Technik.elektryk 311[08] z2.01_u

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
0
MINISTERSTWO EDUKACJI
i NAUKI
Andrzej Szymczak
Wykonywanie prac z zakresu obróbki ręcznej
311[08].Z2.01
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2005

1
Recenzenci:
mgr inż. Jan Bogdan
dr inż. Zdzisław Kobierski
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Katarzyna Maćkowska
Konsultacja:
dr Bożena Zając
Korekta:
mgr Jarosław Sitek
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 311[08].Z2.01
„Wykonywanie prac z zakresu obróbki ręcznej” zawartego w modułowym programie
nauczania dla zawodu technik elektryk.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy Radom 2005

2
SPIS TREŚCI
1. WPROWADZENIE 3
2. WYMAGANIA WSTĘPNE 4
3. CELE KSZTAŁCENIA 5
4. MATERIAŁ NAUCZANIA 6
4.1. Zasady bhp przy obróbce ręcznej 6
4.1.1. Materiał nauczania
4.1.2. Pytania sprawdzające
4.1.3. Sprawdzian postępów
6
7
8
4.2. Podstawowe pomiary warsztatowe 8
4.2.3. Ćwiczenia
8
13
13
17
4.3. Trasowanie na płaszczyźnie 17
4.3.3. Ćwiczenia
17
24
24
26
4.4. Cięcie materiałów piłką i nożycami 26
4.4.3. Ćwiczenia
26
30
31
32
4.5. Piłowanie metali i ich stopów oraz tworzyw sztucznych 32
4.5.3. Ćwiczenia
32
37
37
40
4.6. Gięcie i prostowanie prętów, płaskowników i blach 40
4.6.3. Ćwiczenia
40
45
45
51
4.7. Wiercenie otworów w różnych materiałach 51
4.7.3. Ćwiczenia
51
56
57
58
4.8. Gwintowanie otworów i powierzchni zewnętrznych 59
4.8.3. Ćwiczenia
59
64
64
68
4.9. Wykonywanie połączeń śrubowych i nitowych 68
4.9.3. Ćwiczenia
68
71
72
75
5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ 76
6. LITERATURA 86

3
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy i kształtowaniu umiejętności
z zakresu „Wykonywania prac z zakresu obróbki ręcznej”.
W poradniku zamieszczono:
− materiał nauczania,
− ćwiczenia,
− pytania sprawdzające,
− sprawdzian postępów
Szczególną uwagę zwróć na:
– organizację pracy poprzez zgromadzenie na stanowisku pracy odpowiednich narzędzi
i przyrządów pomiarowych potrzebnych do wykonania ćwiczeń,
– poprawne posługiwanie się narzędziami pomiarowymi zapewniające prawidłowy pomiar
sprawdzanych wymiarów obrabianych i obrobionych przedmiotów,
– poprawne posługiwanie się narzędziami obróbczymi zgodnie z ich przeznaczeniem,
– zgodność wykonywanych operacji z dokumentacją technologiczną załączoną do ćwiczeń,
– przestrzeganie zasad bezpieczeństwa pracy zarówno podczas organizacji stanowiska
pracy, jak i podczas wykonywania czynności obróbczych.
Zagadnienia poruszane w tym poradniku wykorzystują Twoją wiedzę i umiejętności,
które nabyłeś podczas realizacji następujących jednostek modułowych „Posługiwanie
się dokumentacja techniczną” oraz „Rozróżnianie podzespołów stosowanych w maszynach
i urządzeniach elektrycznych”. Wiadomości i umiejętności te wykorzystaj do lepszego
zrozumienia zagadnień dotyczących wykonywania prac z zakresu obróbki ręcznej. W ten
sposób utrwalisz wcześniej zdobyte wiadomości, poszerzysz je o nowe i udoskonalisz swoje
umiejętności.

4
2. WYMAGANIA WSTĘPNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej „Wykorzystanie prac z zakresu
obróbki ręcznej”, powinieneś umieć:
A. korzystać:
– z norm,
– instrukcji obsługi narzędzi, maszyn i urządzeń,
– poradników,
– dokumentacji technologicznej,
B. rozpoznawać podstawowe narzędzia:
– pomiarowe,
– ślusarskie,
– traserskie,
– do wykonywania gwintów zewnętrznych i wewnętrznych,
– do cięcia metali i tworzyw sztucznych.

5
3. CELE KSZTAŁCENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej „Wykorzystanie prac z zakresu
obróbki ręcznej”, powinieneś umieć:
– dobrać narzędzia pomiarowe,
– wykonać pomiary przymiarem kreskowym, suwmiarką, mikrometrem, kątomierzem,
średnicówką,
– dobrać narzędzia i przyrządy oraz materiały pomocnicze do trasowania,
– wykonać trasowanie na płaszczyźnie,
– dobrać narzędzia do operacji ślusarskich,
– wykonać cięcie metali i tworzyw sztucznych piłką ręczną,
– wykonać cięcie metali nożycami dźwigniowymi, ręcznymi i gilotynowymi,
– wykonać gięcie płaskowników, rur, drutów i blach,
– wykonać prostowanie płaskowników, prętów, drutów i blach,
– wykonać piłowanie płaszczyzn,
– wykonać piłowanie przedmiotów o różnych kształtach,
– wykonać operacje wiercenia i pogłębiania otworów,
– naciąć ręcznie gwint zewnętrzny i wewnętrzny,
– wykonać połączenia śrubowe i nitowe,
– posłużyć się dokumentacją techniczną,
– zorganizować i wyposażyć stanowisko pracy,
– zastosować zasady bhp, ochrony ppoż. i ochrony środowiska obowiązujące na
stanowisku pracy.

6
4. MATERIAŁ NAUCZANIA
4.1. Zasady bhp przy obróbce ręcznej
Przestrzeganie zasad bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wykonywania prac
ślusarskich oraz prawidłowe organizowanie stanowiska pracy to ważne umiejętności, które
przydadzą się także w pracy zawodowej technika elektryka.
Organizacja stanowiska pracy
Podczas organizowania stanowiska pracy należy przestrzegać następujących zasad:
– narzędzia na stole ślusarskim układamy po prawej i lewej stronie imadła,
– narzędzia pomiarowe powinny być ułożone za imadłem na specjalnie przygotowanej
podkładce z drewna wyłożonej suknem,
– po zakończeniu wykonywania czynności danym narzędziem odkładamy je na miejsce,
z którego zostało pobrane,
– po zakończeniu pracy narzędzia obróbcze oraz narzędzia pomiarowe czyścimy i zdajemy
do narzędziowni lub przechowujemy w szufladach znajdujących się w stole ślusarskim.
Rys. 1. Organizacja stanowiska ślusarskiego [3]
Zasady bhp przy obróbce ręcznej
Zasady bezpiecznej pracy podczas trasowania:
– należy zwrócić szczególną uwagę na staranne ustawienie przedmiotów na stanowisku
traserskim oraz przenoszenie przedmiotów o dużym ciężarze,
– utrzymywać ład i porządek na stanowisku traserskim,
– zapewnić dobre oświetlenie w miejscu pracy,
– zwracać uwagę na posługiwanie się narzędziami traserskim o ostrych końcówkach, jak
cyrkiel, rysik itp.

7
Zasady bezpiecznej pracy podczas ścinania, przecinania i wycinania:
– należy często sprawdzać prawidłowe osadzenie młotka na trzonku,
– używać okularów ochronnych podczas ścinania i przecinania materiałów twardych oraz
szlifowania.
Zasady bezpiecznej pracy podczas cięcia nożycami i na piłach:
– zadziory z przeciętego materiał należy usunąć natychmiast po cięciu pilnikiem,
– podczas posługiwania się nożycami dźwigniowymi zabezpieczyć je przed samoczynnym
opadnięciem,
– podczas przecinania nożycami ręcznymi zwracać uwagę, by w zasięgu ostrzy nie
znajdowały się palce ręki podtrzymującej przedmiot.
Zasady bezpiecznej pracy podczas gięcia i prostowania:
– sprawdzić stan narzędzi używanych do gięcia, szczególnie osadzenie młotka,
– zwracać uwagę na prawidłowe zamocowanie przedmiotów w imadle,
– podczas gięcia na prasach zwracać uwagę, by ręce nie znalazły się bezpośrednio przy
krawędziach gnących.
Zasady bezpiecznej pracy podczas piłowania:
– nie przesuwamy palcami po ostrych krawędziach obrabianego przedmiotu,
– zwracamy uwagę na prawidłowe osadzenie rękojeści drewnianej pilnika oraz, czy nie jest
ona popękana,
– zwracamy uwagę, czy pilnik nie jest pęknięty,
– nie używamy pilnika bez rękojeści,
– sprawdzamy, czy przedmiot jest dobrze zamocowany w imadle.
Zasady bezpiecznej pracy podczas wiercenia:
– wszystkie obracające się elementy wiertarki powinny być osłonięte osłonami,
– przewody elektryczne powinny być stabilnie zamocowane w korpusie wiertarki oraz
wtyczce, oraz bez uszkodzonej izolacji,
– ubiór obsługującego wiertarkę nie powinien mieć żadnych zwisających elementów,
mankiety pozapinane, a głowa nakryta,
– przedmiotów nie trzymamy w ręce, małe przedmioty mocujemy w imadle ręcznym,
– sprawdzamy prawidłowość zamocowania przedmiotów w imadle lub przyrządzie,
– sprawdzamy zamocowanie uchwytu wiertarskiego w tulei wrzeciona,
– podczas pracy wiertarki nie wolno dotykać rękami wirujących części (wrzeciona,
uchwytu, wiertła),
– do wiercenia nie wolno używać uszkodzonych narzędzi,
– po zakończeniu pracy należy wyłączyć silnik wiertarki.
Zasady bezpiecznej pracy podczas gwintowania:
– do pracy nie należy używać narzędzi uszkodzonych,
– nie wolno usuwać wiórów palcami ani zdmuchiwać,
– sprawdzić prawidłowość zamocowania przedmiotu w imadle.
Zasady bezpiecznej pracy podczas nitowania:
– nie używać do nitowania narzędzi popękanych i uszkodzonych w inny sposób,
– podczas nitowania ręcznego używać osłony skórzanej na rękę.
Odpowiadając na podane pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do zaplanowania
przebiegu ćwiczeń i ich wykonania.
1) W jaki sposób powinno być zorganizowane stanowisko pracy ślusarza?
2) W jaki sposób sprawdzamy wiertarkę elektryczną przed przystąpieniem do pracy?

8
3) W jaki sposób powinny być zabezpieczone wirujące części maszyn?
4) Jakich narzędzi należy używać do obróbki ręcznej, by praca nimi odbywała się
w bezpiecznych warunkach?
5) Jak powinien być ubrany ślusarz?
6) W jaki sposób chronimy oczy przed ewentualnymi odpryskami lub iskrami?
Czy potrafisz: Tak Nie
1) zorganizować stanowisko pracy ślusarza?
2) sprawdzić stan techniczny narzędzi?
3) zabezpieczyć oczy przed uszkodzeniem?
4) sprawdzić stan techniczny wiertarki?
5) dobrać prawidłowe ubranie robocze?
6) bezpiecznie wykonywać podstawowe operacje ślusarskie?
4.2. Podstawowe pomiary warsztatowe
Poniżej zamieszczono dla przypomnienia rysunki przedstawiające budowę
podstawowych narzędzi pomiarowych: suwmiarki uniwersalnej, mikrometru do pomiaru
powierzchni zewnętrznych, średnicówki mikrometrycznej, kątomierza uniwersalnego.
Rys. 2. Budowa suwmiarki uniwersalnej

9
Rys. 3. Budowa średnicówki mikrometrycznej: 1 – tuleja z podziałką, 2 – bęben,
3 – końcówka stała, 4 – trzpień pomiarowy, 5 – przedłużacz, 6 – wrzeciono [3]
Rys. 4. Budowa mikrometru: 1 – kabłąk, 2 – kowadełko, 3 – nieruchoma tuleja z podziałką wzdłużną,
4 – obrotowy bębenek, 5 - podziałka poprzeczna, 6 – wrzeciono, 7 – zacisk, 8 – sprzęgło [3]
Rys. 5. Budowa kątomierza uniwersalnego: 1 – podzielnia większa, 2 – noniusz kątowy,
3 – podzielnia mniejsza, 4 – ramię, 5 – liniał, 6 – zacisk liniału, 7 – korpus [3]

10
Zasady pomiaru
Poniżej przedstawiono sposób pomiaru wyżej wymienionymi narzędziami pomiarowymi.
Rys. 6. Zasady pomiaru suwmiarką uniwersalną
Rys. 7. Zasady pomiaru otworów średnicówką mikrometryczną [3]
Rys. 8. Zasada pomiaru mikrometrem zewnętrznym

11
Rys. 9. Zasada pomiaru przymiarem kreskowym [3]
Rys. 10. Zasady pomiaru kątomierzem
Zasady odczytu wskazań wybranych przyrządów pomiarowych
Rys. 11. Zasada odczyty wskazań suwmiarki
8 9 1 0 1 1 1 2 1 3 1 4
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

12
Kreska noniusza oznaczona „0” wskazuje nam całkowitą liczbę milimetrów. W naszym
przypadku wynosi ona 95. Następnie poszukujemy linii na podziałce głównej prowadnicy,
która pokrywa się z linią na noniuszu (oznaczone strzałkami). Po znalezieniu odczytujemy
setne części milimetra, w naszym przypadku 0,95 mm. Ostateczny wymiar wynosi więc
95, 95 mm.
Zasada odczytu wskazań kątomierzy uniwersalnych jest identyczna, jak przyrządów
suwmiarkowych. Zero noniusza wskazuje nam pełną liczbę stopni – w naszym przypadku
29°, a pokryte linie noniusza i podziałki podstawowej liczbę minut – w naszym przypadku
54’
. Całkowita zmierzona wartość kąta wynosi więc 29°54’
.
Rys. 13. Zasada odczytu wskazań przyrządów mikrometrycznych
Podziałka wzdłużna składa się z dwóch części. Część górna podzielona jest na pełne
milimetry, dolna wskazuje 0,5 mm. Podczas odczytu, najpierw ustalamy położenie krawędzi
bębenka względem podziałki podłużnej. Jeżeli krawędź ta znajduje się za połową milimetra
(widoczna kreska), to podstawowy wymiar ma wartość pełnego milimetra i 0,5 mm.
Rys. 12. Zasada odczytu wskazań kątomierza

13
Następnie odszukujemy, która z kresek podziałki bębenka pokrywa się z osią mikrometru.
W naszym przypadku podstawowy wymiar to 7,5 mm. Na podziałce poprzecznej bębenka
odczytujemy wartość 0,21 mm. Całkowity wymiar wynosi 7,71 mm.
Dokładność odczytu wskazań przyrządów pomiarowych
Dokładność wskazań zależy od działki elementarnej podziałki przyrządu pomiarowego.
W przypadku przymiaru kreskowego działka ta wynosi 1 mm, więc z taką dokładnością
możemy odczytać zmierzony wymiar.
Dokładność wskazań przyrządów suwmiarkowych zależy od liczby działek noniusza.
Noniusze mają 10, 20 lub 50 działek. Dokładność wskazań wynosi więc odpowiednio
0,1 mm, 0,05 mm, 0,02 mm. Dokładność, z jaką można dokonać pomiaru jest wypisana
po prawej stronie prowadnicy.
Dokładność wskazań mikrometrów wynosi 0,01 mm i jest wynikiem podziału 0,5 mm na
50 części (liczba działek na podziałce poprzecznej naciętej na bębenku mikrometru).
Dokładność wskazań kątomierza wynika z liczby działek na noniuszu kątomierza, wynosi
60. Jedna działka elementarna noniusza kątomierza odpowiada 1´
(minucie miary kątowej).
Dokładność wskazań przyrządów pomiarowych oraz ich przeznaczenie decyduje o ich
doborze do pomiaru odpowiednich wymiarów, zgodnie z dokładnością zapisaną na rysunku
wykonawczym.
Odpowiadając na poniższe pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do zaplanowania
1. Jaka jest różnica pomiędzy sprawdzaniem wymiarów a ich pomiarem?
2. Jakie znasz przyrządy pomiarowe do pomiaru wymiarów zewnętrznych?
3. Z jakich elementów zbudowana jest suwmiarka uniwersalna i do czego on służy?
4. W jaki sposób odczytujemy wskazania przyrządów sumiarkowych?
5. Z jakich elementów zbudowany jest mikrometr i do czego on służy?
6. W jaki sposób odczytujemy wskazania przyrządów mikrometrycznych?
7. Jakie znasz przyrządy od pomiaru wymiarów wewnętrznych?
8. Jakie znasz przyrządy do pomiaru kątów zewnętrznych i wewnętrznych?
9. Z jakich elementów zbudowany jest kątomierz uniwersalny i do czego on służy?
10. W jaki sposób odczytujemy wskazania kątomierza uniwersalnego?
11. Od jakiego elementu przyrządu pomiarowego zależy dokładność pomiaru?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonanie pomiarów przymiarem kreskowym, suwmiarką, kątomierzem, mikrometrem,
średnicówką.
Na załączonych do ćwiczenia rysunkach znajdują się dwa przedmioty: płaska płytka oraz
tuleja. Wymiary oznaczone są odpowiednio dużymi literami A, B .... . W celu dokonania
pomiarów dobierz odpowiednie narzędzia pomiarowe i dokonaj pomiaru oznaczonych
wymiarów różnymi narzędziami pomiarowymi. Wyniki zanotuj w załączonych zestawieniach
tabelarycznych do ćwiczenia.

14
Poniżej podano sposób wykonania ćwiczenia oraz potrzebne wyposażenie stanowiska.
Tabela.1. Wyniki pomiarów przedmiotu: płytka
Wymiar zmierzony
Przyrząd pomiarowy
A B C D E F G a b
Przymiar kreskowy
Suwmiarka uniwersalna
Mikrometr
Średnicówka mikrometryczna
Tabela. 2. Wyniki pomiarów przedmiotu: tuleja z kołnierzem
Wymiar zmierzony
Przyrząd pomiarowy
A B C D E F G H K
Przymiar kreskowy
Suwmiarka uniwersalna
Mikrometr
Średnicówka mikrometryczna
Uwaga:
– w przypadku, gdy do pomiaru któregoś wymiaru nie używasz danego przyrządu w kratce
należy wstawić znak „-„.
– w przypadku przedmiotu: płytka, pomiaru wymiarów C i E (położenie środka otworu) nie
można dokonać bezpośrednio. Należy zmierzyć wymiary pośrednie i wartość wymiarów
C i E obliczyć.
Sposób wykonania ćwiczenia.
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z rysunkiem przedmiotu mierzonego,
2) pobrać narzędzia pomiarowe i podkładkę filcową z magazynku,
3) oczyścić narzędzia pomiarowe ze środka konserwującego i sprawdzić ich stan
techniczny,
4) pobrać przedmioty mierzone,
5) dokonać pomiaru przymiarem kreskowym wymiarów A i B. Wpisać wynik pomiaru do
tabeli,
6) dokonać pomiaru suwmiarką wymiarów A, B, C. Wynik pomiaru wpisać do tabeli,
7) dokonać pomiaru kątomierzem kąta α. Wynik wpisać do tabeli,
8) dokonać pomiaru mikrometrem wymiar .... . Wynik wpisać w tabele pomiarów,
9) dokonać pomiaru średnicówką średnicy D. Wynik wpisać do tabeli 1,
10) oczyścić narzędzia pomiarowe,
11) zakonserwować narzędzia pomiarowe,
12) włożyć narzędzia pomiarowe do pokrowców i zdać do magazynku.
Wyposażenie stanowiska pracy:
– przymiar kreskowy o długości 500 mm,
– suwmiarka uniwersalna l = 140,
– kątomierz uniwersalny.
– mikrometr 0–25,

15
– mikrometr 25–50,
– średnicówka,
– podkłada filcowa lub z sukna na przyrządy pomiarowe o wymiarach 500 × 500,
– szmatka flanelowa do czyszczenia przyrządów pomiarowych,
– wazelina techniczna,
– przedmioty mierzone.
Podziałka: 1:1 Materiał: St3
Nazwa detalu: Płytka

16
Podziałka : 1:1 Materiał: St 5
Nazwa detalu: Tuleja z kołnierzem

17
1) nazwać wszystkie elementy budowy suwmiarki uniwersalnej?
2) nazwać wszystkie elementy budowy mikrometru uniwersalnego?
3) nazwać wszystkie elementy budowy średnicówki
mikrometrycznej?
4) nazwać wszystkie elementy budowy kątomierza uniwersalnego?
5) dokonać pomiaru wymiarów wewnętrznych i zewnętrznych
suwmiarką uniwersalną?
6) odczytać na podziałce głównej oraz noniuszu wartość
zmierzonego wymiaru?
7) dokonać pomiaru wymiarów zewnętrznych suwmiarką,
mikrometrem?
8) odczytać na podziałce wzdłużnej i poprzecznej mikrometru
wartość zmierzonego wymiaru?
9) dokonać pomiaru kątów ostrych i rozwartych przy pomocy
kątomierza uniwersalnego?
10) odczytać na podziałce kątomierza wartość zmierzonego kąta?
11) dobrać dokładność przyrządu pomiarowego w zależności od
dokładności wymiaru podanego na rysunku wykonawczym?
4.3. Trasowanie na płaszczyźnie
Trasowanie jest czynnością polegająca na przenoszeniu zarysów przedmiotu
przedstawionego na rysunku wykonawczym na półfabrykat w postaci blachy, odlewu,
odkuwki za pomocą narzędzi traserskich. Rozróżniamy trasowanie płaskie (na płaszczyźnie)
oraz trasowanie przestrzenne. Trasowanie płaskie jest podobne do kreślenia rysunków
wykonawczych różnego typu przedmiotów.
Poniżej przedstawiono podstawowe narzędzia traserskie do trasowania na płaszczyźnie.
a)
b) c)

18
Rys. 14. Podstawowe narzędzia traserskie: a) cyrkiel traserski, b) cyrkiel traserski z ustawianą
odległością nóżek, c) kątownik ze stopką, d) punktak, e) płyta traserska, f) środkownik,
g) rysik traserski [3]
Najczęściej wykonujemy trasowanie: linii równoległych, linii prostopadłych w tym także
osi symetrii otworów, okręgów, wycinków koła. W niektórych przypadkach trasujemy
wielokąty oraz krzywe. Do trasowania możemy wykorzystać uprzednio przygotowane
wzorniki, szczególnie w produkcji seryjnej (przy wykonywaniu wielu identycznych
przedmiotów).
Należy pamiętać, że dla zwiększenia widoczności rys, przedmiot przed trasowaniem
pokrywa się kredą lub roztworem kredy z naftą. Poniżej przedstawiono przykłady trasowania
na płaszczyźnie.
Rys. 15. Przykład trasowania linii równoległych przy pomocy przymiaru kreskowego (3),
liniału (2), kątownika (4), rysika (5) [3]
d) e)
f) g)

19
Na powyższym rysunku znakiem „ V” zaznaczono miejsca przebiegu linii. Wierzchołek
litery wskazuje miejsce przebiegu rysy. Miejsce przebiegu linii możemy zaznaczyć także
krótką kreską, jednak w takim przypadku może istnieć trudność określenia punktu, przez
który powinna przebiegać trasowana linia. Kątownik znacznie upraszcza rysowanie linii
równoległych, gdyż w takim przypadku zaznaczamy tylko jedną grupę punktów, przez które
będzie przebiegać trasowana linia. Należy w takim przypadku pamiętać, by krawędź
przedmiotu była równa.
Rys. 16. Przykład trasowania linii prostopadłych przy pomocy kątownika ze stopką
Linie prostopadłe trasujemy w celu wyznaczenia położenia środka otworów okrągłych,
położenia krawędzi otworów o zarysie prostokątnym położonych wewnątrz przedmiotu itp.
Kolorem czerwonym na rys. 4.3.3 zaznaczono linie trasowane. Oczywiście uprzednio
przy pomocy przymiaru kreskowego należy odmierzyć miejsca przebiegu tych linii względem
krawędzi przedmiotu. Należy pamiętać, że ten sposób trasowania może być zrealizowany,
jeżeli wcześniej zapewniliśmy prostopadłość krawędzi przedmiotu.
W przypadku konieczności trasowania zarysów przedmiotów wykonywanych
w większych ilościach uprzednio wykonujemy wzorniki, według których trasujemy zarys
tych przedmiotów.
Rys. 17. Trasowanie przedmiotów wg wzorników [4]

20
Rys. 18. Trasowanie środka przedmiotu okrągłego [3]
W praktyce warsztatowej niekiedy istnieje konieczność wyznaczenia środka przedmiotu
okrągłego np. wałka, krążka z blach itp. W takim przypadku użyjemy przyrządu nazwanego
środkownikiem. Literami a) i b) na rys. 4.3.5 oznaczono kolejność wykonywania rys
traserskich.
Ponieważ narysowane linie mogą się zetrzeć, dla ułatwienia ich odtworzenia punktuje się
przecięcia linii oraz środki okręgów, łuki i dłuższe rysy w odstępach co 20–50 mm. Rysy
krótkie, łuki, okręgi punktuje się w odstępach co 5–10 mm.
Rys.19. Przykład punktowania linii wykonanych linii traserskich [3]
Cyfry od 1 do 4 oznaczają kolejność wykonywanych czynności
Powyższe przykłady rysunkowe nie wyczerpują wszystkich przypadków, z którymi
można się spotkać w praktyce warsztatowej. Niejednokrotnie istnieje konieczność trasowania
zarysów przedmiotów o złożonych kształtach np. wielokątów, linii prostopadłych, stycznych
do okręgów, rozwinięć brył geometrycznych itp. W takim przypadku posługujemy się
umiejętnością wykonywania konstrukcji geometrycznych. Poniżej przedstawiono kilka
przykładowych konstrukcji geometrycznych. Więcej wiadomości na ten temat znajdziesz
w poradniku „ Posługiwanie się dokumentacją techniczną”.
a) b)

21
Rys. 20. Wyznaczanie środka odcinka oraz linii prostopadłej [6]
Rys. 21. Podział kątów na części: a) ostrego na połowę, b) rozwartego na połowę, c) prostego na trzy
części [6]
Rys. 22. Konstrukcja geometryczna łączenia linii prostopadłych łukiem o określonym
promieniu r [6]
c)

22
Rys. 23. Konstrukcja geometryczna łączenia linii ukośnych łukiem o określonym promieniu [6]
Rys. 24. Konstrukcja geometryczna łączenia linii równoległych łukiem o określonym promieniu [6]
Rys. 25. Konstrukcja geometryczna łączenia okręgów o różnych średnicach łukiem wypukłym
i wklęsłym [6]

23
Rys. 26. Konstrukcja geometryczna wykreślania pięciokąta foremnego [6]
Rys. 27. Konstrukcja geometryczna wykreślania sześciokąta foremnego [6]
Rys. 28. Konstrukcja geometryczna wielokąta foremnego o wielu bokach [6]

24
1. Jakie są podstawowe narzędzia traserskie do trasowania na płaszczyźnie?
2. Jakie są podstawowe czynności traserskie przy trasowaniu na płaszczyźnie?
3. Jakie są sposoby wyznaczania środków elementów okrągłych?
4. Jakie czynności należy wykonać celem zwiększenia widoczności rys traserskich?
5. Jakie czynności należy wykonać celem utrwalenia rys traserskich?
6. Co nazywamy konstrukcją geometryczną?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Trasowanie na płaszczyźnie rysunków prostoliniowych, figur geometrycznych i zarysów
krzywoliniowych.
Na podstawie rysunku przedmiotu załączonego do ćwiczenia wytrasuj jego zarys, wraz
z oznaczeniem punktakiem środków otworów.
1) zapoznać się z rysunkiem przedmiotu,
2) pobrać narzędzia traserskie,
3) pobrać materiał do trasowania,
4) pokryć materiał kredą lub za pomocą pędzelka mieszaniną kredy z naftą,
5) przy pomocy narzędzi traserskich nanieść zarys przedmiotu,
6) przy pomocy punktaka i młotka oznaczyć miejsca wiercenia otworów,
7) oczyścić narzędzia,
8) uporządkować stanowisko pracy.
– płyta traserska o wymiarach 500 × 500,
– rysik,
– kątownik ze stopką L = 100,
– cyrkiel,
– przymiar kreskowy L = 500,
– punktak,
– młotek 0,5 kg,
– kreda lub mieszanina kredy z naftą i pędzelek.

25
Nazwa detalu: Płytka

26
1) wytrasować linie równoległe w określonej odległości od siebie?
2) wytrasować linie prostopadłe przy użyciu kątownika ze stopką?
3) wytrasować linie prostopadłe przy użyciu liniału i cyrkla
traserskiego?
4) wytrasować położenie środka otworu we wskazanym miejscu?
5) wytrasować środek wałka przy użyciu środkownika?
6) wykonać podstawowe konstrukcje geometryczne podczas
trasowania?
4.4. Cięcie materiałów piłką i nożycami
W praktyce warsztatowej do przecinania materiałów stosujemy:
– piłki do metali,
– nożyc ręcznych,
– nożyc dźwigniowych,
– nożyc gilotynowych.
Ponieważ dość często przecinanie poprzedzone jest trasowaniem należy pamiętać, by
linia cięcia przebiegała w odległości 0,5–1 mm od wytrasowanej linii. Nadmiar materiału
zostanie usunięty podczas piłowania pilnikiem.
Rys. 29. Budowa piłki ręcznej: a) ramka piłki, b) ukształtowanie zębów brzeszczotu. Cyfry na rysunku
oznaczają 1 – oprawka, 2 – oprawka regulowana, 3 – brzeszczot, 4 – rękojeść, 5 – uchwyt stały
mocujący brzeszczot, 6 – uchwyt przesuwny mocujący brzeszczot, 7 – kołeczki ustalające brzeszczot w
uchwytach [3]
Ostrza brzeszczotu mogą być ukształtowane w następujący sposób: I – zęby zgrubne, II –
zęby rozwierane i falistość brzeszczotu, III – zęby rozwierane ( Rys.29b).

27
Rys. 30. Budowa brzeszczotu pił ręcznych do metali: a) wymiary, b) uzębienie [3]
Liczbę ząbków brzeszczotu określa się na długość 25 mm. Brzeszczot z: 18 ząbkami
stosujemy do przecinania używamy do przecinania materiałów grubych i miękkich,
32 ząbkami używamy do przecinania materiałów twardych i cienkich, jak blachy i rury
cienkościenne. Podczas przecinania piłką ręczną ważna jest prawidłowa postawa ślusarza oraz
sposób trzymanie piłki.
Rys. 31. Technika przecinania piłką ręczną: a) postawa ślusarza, b) uchwyt ramki [3]
Rys. 32. Przecinanie piłką przedmiotów płaskich: a) właściwe, b) niewłaściwe, c) zamocowanie
przedmiotu w imadle [3]
Rys. 33. Przecinanie piłką wysokich przedmiotów [3]
a) b)
a) b)

28
Rys. 33. Przecinanie piłką rur [3]
Dla ułatwienia zamocowania rury w imadle, należy zastosować wkładki drewniane o
zarysie pryzmatycznym lub odpowiadające promieniowi rury (rys. 33 c). Podczas przecinania
rury zaleca się dokonywać jej obrotu o kąt 45°–60° (rys. 33 a) po przecięciu ścianki.
Zapobiega się w ten sposób wyłamywaniu ząbków piłki.
W przypadku elementów wykonywanych z blach do ich przecinania używamy nożyce
różnego typu.
Rys. 34. Kształty ręcznych nożyc do blach [4]
Rys. 35. Cięcie nożycami do blach: a) łuków i przedmiotów okrągłych, b) przedmiotów
prostoliniowych [3]
Nożyce ręczne stosujemy do przecinania blach o grubości do 1 mm, do cięcia blach
grubszych o grubości do 5 mm, używamy nożyc dźwigniowych.
a) b)

29
Rys. 36. Budowa nożyc dźwigniowych: 1 – nóż górny, 2 – nóż dolny, 3 – podtrzymywacz, 4 – zderzak
[3]
Kąt β zależny jest od materiału przecinanego i wynosi:
– 60°–65° dla materiałów miękkich,
– 75° – dla materiałów o średniej twardości,
– 80°–85° dla materiałów twardych.
Podczas cięcia należy pamiętać, by ustawienie podtrzymywacza 3 zapewniało
prostopadłe położenie powierzchni materiału względem powierzchni ruchu noża górnego.
W przeciwnym przypadku powierzchnia materiału w miejscu cięcia będzie zagięta,
a w skrajnym przypadku materiał może się zakleszczyć pomiędzy ostrzami. Niedogodnością
przy cięciu materiałów nożycami dźwigniowymi jest niekiedy zbyt krótka długość cięcia przy
jednym ruchu noża. Tę niedogodność usuwają nam nożyce gilotynowe.
Rys. 37. Nożyce gilotynowe: a) ręczne, b) mechaniczne [3]
Nożyce dźwigniowe lub gilotynowe umożliwiają przecinanie materiałów wzdłuż linii
prostej. Do przecinania materiałów wzdłuż łuków służą nożyce krążkowe.

30
Rys. 38. Nożyce krążkowe: a) widok, b) cięcie nożycami krążkowymi po okręgu, c) cięcie nożycami
krążkowymi wzdłuż linii prostej [3]
Przecinanie rur ułatwia obcinak do rur. Wadą tego rodzaju cięcia jest zagnieciona do
środka krawędź zewnętrzna i wewnętrzna rury.
Rys. 39. Obcinak do rur: 1 – nóż krążkowy, 2 - rolki prowadzące [3]
4.4.2. Pytanie sprawdzające
1. Jakiej grubości blachy można przecinać nożycami ręcznymi?
2. Jakie nożyce ręczne zastosujesz do wycinania przedmiotów o kształtach
krzywoliniowych?
3. Z jakich elementów składa się piłka ręczna?
4. Jakiego brzeszczotu użyjesz do przecinania materiałów twardych?
5. Jaką prawidłową postawę przy przecinaniu piłka ręczną powinien przyjąć ślusarz?
6. Do jakiej grubości blach stosujemy nożyce dźwigniowe?
7. Jak powinien być ustawiony brzeszczot w ramce przy przecinaniu wysokich
przedmiotów?
8. Jak powinien być ustawiony przedmiot względem noży tnących na nożycach
dźwigniowych?
9. Do przecinania jakich przedmiotów użyjesz nożyc gilotynowych?
10. Do jakiego rodzaju cięcia zastosujesz nożyce krążkowe?
11. W jaki sposób możemy przecinać rury?

31
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wycinanie z blach wytrasowanych konturów.
Do dyspozycji masz rysunek wykonawczy przedmiotu wraz z wytrasowanym jego
zarysem w poprzednim ćwiczeniu. Dobierz odpowiednie narzędzie do cięcia i wytnij jego
zewnętrzny kształt.
1) zapoznać się z rysunkiem wykonawczym przedmiotu wycinanego,
2) pobrać uprzednio wytrasowany materiał,
3) sprawdzić poprawność wykonanych rys traserskich,
4) pobrać narzędzia do cięcia,
5) wyciąć wytrasowany przedmiot,
6) stępić krawędzie po cięciu,
7) sprawdzić wymiary wytrasowanego przedmiotu,
8) oczyścić stanowisko pracy,
9) zdać narzędzia.
– pilnik płaski,
– przymiar kreskowy,
– nożyce ręczne płaskie,
– nożyce dźwigniowe,
– kreda,
– rysik traserski,
– przymiar kresowy,
– kątownik ze stopką.
Ćwiczenie 2
Cięcie prętów, płaskowników i kątowników.
Zapoznaj się z rysunkami zacisku dolnego i górnego złączonymi do ćwiczenia 1 z
tematu 4.5. Piłowanie metali ich stopów i tworzyw sztucznych. Uwzględniając naddatek na
piłowanie i przecinanie, odetnij odpowiedni kawałek materiału, który zostanie przez Ciebie
wykorzystany w następnych ćwiczeniach.
1) zapoznać się z rysunkiem załączonym do ćwiczenia,
2) pobrać materiał,
3) pobrać narzędzia do obróbki i narzędzia pomiarowe,
4) sprawdzić stan techniczny narzędzi,
5) odmierzyć odpowiednią długość materiału przecinanego,
6) zaznaczyć rysikiem miejsce cięcia,
7) zamocować przedmiot w imadle,
8) przeciąć materiał na żądaną długość,

32
9) sprawdzić długość materiału po cięciu.
11) oczyścić narzędzia.
12) zdać do magazynu.
– ramka piłki ręcznej,
– brzeszczot,
– rysik,
– punktak,
– kreda,
– imadło ślusarskie,
– kątownik ze stopką L = 100,
– przymiar kreskowy L = 500.
1) prawidłowo zamocować brzeszczot w ramce piłki?
2) dobrać odpowiedni brzeszczot w zależności od rodzaju materiału,
który będziesz przecinał?
3) przyjąć prawidłową postawę przy cięciu piłką?
4) prawidłowo zamocować w imadle przedmiot o przekroju
prostokątnym, okrągłym, rurę?
5) dobrać odpowiedni kształt nożyc ręcznych w zależności od
kształtu przedmiotu, który będziesz wycinał z blachy?
6) prawidłowo ustawić zderzak i podtrzymywacz nożyc
gilotynowych?
7) prawidłowo ustawić oraz zamocować blachę na nożycach
gilotynowych i wykonać cięcie?
4.5. Piłowanie metali i ich stopów oraz tworzyw sztucznych
Podstawowym narzędziem ślusarskim do zdejmowania warstwy materiału skrawaniem
jest pilnik.
Pilnik składa się z takich elementów jak: część robocza, chwyt, rękojeść.
Rys. 40. Budowa pilnika ślusarskiego [3]

33
Możemy dokonać podziału pilników ze względu na:
a) liczbę nacięć,
b) kształt przekroju poprzecznego części roboczej pilnika,
c) zastosowanie do piłowania bardzo małych powierzchni (pilniki igiełkowe), powierzchni
trudno dostępnych (pilniki wygięte).
Ze względu na liczbę nacięć na długości 10 mm rozróżniamy następujące rodzaje
pilników:
– nr 0 - ździeraki – liczba nacięć od 4,5 do 10,
– nr 1 - równiaki – liczba nacięć od 6,3 do 28,
– nr 2 - półgładziki – liczba nacięć od 10 do 40,
– nr 3 - gładziki – liczba nacięć od 14 do 40,
– nr 4 - podwójne gładziki – liczba nacięć od 25 do 80,
– nr 5 – jedwabniki – liczba nacięć od 40 do 80.
Liczba nacięć zależy od długości L pilnika. Podane dane odnoszą się do pilników
o długości L = 50÷500 mm. Im większa liczba nacięć tym gładsza powierzchnia po
piłowaniu, jednak mniejsza grubość warstwy skrawanej.
Ponieważ pilniki używane są do piłowania powierzchni o różnych kształtach, wykonuje
się je o różnych przekrojach poprzecznych części roboczej. W zależności od kształtu
powierzchni przekroju poprzecznego możemy wyróżnić pilniki: płaskie zbieżne, płaskie,
kwadratowe, trójkątne, do ostrzenia pił, nożowe, okrągłe, półokrągłe, mieczowe,
soczewkowe.
Rys. 41. Pilniki o różnych kształtach i ich zastosowanie: a) i b) płaskie, c) i d) trójkątne,
e) i f) półokrągłe, g) mieczowe, h) trójkątne spłaszczone, k) nożowe, l) trójkątne do ostrzenia pił,
m) okrągłe [3]

34
Do piłowanie małych powierzchni używane są pilniki igiełkowe, których przekrój
poprzeczny odpowiada normalnym pilnikom ślusarskim.
Rys. 42. Pilniki igiełkowe [3]
Przy niektórych pracach ślusarskich, szczególnie przy piłowaniu powierzchni
trudnodostępnych, używa się pilników wygiętych.
Rys. 43. Pilniki wygięte [1]
Podczas prac ślusarskich pilniki dobieramy w zależności od:
a) materiału obrabianego,
b) grubości warstwy piłowanej,
c) gładkości powierzchni do uzyskania po piłowaniu,
d) kształtu powierzchni piłowanej.
Aby prawidłowo wykonać zabieg piłowania należy:
a) przyjąć prawidłową postawę podczas piłowania i prawidłowo uchwycić pilnik,
b) prawidłowo zamocować przedmiot do piłowania w zależności od jego kształtu,
c) stosować zasady piłowania płaszczyzn,
d) stosować zasady piłowania powierzchni kształtowych,
e) dokonywać kontroli wyników piłowania narzędziami pomiarowymi i wzornikami
(kątownikiem, suwmiarką, przymiarem kreskowym, kątomierzem uniwersalnym,
liniałem krawędziowym).

35
Rys. 44. Prawidłowa postawa przy piłowaniu: a) zgrubnym, b) wykończającym,
c) ustawienie nóg, d) i e) prawidłowe uchwycenie pilnika [1]
Ważną rolę podczas piłowania odgrywa prawidłowy sposób zamocowania obrabianego
przedmiotu. Należy zwrócić uwagę na zabezpieczenie szczęk imadła miękkimi wkładkami
podczas mocowania powierzchni już obrobionych w celu zabezpieczania ich przed
zarysowaniem. Należy pamiętać także o zastosowaniu specjalnych wkładek podczas
mocowania w imadle przedmiotów okrągłych.

36
Rys. 45. Różne sposoby mocowania przedmiotu obrabianego w szczękach imadła [3]
Rys. 46. Piłowanie powierzchni kształtowych [3]

37
1. Jak dzielimy pilniki w zależności od liczby nacięć na długości 10 mm?
2. Jak dzielimy pilniki w zależności od kształtu powierzchni ich przekroju poprzecznego?
3. Jak dobieramy kształt pilnika w zależności od kształtu piłowanej powierzchni?
4. Jakie ruchy powinniśmy wykonywać pilnikiem podczas piłowania powierzchni
krzywoliniowych?
5. Jak zabezpieczamy obrobione powierzchnie przedmiotu mocowanego w imadle przed ich
zarysowaniem szczękami imadła podczas mocowania?
6. W jaki sposób mocujemy w imadle przedmioty okrągłe?
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Piłowanie zgrubne i wykończające przedmiotów ze stali, żeliwa i stopów metali
nieżelaznych.
Dysponujesz rysunkami wykonawczymi przedmiotów: zacisku górnego i dolnego.
Wytrasuj ich kształt, dobierz odpowiednie pilniki i wypiłuj ich kształt zachowując wymiary,
jak na rysunku. W celu przyspieszenia pracy niektóre powierzchnie możesz uzyskać poprzez
cięcie piłką do metalu, a następnie piłować pilnikiem.
1) zapoznać się z rysunkiem wykonawczym obrabianego przedmiotu,
2) pobrać narzędzia obróbcze i pomiarowe,
3) sprawdzić stan narzędzi,
4) wytrasować zarys przedmiotów zgodnie z rysunkami wykonawczymi,
5) zmocować przedmiot obrabiany w imadle,
6) przystąpić do obróbki zgrubnej powierzchni,
7) dokonać kontroli wymiarów,
8) wykonać obróbkę wykończającą powierzchni,
9) dokonać kontroli ostatecznej wymiarów sprawdzając je z rysunkiem.
– stół ślusarski z imadłem,
– pilnik płaski zdzierak,
– pilnik płaski równiak,
– suwmiarka,
– promieniomierz,
– szczotka druciana,
– kątownik ze stopka.
– punktak,
– młotek 0,5 kg.

38
Nazwa detalu: Zacisk - góra

39
Nazwa detalu: Zacisk - dół

40
1) przyjąć prawidłową pozycję przy piłowaniu?
2) dobrać kształt pilnika w zależności od kształtu piłowanej
powierzchni?
3) rozróżnić rodzaj pilnika w zależności od liczby nacięć na długości
10 mm?
4) piłować powierzchnie płaskie?
5) piłować powierzchnie wypukłe i wklęsłe?
6) skontrolować płaskość piłowanych powierzchni?
7) skontrolować wzajemną prostopadłość piłowanych powierzchni?
8) dobrać pilniki do piłowania z dużą dokładnością bardzo małych
powierzchni?
4.6. Gięcie i prostowanie prętów, płaskowników i blach
Proces gięcia zaliczamy do operacji obróbki plastycznej. W zależności od temperatury,
w której wykonujemy obróbkę plastyczną, dzielimy ją na:
– obróbkę plastyczną na zimno,
– obróbkę plastyczną na gorąco.
Podczas gięcia warstwy materiału ulegają odkształceniu.
Rys. 47. Odkształcenia warstw w materiale giętym [3]
W przedmiocie przedstawionym na rysunku zewnętrzne warstwy materiału są rozciągane
(wydłużają się), a wewnętrzne ściskane (ulegają skróceniu). W każdym giętym przedmiocie
możemy wyróżnić warstwę, która nie podlega odkształceniu. Warstwę tą nazywamy warstwą
obojętną. Poznanie pojęcia warstwy obojętnej ułatwi nam obliczenie długości materiału
wyjściowego do wykonania giętego przedmiotu na podstawie jego rysunku wykonawczego.

41
Rys. 48. Podział przedmiotu giętego na odcinki [3]
W celu obliczenia długości materiału wyjściowego na podstawie rysunku wykonawczego
przedmiotu należy go podzielić na odcinki składające się z linii prostych oraz łuków.
L = Σ li + Σ( r · α )
gdzie:
L – długość materiału wyjściowego w [mm],
li – długość odcinka prostego w [mm],
r – promień łuku warstwy obojętnej w [mm],
α – kąt łuku w [ rad].
Należy pamiętać, że warstwa obojętna w przedmiotach symetrycznych znajduje się
w połowie jego grubości. Długość łuku obliczamy mnożąc promień warstwy obojętnej (r)
przez wartość kąta łuku wyrażoną w radianach.
Korzystając z powyższego wzoru, dla przykładu z rysunku 4.6.2 długość materiału
wyjściowego można obliczyć w następujący sposób
L = a + b + c + 2 · ( π/2 · r )
W przypadku gięcia przedmiotów bez zaokrągleń lub z zaokrągleniami mniejszymi niż
0,3 grubości giętego elementu, długość części wygiętej przyjmuje się jako równą 0,5 grubości
giętego elementu.
Podstawowymi narzędziami używanymi do gięcia ręcznego i prostowania są: kowadło,
płyta żeliwna, szczęki imadła, prasa dźwigniowa ręczna, prasa śrubowa, giętarka trójwalcowa,
prasa krawędziowa ręczna, przyrząd do ręcznego gięcia rur i prętów, przyrząd do ręcznego
gięcia płaskowników.

42
Rys. 48. Przykłady urządzeń do gięcia ręcznego; a) kowadło kowalskie, b) zaginarka, c) imadło
ślusarskie, d) płyta żeliwna, e) giętarka do rur, f) zaginarka krawędziowa, g) przyrząd do gięcia
płaskowników, h) ręczna prasa dźwigniowa
Wyginanie przedmiotów o drobnych kształtach wykonanych z cienkich płaskowników
i drutu, możemy wykonać posługując się szczypcami z końcówkami płaskimi i okrągłymi.
Rys. 49. Przykłady szczypiec: a) z końcówkami okrągłymi, b) z końcówkami płaskimi
a) b) c)
d)
e)
f)
g)
h)
a) b)

43
W przypadku gięcia przedmiotów w imadle należy zastosować wkładki chroniące
zarówno szczęki imadła, jak i powierzchnię przedmiotu giętego przed uszkodzeniem. Na
powierzchni materiału pozostawiane są także ślady po uderzeniu młotkiem, aby ich uniknąć
stosujemy młotki gumowe lub miedziane.
Poniższe rysunki przedstawiają przykłady gięcia różnych elementów.
Rys. 50. Przykład kolejnych faz gięcia w imadle zetownika [3]
Rys. 51. Gięcie w imadle przedmiotu z zaokrągleniem [3]
Rys. 52. Zasada gięcia blach na trzech walcach [3]

44
Rys. 53. Gięcie blachy na: a) zaginarce, b) prasie krawędziowej [3]
Rys. 54. Gięcie pręta okrągłego: a) szczypcami płaskimi, b) szczypcami okrągłymi, c) w przyrządzie
[3]
Odmianą gięcia jest zwijanie sprężyn. Poniższy rysunek przedstawia sposób zwijania
sprężyn w imadle.
Rys. 55. Zwijanie sprężyn w imadle ślusarskim [3]
W celu przywrócenia pierwotnego kształtu elementowi odkształconemu w wyniku gięcia,
stosuje się prostowanie.
Zgięty pręt lub płaskownik możemy wstępnie wyprostować, umieszczając jego wygięcie
między szczękami imadła ślusarskiego, a następnie je zaciskając. Końcowy etap prostowania
wykonujemy posługując się młotkiem. Kładziemy przedmiot wybrzuszeniem do góry na
płycie żeliwnej lub kowadle i uderzamy w nie młotkiem. Czynność tę przeprowadzamy
wielokrotnie aż do uzyskania przez powierzchnię przedmiotu linii prostej.
a)
b)

45
W przypadku blach, które na swej powierzchni mają wybrzuszenie postępujemy
w następujący sposób: układamy blachę na płycie wypukłościami do góry i uderzamy
młotkiem między te wypukłości, doprowadzając do powstania jednej wypukłości. Następnie
uderzamy młotkiem według schematu przedstawionego na rys 4.5.11.
Rys. 56. Schemat uderzeń przy prostowaniu blach [3]
1. Jaką warstwę w przedmiocie odkształcanym nazywamy warstwą obojętną?
2. W jaki sposób obliczamy długość łuku o określonym promieniu i kącie?
3. Jakie podstawowe narzędzia i przyrządy są stosowane przy gięciu przedmiotów?
4. Jaka jest kolejność czynności przy gięciu ceownika w imadle ślusarskim?
5. W jaki sposób gniemy elementy wykonane z rur lub prętów okrągłych?
6. W jaki sposób zabezpieczamy powierzchnie przedmiotu giętego oraz szczęki imadła przed
uszkodzeniem w czasie gięcia?
7. W jaki sposób prostujemy zgięte pręty?
8. W jaki sposób prostujemy wybrzuszenia blach?
4.6.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Prostowanie oraz gięcie blach i prętów.
Do dyspozycji masz rysunek wykonawczy obejmy oraz materiał. Sprawdź
prostoliniowość materiału. W razie potrzeby wyprostuj go, a następnie po obliczeniu długości
materiału wyjściowego do gięcia utnij odpowiednią jego długość i wygnij żądane kształty
przedmiotu.
5) sprawdzić prostoliniowość pobranego materiału,
6) wyprostować materiał,
7) obliczyć długość wyjściową materiału do gięcia,
8) odciąć odpowiednia długość materiału,

46
9) wygiąć żądany kształt przedmiotu,
10) sprawdzić zgodność wymiarów wygiętego przedmiotu z wymiarami na rysunku
wykonawczym,
11) zdać narzędzia i pozostały materiał,
– młotek,
– płyta żeliwna lub kowadło,
– liniał krawędziowy,
– suwmiarka uniwersalna,
– piłka do metalu,
– wkładki drewniane.

47
Nazwa detalu: Obejma

48
Ćwiczenie 2
Do dyspozycji masz rysunek wykonawczy wieszaka oraz materiał. Sprawdź
prostoliniowość materiału. W razie potrzeby wyprostuj go, a następnie po obliczeniu długości
materiału wyjściowego do gięcia, utnij odpowiednią jego długość i wygnij żądane kształty
przedmiotu.
wykonawczym,
– młotek,

49
Ćwiczenie 3
Do dyspozycji masz rysunek wykonawczy haka oraz materiał. Sprawdź prostoliniowość
materiału. W razie potrzeby wyprostuj go, a następnie po obliczeniu długości materiału
wyjściowego do gięcia, utnij odpowiednią jego długość i wygnij żądane kształty przedmiotu.
Podziałka: 1:1 Materiał: St 3
Nazwa detalu: Wieszak

50
Nazwa detalu: Hak

51
wykonawczym,
– młotek,
1) obliczyć długość wyjściową materiału do gięcia na podstawie rysunku
wykonawczego przedmiotu?
2) dobrać odpowiednie narzędzia do gięcia płaskowników, blach, prętów,
rur?
3) wyprostować krzywy pręt okrągły lub płaskownik?
4) wyprostować wybrzuszenie blachy?
4.7. Wiercenie otworów w różnych materiałach
Podstawowym narzędziem do wykonywania otworów w materiale pełnym jest wiertło
kręte.
Jego budowę pokazano na rys. 57.

52
Rys. 57. Wiertło kręte: a) podstawowe elementy wiertła krętego, b) chwyt walcowy, c) chwyt walcowy
z płetwą. 1 – łysinka, 2 – krawędź tnąca, 3 – ścin, 4 – powierzchnia przyłożenia [3]
Chwyt stożkowy oraz chwyt walcowy z płetwą stosowany jest w wiertłach o średnicy
powyżej 10 mm.
Poszczególne elementy wiertła pełnią w nim następującą rolę:
– część skrawająca – skrawa materiał obrabiany,
– rowek – służy do odprowadzania wiórów z miejsca skrawania oraz doprowadzania do
niego chłodziwa,
– łysinka – prowadzi wiertło w wykonywanym otworze zapewniając jego współosiowe
położenie względem otworu,
– chwyt – służy do mocowania wiertła we wrzecionie wiertarki,
– płetwa – zapobiega przed obrotem wiertła podczas wiercenia .
Wartość kąta wierzchołkowego wiertła zależy od rodzaju i twardości materiału
obrabianego.
Tabela 3. Wartości kąta wierzchołkowego wiertła w zależności od wierconych materiałów
Materiał obrabiany Wartość kąta
wierzchołkowego
Stal i staliwo 118°
Żeliwo 118°
Pakiety blach 124°÷130°
Stopy aluminium 140°
Miedź 120°÷125°
Prasowany papier 100°
Tworzywa sztuczne 100°
Mosiądz i brąz 130°
Stopy magnezu 100°
Marmur 80°
Wiertła wykonywane są ze stali szybkotnącej, a w przypadku wierteł do ceramiki
budowlanej i żeliwa część skrawająca wykonywana jest z płytek z węglików spiekanych.

53
Obrabiarki, przy pomocy których wykonuje się operację wiercenia, nazywamy
wiertarkami. W zależności od sposobu napędu wrzeciona rozróżniamy wiertarki z napędem
ręcznym, elektrycznym i pneumatycznym. W zależności od sposobu użytkowania wiertarki
dzielimy na ręczne i stałe. Najbardziej popularna w pracach warsztatowych jest wiertarka
stołowa.
Rys. 58. Budowa wiertarki stołowej: 1 – silnik elektryczny, 2 - wrzeciono, 3 – korpus,
4 – podstawa, 5 – słup, 6 – dźwignia, 7 – zacisk [3]
Wiertła o walcowej części chwytowej są mocowane w uchwycie samocentrującym, który
mocowany jest we wrzecionie wiertarki. Wiertła o stożkowej część chwytowej mocowane są
we wrzecionie wiertarki przy pomocy tulejek redukcyjnych, a w przypadku wierteł
o większych średnicach bezpośrednio we wrzecionie wiertarki.
Rys. 59. Mocowanie wierteł w: a) uchwycie samocentrującym trzyszczękowym, b) uchwycie
samocentrującym dwuszczękowym, c) bezpośrednio we wrzecionie wiertarki, d) tulei redukcyjnej,
e) wybijanie wiertła z wrzeciona lub tulei redukcyjnej [3]
Tuleje redukcyjne są znormalizowane i mają różne wymiary w zależności od wielkości
części chwytowej wiertła oraz gniazda we wrzecionie wiertarki.
Przed przystąpieniem do wiercenia należy:
a) sprawdzić stan techniczny wiertarki,

54
b) dobrać prędkość obrotową wrzeciona wiertarki oraz kąt wierzchołkowy wiertła
w zależności od materiału obrabianego (patrz tabela.4),
c) dobrać uchwyt wiertarski i tulejki redukcyjne w zależności od wielkości wiertła oraz
kształtu jego części chwytowej,
d) zamocować przedmiot obrabiany w imadle maszynowym, imadle ręcznym, przyrządzie
wiertarskim.
Obroty wrzeciona obliczamy, korzystając ze wzoru na szybkość skrawania:
⎥⎦
⎤
⎢⎣
⎡⋅⋅
=
min1000
mnd
v
π
gdzie:
d – średnica wiertła w [mm],
n – prędkość obrotowa wiertła (wrzeciona) w [obr/min],
v – szybkość skrawania w [m/min].
Wartość zalecanej szybkości skrawania dobieramy z tablic w zależności od wierconego
materiału oraz materiału, z którego wykonane jest ostrze wiertła (patrz tabela.4). Ponieważ
w większości wiertarek prędkość obrotową wrzeciona zmienia się poprzez zmianę położenia
paska klinowego na kołach napędowych o ustalonych średnicach, obliczonej ze wzoru
wartości prędkości obrotowej, nie będzie można uzyskać. W takim przypadku należy dobrać
najbliższą wartość prędkości obrotowej, którą można znaleźć na tabliczce przymocowanej do
korpusu wiertarki.
Tabela 4. Szybkość skrawania υ i wartość posuwów p podczas wiercenia wiertłami krętymi [3]
Podczas wiercenia przedmioty duże i ciężkie nie wymagają mocowania, spoczywają
bezpośrednio na stole wiertarki i są przytrzymywane ręką. W przypadku wiercenia otworów
w przedmiotach mniejszych, w zależności od ich wielkości możemy je przytrzymać w imadle
ręcznym lub w imadle maszynowym. W produkcji seryjnej, gdy do wykonania mamy otwory
w wielu przedmiotach, wygodnie jest zastosować przyrządy wiertarskie, specjalnie
skonstruowane i wykonane dla danych przedmiotów. Przedmioty okrągłe najwygodniej jest
mocować w podstawkach pryzmatycznych a przedmioty kuliste w gniazdach stożkowych.

55
Rys. 60. Mocowanie przedmiotów podczas wiercenia: a) w imadle ręcznym, b) w imadle maszynowym,
c) w imadle maszynowym obrotowym, d) w podstawce pryzmatycznej, e) bezpośrednio na stole
wiertarki, f) w przyrządach wiertarskich [3]
Otwory wykonywane w przedmiotach mogą być przelotowe i nieprzelotowe.
W przypadku wykonywania otworów przelotowych należy pamiętać o pozostawieniu
pomiędzy przedmiotem, a stołem wiertarki, szczeliny umożliwiającej na wyjście z otworu
części skrawającej wiertła lub podłożyć pod przedmiot podkładkę z drewna. W ten sposób
zabezpieczymy stół przed uszkodzeniem. Przy wykonywaniu otworów nieprzelotowych
głębokość wykonywanego otworu ustalamy za pomocą zderzaka ograniczającego wysuw
wrzeciona wiertarki. Przy wykonywaniu otworów o średnicach powyżej 15 mm zaleca się
zabieg wiercenia przeprowadzić w dwóch etapach. Wiercenie wstępne wykonujemy wiertłem
o średnicy 8/10 mm, a następnie wykonujemy wiercenie końcowe. Ponieważ podczas
wiercenia, w wyniku tarcia powierzchni wiertła o przedmiot obrabiany wydziela się ciepło,
w celu zapobieżenia wcześniejszemu zużyciu się wiertła należy stosować ciecze smarująco-
-chłodzące. W przypadku wiercenia w stali, mosiądzu, miedzi, aluminium i brązie najczęściej
jest to emulsja wykonana z oleju wiertniczego, mydła płynnego i wody. Do chłodzenia
podczas wiercenia w miedzi można użyć terpentynę, a przy wierceniu w aluminium naftę.
Ponieważ wiertła podczas wiercenia ulegają stępieniu, należy je ostrzyć. Wykonywanie
tej czynności poprzez trzymanie wiertła w rękach jest niewygodne i przy braku wprawy nie
zapewnia odpowiedniej jakości ostrzenia. Dla ułatwienia stosowane są odpowiednie
przyrządy. Należy pamiętać, że po ostrzeniu wiertła, należy sprawdzić jakość wykonanej
pracy.
a)
b)
c)
d)
e)
f)

56
Rys. 61. Ostrzenie wierteł: a) przyrząd do ostrzenia wierteł, b) sprawdzanie długości i pochylenia
krawędzi tnących, c) sprawdzanie powierzchni przyłożenia, d) sprawdzanie kąta pochylenia ścinu [3]
Odmianą wiercenia jest pogłębianie otworów. Możemy je wykonywać w celu
pogłębienia otworu pod łeb wkrętu lub śruby, w celu wyrównania powierzchni nadlewu.
Należy pamiętać, że w przypadku chowanych łbów wkrętów lub śrub, należy z norm odczytać
wielkości zalecanych pogłębień i dopiero wówczas dobrać odpowiedni rodzaj pogłębiacza.
Pogłębiacze są narzędziami znormalizowanymi i ich wymiary określają normy.
Rys. 62. Przykłady zastosowań pogłębiaczy: a) walcowo – czołowych, b) stożkowych, c) nożowych,
d) kształtowych [4]
1. Z jakich elementów składa się wiertło kręte?
2. Jaką rolę w wiertle spełniają: łysinka, rowek, chwyt, płetwa, część skrawająca?
3. Jaki kąt wierzchołkowy powinno mieć wiertło do stali?
4. Z jakich elementów składa się wiertarka stołowa?
5. W jaki sposób możemy zamocować wiertło we wrzecionie wiertarki?
6. W jaki sposób mocujemy przedmioty na stole wiertarki podczas wiercenia?
7. Jakie poznałeś rodzaje rozwiertaków?

57
4.7.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wiercenie otworów przelotowych i nieprzelotowych w różnych materiałach.
Wykonaj otwory w przedmiocie przedstawionym na rysunku: obejmie (rysunek
załączony do ćwiczenia 1, Tematy 4.6), zacisku górnym i dolnym (rysunki załączone do
ćwiczenia 1, Temat 4.5). Zwróć uwagę, że w następnej kolejności niektóre z otworów będą
gwintowane. Oblicz prędkość obrotową wrzeciona dla wierconych otworów w zależności od
średnicy wiertła i jego materiału. Do poprawnego wykonania ćwiczenia wykorzystaj Tabelę 4
i Tabelę.5. Do obliczenia prędkości obrotowej wrzeciona wiertarki skorzystaj ze wzoru na
szybkość skrawania
⎥⎦
⎤
⎢⎣
⎡⋅⋅
=
min1000
mnd
v
π
gdzie:
d – średnica wiertła w [mm]
n – prędkość obrotowa wiertła ( wrzeciona) w [obr/min]
Zalecane wartości szybkości skrawania odczytaj z Tabeli.4
Tabela 5. Średnice wierteł do otworów pod gwint [3]
1) zapoznać się z rysunkiem wykonawczym przedmiotu.
2) na podstawie załączonych tabel dobrać odpowiednią średnicę wiertła w celu wykonania
otworów w zacisku górnym i dolnym,
3) sprawdzić poprawność działania wiertarki stołowej,
4) zamocować uchwyt wiertarski we wrzecionie wiertarki a następnie zamocować wiertło,
5) dobrać prędkość obrotową wrzeciona w zależności od średnicy otworu i rodzaju
materiału wiertła,
6) wytrasować położenie środków otworów,
7) wywierć otwory,
8) sprawdzić wymiary otworów i ich położenie i porównać z rysunkami wykonawczymi,

58
– wiertło kręte,
– uchwyt wiertarski,
– wiertarka stołowa,
– imadło maszynowe,
– tuleje redukcyjne,
– suwmiarka,
– kątownik,
– punktak,
– młotek,
– płyta żeliwna.
Ćwiczenie 2
Pogłębianie otworów.
Do dyspozycji masz rysunki wykonawcze obejmy (ćwiczenie 1, Temat 4.6) i zacisku
górnego (ćwiczenie 1, Temat 4.5). Należy wykonać pogłębienie otworów zgodnie z
rysunkami wykonawczymi.
1) zapoznać się z rysunkami wykonawczymi przedmiotów,
2) dobrać odpowiedni kształt i wymiary pogłębiaczy,
3) sprawdzić poprawność działania wiertarki stołowej,
4) zamocować narzędzia w uchwycie wiertarskim,
5) zamocować przedmiot,
6) ustawić głębokość pogłębiania otworów na zderzaku wiertarki,
7) wykonać pogłębianie otworów,
8) sprawdzić wymiary pogłębionych otworów i ich zgodność z rysunkiem wykonawczym,
– pogłębiacz stożkowy,
– pogłębiacz walcowo czołowy,
– wiertarka stołowa,
– imadło maszynowe.
1) wskazać elementy budowy wiertła krętego?
2) dobrać prędkość obrotową wiertła w zależności od obrabianego
materiału?
3) dobrać kąt wierzchołkowy wiertła w zależności od wierconego
materiału?
4) wykonać otwór przelotowy i nieprzelotowy w różnych
materiałach?
4) wykonać zagłębienie pod kryty łeb śruby?
5) wykonać pogłębienie pod stożkowy łeb śruby?

59
4.8. Gwintowanie otworów i powierzchni zewnętrznych
Pojęciem związanym z powstawaniem gwintu jest linia śrubowa. Jest to krzywa
przestrzenna opisana na pobocznicy walca.
Rys. 63. Powstawanie linii śrubowej gwintu [5]
Zarys gwintu powstaje w wyniku wycięcia bruzd (rowków) o określonym kształcie
wzdłuż linii śrubowej. W zależności od kształtu zarysu gwintu rozróżniamy gwinty: trójkątne,
trapezowe symetryczne i niesymetryczne, prostokątne, okrągłe.
Rys. 64. Zarysy gwintów: a) trójkątny, b) trapezowy symetryczny, c) trapezowy niesymetryczny,
d) prostokątny, e) okrągły [5]
Wymiary gwintów są znormalizowane i określone w normach.
Rys. 65. Wymiary nominalne podstawowych gwintów [5]

60
W przypadku gwintu o zarysie trójkątnym dla gwintów calowych kąt wierzchołkowy
gwintu wynosi 55°, a dla gwintów metrycznych 60°. Jeżeli śrubę wkręcamy w nagwintowany
otwór zgodnie z ruchem wskazówek zegara, to mamy do czynienia z gwintem
prawozwojnym, jeżeli przeciwnie – lewozwojnym. Śruby takie na swym łbie mają najczęściej
wytłoczone odpowiednio litery L (lewozwojny) lub P (prawozwojny).
Gwinty zgodnie z normami mają znormalizowane oznaczenia.
Tabela 6. Zasada oznaczania gwintów ogólnego przeznaczenia [5]
Normy
Lp. Nazwa gwintu α Oznaczenie*
wymiarów tolerancji
1. Metryczny 60° M (d)
2. Metryczny drobnozwojny 60° M (d x P)
PN-ISO
965-2:2001
PN-ISO
965-3:2001
3. Trapezowy metryczny ISO 30° Tr (d x P) PN-ISO
2901:1995
PN-ISO
2903:1996
4. Trapezowy niesymetryczny 3°+30° S (d x P) PN-88/
M-02019
PN-88/
M-02119
5. Trapezowy niesymetryczny 3°+45° S (d x P) PN-87/M-02027
6. Rurowy ze szczelnością
nieuzyskiwaną na gwincie
55° G (d)** PN-ISO 228-1:1995
7. Okrągły 30° RD (d) PN-84/M-02035
Uwagi: * Dla gwintów wielokrotnych podaje się wartości skoku oraz – w nawiasach –
wartości podziałki, np. M48 × 2(P1). Symbol LH (tylko dla gwintu lewego)
podaje się na końcu oznaczenia.
** W gwintach rurowych za literą G podaje się oznaczenie wielkości gwintu (wg
tablicy w normie), np. G! ½ oznacza gwint, którego średnica zewnętrzna wynosi
47,8 mm.
Do gwintowania ręcznego powierzchni wewnętrznych używamy: gwintownika i pokrętki
do gwintownika. Gwintownik ręczny składa się z: części roboczej i części chwytowej.
Rys. 66. Budowa gwintownika: 1 – część robocza, 2 – część skrawająca, 3 – część wygładzająca,
4 – uchwyt, 5 – łeb kwadratowy, 6 – rowek wiórowy, 7 – krawędź tnąca, 8- powierzchnia natarcia,
9 – powierzchnia przyłożenia, α – kąt przyłożenia, β – kąt ostrza,
γ – kat natarcia, δ – kat skrawania [3]

61
Gwintowniki używane są w kompletach. Komplet gwintowników dla danej wartości
gwintu składa się z trzech sztuk: gwintownika wstępnego, zdzieraka, wykańczaka.
Rys. 67. Gwintowniki ręczne: a) komplet gwintowników, b) kolejne zarysy gwintu wykonywane
poszczególnymi gwintownikami, c) rozkład warstw zdejmowanych gwintownikami o długości części
skrawających A1, A2, A3 [3]
Przed gwintowaniem należy wykonać odpowiedni otwór. Otwór powinien mieć średnicę
mniejszą niż średnica zewnętrzna gwintownika. Wartości otworów zestawiono w tabeli.
Tabela 7. Średnice wierteł do otworów pod gwinty [3]
Podczas wykonywania gwintu należy zwracać uwagę, by przez cały czas gwintowania oś
gwintownika była prostopadła do powierzchni materiału gwintowanego. W początkowej fazie
kąt należy sprawdzać przy pomocy kątownika. Ponieważ podczas gwintowania, ostrza
gwintownika zbierając nadmiar materiału tworzą wiór, należy po każdym pełnym obrocie
pokrętką w prawo wykonać pół obrotu w lewo. W tym przypadku wiór jest odcięty
od materiału i wypada. Dzięki takiemu działania powierzchnia zarysu gwintu jest gładka.
Gwintowanie rozpoczynamy od zastosowania gwintownika zdzieraka, który
wprowadzamy w otwór, lekko wywierając nacisk osiowy aż do momentu, kiedy powstanie

62
bruzda i gwintownik samodzielnie będzie się zagłębiał w otwór. Te same czynności należy
powtarzać z każdym następnym gwintownikiem.
Rys. 68. Technika gwintowania [3]
Do wykonywania gwintów na powierzchni zewnętrznej używamy narzędzia nazywanego
narzynką.
Rys. 69. Narzynki okrągłe: a) przecięta, b) pełna, c) przekrój narzynki, d) oprawka do narzynek,
e) i f) regulacja średnicy gwintu [3]
Technika wykonywania gwintów zewnętrznych jest analogiczna jak przy wykonywaniu
gwintów wewnętrznych. Należy zachować prostopadłość czoła narzynki do osi
gwintowanego przedmiotu. Podczas gwintowania narzynkami wykonujemy podobne ruchy,
jak przy gwintowaniu gwintownikami.
Średnica elementu, na którym będzie wykonywany gwint zewnętrzny, powinna być
mniejsza niż średnica gwintu. W tab. 4.8.2 zestawiono wymiary średnic w zależności od
wielkości i rodzaju nacinanego gwintu.

63
Tabela 8. Średnica sworzni do gwintowania nacinanych za pomocą narzynek [3]
Gwint metryczny Gwint calowy Gwint rurowy
Średnica sworznia w
mm
Średnica sworznia
w mm
Średnica sworznia
w mm
Średnica
gwintu
w mm
Skok
gwintu
Najmniej-
sza
Najwięk-
sza
Średnica
gwintu
w calach Najmniej-
sza
Najwięk-
sza
Średnica
gwintu
w calach Najmniej
-sza
Najwięk-
sza
M6 1,00 5,80 5,90 ¼ 5,9 6,0 G1/8 9,4 9,5
M8 1,25 7,80 7,90 5/16 7,5 7,6 G1/4 12,7 13,0
M10 1,50 9,75 9,85 3/8 9,1 9,2 G3/8 16,2 16,5
M12 1,75 11,76 11,88 - - - G1/2 20,7 20,9
M14 2,00 13,70 13,82 - - - - - -
M16 2,00 15,70 15,82 ½ 12,1 12,2 G5/8 - -
M18 2,25 17,70 17,82 - - - - - -
M20 2,25 19,72 19,86 5/8 15,3 15,4 G3/4 22,4 22,7
Podczas gwintowania niektórych materiałów używamy środków smarujących.
Tabela 9. Smarowanie stosowane podczas gwintowania [3]
Po gwintowania należy sprawdzić prawidłowość wykonanych prac. Optycznie oceniamy
jakość powierzchni gwintu. Powinna ona być gładka a wierzchołek gwintu równy, gwint na
całej długości powinien posiadać cały zarys.
Wymiary gwintu możemy zmierzyć suwmiarką. Do sprawdzenia prawidłowości wykonanego
gwintu stosujemy także sprawdziany i wzorniki.
Rys. 70. Sprawdzanie zarysu gwintu wzornikiem do gwintów [3]

64
Rys. 71. Sprawdziany do gwintów [3]
1. Jakie znasz rodzaje gwintów w zależności od ich zarysów?
2. Jak oznaczamy na rysunkach gwint metryczny drobnozwojny?
3. Jak nazywamy narzędzia do wykonywania gwintów zewnętrznych i wewnętrznych?
4. Z jakich elementów zbudowany jest gwintownik?
5. Ile gwintowników dla danej wielkości gwintu stanowi komplet i jak je nazywamy?
6. W jaki sposób nacinamy gwint gwintownikiem?
7. W jaki sposób nacinamy gwint narzynką?
4.8.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Gwintowanie wewnętrznych otworów przelotowych i nieprzelotowych.
Na podstawie rysunku wykonawczego zacisku dolnego dobierz odpowiedni komplet
gwintowników i wykonaj gwintowanie otworów.

65

66
1) zapoznać się z rysunkiem wykonawczym przedmiotu,
2) dobrać odpowiedni komplet gwintowników,
3) zamocować przedmiot w imadle,
4) wykonać gwint wewnętrzny w otworach, zapewniając prawidłowe położenie
gwintowników względem przedmiotu,
5) sprawdzić poprawność wykonania gwintu,
– komplet gwintowników,
– pokrętka do gwintowników,
– kątownik,
– sprawdzian do gwintów wewnętrznych.
Ćwiczenie 2
Nacinanie gwintów na powierzchniach zewnętrznych.
Na podstawie rysunku wykonawczego haka wykonaj gwint zewnętrzny M8 o
odpowiedniej długości. W pierwszej kolejności sprawdź zgodność wymiarów otrzymanego
sworznia z wymiarami na rysunku wykonawczym. Następnie porównaj wymiar średnicy
sworznia, na której będzie nacięty gwint zewnętrzny z wymiarami, podanymi w załączonej
tabeli.

67
1) zapoznać się z rysunkiem wykonawczym przedmiotu,
2) dobrać odpowiedni rozmiar narzynki,
3) wykonać gwint zewnętrzny,
4) sprawdzić poprawność wykonanego gwintu,
– narzynka,
– pokrętka do narzynek,
– sprawdzian grzebieniowy do gwintów.
Podziałka: 1: 2 Materiał: St 3
Nazwa detalu: Hak

68
1) rozpoznać rodzaj gwintu w zależności od jego zarysu?
2) rozpoznać gwint calowy i metryczny w zależności od kąta zarysu
gwintu?
3) dobrać średnicę zewnętrzną pręta (wałka) w zależności od
wymiaru nacinanego gwintu?
4) dobrać średnicę wewnętrzną otworu w zależności od nacinanego
gwintu?
5) zinterpretować oznaczenie gwintu?
6) prawidłowo naciąć gwint zewnętrzny narzynką i wewnętrzny
gwintownikiem?
7) skontrolować prawidłowość zarysu wykonanego gwintu
sprawdzianem grzebieniowym?
4.9. Wykonywanie połączeń śrubowych i nitowych
Połączenia śrubowe
Znormalizowanymi łącznikami gwintowanymi są śruby (zakończone łbem o różnych
kształtach, które dokręca się kluczami) oraz wkręty (łeb ma nacięty rowek i dokręcane są
wkrętakami).
Rys. 72. Rodzaje łbów zakończeń śrub i wkrętów [5]

69
Łączniki gwintowe oznaczamy zgodnie z normą podając: nazwę (wkręt/śruba), rodzaj
gwintu, długość (śruby /wkrętu), materiał, numer normy.
Śruba M12 × 1,25 × 70 Ms PN-EN ISO 8676:2002(U) (gwint M12 × 1,25, l = 70 mm,
mosiądz). Wkręt M6 × 25 PN-85/M-822215 (gwint M6, l = 25 mm, stal). Rys. 73 przedstawia
typowe połączenia gwintowe.
Rys.73. Typowe połączenia gwintowe: a) za pomocą śruby z łbem i nakrętki, b) śruby dwustronnej
i nakrętki, c) wkręta [5]
Rozróżniamy następujące rodzaje nakrętek: sześciokątna, sześciokątna koronkowa,
sześciokątna kołnierzowa, czworokątna, okrągła otworowa i rowkowa, skrzydełkowa,
radełkowana.
Rys. 74. Najczęściej stosowane rodzaje nakrętek [5]
Ponieważ podczas eksploatacji maszyn i urządzeń w wyniku drgań łączniki gwintowe
mogą się odkręcić, należy je w odpowiedni sposób zabezpieczyć.

70
Rys. 75. Zabezpieczanie łączników gwintowanych przed samoczynnym odkręceniem:
a) podkładką sprężystą, b) zawleczką, nakrętek koronkowych, c) i d) i e) podkładek zaginanych,
f) sprężyną i podkładką, g) wkrętem, h) przeciwnakrętką [5]
Połączenia gwintowe w zależności od łącznika gwintowego wykonujemy, posługując się
wkrętakami i różnego rodzaju kluczami.
Rys. 76. Narzędzia do wykonywania połączeń gwintowych: a) wkrętaki, b) klucze płaskie, c) klucze
oczkowe proste i wygięte, d) klucze nastawne, e) klucze nasadowe [3]
Połączenia nitowe
Połączenia nitowe są połączeniami nierozłącznymi to znaczy, że podczas ich demontażu
element łączący, którym jest nit, ulega zniszczeniu.
Kształty i wymiary nitów są znormalizowane. W budowie maszyn rozróżniamy
następujące rodzaje nitów: a) nity z łbem kulistym, b) nity z łbem stożkowy, c) nity z łbem
soczewkowym zwykłym, d) nity z łbem soczewkowym niskim, e) nity z łbem grzybkowym,
f) nity z łbem trapezowym, g) nity rurkowe z łbem płaskim, h) nity rurkowe z łbem
a)
b)
c
d)
e)

71
wywiniętym, j) nity drążone z łbem stożkowym, k) nity drążone z łbem grzybkowym
(rys. 77).
Rys. 77. Rodzaje nitów [5]
Zgodnie z Polską Normą oznaczenie nitu jest następujące:
NIT średnica nitu x długość oraz w przypadku innego materiału niż stal symbol materiału, na
przykład Ms – mosiądz, Al - aluminium, Cu – miedź oraz numer normy.
NIT 10 x 35 PN – 88/M – 82952
NIT 5 x 12 Ms PN – 88/M – 82954.
Wykonanie połączenia nitowego obejmuje wywiercenie otworów nitowych w elementach
łączonych, wstawienie nitu w otwory i jego zamknięcie, czyli wykonanie drugiego łba, tzw.
zakuwki.
Rys.78. Kolejne fazy nitowania: 1 – łeb, 2 – trzon, 3 – przypór, 4 – dociskacz, 5 – nagłówniak,
6 – zakuwka [3]
4.9.2. Pytanie sprawdzające
1. Jaka jest różnica pomiędzy wkrętami a śrubami?
2. Jakie znasz rodzaje łbów wkrętów?
3. Jakie znasz rodzaje łbów śrub?
4. W jaki sposób można zabezpieczyć połączenia gwintowe przed samoodkręceniem?
5. Jakie narzędzia służą do wykonywania połączeń gwintowych?
6. Do jakiej grupy połączeń należą połączenia nitowe?
7. Jakie znasz rodzaje nitów?
8. Jaka jest kolejność czynności podczas wykonywania połączenia nitowego?

72
4.9.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonanie połączeń śrubowych.
Na podstawie rysunku złożeniowego zacisku załączonego do ćwiczenia wykonaj
połączenie śrubowe elementów. Z norm dobierz odpowiedni rodzaj śruby.
1) zapoznać się z rysunkiem złożeniowym,
2) pobrać elementy skręcane,
3) pobrać narzędzia,
4) dobrać odpowiedni rodzaj śruby,
5) skręcić obydwie części,
– klucze do śrub z gniazdem sześciokątnym.
Ćwiczenie 2
Wykonywanie połączeń nitowych.
Na podstawie załączonego rysunku złożeniowego wieszaka wykonaj połączenie nitowe.
1) zapoznać się z rysunkiem złożeniowym elementu nitowanego,
2) pobrać wcześniej wykonane elementy,
3) pobrać potrzebne narzędzia,
4) dobrać odpowiedni rodzaj nitu,
5) dobrać odpowiednią średnicę wiertła,
6) wytrasować miejsca na otwory,
7) wykonać otwory,
8) wykonać połączenie nitowe,
– wiertło,
– nity,
– suwmiarka,
– kątownik ze stopką,
– rysik,
– punktak,
– młotek,
– przyrządy do nitowania: przypór, dociskacz, nagłówniak.

73
Podziałka: 1:1
Nazwa detalu: Zacisk - złożenie
3. Śruba M8
2. Zacisk – dół
1. Zacisk - góra

74
Podziałka: 1:1
Nazwa detalu: Wieszak
3 Wieszak
2.Nit
1. Obejma

75
1) rozróżnić wkręty od śrub?
2) nazwać i rozpoznać łby śrub w zależności od ich kształtu?
3) nazwać i rozpoznać łby wkrętów w zależności od ich kształtu?
4) nazwać i rozpoznać rodzaje nakrętek w zależności od ich kształtu?
5) nazwać i rozpoznać rodzaje kluczy do wykonywania połączeń
śrubowych?
6) nazwać, rozpoznać i podać zastosowanie elementów
zabezpieczających połączenia gwintowe przed samoodkręcaniem?
7) zastosować odpowiedni rodzaj klucza lub wkrętaka?
8) odczytać oznaczenie śruby?
9) nazwać i rozpoznać rodzaje nitów?
10) nazwać i prawidłowo zastosować narzędzia do nitowania?

76
5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ
Zaliczenie będzie polegało na rozwiązaniu testu wielokrotnego wyboru składającego się
z 22 pytań oraz wykonanie elementu przedstawionego na rysunku wykonawczym załączonym
do zadania praktycznego. Warunkiem zaliczenia jednostki modułowej jest uzyskanie
pozytywnej oceny zarówno z testu pisemnego jak i zadania praktycznego.
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie każde polecenie starając się dobrze zrozumieć jego treść – masz na tą
czynność 10 minut. Jeżeli są wątpliwości, zapytaj nauczyciela.
2. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
3. Twoje zadanie polega na udzieleniu odpowiedzi na 22 zadania o różnym poziomie
złożoności.
4. Na rozwiązanie zadań masz 30 minut.
5. Za udzielenie poprawnej odpowiedzi na pytanie uzyskujesz 1 punkt, za błędną 0 punktów.
6. Rozwiązania zadań wykonuj na karcie odpowiedzi w miejscu do tego celu
przeznaczonym.
7. Zaznacz poprawną odpowiedź wstawiając × we właściwe pole w karcie odpowiedzi.
8. W przypadku zmiany decyzji dotyczącej wyboru odpowiedzi, poprzednio zaznaczoną
odpowiedź zakreśl kółkiem i zaznacz ponownie właściwą odpowiedź.
9. Jeżeli czas pozwoli, przed oddaniem swej pracy, sprawdź odpowiedzi, jakich udzieliłeś
w teście.

77
ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH
1. Poniższy rysunek przedstawia suwmiarkę uniwersalną, cyfrą 8 oznaczono element
suwmiarki nazywany
A. przedłużaczem
B. wskaźnikiem
C. głębokościomierzem
D. wysuwką
2. Gdy noniusz suwmiarki ma naciętych 20 kresek, to zmierzony wymiar możemy odczytać
z dokładnością
A. 0,1 mm
B. 0,05 mm
C. 0,02 mm
D. 0,5 mm
3. Kreski podziałki głównej kątomierza uniwersalnego nacięte są co
A. 100'
B. 50'
C. 10'
D. 1'
4. Jak nazywamy przyrząd traserski przedstawiony na
rysunku?
A. kątownik
B. cyrkiel
C. kątomierz
D. środkownik
6 7 4 1
8
2
3 5 a) - szczęka stała
b) - wysuwka głębokościomierza
c) - prowadnica z podziałką główną
d) - zacisk
e) - suwak z podziałką noniusza
f,g) - szczęki do pomiarów wewnętrznych
h) - szczęka przesuwna

78
5. W celu zwiększenia widoczności rys traserskich należy:
A. na śladzie rys punktakiem oznaczyć punkty w odpowiedniej odległości od siebie
B. przedmiot przed trasowaniem pokryć odpowiednią substancją
C. do nanoszenia rys użyć kolorowego ołówka
D. po narysowaniu rys pokryć je odpowiednią substancją
6. Nożyce ręczne stosujemy do przecinania lub wycinania z blach o grubości:
A. do 1 mm
B. do 2 mm
C. do 3 mm
D. do 5 mm
7. Do wycięcia przedmiotu o owalnym kształcie zastosujesz nożyce z rysunku:
A. a
B. b
C. c
D. d
8. Prawidłowe położenie przecinanej blachy na nożycach dźwigniowych zapewnia
podtrzymywacz, który powinien być tak ustawiony, by prawy brzeg blachy:
A. znajdował się poniżej krawędzi tnącej noża dolnego
B. znajdował się powyżej krawędzi tnącej noża dolnego
C. znajdował się na wysokości krawędzi tnącej noża dolnego
D. mógł wykonywać ruch wahadłowy w górę i dół względem krawędzi tnącej noża
dolnego
9. Do piłowania powierzchni jak na rysunku użyjesz
pilnika:
A. płaskiego zbieżnego
B. okrągłego
C. półokrągłego
D. płaskiego
10. Do piłowania powierzchni wypukłych stosuje się pilnik:
A. płaski, wykonując nim ruch wahadłowy
B. soczewkowy wykonując nim ruchy równoległe do powierzchni
C. soczewkowy wykonując nim ruchy wahadłowe
D. okrągły, wykonując nim ruchy wahadłowe

79
11. Obliczając długość materiału wyjściowego do gięcia przedmiotu, jak na rysunku, poza
wymiarami „a” i „b” w celu obliczenia długości łuku uwzględniasz promień:
A. R1
B. R2
C. R3
D. g
12. Na rysunku przedstawiono prasę:
A. dźwigniową
B. mimośrodową
C. śrubową
13. W celu usunięcia wybrzuszenia blachy należy położyć ją na kowadle lub płycie żeliwnej:
A. wybrzuszeniem do dołu i uderzać młotkiem od miejsca wybrzuszenia do brzegu
blachy
B. wybrzuszeniem do góry i uderzać młotkiem od brzegu blachy do miejsca
wybrzuszenia
C. wybrzuszeniem do góry i uderzać młotkiem od miejsca wybrzuszenia do brzegu
blachy
14. W wiertle krętym jego część oznaczona litera „ a” nazywa się częścią:
A. krętą
B. skrawającą
C. roboczą
15. Do wiercenia w przedmiotach z żeliwa i stali stosujemy kąt wierzchołkowy:
A. 118°
B. 130°–140°.
C. 125°.
D. 115°.

80
16. Na rysunku przedstawiono:
A. rozwiertak walcowo czołowy
B. pogłębiacz pod kryty łeb śruby
C. pogłębiacz kształtowy
D. frez kształtowy
17. Symbol M 20×1,5 oznacza gwint:
A. metryczny trójkątny o średnicy 20 mm i skoku 1,5 mm
B. calowy trójkątny o średnicy 20 mm i skoku 1,5 mm
C. trapezowy symetryczny o średnicy 20 mm i skoku 1,5 mm
D. trapezowy niesymetryczny o średnicy 20 mm i skoku 1,5 mm
18. Element gwintownika oznaczony cyfrą 3 nazywamy częścią:
A. roboczą
B. skrawającą
C. wygładzającą
D. centrującą
19. Przedstawioną na rysunku śrubę nazywamy:
A. motylkową
B. skrzydełkową
C. oczkową
D. rozetkową
20. Na rysunku przedstawiono wkręt z łbem:
A. kulistym
B. stożkowym
C. soczewkowym
D. grzybkowym

81
21. Rysunek przedstawia klucz:
A. płaski
B. oczkowy
C. nasadowy
D. wygięty
22. Narzędzie użyte do nitowania zaznaczone cyfrą 4 nazywa się:
A. dociskacz
B. nagłownik
C. przypór
D. zakówka

82
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko ……………………………………………………………………………
Zakreśl poprawną odpowiedź
Odpowiedz
iNr zadania
A B C D
Punkty
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
Razem

83
Zadanie praktyczne
INSTRUKCJA DLA UCZNIA DO ZADANIA PRAKTYCZNEGO
Przed wykonaniem zadania:
1. Przeczytaj uważnie polecenie zadania.
2. Zapoznaj się z rysunkiem wykonawczym zacisku dolnego, który masz wykonać.
3. Zgromadź na stanowisku pracy potrzebne narzędzia i materiały.
4. Sprawdź stan techniczny maszyn i urządzeń, z których będziesz korzystał w czasie
samodzielnego wykonywania zadnia.
Na powyższe czynności masz 20 minut.
Przystąp do wykonywania zadania:
5. Utnij odpowiednią wielkość materiału, który będzie Ci potrzebny do wykonywania
elementu.
6. Wytrasuj zarysy wykonywanych przedmiotów zgodnie z rysunkiem wykonawczym.
7. Poprzez piłowanie ukształtuj przedmioty.
8. Wykonaj otwory zgodnie z rysunkiem wykonawczym.
Podczas wykonywania zadania pamiętaj o przestrzeganiu przepisów bezpieczeństwa
i higieny pracy i o utrzymaniu ładu i porządku na stanowisku pracy.
Na wykonanie zadania praktycznego masz 150 min.
Materiały dla ucznia:
− instrukcja,
− rysunki wykonawcze przedmiotów do wykonania,
− narzędzia obróbcze, traserskie i pomiarowe,
− materiał,
− Karta odpowiedzi.
ZADANIE DO WYKONANIA
Do wykonania masz podstawę zacisku. Wykonaj ten element zachowując jego wymiary
i kształt przedstawiony na rysunku wykonawczym. W „ Kartę odpowiedzi” wpisz nazwy
narzędzi obróbczych i narzędzi pomiarowych używanych podczas wykonywania zadania.
Po zakończeniu pracy zmierz przedmiot i w zestawieniu tabelarycznym dokonaj porównania
wymiarów na rysunku i zmierzonych.

84

85
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko ……………………………………………………………………………
Wpisz narzędzia, których użyłeś do wykonania zadania:
..................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................
Zmierz i wpisz wartość wymiarów przedmiotu wykonanego prze Ciebie.
Wymiary na rysunku Wymiar zmierzony

86
6. LITERATURA
1. Górecki A.: Technologia ogólna. WSiP, Warszawa 1984.
2. Lewandowski T.: Rysunek techniczny dla mechaników. WSiP, Warszawa 1995.
3. Mac S.: Obróbka metali z materiałoznawstwem. WSiP, Warszawa 1999.
4. Praca zbiorowa: Mały poradnik mechanika. WNT, Warszawa 1996.
5. Rutkowski A.: Części maszyn. WSiP, Warszawa 1986.
6. Lewandowski T.: Rysunek techniczny dla mechaników. WSiP Warszawa 1995.

Technik.elektryk 311[08] z2.01_u

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Similar to Technik.elektryk 311[08] z2.01_u

Similar to Technik.elektryk 311[08] z2.01_u (20)

More from Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe

More from Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe (20)

Technik.elektryk 311[08] z2.01_u