemoT CamoTvlili Sromebi, davinaxavT, rom metaforuli gamoTqma `arsebobisaTvis brZola~ araswo- rad iqna interpretirebuli. darvins miaweres is, rac mas ar wamouyenebia. darvini TviTon iyo Sewuxebuli mis mimdevarTa moRva- weobiT. isini cdilobdnen samarTliani evoluciuri kanon- zomierebebi, romlebic momqmedeben cxovelTa da mcena- reTa samyaroSi, gadaetanaT da gaevrcelebinaT adamianTa sazogadoebaze. sxvaTa Soris termini `arsebobisaTvis brZola~ cdiloben ar ixmaron im mkvlevarebma, romlebic iziareben darvinis evoluciuri Teoriis yvela mosazrebas. isini `arsebobisaTvis brZolas~ cvlian terminiT `kon- kurencia saxeobis SigniT~ da `saxeobaTa Soris~ (Тимофеев- Ресовский, Воронцов, Яблоков, 1969. Галл, 1976; Dobzhansky 1970). konkurenciis orive forma, romelic warimarTeba bunebrivi gadarCeviT, Semotanilia da dasabuTebulia darvinis mier. cocxal organizmTa Soris brZolis Sesaxeb mcdari id- ea popularuli gaxda spenseris Semdeg, romelmac is gamo- iyena Tavis socialuri evoluciis koncefciaSi. spenseris epoqaSi idea - arsebobisaTvis brZola individebs Soris, romelSic imarjvebs ukeT Seguebuli da sargeblobs ga- marjvebis SedegiT, misaRebi iyo sazogadoebis garkveuli fenisaTvis. amitom spenseris amgvar interpretacias bevri mimdevari gamouCnda. aRsaniSnavia is garemoeba, rom XIX saukunis meore naxevarSi farTod gavrcelda idea Tavisu- fal kerZo mewarmeobisa SeuzRudveli uflebebiT. soci- ologiaSi am ideis dafuZnebas cdilobdnen spenseris Sexe- dulebebze dayrdnobiT. zogierTi ise Sors wavida, rom spenseris Sexedulebebs zneobrivi xasiaTic ki miawera. bi- ologiuri evoluciis kanonzomierebis gadataniT social- ur sferoSi spenserma araswori interpretacia misca darvinis ZiriTad ideas. darvinis diferencialuri gadar- Ceba da TaobaTa datoveba spenserma Secvala bunebrivi ga- darCevis erT-erTi elementiT, diferencirebuli amowydomiT, romelic ganpirobebulia garemosTan
  • 43. 41 SeugueblobiT. man dauSva, rom konkurencia aris diferencirebuli sikvdilis ZiriTadi mizezi. am formiT es idea ekuTvnis spensers da araviTari saerTo ara aqvs darvinTan. igi gnoseologiuria da ar emyareba mecnieru- lad dasabuTebul realur movlenas. darvini `ukeT Se- guebulebSi~ gulisxmobs individebs, romlebic didi raodenobiT toveben reproduqciis unarian Taobebs. aseTebi SeiZleba iyvnen fizikurad susti individebic, romlebic xSirad gvxvdebian bunebaSi. darvinis moZRvrebis Seqmnidan 100 wlis Semdeg sabWo- Ta genetikosi t. lisenko Seecada socialisturi ideolo- giisaTvis miesadagebina `darvinizmi~. biologiuri evolu- ciis Teoriis miseuli interpretacia ar aris marTebuli. lisenkom uaryo genetikisa da citologiis ZiriTadi de- bulebebi da dauSva, rom bunebaSi adgili aqvs SeZenil ni- San-TvisebaTa memkvidreobiTobas. bunebrivia, lisenkos Sexeduleba warmoadgens neolamarkizms biologiaSi. lise- nkos surda eCvenebina, rom organul bunebaSi adgili aqvs iseTsave naxtomebs, rogorc revoluciebs sazogadoebeb- Si, raTa gaemarTlebina is socialuri Zvrebi, romlebic moxda ruseTSi XX saukunis dasawyisSi. sadReisod yvelas kargad aqvs gacnobierebuli lisen- kos mier daSvebuli Secdomebis arsi, rasac ver vityviT spenseris mimarT. spenseris did popularobas garkveulad xeli Seuwyo nicSes mier wamoyenebulma zekacis Seqmnis ideam. unda aRiniSnos erTi arsebiTi gaugebroba darvinis evoluciis TeoriaSi. darviniseuli gagebiT evolucia ver sazRvravs momavals. zogierTebi fiqrobdnen, rom biolo- giur evolucias gaaCnia raRac Sinagani mamoZravebeli Za- la, romelic mas xdis mizanmimarTuls. am Teorias orTo- genezi ewodeba. igi emyareba t. eimeris Sexeduleba, romlis mixedviTac evoluciis mimarTuleba gansazRvrulia Tvi- Ton sawyisi cvalebadobiT da ar eqvemdebareba bunebriv gadarCevas. evoluciis orTogenezuli Teoria ewinaaR- mdegeba darvinis Sexedulebas. gaugebrobis mniSvnelovani momenti iqmneba im SemTxve- vaSi, rodesac darvinis evoluciuri Teoriis SedegiT cdi- loben imsjelon moralur-eTikur normebze. es exeba nic- Ses azrs, romelic cdilobs daasabuTos arsebobisaTvis
  • 44. 42 brZolis usafuZvloba. is akritikebs darvinistebs im mo- tiviT, rom sazogadoebaSi Zlierebze imarjveben sustebi, vinaidan isini ufro Wkvianebi arian da sulieri samyaro ufro ganviTarebuli aqvT. evoluciaze msjelobisas dar- vini saerTod ar exeba moralis sakiTxebs. arc erT darvi- nis mimdevars ar aRuniSnavs, Tu ra roli eniWeba cxovelTa `zneobriv~ mxares arsebobisaTvis brZolaSi. evoluciu- rad rac unda maRalganviTarebuli iyos cxoveli, is ver gaxdeba `zneobrivad~ ukeTesi amomwydar formebTan Seda- rebiT. saerTod, cxovelTa zneobaze laparaki ara mecnie- rulia, igi anTropomorfistuli mimarTulebaa. darvins akritikebs anri bergsoni. is ar iziarebs axali saxeobebis warmoSobas darviniseuli gagebiT. amis sailus- traciod mas mohyavs zemoT ganxiluli magaliTi mSvenieri qandakebis Sesaxeb. bunebrivi gadarCevis Sedareba moqanda- kis saqmianobasTan ar aris marTebuli. Tavis tvinSi mimdi- nare kognituri procesebidan gamomdinare, moqandakes uyalibdeba momavali qmnilebis xati da cdilobs masTan miaxloebuli qmnileba Seqmnas, rasac xSir SemTxvevaSi ver axerxebs. bunebriv gadarCevas mizani ar gaaCnia. misi moqme- debis mimarTuleba stiqiurad warmoiqmneba. moqandake Tavisi profesiuli ganaTlebidan gamomdinare muSaobis procesSi cvlis qandakebis formas. xan raRacas amatebs, xan aklebs. didi Sromis Semdeg raRaciT ukeTess Rebu- lobs, romelic akmayofilebs mis gemovnebas da amravlebs yalibiT imdenjer, ramdenjerac moindomebs. Cven SegviZ- lia vilaparakoT moqandakis SemoqmedebiT evoluciaze, romelic ganpirobebulia gemovnebiT, SromisunarianobiT da im skolis kulturuli faseulobiT, romlis wiaRSic moqandake Camoyalibda rogorc xelovani. bergsonis mier moyvanili magaliTi exeba kulturis evolucias da ara- feri aqvs saerTo makro- da mikrobiologiur evoluci- asTan, romlis Sedegad Cndebian axali sistematikuri kate- goriebi. darviniseuli arsebobisaTvis brZola samarTliania da moqmedebs mcenareTa da cxovelTa samyaroSi. misi gadatana adamianTa sazogadoebaSi ar aris marTebuli. amis winaaRm- degi iyo TviTon darvinic, rac kargad Cans im werilSi, ro- melic miswera marqss.
  • 45. 43 biologiuri da kulturuli evoluciis epistemologia evolucia mTavari paradigmaa rogorc sabunebismet- yvelo, ise sazogadoebrivi mecnierebebisaTvis. evolucia ganacxadia istoriis codnis Sesaxeb. is ambobs, ama Tu im fenomenis warsuli mdgomareoba ar aris mocemuli mdgoma- reobis identuri, ar aris rekurentuli (ganmeorebadi) an cikluri, igi absoluturad gansxvavdeba mocemuli feno- menis awmyosagan. Cven SegviZlia visaubroT mzis sistemis evoluciaze da vTqvaT, rom mze da planetebi warsulis sxvadasxva period- Si ar iyo igive formis, ra formisac dRes aris. aseve SegviZ- lia visaubroT saxeobaTa an kulturis evoluciis Sesaxeb. yvela SemTxvevaSi, roca ki gamoiyeneba sityva evolucia, vgulisxmobT sxvadasxva procesebs sxvadasxva SedegiT. biologiaSi termini `evolucia~ Tanamedrove gagebiT 1762 wels pirvelad ixmara Sarl bonem progresuli emb- riogenezis mimarT (Кейлоу, 1986). f.haiekis (Хайек, 1992) mixedviT enaTmecnierebaSi evolucia 1787 wels naxmari aqvs uliam jons, romelmac aRmoaCina indoevropul enaTa saerTo warmoSoba. 1816 wels franc bopam ixmara kultu- ris evolucia. 1836 wels enaTa evoluciaze wers vilhelm humbolti. termini `genetika~ germanul enaSi gamoyenebu- li aqvT: 1767 wels _ i. gerders, 1793 wels _ f. Silers, 1800 wels _ k. vilands. terminma popularoba moipova mas Semde- g, rac 1913 wels gamoqveynda uiliam beitsonis Sroma `gene- tikis problemebi~, romelSic dasabuTebulia, rom biolo- giur niSan-TvisebaTa memkvidreobiToba xorcieldeba genTa meSveobiT, gansxvavebiT kulturuli memkvidreobi- sagan, romelic daswavliT gadaecema. biolog ernst mairis mixedviT fizikur samyaroSi evo- lucia teleomatikuria. es niSnavs, rom cvlilebebi ki aR- mocendeba, magram isini mkacrad determinirebuli arian, vinaidan fizikur kanonebs eqvemdebarebian. magaliTad, wiTeli giganti varskvlavi. Cven viciT periodebi, rom- lebsac is gaivlis da SegviZlia maRali albaTobiT viwinas- warmetyveloT, Tu ra mouva mas momavalSi. Cven vflobT am
  • 46. 44 codnas im mizezis gamo, rom varskvlavis warsuli, awmyo da momavali fizikis kanonebiT aris determinirebuli. organizmis ganviTareba ki, dawyebuli zigotidan, ar ganisazRvreba fizikis kanonebiT. igi xorcieldeba uj- redebSi arsebul dnm-Si Cawerili genetikur insturqciaTa seriuli programis realizaciiT. amitomac am instru- qciaTa codna saSualebas gvaZlevs viwinaswarmetyveloT organizmis momavali fenotipuri mdgomareoba. am cvlile- baTa mimdevroba aseve determinirebulia, magram gan- sxvavebulia varskvlavis formis cvlilebisagan, romelsac ara aqvs specifikuri instruqcia. mairi aseT cvlilebebs _ centraluri programiT gansazRvrul mimarTul cvlilebebs _ teleonomikurs uwodebs. teleonomikuri evolucia gan- sazRvrulia instruqciaTa TanmimdevrobiT. teleomatikuri ki regulirdeba fizikis kanonebiT. bolo xans didi yuradReba eTmoba evoluciuri episte- mologiis* Camoyalibebas, rac saSualebas mogvcems ukeT gaverkveT da gavaanalizoT adamianis codnis zrda da misi funqciebi, agreTve adamianTa urTierTobis spontanurad Camoyalibebul sxvadasxva formis wesrigSi amovikiTxoT sociobiologiuri kanonzomierebebi, sworad ganvsazRv- roT biosocialur urTierTobaTa momavali perspeqtiva. evoluciis epistomologia aris Semecnebis Teoriis ise- Ti nairsaxeoba, romelic gons da misi moqmedebiT Seqmnil produqts ganixilavs evoluciuri procesis SedegiT. am mxriv jer kidev bevria gasakeTebeli. samarTlianad aRniS- navs haieki (Хаиек, 1992): `Cven gvWirdeba ara marto evoluci- is epistemologia, aramed moralur tradiciaTa evoluciis codna, romelic Tavisi TvisebebiT sakmaod gansxvavebulia imisagan, rac moqmedebs dRevandel adamianTa Soris~. Cveni qcevis moraluri normebi ar warmoqmnila instinq- tebidan da arc gonis Semoqmedebis Sedegia. igi damoukideb- * epistemologia warmoqnilia ori berZnuli sityvisagan: episteme- codna, logos-moZRvreba. termini pirvelad SemoiRo 1854 wels Sot- landielma filosofosma j. feriem naSromSi `metafizikis safuZ- vlebi~. igi filosofiis dargia da warmoadgens Semecnebis Teorias. epistemologia swavlobs adamianis codnis warmoSobas, xasiaTs, kvlevis meTodebsa da zRvars.
  • 47. 45 eli fenomenia da raRac Sualeduri adgili ukavia instinq- tsa da gons Soris. adamianTa moralur tradiciaTa ganviTareba, ise ro- gorc kulturuli cxovrebis sxva mravali aspeqti, mimdi- nareobda gonis evoluciasTan erTdroulad. instinqti da goneba a.bergsonis (Бергсон, 1998) moZRvre- bis mixedviT Zireulad gansxvavdebian erTmaneTisagan. ins- tinqti sicocxlis Sinagan bunebasTan aris dakavSirebuli, goneba ki sicocxlis mxolod zogadi cnebebiT gamoxatul Tanafardobebsa da garegan formebs icnobs. garegnuli, zedapiruli codna mxolod iaraRebis dasamzadeblad aris vargisi. instinqts ki SeuZlia axali cxovrebis organiza- ciaSi miiRos monawileoba. aqve unda aRiniSnos, rom Tu cocxali arsebis es ori unari erTmaneTisagan absoluturad diferencirebuli _ gaTavisTavadebuli rodia. instinqti da goneba yovelTvis erTad arsebobs, magram sxvadasxva arsebebSi isini sxvadasxvanairad arian ganviTarebuli. ada- mianSi goneba sWarbobs instinqts. gonebis prevalirebas ins- tinqtze garkveulad kulturis evoluciam Seuwyo xeli. goneba da instinqti xSirad urTierTsapirispiro gze- biT akmayofilebs sasicocxlo moTxovnilebebs. garemodan moTxovnilebebis dakmayofileba SeiZleba organizmisagan gancalkevebuli Sromis iaraRis SeqmniT, an TviT organ- izmSi arsebul an evoluciurad axlad formirebul orga- noTa saSualebiT. magaliTad, adamiani Tavisi moTxovni- lebis dasakmayofileblad Toks da mis sagrex manqanebs am- zadebs, oboba ki Tavisive organizmSi _ jirkvalSi gamoimuS- avebs saablabude sekrets. Sromis iaraRebis Seqmna xorcieldeba fabrikaciis gziT. amnairi saqmianobisaTvis aucilebelia goneba misi fardo- biTi, simboluri codniT da meqanisturi msoflmxedvelo- bisadmi midrekilebiT, romelic nawilTa ganxilvidan erT mTelad Sejamebaze gadadis. sruliad gansxvavebuli una- ria saWiro organos Seqmnis gziT sasicocxlo moTxovni- lebis dakmayofileba. es unari fabrikaciiT ki ar warimar- Teba, aramed organizaciiT. misi wyalobiTaa, rom sazoga- doebriv mwerebSi sxvadasxva socialur moTxovnilebaTa dasakmayofileblad yalibdebian sxvadasxvanairad or- ganizebuli individebi _ muSebi, meomrebi da a. S. amgvari
  • 48. 46 organizaciuli jgufebis Camoyalibebam safuZveli misca bergsons ganecxadebina, aucilebelia gqondes intuiciis unari, raTa aRiqva sicocxle mTeli misi organuli mTli- anobiTo. mwerTa socialur qcevaTa instiqtur gamovlena- Si man dauSva cxovelebSi ara marto sakuTari sicocxlis, aramed sxva arsebaTa sicocxlis xedvac. aRsaniSnavia erTi faqti: darvinma Tavis @saxeobaTa warmoSobaSi@ me-8 Tavi miuZRvna instinqtebs. Tavis dasaw- yisSi man ganacxada, rom is ar exeba gonebrivi SesaZleblo- bis warmoSobas iseve, rogorc saerTod sicocxlis warmo- Sobas. me-8 TavSi darvinima aRwera ramdenime instinqturi qceva da aRniSna maTi cvalebadoba. swored amaSia darvinis damsaxureba. man mecnierebaSi gabatonebuli metafizikuri Sexeduleba organizmTa cvalebadobis Sesaxeb materialis- turi msoflmxedvelobiT Secvala. arsebobs gamoTqma _ yve- laze praqtikulia kargi Teoriis arseboba, es vrceldeba biologiuri evoluciis Teoriazec. XIX saukunis Sua wlebidan _ Teoriis Seqmnidan _ misi mniSvneloba ganuxrelad izrdeba. igi praqtikulad did gavlenas axdens TiTqmis yvela biologiuri disciplinis ganviTarebaze. Tanamedrove kacobriobis erT-erTi yve- laze didi problema aris urTierToba biosferosTan. ada- miani Tavisi gaCenis dRidan aqtiurad iWreba istoriulad Camoyalibebul ekosistemebSi. optimaluri gzebis arCeva dedamiwis produqtiulobis gazrdis mizniT da meurneobis perspeqtiuli dagegmva biologiuri mimarTulebiT Txoul- obs evoluciuri procesebis codnas. es procesi sqematu- rad ase SeiZleba warmovadginoT. (sur. 1.8). sur.1.8. urTierToba sazogadoebasa da garemos Soris
  • 49. 47 saxeobaTa evolucia Tanamedrove gagebiT Tavisi Sede- gebiT arawinaswarmetyveluria. nawilobriv igi emorCile- ba bunebriv gadarCevas, romeliv deterministulia im Tva- lTaxedviT, rom igi saxeobas ukeT adaptirebulad ayali- bebs. bunebrivi gadarCeva mxolod nawilia evoluciis pro- cesis mamoZravebeli Zalebisa. am dros saxeobis evoluci- aSi aranairi programa ar vlindeba, ar warmoCindeba. niut- onisTvis damaxasiaTebeli potenciali ar gamovlindeba Australopithecus afarensis-idan. is faqti, rom niutons Tavis wi- naprebSi A. afarensis hyavda, bevrs ar niSnavs. aseTi winapari sxva adamianebsac da sxva saxeobebsac hyavdaT. A. afarensis potenciali SeiZleba gamovleniliyo sxvadasxva mimarTu- lebiT da maT Soris erT-erTi niutonic gaxlavT. magram niutoni ar iyo A. afarensis potencialis ukeTesi gamovlena, vidre romelime neandertaleli. amas mivyavarT mniSvne- lovan TvalTaxedvamde. varskvlavTa evoluciisa Tu orga- nizmTa ganviTarebisagan gansxvavebiT, romlebic moicaven mxolod erTeuli obieqtis axal formaSi gardaqmnas, neodarvinistul mimarTulebas Semoaqvs axali gansxvave- buli komponenti _ STamomavlobis divergencia maTi winap- rebisagan da erTmaneTisagan xazebis daSorebis Semdeg. bu- nebrivma gadarCevam SesaZloa ori evoluciuri xazi sxva- dasxva mimarTulebiT waiyvanos. am procesebSi genTa dre- ifisa da mutaciuri procesis monawileoba biologiuri evoluciis mimarTulebas gauTvaliswinebels da arawinas- warmetyvelurs xdis. biologiuri evoluciis Teoria ayenebs mraval komp- leqsur problemas, romelic uSualod exeba adamians. ada- miani erTi mxriv, aris biologiuri evoluciis Sedegi da imavdroulad aris socialuri arseba. mis formirebaSi di- di roli eniWeba kulturul evolucias. v. grantis (Грант, 1980, 1991) mixedviT kulturuli evo- lucia mimdinareobs Taobebs Soris kulturuli faseul- obebis TandaTanobiT dagrovebiT. pirvelad xdeba sasar- geblo codnis SeZena, romelic vrceldeba Tanasazogado- ebis individTa masaSi. daswavlis saSualebiT SeZenili co- dna gadadis momdevno TaobaSi. momdevno Taoba SeZenil codnas amatebs mis mier aRmoCenil axals da es procesi grZeldeba uwyvetad.
  • 50. 48 kulturul evolucias zogjer moixsenieben rogorc fsiqosocialur, zeorganul an ekosomatur evolucias. cnobili avstro-amerikeli ekonomisti, nobelis premiis laureati haieki (Хайек, 1992) akritikebs sociobiologebs, romlebic amtkiceben, rom ena, morali, samarTali da a. S. ga- dadis genetikurad, ris meqanizmebsac xsnis Tanamedrove molekuluri biologia. es idea iseTive mcdaria, rogoric is, TiTqos adamianma Seqmna da gamoigona iseTi institutebi, rogoricaa: morali, samarTali, ena, fuli, an Tavisi survilisamebr SeZlebs maT daxvewas. am sakiTxebis swori axsna, xazgasmiT aRniSnavs haieki unda arsebobdes instinq- tsa da gonierebas Soris. amitom biologiuri da kulturu- li evolucia raRacaSi analogiuriebi, magram didad gan- sxvavebulebi arian. haieki eyrdnoba julian haqslis azrs da aRniSnavs, rom kulturuli evoluciis procesi Zire- ulad gansxvavebulia biologiurisagan. mas gaaCnia sakuTa- ri kanonzomierebebi, meqanizmebi, marTvis formebi, romle- bic ver aixsneba marto biologiuri evoluciis poziciidan. haieki evoluciur Teorias farTo istoriul konteqs- tSi ganixilavs. evoluciuri epistomologiisaTvis auci- lebelia gaverkveT im gansxvavebaSi, rac arsebobs biolo- giur da kulturul evolucias Soris, unda gamovarkvioT is evoluciuri procesebi, romlebsac eqvemdebareba soci- alur-ekonomikur formaciaTa ganviTareba. evoluciis ep- istemologias arTulebs Tanamedrove fizikis miRwevebi. Cndeba axal-axali elementaruli nawilakebi, romlebic afarToeben Cvens warmodgenebs samyaros evoluciaze. fi- zikur-qimiurma monacemebma cxadyo, rom evolucia ar Se- moifargleba mxolod cocxali sistemebiT. evolucias ad- gili aqvs araorganul bunebaSic. kulturuli evoluciis procesebi TavianTi SedegebiT cxr.-Si 1.2 dajgufebulia im funqciuri msgavsebiT, ro- melic mowodebulia i. skotis (Scott, 1989) mier. cvlilebis procesebis saerTo kategoria moicavs individualuri or- ganizaciebisaTvis damaxasiaTebel pirvelad procesebs, rogoricaa fantazia, goniereba da daswavla. metyvelebis saSualebiT individualuri procesebi erTiandeba jgu- febad. cvlilebebs ganicdis TviT ena. sinerguli pro- cesebis (romlebic garkveul kombinaciebs Seicaven indi-
  • 51. 49 videbs Soris) fantaziis Sedegad gveZleva gamogoneba, inovacia da aRmoCena. cvlilebebis mesame kategoria warmoadgens informaci- is miRebis da Senaxvis process, bolos mocemulia direqti- uli procesebis jgufi: fsiqologiuri seleqcia an tele- onomia. xdeba diferenciuli gadarCena an naturaluri se- leqcia. zogadi cvlilebebi xorcieldeba dabadebiT da sik- vdiliT. sikvdilis Sedegad qreba informacia. dabadebiT ki mimdinareobs informaciis reorganizacia. gadacemis pro- cesebi aris erT-erTi mTavari kategoria. imitacia xdeba cxovelebSi metyvelebis gareSe, xolo adamianebSi igi Tan sdevs metyvelebian da arametyvelebian qcevebs. enobrivi komunikacia moicavs gaazrebuli instruqciiT swavlas. cxa- dia, aseTi klasifikacia xelovnuria, vinaidan adgili aqvs procesTa erTmaneTSi gadafarvas. mesame jgufSi asaxulia kulturuli evoluciis yvelaze mniSvnelovani saxeebi. cxrilSi (cx. 1.2) motanili kulturuli evoluciis procesebis da produqtebis didi ricxvi kontrastSia bio- logiur evoluciasTan, romelsac gaaCnia oTxi ZiriTadi procesi da pirdapiri gavlena aqvs cocxal materiaze. kul- turul evolucias sami transmituli gadacemis procesi ga- aCnia, biologiurs ki mxolod erTi. biologiuri evoluci- is pirdapiri gavlena Semofarglulia erTi produqtiT _ fiziologiuri organizaciiT. kulturuli evolucia gansxvavdeba teleonomikuri da teleomatikuri procesebisagan. igi Seicavs determinis- tul elementebs, romlebic moicaven kulturaTa adapta- cias garemo pirobebTan. es adaptacia SeiZleba sxvadasxva kulturuli gzebiT ganxorcieldes. kulturaTa umetesi aspeqti garkveulwilad moicavs Tavisufal arCevans. maga- liTad, miuxedavad imisa, rom gramatika enisaTvis aucile- belia, cnobilia sintaqsis generaciis uamravi gzebi, rom- lebic Tanabrad sruluflebiani xdeba. arsebobs adamianis Semosvis uamravi forma, romlebic ZiriTadad warsuliTa da modiT ganisazRvreba da mxolod nawilobriv _ siTboTi da dacviTi funqciebiT. amgvarad, kulturuli xasiaTis generacia romelime sawyisi wertilidan moicavs mraval stoqastur faqtors. gana vinmes SeuZlia iwinaswarmet- yvelos Cacmis is variantebi, romlebsac gvTavazoben mxat- var _ modeliorebi. miuxedavad amisa, Cven SegviZlia gamo-
  • 52. 50 vicnoT epoqa, romelSiac suraTia gadaRebuli da igi gvaZ- levs codnas modis cvlilebebis Sesaxeb droSi. es aris se- riulobis ukan mdgomi logika. cxrili 1.2 kulturuli evoluciis procesebi da produqtebi i. skotis (Scott 1989) mixedviT a. cvlilebis procesebi: 1. pirveladi Sinagani procesebi (organizmebSi): a) fantazia da proeqciuli azrovneba, b) daswavla. 2. jgufuri procesebi: a) enis cvla:konceptebi da organizacia, b) sinergiuli procesebi: kombinatoruli procesebi da sinergiuli problemebis amoxsna, g) gamogoneba, inovacia, aRmoCena. 3. dagrovebis procesebi: informaciis dagroveba. 4. direqtiuli procesebi: a) fsiqologiuri seleqcia-teleonomia, b) diferenciuli gadarCena-naturaluri seleqcia, g) sikvdili da dabadeba. b. gadacemis procesebi: 1. modeli, imitacia. 2. enobrivi komunikacia _ swavla, 3. difuzia da artefaqtebis reproduqcia. g. kulturuli evoluciis Sedegebi: 1. enobrivi Sedegebi: a) Tavad ena _ leqsika da gramatika, b) ideebi: arasityvieri fenomenebis simboluri gamosaxva, konceptebis CamoTvliT, g) Canawerebi, d)qcevis wesebi, e) ceremoniuli qcevebi. 2. araenobrivi qceva 3. socialuri organizacia, instituciuri organizaciis CaTvliT. 4. xelsawyoebi, manqanebi _ artefaqtebi, romlebic da- kavSirebuli arian energiis moxmarebasTan. 5. simboluri artefaqtebi: a) religiuri, b) artistuli. 6. konstruqciebi _ Senobebi da a. S. 7. warmoeba _ saWmeli, tansacmeli da a. S.
  • 53. 51 biologiuri evoluciisagan gansxvavebiT kulturuls aqvs teleologiis elmentebi, romlebic gulisxmoben gansazRvruli miznebisaken qmedebas. teleologiuri az- rovneba SeiZleba iyos religiuri, rodesac movlenebi in- terpretirdeba, rogorc RvTismieri, winaswargansazRv- ruli gegmis Sedegi. kulturuli evoluciis gavleniT Cven vsaubrobT agreTve xalxis gegmebze da im saqmeebze, romlebsac isini axorcieleben TavianTi miznebis misaRwe- vad. garkveulwilad, specifikuri, damaxasiaTebeli kul- turuli istoriebi warmoadgenen miznis ganxorcielebis- aTvis xalxTa qmedebis Sedegs. darvinis Sromebis gamoqveynebis Semdeg Zalian swra- fad iwyeba biologiuri evoluciis principebis SeWra sa- zogadoebaTmcodneobis, ekonomikisa da lingvistikis sxva- dasxva sferoebSi. erT-erTi pirveli, vinc gamoiyena dar- vinis Teoria arabiologiuri daniSnulebiT, iyo cnobili germaneli lingvisti avgust Sleixeri. ienis universitet- ma 1900 wels gamoacxada konkursi samecniero naSromebze, romlebSic unda asaxuliyo, Tu ra mniSvneloba aqvs sa- xeobaTa warmoSobis Teoriul principebs politikur kon- cefciaTa ganviTarebasa da saxelmwifo kanonmdeblobaSi. konkursSi pirveli adgili mieniWa vilhelm Salmaieris naSroms `memkvidreoba da gadarCeva xalxTa cxovrebaSi~. darvinis koncefciam gavlena iqonia literaturaT- mcodneobazec. am mxriv aRsaniSnavia Cveni Tanamemamulis, gamoCenili kritikosis kita abaSiZis literaturuli moR- vaweoba. man qarTvel mkiTxvels `iveriis~ (1894 wlis #165 da #166) furclebidan gaacno Tavisi maswavleblis f. brunetieris Sromebis Sinaarsi. werilSi `evoluciis moZR- vreba kritikaSi~ naTlad Cans, ratom miiRo abaSiZem brune- tieris evoluciuri meTodi da rogor esmis misi arsi. sta- tiaSi aSkarad igrZnoba abaSiZis farTo erudicia. mas Rrmad hqonia gaanalizebuli darvinis evoluciuri Teoria. radgan evoluciis Teoriam didi samsaxuri gauwia ara marto sabunebismetyvelo dargs, aramed sazogadod isto- riasa da filosofias, brunetiers surda es Teoria gamo-