Powerpoint av gramatikk

1. Introduksjon til / repetisjon av
grammatikk
LVUT8119, 28. august 2019
Andre Midtskogseter Reite

3. Grammatikk – Kvifor kan ikkje gaupe ekorn jerv i
verdalsfjella?
Innherred, 18. juni 2019

4. Dette skal vi prate om:
Kva er grammatikk? Sånn eigentleg. Og kva skal vi med det?
Kva er grammatikk? Sånn konkret. I norsk.

5. Kva er grammatikk?
• Studiet av reglane som styrer eit språk, t.d.
- oppbygginga av setningar
- oppbygginga av ord
- oppbygginga av tekster
• Grammatikken består av:
Semantikk: tydinga, innhaldet til språklege uttrykk
Syntaks: korleis (to eller fleire) ord er sette saman i større
einingar (t.d. setningar)
Morfologi: læra om dei minste tydingsberande einingane i
ordet (t.d. bøyingar og avleiingar)
Fonologi: læra om kva funksjonar språklydane har i eit språk
(korleis vi brukar taleorgana t.d. til å
produsere tydingsskiljande lydar i eit språk vs.
eit anna)
Pragmatikk: korleis kontekst verkar på meiningsinnhaldet i ei ytring
Tekstlingvistikk: korleis tekstar er sette saman
(Ortografi rettskriving)

6. Grammatikk = glamour

8. Kvifor grammatikk?
• Kvifor skal elevar lære grammatikk?
• Kvifor skal lærarar og lærarstudentar
kunne grammatikk?

9. Grammatikk for å trene tanken?
Grammatikk, og især den latinske eller græske, er en Slags
Sprogphilosophie, der maaske fremfor mange andre
Kundskaper er skikket til at skjærpe Forstanden, til at bringe
lys og orden i Begreberne, og den hele Tankemaade.
(Christen Pram (frå Lesja!) 1795, s.31)

10. Andre syn som finst
• Hjelpedisiplin til framandspråkopplæringa
• Viktig i ulike emne i norskfaget (talemål, andrespråk, sidemål etc.)
• Metaspråkleg medvit
• Grammatikken beskriv korleis språket vårt er – det har ein eigenverdi
• Språket er noko særeige menneskeleg – å studere språk = å sjå kva det vil
seie å vere menneske

11. Kvifor skal lærarar og lærarstudentar kunne
grammatikk?
• Lese- og skriveopplæring – rettleiing og vurdering (?)
• Norsk som andrespråk (?)
• Ei utforsking i elevane sitt eige språk (?)
• Sidemålsopplæring (?)
• Framandspråk (?)
• Eige emne i norskfaget (?)

12. Frå Kunnskapsløftet, læreplanen for norsk 7. trinn (bokmål)
• mestre sentrale regler i formverk og ortografi og skrive tekster med variert
setningsbygning og funksjonell tegnsetting
• skrive tekster med klart uttrykt tema og skape sammenheng mellom
setninger og avsnitt
• utføre grunnleggende setningsanalyse og vise hvordan tekster er bygd opp
ved hjelp av begreper fra grammatikk og tekstkunnskap
• sammenligne språk og språkbruk i tekster på bokmål og nynorsk
• vurdere tekster med utgangspunkt i egne opplevelser og med forståelse
for språk og innhold

13. Er det understreka ordet adjektiv eller adverb? (bokmål)
1) Skilpadda går sakte.
2) Bor du i det grønne huset?
3) Vi gikk til et høyt fjell.
4) Hun kom aldri.
5) Grøten er for varm til å spises.
6) Buksa satt fint.
7) For en fin bil!
8) Jordskjelvet rammet hardt.

14. Kva setningar er heilsetningar med leddsetning?
(bokmål)
a) Mislykka redningsaksjon.
b) Katten har øyne som reflekterer lyset.
c) Frederica plukker sopp når det er høst.
d) Diamanten glitret i sola.
e) Felix, som er en grei gutt, kan sjonglere.
f) Aldri vært der.
g) Vi så at helikopteret lettet.
h) Mannen med hatten og jeg fant en paraply i hagen.

15. Og dette var frå norskboka på 7. trinn!

16. Frå ei norskbok for 10. trinn:
1) Hva heter de fire bøyingsformene til substantivet?
2) Forklar hva som er forskjellen mellom 1. person, 2. person og 3. person.
3) Hva er samsvarsbøying?
4) Hva er parverb?

17. Korleis bli ein god grammatikklærar?
Kva kan vi?
Kva skal til for å forklare?

18. Eigentleg kan både de OG elevane all
grammatikken!
«Norske barn lærer norsk grammatikk på skolen; å påstå noe slikt er
like meningsløst som å si at de lærer å løpe i gymmen. Alle normalt
utrustede barn i skolealder med norsk som morsmål kan
norsk grammatikk. (…) Det man skal lære på skolen, er (…) et
begrepsapparat for å kunne sette ord på denne kunnskapen, for å
kunne snakke om språk og grammatikk»
Åshild Næss og Atle Næss i Aftenposten (2007).

19. Kva slags kunnskap har då elevane?
19
Odd Iversen vesst
alljt om fotballj. Han
vesst berre itj ka det
heittj.

21. Grammatikk i norsk
• Først: Ordklassene. Semantiske, morfologiske og syntaktiske trekk
• Så: Syntaks

22. Eit relevant skilje: form og funksjon
 Form: beskriv dei enkelte elementa utan å ta omsyn til kva plassering dei har i
setninga
 Ordklassar og frasar (grupper av ord)
 Funksjon: kva funksjon har eit ord/ei gruppe av ord i setninga?
 Setningsledd
 Same element (form) kan fylle ulik funksjon i ei setning, og ulike
formelementer kan fylle same funksjon.

23. Ein kloss (form) – fleire funksjonar

24. Ordklasser
• Eigenskapane til ordet avgjer kva klasse det høyrer til.
• Det er umogleg å definere ei ordklasse berre ut frå eitt trekk (sjølv om
mange lærebøker forenklar og gjer det).
• Korleis dele ord inn i klassar?
• Semantiske kriterium: tydinga til ordet
• Morfologiske kriterium: korleis vi bøyer ordet
• Syntaktiske kriterium: kva plasseringar og funksjonar
orda kan ha i ei setning

25. Opne og lukka ordklasser
Opne
får stadig nye medlemmer, og gamle går ut:
Substantiv
Verb
Adjektiv
Adverb
Interjeksjon
• Er ofte leksikalske (innhaldsord)
Lukka
har (nesten) ikkje tilførsel av nye ord, og
(nesten) ingen går ut:
Konjunksjon
Subjunksjon
Preposisjon
Pronomen
Determinativ
• Er grammatiske (oppgir relasjonar
innanfor språket) eller pro-ord (får tyding
frå konteksten)
25

26. Ubøygde
Konjunksjon
Subjunksjon
Preposisjon
Interjeksjon
Adverb*
26
Bøygde
Substantiv
Verb
Adjektiv
Pronomen
Determinativ
Ei anna viktig inndeling

27. Substantiv
• Semantiske eigenskapar:
Namn på klassar av personar (menn), stader (dalar,
byar), gjenstandar (hammar, kopp), abstrakte idear
(fantasi, tillit), eller individuelle medlemmer av sine
klassar (Kongen, Eiffeltårnet).
• Morfologiske eigenskapar:
Har bøyingsformer som uttrykkjer tal og
bestemtheit. Har grammatisk kjønn.
• Syntaktiske eigenskapar:
Kan opptre åleine som subjekt, objekt eller
predikativ. Dannar kjerne i substantivfrasar.
27

28. Semantiske eigenskapar ved substantiv
• Inndeling etter tyding
• Vi skil mellom eigennamn (Ola, Trondheim, altså individuelle
fenomen) og fellesnamn (bil, brett – alle fenomen som høyrer til same
art)
• Konkrete (eit hus) vs. abstrakte (ein tanke)
28

29. Morfologiske eigenskapar ved substantivet
• Kjønn:
Substantiv i norsk har ulike kjønn.
Vanskeleg å gje reglar for dette.
Standardmønsteret i nynorsk
• Hankjønnsbøying: ein bil, bilen, bilar, bilane
• Hokjønnsbøying: ei jente, jenta, jenter, jentene
• Inkjekjønnsbøying eit hus, huset, hus, husa
29

30. Morfologiske eigenskapar ved substantivet
• Dei fleste fellesnamna blir bøygde i
• Eintal og fleirtal, ubestemt og bestemt form
eintal fleirtal
ubestemt form bestemt form ubestemt form bestemt form
ein student den studenten fleire studentar alle studentane
30

31. Ordbok.uib.no
31

32. Dialektane
• I dialektane våre er det mykje variasjon både i kjønn og bøying på substantiva.
• Det kan vere greitt å vite litt om elevane sin dialekt når ein skal lære dei å skrive.
• Ein kan ikkje stø seg på eigen dialekt 100 % i nokon av skriftmålformene!
• Døme:
• i-endinga i sognemålet som i elvi og husi forsvann ut av nynorskrettskrivinga frå
2012.
• Trøndersk og sørlandsk har felleskjønn på alle substantiv i fleirtal.
• Trøndersk: folkan, husan, bilan, eplan, jentan
• Sørlandsk: husane, bilane, eplane, jentane, lammane
• Kva kjønn har bær i din dialekt? Kva med appelsin? Eple? Katt?
• Korleis seier du knea/knærne (bestemt form fleirtal)?
32

33. Korleis seier du KNEA
(bestemt form fleirtal)?
33

34. Pronomen
• Pronomen tyder «i staden for nomen», altså «i staden for substantiv
eller adjektiv».
• Typar pronomen:
• Personleg pronomen: ho, han
• Refleksivt pronomen: seg
• Resiprokt pronomen: kvarandre
• Spørjande pronomen: Innleier spørjesetningar: kven, kva
• Ubestemt pronomen: ein, man
34

35. Personleg pronomen
• Desse skil seg ut morfologisk fordi det er den einaste ordgruppa i (skriftleg) norsk
som blir bøygd etter både person og kasus.
• Person: 1. person (refererer til sendaren), 2. person (refererer til den sendaren
vender seg til) og 3. person (refererer til den/det som vi snakkar om).
• Kasus: Subjektsform og objektsform.
Subjektsform Objektsform
Eintal
1.person eg meg
2.person du deg
3.person
Hankjønn han han
Hokjønn ho ho/henne
Inkjekjønn det det
Fleirtall
1.person vi oss
2.person de/dokker dykk/dokker
3.person dei dei
35

36. … har systemet blitt
litt enklare enn i
gammalnorsk
Sjølv om vi
nyttar kasus i
dag
36

37. Fleire typar pronomen
Refleksivt pronomen: seg
• Peikar tilbake på (reflekterer) subjektet
• Per vaska seg.
Resiprokt pronomen: kvarandre
• Peikar også tilbake på subjektet, som må ha fleirtalsform.
• Resiprokt betyr gjensidig – det må vere eit gjensidig forhold mellom dei som
blir omtala samla i «kvarandre».
• Dei smilte til kvarandre.
• *Eg smilte til kvarandre.
37

38. Endå fleire pronomentypar
• Spørjande pronomen: Innleier spørjesetninger: kven, kva
• Ubestemt pronomen: ein, man (bm.)
• Ganske allment innhald, bind seg ikkje så sterkt til konteksten.
• Ein kan stå både som subjekt og objekt:
• Ein må ta ein i beste meining.
• Man kan berre stå som subjekt
• Man må ta folk i beste mening.
• *Folk må ta man i beste mening.
38

39. Verb
• Semantiske eigenskapar: Verb uttrykkjer ein tilstand (bu), ei hending
(snuble) eller ei handling (førelese)  GJERNINGSORD/GJEREORD.
• Morfologiske eigenskapar: Bøyingsformene uttrykkjer TID.
• Syntaktiske eigenskapar: Verb i bøygde former kan stå som VERBAL åleine i
setninga. Dei andre verba i setninga er delar av sammensette verbal.
Verb fungerer altså som verbal i setningsanalysen, og verbalet er
obligatorisk i alle norske setningar og er sjølve hjartet i setninga!
39

40. Sterke og svake verb
• Sterke verb har gjerne
ulike rotvokalar i dei
ulike formene.
• Gå – gjekk
• Ete – åt
• Dei har einstava form i
presens (i nynorsk) og i
preteritum
• Kjem – kom
• Går – gjekk
• Et – åt
•Svake verb har som
oftast lik rotvokal
gjennom heile bøyinga.
•Kastar – kasta
•Hoppar – hoppa
•Dei har preteritumsform
på fleire stavingar
•Kast-a, teikn-a, nåd-de
•To store grupper på
nynorsk
•e- og a-verb
40

41. Typar svake verb – to hovudklasser
• 1. klasse: a-verb – har -a-ending i preteritum.
• Dette er den største klassen med verb. Dei fleste nye verb som kjem inn i språket, blir
innlemma i denne gruppa (https://www.nrk.no/kultur/vet-du-hva-disse-_hippe_-ordene-
betyr_-1.13963109). Dette er dermed den mest produktive klassen for verb (produktiv klasse
= det kjem nye ord inn i han).
• Å sykle, syklar, sykla, sykla
• Å hoppe, hoppar, hoppa, hoppa
• 2. klasse: e-verb – verb med -te, -de, eller -dde i preteritum:
• -te i preteritum: irritere, irriterer, irriterte, irritert
• -de i preteritum: høyre, høyrer, høyrde, høyrt
• -dde i preteritum: bu, bur, budde, budd/butt
Barn lærer ofte svak bøying først.
• «Eg gådde til barnehagen.»
• «Eg skrivde i boka mi.»
41

42. Òg her er ordboka lugom å ha
• v1 = svak a-bøying
• v2 = svak e-bøying
• Ein finn òg v3 og v4 = blanda bøying av v1 og v2
• Derfor: SLÅ OPP! SLÅ OPP! SLÅ OPP!
• Klassane har liknande – men ikkje heilt lik – inndeling og bøying for
bokmål.
• Derfor: SLÅ OPP! SLÅ OPP! SLÅ OPP!
42

43. 43
Bøyings-
opplysningar

44. 44
Bøyings-
opplysningar

45. 45

46. Sterke verb
• Vi kan sjå nokre mønster også med sterke verb.
• Sterke verb har inga ending i presens i nynorsk og trøndersk!
1. Infinitiv med i, preteritum med e/ei og
perfektum med i (bm. e):
–stige, stig, steig, stige (steget)
2. Infinitiv med y, preteritum med au (bm. òg
ø), perfektum med o (bm. òg ø):
–krype, kryp, kraup (krøp), krope (krøpet)
3. Infinitiv med i eller æ, preteritum med a,
perfektum med u eller å
–drikke, drikk, drakk, drukke
–finne, finn, fann, funne
4. Infinitiv med e, preteritum med a, perfektum med o
–bere, ber, bar, bore
–Skjere, skjer, skar, skore
5. Infinitiv med e, preteritum med a, perfektum med e
–Lese, les, las, lese
–Gjeve, gjev, gav, gjeve
6. Infinitiv med a, preteritum med o, perfektum med a
–Fare, fer, fór, fare
–Dra, dreg, drog, drege (òg svakt!)
7. Infinitiv med å, preteritum med e, perfektum med å
eller a
–Blåse, blæs, bles, blåse
–Gråte, græt, gret, gråte 46

47. Svake og sterke verb om einannan
• Nokre verb er svake i nynorsk og sterke i bokmål.
• Hjelpe, hjelper, hjelpte, hjelpt – hjelpe, hjelper, hjalp, hjulpet
• Treffe, treffer, trefte, treft – treffe, treffer, traff, truffet
• … og motsett!
• Blåse, blæs, bles, blåse – blåse, blåser, blåste, blåst
• Lese, les, las, lese – lese, leser, leste, lest
• Derfor: SLÅ OPP! SLÅ OPP! SLÅ OPP!
47

48. 48

49. Og stol heller på ordboka enn t.d. Word
49
Her finn
Word nokre
nynorskfeil,
men langt
frå alle.

50. Hjelpeverb og hovudverb
• Hjelpeverb uttrykkjer grammatisk informasjon
• ha, bli, vere, skulle, ville, kunne, måtte, burde
• Hovudverbet uttrykkjer tydingsinnhaldet
Kari har ete.
Kari hadde ete.
Kari vil ete.
Kari måtte ete.
Kari kunne ete.
Kari vart eten. (PASSIV)
50

51. Adjektiv
• Semantiske eigenskapar: skildrar ein eller annan eigenskap
• Morfologiske eigenskapar: kan gradbøyast og samsvarsbøyast
• Syntaktiske eigenskapar: kan fungere som underordna ledd i
substantivfrasar (attributiv bruk)
kan fungere som predikativ (predikativ
bruk)
51

52. Samsvarsbøying av adjektiv
• Eit adjektiv blir bøygd i kjønn og tal etter substantivet det står til
Ubestemt Bestemt
Eintal Fleirtal Eintal Fleirtal
Hankjønn stor gut store gutar store guten store gutane
Hokjønn stor jente store jenter store jenta store jentene
Inkjekjønn stort hus store hus store huset store husa
52

53. Gradbøying av adjektiv
Positiv Komparativ Superlativ
god
stor
betre
større
best
størst
interessant meir interessant mest interessant
brei breiare breiast
53

54. Bestemt/ubestemt form
Sauen er søt. Eg likar den søte sauen.
Er det ho som er størst? Ja, det er den største jenta i klassen.
54

55. Adverb
• Beskriv som oftast eit verb (‘til verbet’)
• Gymlærar Larsen spring fort og hoppar høgt.
• Adverbet kan òg stå til eit adjektiv eller eit anna verb
• Rektor Rolfsen har kjøpt seg ein svært stor Golf.
• Dei fleste adverba blir ikkje bøygde, men nokon kan gradbøyast
• Larsen spring fort. Rolfsen køyrer fortare.
55

56. Ulike typar adverb
Type adverb Funksjon Døme
Tidsadverb Gir svar på når Alltid, aldri, ofte, sjeldan, då, når
Stadadverb Gir svar på kor Her, der, ute, inne, tilbake, heim
Måtesadverb Gir svar på korleis Bra, dårleg, annleis, stygt, fint
(Desse orda kan òg stå som
adjektiv)
Gradsadverb Gir svar på i kva grad Mykje, lite, ganske, veldig
Setningsadverb Kan endre innhaldet i heile
setninga
Kanskje, ikkje, berre
56

57. Preposisjonar
• Semantiske eigenskapar: småord som fortel korleis noko er
plassert i eit forhold til noko anna
• Morfologiske eigenskapar: ubøyelege
• Syntaktiske eigenskapar: står vanlegvis framfor ledd eller delar
av ledd i setninga og oppgjev forholdet
mellom desse og noko anna i setninga.
stad: Vi bur i Trondheim
tid: Rosenborg tapte i går

58. Preposisjonar
• Lukka ordklasse
• «Preposisjonar er alt som kan gjerast med eit fuglebur»
• (oppå, inni, gjennom sprinklane, under, over, nedi etc.)
58

59. Ev. alt du kan gjere
med det norske
fotball-landslaget
(VG
etter
Tyskland–Noreg 6–0)
59

60. Lukka ordklasse, men …
• … bruken endrar seg.
• Ein brukar t.d. mykje meir PÅ no enn før.
La oss få ein god diskusjon på dette!
Ta ei avgjerd på noko.
Ha ein debatt på noko.
Ha ein avtale på noko.
Vi kan ta ein kaffi på det.
Guiden vår er veldig god på språk.
Det er viktig med eit breitt fokus rundt denne saka.
60

61. På og rundt
nrk.no, 22.09.17
61

62. Interjeksjonar
62

63. Interjeksjonar
• Semantiske eigenskapar: Ord som uttrykkjer helsingar eller
kjensler. utropsord, svarord,
helsingsord eller lydhermande ord.
• Morfologiske eigenskapar: ubøyelege
• Syntaktiske eigenskapar: Har vanlegvis ingen syntaktisk funksjon.
Hei, kor skal du?
Huff, så kaldt det var i dag!
Nei, eg må lese meir i dag.
Tass, tass, tass, sa det då bikkja kom inn.
Ei veldig open ordklasse! (http://www.apollon.uio.no/artikler/2015/banneord.html)

64. Determinativ (bestemmarord)
• Semantiske eigenskapar: Bestemmarord som avgrensar
referansen til substantivet dei står til
• Morfologiske eigenskapar: Blir bøygde i kjønn og tal
• Syntaktiske eigenskapar: Opptrer saman med substantiv for å
danne eit ledd.
Min bil
Hans hest
Denne hesten
Dette treet
Tre tre
Ein gauk
• Tidlegare kategoriserte som artiklar, pronomen og talord

65. Determinativ
• Determinativa bestemmer kva substantivet refererer/viser til
• stolen min, den stolen, ein stol, tre stolar, nokon stolar, Jørgens eigen stol
• Det finst tre grupper av determinativ:
• eigedomsord, peikeord og mengdeord
65

66. Eigedomsord (possessivar)
• Uttrykkjer at noko høyrer til nokon, eit eigedomsforhold
Eksempel: Boka mi, hans penn, huset vårt, mine og dine barn
Eigedomsorda blir bøygde i både kjønn og tal
66

67. Peikeord (demonstrativar eller påpeikande ord)
• Den, dei, denne, dette, desse, slik osv.
Denne boka er mi.
Slike studentar vil gamle Noreg ha.
Vi har kjøpt det huset.
Eg tar dei raude skoa i kveld.
67

68. Mengdeord
• Ein, nokon, ingen, annan, alt, alle, kvar osv.
• Ein, to, tre, fire (talord)
• Ein, ei, eit (artiklar)
Han er 13 år
Ei jente, ein gut, to tenåringar, ein stav …
Alle lærarar brukar raudpennen.
Han åt nokre druer til kvelds.

69. «Determinativene bestemmer hva substantivet refererer til (stolen min,
den stolen, en stol, tre stoler, noen stoler, Noras egen stol). Elevene bør
lære at ordklassen heter determinativer (som «determinatives» på
engelsk), men begrepet «bestemmerord» gir sannsynligvis minst like
mye forståelse og kan benyttes når ordklassen skal forklares.»
Språkrådet – om grammatiske termer for skoleverket

70. Konjunksjonar (sideordningsord)
• Semantiske eigenskapar: Bind saman likeverdige element
• Morfologiske eigenskapar: Ubøyelege
• Syntaktiske eigenskapar: Dannar eit likeverdig forhold
mellom ledda
Og. Eller. Men. For.

71. Subjunksjonar (underordningsord)
• Semantiske eigenskapar: Bind saman element som ikkje er
likeverdige
• Morfologiske eigenskapar: Ubøyelege
• Syntaktiske eigenskapar: Innleier leddsetningar
at, viss, når, dersom, å (infinitivsmerket), som (innleier som-setninger)

72. Eg forstår ikkje [at nokon kan like den mora].
[At nokon kan like den mora], forstår eg ikkje.
Du kan sove [viss du et først].
[Viss du et først], kan du sove.
Du kan sove [når du har ete].
[Når du har ete], kan du sove.
Eg ser fram til [å vaske badet].
Badet [som du vaska i går], er skite igjen.

74. Syntaks

75. Dette skiljet igjen: form og funksjon
 Form: beskriv dei enkelte elementa utan å ta omsyn til kva plassering dei har i
setninga
 Ordklassar og frasar (grupper av ord)
 Funksjon: kva funksjon har eit ord/ei gruppe av ord i setninga?
 Setningsledd
 Same element (form) kan fylle ulik funksjon i ei setning, og ulike
formelementer kan fylle same funksjon.

76. Kva er ei setning?
• Krav til setningar: subjekt og (finitt) verbal
• Finitt verb (form):
• Bøygd i TID (presens, preteritum), ev. imperativ.
• Verbform som åleine kan fungere som verbal i ei setning.
• Unntak frå setningskravet: Imperativsetningar treng ikkje subjekt.
• «Drikk mjølka di!»
• To typar setningar: Heilsetningar og leddsetningar
76

77. Frasar
• Ei gruppe av ord som høyrer saman som ei eining.
• Særleg viktige frasar å kjenne til: substantivfrasar og
preposisjonsfrasar
Den gamle dama åt fire fyrstekaker på ein blunk.
77

78. Substantivfrasar
Bestemmarord Beskrivarord Kjerne Bestemmarord
Ei gamal dame
Den gamle dama vår
Fire gamle damer
Våre damer
78
• Kjernefeltet bestemmer namnet på frasen
• Bestemmarfelta og beskrivarfeltet kan fint utelatast
• Kjernen må som oftast stå, men kan utelatast
• Funksjonskategoriane SU, DO og IO er alltid noko substantivisk – og består
dermed svært ofte av ein substantivfrase (kompleks eller enkel)

79. Preposisjonsfrasar
Kjerne Utfylling
i Berlin
på jobb
ved sjøen
med deg
79
• Preposisjonen er kjerne  derfor namnet preposisjonsfrase
• Verken kjerne eller utfylling kan utelatast her
• Prep. styrer utfyllinga (jf. at pronomenet får objektsform)
• Funksjonskategorien adverbial er ofte ein preposisjonsfrase.
• Preposisjonsfrasar kan ikkje vere SU, DO eller IO*

80. Setningsledd (funksjonskategoriar)
• Setningsledd: Ein del av ei setning med ein sjølvstendig syntaktisk
funksjon.
• Dei sentrale funksjonane i ei setning:
• verbal
• subjekt  ofte substantivfrasar
• direkte og indirekte objekt  ofte substantivfrasar
• adverbial  ofte preposisjonsfrasar
• predikativ
80

81. Form og funksjon – morfologi og syntaks
(1) Johan likar karbonadekaker.
• Morfologi: Johan er substantiv, eigennamn  FORM
• Syntaks: Johan fungerer som subjekt  FUNKSJON
• Strengt tilhøve mellom form og funksjon
Kvar funksjonskategori i setninga (subjekt, direkte objekt osv.) kan berre
fyllast av bestemte formkategoriar (ordklassar)
Døme:
• Berre substantiviske ord og leddsetningar (substantiv(frasar), pronomen og at-
setningar) kan fungere som subjekt og direkte objekt.
• Berre ord med form som verb kan fungere som verbal.
81

82. Form og funksjon (jf. Språkboka, s. 118)
FORM (morfologi) FUNKSJON (syntaks) Døme
Substantiv(frase), pronomen Subjekt (SU) Johan likar karbonadekaker
Han likar karbonadekaker
Substantiv(frase), pronomen Direkte objekt (DO) Johan likar karbonadekaker.
Johan likar det.
Substantiv(frase), pronomen Indirekte objekt (IO) Johan unner Marit mat.
Johan unner henne mat.
Verb Verbal (VBL) Johan likar Marit.
Adverb Adverbial (ADVBL) Johan kjem straks. (tid)
Johan et alltid karbonadekaker.
(tid)
Preposisjonfrase (prep. +
utfylling)
Adverbial (ADVBL) Johan kjem på flekken. (tid)
Johan et med eit merkeleg
uttrykk. (måte)
Johan et karbonadekakene sine
i klasserommet. (stad)
82

83. Syntaktisk analyse
Rekkjefølgja vi skal finne ledda på:
Finn …
1. det finitte verbalet (finn ev. infinitte verbal)
2. subjektet
3. det direkte objektet (og ev. indirekte obj. (ev. ev. predikativ))
4. eventuelle adverbial
5. FERDIG!
83

84. Verbalet
• Utrykkjer handlinga (ev. hending, tilstand, overgang
...) i setninga
• Obligatorisk i alle setningar.
• Alltid laga av minst eitt verb (ordklassen verb)
• Enkelt verbal  ei av de finitte formene:
• Klaus noterer alt.
• Samansett verbal  finitt pluss infinitt(e) form(er).
• Geir har notert noko.
 Finn (alle) verb i setninga!
Finn verbet som har finitt form!
Lær å skilje mellom
finitte verb (som er
bøygde i presens,
preteritum eller
imperativ) og infinitte
verb (infinitiv og
perfektum).
84

85. Korleis finne fram til det finitte verbalet?
85
DISTRIBUSJON: Finn det FØRSTE verbet i setninga!
FORM: Det verbet har finitt form (bøygd i TID – pres. eller pret.)!
 Dersom du er usikker: Gjer setninga om til eit ja/nei-spørsmål. Det finitte
verbalet må då plasserast først:
Gamle Geir har kjøpt ei avis.  Har gamle Geir kjøpt ei avis?

86. Finitt verbal – DISTRIBUSJON
• Det finitte verbalet står som andre ledd i forteljande setningar.
(1) Snart kjem Johan heim.
(2) Han skal på trening først.
• Dersom det er fleire verbal i setninga, står det finitte verbalet først:
(3) Johan harPRES lesePERF tusen bøker.
(4) Johan skullePRET villeINF haINF lesePERF tusen bøker.
86

87. V2-regelen
• I forteljande heilsetningar står det finitte verbalet (det som har
presens- eller preteritumsform) alltid på andreplass, dvs. som
setningsledd nr. 2.
•  Dette kallar vi V2-regelen, og den gjeld m.a. for dei nordiske
språka.
• (Men gjeld det for alle talemål?)

88. Kva verb finst her, og kva form har dei?
(1) Johan likar gamal mat.
(2) Han burde interessere seg for andre ting.
(3) Tidlegare har han likt både bilar og jenter.
(4) I år har han berre villa snakke om matretter frå eldre tider.
88

89. Finitt verbal i raudt, infinitt i blått
(1) Johan likar gamal mat.
(2) Han burde interessere seg for andre ting.
(3) Tidlegare har han likt både bilar og jenter.
(4) I år har han berre villa snakke om matretter frå eldre tider.
89

90. Subjektet
• Er òg eit obligatorisk ledd i fullstendige (skriftlege) setningar
• Ofte det leddet som utfører handlinga
Geir lyg.
Jenta tek bilen.
• (Ev. hjelpespørsmål: Kven + verbalet)
• Har heilt bestemte grammatiske krav (FORM og DISTRIBUSJON)
90

91. To grammatiske krav til subjektet
1) FORM: Det er noko substantivisk (substantiv(frase), pronomen eller
at-setning)
2) DISTRIBUSJON: Det står inntil det finitte verbalet (rett framfor eller
rett bakom)
91

92. Formelt subjekt
• Mange setningar har subjekt utan eit klart innhald:
• Det regnar.
• Det gir ikkje meining å spørje: Kven regnar?
• Det rasla i lauvet
• Vi veit ikke kven som rasla.
• Det er her innhaldstomt (og trykksvakt), men må stå (subjektskrav i norsk)
92

93. Ver obs på «meteorologiske» verb
• Verb som uttrykkjer vêrtilhøve, har ingen «handlar» som står bak.
• Dei må likevel ha eit subjekt, men kan ikkje ha eit innhaldssubjekt.
•  formelt SU – eit (trykksvakt) ord utan tyding, men med ein syntaktisk funksjon
å skulle fylle subjektskravet.
(1) Det regnar.
(2) Det snør.
(3) *Johan regnar.
• I t.d. islandsk har ein ikkje dette formelle SU-kravet:
(4) (það) rignir
(5) (það) snjóar
93

94. 94
Meteorologiske verb
gjer mykje rart!

95. Direkte objekt
• Seier noko om kva/kven verbalhandlinga er retta mot eller går ut over
• Substantivisk ledd som kjem rett etter verbalet.
• Hjelpespørsmål: Kven/kva + verbal + subjekt
• Besteforeldra kjøpte ei avis.
• «Kva kjøpte besteforeldra?»
• Eg kjende denne hissige gamlingen.
• «Kven kjende eg?»
95

96. Direkte objekt
• SU og DO har dei same formkrava, men distribusjonen er ulik!
• Dersom vi har eit samansett verbal, står DO etter heile verbsekvensen
• SU står oftast framfor verbsekvensen, men kan òg stå inni
96

97. SU og DO
1) Johan likte Margit. ELLER???
2) Johan likte Margit.
3) Johan har likt Margit før.
4) Margit har Johan likt før.
97

98. Indirekte objekt
• Den/dei som blir ramma av handlinga, ofte personar.
• Den som verbalhandlinga skjer til beste (eller verste) for, eller den som tek
imot noko frå den handlande.
• Nominalt ledd som står mellom verbalet og det direkte objektet
• Gamle Geir gav Gunnlaug ein haug med aviser.
• OBS! Opptrer ikkje åleine, men saman med det direkte objektet.
98

99. Indirekte objekt
• Hjelpespørsmål: Til/frå kven/kva + verbal + subjekt + direkte objekt
Gamle Geir gav Steinar avisa.
 «Til kven gav gamle Geir avisa?»
• Førekjem oftast (men ikkje alltid) ved verb som gje, skjenke, overbringe
(bm.), fortelje, meddele (bm.)
Steinar gav gamle Geir ei sur mine.
Geir skjenkte han ingen fleire aviser etter dette.
99

100. IO og DO
• DO = Kva/kven + verbal + subjekt
• IO = kven + verbal + subjekt + DO
(1) Johan sender pengar.
(2) Johan sender Margit pengar.
(3) *Johan sender pengar Margit.
(4) Johan sender Margit
• Kva reglar kan vi lage av dette mønsteret?
100

101. Generaliseringar
• IO må stå framfor DO.
• IO kan ikkje stå åleine utan DO.
• IO er parasittisk på DO.
• Når personobjektet (Margit) står åleine (i 4), blir det tolka
som DO. Det er ho som blir sendt då, og ikkje den det blir
sendt noko til.
• IO er den (oftast person) som handlinga går til fordel eller
ulempe for.
101

102. Adverbial
• Vi treng ikkje adverbiala ei setning – dei er til «pynt»
• Står til verbalet. Gjev utfyllande opplysningar om forhold som tid, stad, årsak,
måte og grad
• Ofte svar på spørsmål som: når, kor, korleis, kvifor …
• Har svært ofte form som preposisjonsfrasar eller adverb (OBS! Ulikt SU, DO og IO!)
• Hjelpespørsmål:
Kor/når/korleis/kvifor + verbal + subjekt + objekt
Kari les kvar dag. > Når les Kari?
Kari les veldig fort. > Korleis les Kari?
Kari les fordi ho likar det. > Kvifor les Kari?
Kari les på senga. > Kor les Kari?
102

103. Igjen: Verbalet er hjartet i setninga
• Verbalet har ein bestemt verdi og dikterer mykje av det som kan og
ikkje kan stå i setninga elles.
 Adverbiala er frie og
uavhengige av verbalet  dei
er VALENSFRIE ledd
 Vi kan ha så mange adverbial
vi vil, og vi han ha NULL!
 Adverbiala «pyntar opp»
setninga, men setninga klarar
seg fint utan.
 Adverbiala er festdeltakarar
 Det er berre SU, DO og IO (dei nominale
ledda) som er bundne til verdien av
verbalet  dei er VALENSBUNDNE ledd
som vi berre kan ha eitt av kvar av.
 Dei står der viss verbalet krev det, men
ikkje elles.
 Om dei skulle ha vore der, men ikkje er
der, blir setninga øydelagt!
 SU må alltid vere der, DO er der veldig
ofte og IO berre av og til.
 SU, DO og IO er skiftarbeidarar
103

104. To typar adverbial
 omstendeadverbial
 står heilt til slutt i setninga, etter direkte objekt
 gjev info om verbalet eller om tid/stad/årsak …
 Vi et graut på laurdagar.
 Vi et graut på verandaen.
 Vi et graut fordi det er så uimotståeleg godt.
 Setningsadverbial
 består av eit adverb, som regel plassert midt i setninga.
 står rett etter det finitte verbet i heilsetningar
 modifiserer heile setningsinnhaldet. Beskriv innhaldet, dempar eller forsterkar.
 «Steinar har alltid med seg ei billeg avis på senga.»
 «Han klarer ikke å sovne utan.»
 «Han burde kanskje slutte med sengelesinga.»
104

105.  Kor mange adverbial? 105

106. Predikativ
• Ledd som beskriv eller er identisk med subjektet (subjektspredikativ – SUP) eller objektet
(objektspredikativ – DOP)
• Det er IDENTITET mellom SU og SUP – dei ER eller BESKRIV den same tingen.
• Clark Kent er Supermann  Clark Kent = Supemann
• Det er IKKJE IDENTITET mellom SU og DO – dei ER eller BESKRIV to ulike ting.
• Lois Lane ser Supermann  Lois Lane ≠ Supermann
• SUP finst ofte etter usjølvstendige verb som vere, bli, heite, kallast m.fl.
• Naboane mine heiter Arne og Olbjørg.
• Arne er streng.
• Han blir kalla jarn-Arne.
• Olbjørg blir snart 70.
• Men ho er mykje eldre til sinns.
106

107. Predikativ og samsvarsbøying
• Dersom predikativet er eit adjektiv, så er det bøygd i samsvar med det det har identitet
med.
• Subjektspredikativ (SUP)
Besteforeldra var gnitne.
• Besteforeldra = gnitne
• Samsvarsbøying i fleirtal viser at subjektet og predikativet høyrer saman
• Objektspredikativ (DOP):
 Geir måla huset gult
 Klaus slo han flat for dette.
Geir måla huset gult
• Huset = gult
• Samsvarsbøying i inkjekjønn viser at objektet og predikativet høyrer saman
107

108. Reprise: syntaktisk analyse
Rekkjefølgja vi skal finne ledda på:
Finn …
1. det finitte verbalet (finn ev. infinitte verbal)
2. subjektet
3. det direkte objektet (og ev. indirekte (ev. ev. predikativ)
4. eventuelle adverbial
5. FERDIG!
108

109. Kva er ei leddsetning?
• Ei leddsetning er ei setning som i sin heilskap fungerer som eit
setningsledd i den overordna heilsetninga.
• Ei leddsetning kan t.d. vere SU, DO eller ei form for adverbial
(t.d. tid, årsak, måte) i heilsetninga.
• Ei leddsetning som fungerer som SU eller DO, er substantivisk
(eller nominal) – dvs. typisk ei at-setning.
• Test: ei at-setning kan erstattast av eit substantiv eller pronomen.
• OBS! Ei leddsetning blir nesten alltid innleidd av ein
subjunksjon.
109

110. Nominale leddsetningar (SU og DO)
1. At Johan åt gamalmannsmat i så store mengder, overraska
meg stort.
• Det overraska meg stort.
2. Eg tenkte at det kunne vore betre for han med litt meir
moderne mat.
• Eg tenkte det.
3. Likevel spurde han om ikkje eg ville smake.
• Likevel spurde han det.
110

111. Bjørn Eidsvåg-syntaks
1. Eg ser at du e trøtt,
men eg kan ikkje gå alle skrittå for deg.
Du må gå de sjøl,
men eg vil gå de med deg,
eg vil gå de med deg.
2. Eg ser du har det vondt,
men eg kan ikkje grina alle tårene for deg.
Du må grina de sjøl,
men eg vil grina med deg.
eg vil grina med deg.
111
3. Eg ser du vil gi opp,
men eg kan ikkje leva livet for deg.
Du må leva det sjøl,
men eg vil leva med deg,
eg vil leva med deg.
4. Eg ser at du e redd,
men eg kan ikkje gå i døden for deg.
Du må smaka han sjøl,
men eg gjer død til liv for deg,
eg gjer død til liv for deg
Eg har gjort død til liv for deg.
•Nominale leddsetningar som DO

112. Adverbiale leddsetningar
• Dei ulike adverbiala (t.d. tid – når og årsak – kvifor) kan realiserast
som leddsetningar.
• Dei blir typisk innleidde av subjunksjonar:
• TID: då, når, innan, etter at, før, mens, medan …
• ÅRSAK: fordi, då, av di …
112

113. Korleis veit vi kva som er ledd- og heilsetning?
Når vi trudde at Johan var matlei, åt han alt.
113

114. Korleis veit vi …
• Test: Set inn ein negasjon (t.d. ikkje eller aldri)!
• I heilsetningar: Finitt verbal + ikkje
• I leddsetningar: ikkje + finitt verbal
Når vi ikkje trudde at Johan ikkje var matlei, åt han ikkje alt.
• V2-regelen gjeld berre for forteljande heilsetningar (ikkje for
leddsetningar).
114