A Adquisición da Competencia Filosófica no Bacharelato. Competencia Analítico-Sintética. Elaboración de Recursos: Mapas Conceptuais

1. MAPAS CONCEPTUAIS
QUE SON AS COMPETENCIAS FILOSÓFICAS? Con carácter xeral, as competencias son capacidades que o
alumno foi quen de adquirir e polo tanto sabe (saber) usar. Polo tanto, as competencias atinxen ao que
no ámbito educativo comunmente se denomina “saber executado”. Tales competencias posúen unha
tripla vertente: os coñecementos (o que se sabe), as destrezas ou habilidades (o que se sabe facer) e as
denominadas actitudes, emocións ou valores (o querer facer). Á hora de traballar na aula est as
competencias, o educador debe tomar en consideración os criterios que lle permitan identificar a
competencia e as súas vertentes, para o que é preciso atinar no deseño concreto da tarefa e nas
necesarias estratexias de aprendizaxe, así como nos criterios de avaliación.
No que atinxe á filosofía, as denominadas competencias filosóficas constituirían un conxunto de
coñecementos, habilidades e actitudes directamente relacionadas co ensino da filosofía. Isto significa,
que o ensino e a aprendizaxe da filosofía permitiría ao alumno adquirir e polo tanto por en práctica
estas competencias. Nomeadamente, estamos a falar dunha competencia integrada polas seguintes
dimensións: analítica e sintética, de argumentación, valorativa (ou ética, tamén denominada,
axiolóxica), reflexiva e de avaliación da información. Evidentemente, ningunha destas competencias é
exclusiva da filosofía, senón que tamén estarían presentes noutras disciplinas do currículo, pero sería a
filosofía o saber capaz de aglutinalas a todas e de proporcionarlle, en tanto que conxunto, un valor
engadido en termos cualitativos.
CALES SON AS COMPETENCIAS QUE PODE ACHEGAR A FILOSOFÍA A UN ESTUDIANTE DE BACHARELATO?
Para non facer unha análise pormenorizada desta denominada novena competencia, xa se teñen
sinalado en numerosas ocasións por parte de pedagogos e filósofos os coñecementos, destrezas e
valores que unha tal competencia filosófica podería aportar ao estudante. Por exemplo, un punto de
vista crítico acerca dos produtos culturais da nosa actual sociedade, o fornecemento das bases para a
xeración dun pensamento autónomo e reflexivo, a capacidade para elaborar argumentos e
razoamentos formalmente correctos no plano lóxico e distinguir as falacias, por citar tan só algunhas
das competencias máis repetidas. Pola miña parte, voume centrar nalgúns aspectos da dimensión
analítica e sintética e cómo se pode ensinar, aprender e avaliar (repito, algúns dos seus aspectos) por
medio da elaboración de mapas conceptuais.
EXEMPLO DE INDICADORES PARA VALORAR O NIVEL DE ADQUISICIÓN DUNHA COMPETENCIA
DIMENSIÓN: Analítico e sintética (a elaboración de Mapas Conceptuais)
Descrición: A competencia filosófica na súa dimensión analítica e sintética implica a adquisición de
coñecementos, destrezas e valores encamiñados ás seguintes aprendizaxes: asimilación de información
complexa (en particular, a capacidade para a asimilación mediante a lectura comprensiva, especialmente, de
textos filosóficos, pero tamén de textos de carácter científico, literario ou periodístico), habilidade para
interpretar, analizar e criticar (ser quen de verter unha opinión persoal) textos de diferentes épocas e
procedentes de diversas tradicións que integran os distintos elementos da cultura, capacidade para manexar
terminoloxía ou vocabulario específico de índole filosófica, elaboración de resumes ou sínteses, interpretación
de datos ou informacións recollidas nos variados soportes do saber (libros, prensa, internet, etcétera),
precisión no pensamento e na análise e exposición con claridade de ideas e conceptos, apreciación da
importancia de xerar esquemas e resumes no proceso de estudo de cara a unha aprendizaxe significativa.
Dimensións Elementos Indicadores
Coñecemento
(o saber)
Capacidade
para utilizar
terminoloxía e
vocabulario
filosóficos
Asimilación e comprensión de vocabulario filosófico que se reflicte na
integración da terminoloxía filosófica en exposicións orais e producións
escritas de diversa índole (tanto en soporte analóxico como dixital).
Recoñece, comprende e utiliza os conceptos clave que vertebran as
principais teorías filosóficas que integran a Historia da Filosofía.

2. Destrezas
(o saber facer)
Asimilación de
información
complexa
Habilidade para comprender textos de certa complexidade.
Localiza e explica nun texto o tema principal, as teses máis relevantes e
os conceptos clave.
Capacidade de
análise e
síntese de
textos
Sabe traducir os aspectos principais da análise de textos (tema, teses e
conceptos) nun esquema tipo mapa conceptual.
Elabora esquemas, sínteses e resumes a partir de información escrita
(textos filosóficos).
Actitudes
(o querer
facer)
Apreciación da
importancia de
xerar
esquemas e
resumes no
proceso de
estudo, debate
e investigación
académicas
Usa esquemas e resumes á hora de estudar (recollidos no caderno de
traballo), facer un exame ou desenvolver un proxecto de investigación ou
en exposicións en clase.
Amosa unha capacidade para saber facer compendios nos traballos de
investigación extraendo as conclusións ao final da investigación.
Nos debates é quen de recoñecer e resumir o núcleo dunha
argumentación, tanto na propia como na dos demais participantes.
Capacidade
para expresar
unha opinión
persoal de
carácter crítico
sobre diversas
producións
culturais
Expresa a súa valoración crítica con argumentos en debates, traballos e
exames (por exemplo, no apartado “Valoración persoal” dos exames de
selectividade).
Localiza nos textos e nas teorías filosóficas os aspectos máis polémicos
ou controvertidos e é capaz de elaborar unha opinión críti ca ao respecto.
WEBGRAFÍA:
http://aprenderapensar.net/repensar-la-educacion/
http://www.fundacionsantillana.com/programas-educativos/detalle/199/congreso-sobre-evaluacion-de-la-educacion-
presentacion-de-piaac-y-resultados-de-pisa-en-brasil/
http://dehaquizgutierrez.files.wordpress.com/2011/01/el-desarrollo-de-competencias-filosc3b3ficas.pdf
EXEMPLO DE INSTRUMENTOS DE AVALIACIÓN DAS COMPETENCIAS (Competencia analítica e sintética:
elaboración de Mapas Conceptuais)
Técnicas Instrumentos Descrición
Observación, recollida de
evidencias e control de traballo:
Tarefa: Elaboración dun esquema
tipo Mapa Conceptual.
Tarefa de elaboración dun
mapa conceptual a partir
dun texto filosófico.
O mapa recolle o tema, teses e conceptos
principais do texto de xeito resumido ou
esquemático.
Os conceptos clave do texto aparecen
organizados e amosando as conexións de
relación ou oposición existentes entre
eles.
O deseño do mapa conceptual resulta
claro e conciso. Trátase realmente dun
esquema no que se sintetiza a
información recollida no texto.
VALORACIÓN CRÍTICA SOBRE AS COMPETENCIAS EN XERAL E SOBRE A COMPETENCIA FILOSÓFICA EN
PARTICULAR: Sen esquecer o tempo e o contexto no que o discurso psicolóxico e pedagóxico sobre as
competencias se converte en hexemónico no mundo educativo, tal e como xa ten sinalado a socioloxía da
educación. Polo tanto, sen obviar a súa orixe, vinculada aos deseños e proxectos que axencias supranacionais

3. de natureza eminentemente económica elaboran para que sexan implantados no sistema educativo ao marxe
do referendo dos gobernos e da cidadanía. A pesar disto, son favorable a un proceso educativo centrado na
adquisición de competencias pola súa concreción afastada de consideracións metafísicas acerca do que significa
aprender e ensinar. Adoptar esta posición tampouco implica necesariamente caer nun reducionismo positivista
ou nunha actitude condutista que só pretenda valorar o observable, os feitos educativos. O que resulta valioso
no discurso pedagóxico das competencias ten que ver coa noción de “saber executado”, co feito de que ensinar
e aprender implica, non exclusivamente, pero si principalmente adquirir certas capacidades para poder facer
cousas. Partir da base de que o importante é o saber facer, leva a planificar todo un conxunto de concretas
estratexias para ensinar e aprender, avaliar e cualificar se se adquiriron ou non certas capacidades e de que
modo e en que medida a planificación didáctica do profesor permitiu ou non o obxectivo da súa adquisición.
Polo tanto, e con carácter xeral valoro como apropiado o modelo de ensino por competencias. Agora ben, como
xa se ten indicado en numerosas ocasións, a cuestión do seu carácter transversal xera certas reticencias cando
existe a sospeita que baixo esa atribución de competencia a aprender en diversas materias se poida agochar un
intento non confesado por suprimir do currículo certos saberes. Con outras palabras, cabe pensar que de non
existir nominalmente como disciplinas académicas tales saberes ficarían ausentes das aulas. Por exemplo, se
ben recoñezo que unha reflexión crítica e moral de carácter ético non ten que ser necesariamente patrimonio
exclusivo da filosofía ou da ética, temo que de no existir tales materias na escola perderíase a ocasión de que os
alumnos reflexionasen criticamente sobre certas cuestións. O mesmo cabe dicir en relación á competencia
filosófica, se debe atravesar todo o currículo, ¿para que necesitamos a filosofía? Certamente, non me move en
absoluto un ánimo corporativista, non me preocupa a filosofía como materia per se, non habería obxección se
puidésemos asegurar a permanencia dun saber filosófico, tal e como tradicionalmente foi formulado, nas
disciplinas académicas do currículo escolar, como unha novena competencia presente en todas elas. Pero, iso é
precisamente o que me cuestiono. Seguramente, de non existir a filosofía ou a ética como tales, os nosos
centros de ensino non albergarían unha reflexión de tal natureza.
Por outra parte, tamén teño certas dúbidas respecto da competencia filosófica en se mesma: ¿é exclusiva da
filosofía?, ¿outros saberes non comparten algunhas das súas dimensións?, ¿algunhas dimensións, pero non
todas? Preguntas que deixo enunciadas e que tal vez se poidan contestar noutra ocasión.