Conservation ap for_mong_fishes_mon

Ìîíãîë îðíû çàãàñ õàìãààëëûí
òºëºâëºãººíèé ýìõýòãýë

Ðåäàêòîð: J. Ocock, Ã. Áààñàíæàâ,
J. E. M. Baillie, Ì. Ýðäýíýáàò,
M. Kottelat, Á. Ìýíäñàéõàí, K. Smith

THE WORLD BANK

Ýíýõ¿¿ á¿òýýë íü Äýëõèéí Áàíêíààñ Õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû øèíý÷ëýëä çîðèóëñàí
Íèäåðëàíä-Ìîíãîëûí Èòãýëöëèéí ñàíãèéí ñàíõ¿¿æèëòýýð èâýýí òýòãýãäñýí.
Óã á¿òýýëä íèéòýëñýí îëîëò, íýýëò¿¿ä, òàéëáàð, ä¿ãíýëò íü òóõàéí á¿òýýëèéã
òóóðâèñàí çîõèîã÷äûí ñàíàë, èëýðõèéëýë áàéñàí áºãººä, Îëîí Óëñûí ‘Ñýðãýýí
áîñãîëò, Õºãæëèéí Áàíê’-íû Ã¿éöýòãýõ Çàõèðàë (Äýëõèéí Áàíêíû óäèðäàõ àëáàí
òóøààëòàí)-ûí ¿çýë áîäëûã òóñãààã¿é áîëíî.
Ýíý íîìîíä îðóóëñàí ìýäýý áàðèìòûí áîäèò ¿íýíèéã Äýëõèéí Áàíê
áàòàëãààæóóëàõã¿é. Óã á¿òýýëèéí àëèâàà íýã ãàçðûí çóðàã äýýð ä¿ðñýëñýí õèë
õÿçãààð, ºíãº áóäàã, íýð áîëîí áóñàä ìýäýýëýë íü àëü íýã íóòàã äýâñãýðèéí õóóëü öààç
ýñõ¿ë òóõàéí õèë õÿçãààðûã áàòàëãààæóóëñàí áàðèìò áè÷èãòýé õîëáîãäîõ Äýëõèéí
Áàíêíû òîäîðõîé íýã á¿ëãèéí ¿çýë áîäîë, øèéäâýðèéã èëýðõèéëýýã¿é áîëíî.
Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîî (IUCN) íü Ìîíãîë îðíû çàãàñ õàìãààëëûí
òºëºâëºãººíèé ýìõýòãýëèéã õýâëýí íèéòëýõèéã äýìæèæ ººðñäèéí ìýðãýæèëòýí áîëîí
øààðäëàãàòàé ìýäýý áàðèìò áóñàä òåõíèê òóñëàëöààãààð õàíãàñàí áîëíî. Õýäèéãýýð
òóñ õîëáîî Ìîíãîë îðíû çàãàñ õàìãààëëûí òºëºâëºãººíèé ýìõýòãýëèéã õýâëýõ àæëûã
äýìæèæ áàéñàí ÷ óã íîìîíä òóñãàãäñàí ìýäýý áàðèìò íü Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ
Õîëáîîíîîñ áàðèìòàëæ áóé ¿çýë áàðèìòëàëûã òºëººëººã¿é áîëíî.

Õýâëýëä áýëòãýñýí: Ëîíäîíû Àìüòàí Ñóäëàëûí Íèéãýìëýã, Ðåãåíòñ Ïàðê,
Ëîíäîí, NW1 4RY
Çîõèîã÷èéí ýðõ: © Ëîíäîíû àìüòàí ñóäëàëûí íèéãýìëýã áîëîí èâýýí òýòãýã÷
2006. Á¿õ ýðõ õàìãààëàãäñàí.
Ýíý á¿òýýëèéí àëü íýãýí õýñãèéã çºâõºí àðèëæààíû
áóñ çîðèëãîîð àøèãëàõ áîëîí õýâëýí îëøðóóëàõäàà ýõ
ñóðâàëæèéã íü äóðäàæ òàëàðõàë èëýðõèéëñýí áàéõ ¸ñòîé.
ISSN: 1751-0031
Èø áàðèìò: Ocock, J., Áààñàíæàâ, Ã., Baillie, J. E. M., Ýðäýíýáàò, M.,
Kottelat, M., Ìýíäñàéõàí, B., Smith, K. (Ýìõýòãýñýí, Ðåäàêòîð)
(2006). Ìîíãîë îðíû çàãàñ õàìãààëëûí òºëºâëºãººíèé ýìõòãýë.
Á¿ñ íóòãèéí Óëààí äàíñíû öóâðàë. Áîòü. 4. Ëîíäîíû Àìüòàí
Ñóäëàëûí Íèéãýìëýã, Ëîíäîí. (Àíãëè, Ìîíãîë õýë)
Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: Õàìãààëëûí àðãà õýìæýý, Áàéãàëü õàìãààëàëûí
òºëºâëºãººíèé ýìõýòãýë, çàãàñ, Ìîíãîë, õîâîðäîë
Õýâëýñýí: ÀÄÌÎÍ Õýâëýëèéí ãàçàð, Óëààíáààòàð.
Í¿¿ð õàâòàñ: Õºâñãºë àéìãèéí ¯¿ð ãîëûí õºíäèé, ãýðýë çóðãèéã Z. Hogan

Ýíý íîìîíä îðóóëñàí á¿õ ç¿éëèéí äýëãýðýíã¿é ìýäýýëëèéã Ìîíãîëûí Áèîëîãèéí
îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíãààñ àâàõ áîëîìæòîé. Ýíý ìýäýý íü îëîí íèéòèéí
õýðýãöýýíä çîðèóëàãäñàí áºãººä óã ìàòåðèàëòàé õîëáîãäîë á¿õèé ìýäýý áàðèìòòàé
òàíèëöàõ øààðäëàãàòàé áîë äîîðõè õ¿íòýé õîëáîî áàðèíà óó:
Óëààíáààòàð
Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëü
Áèîëîãèéí Ôàêóëüòåò
Àìüòàí ñóäëàëûí òýíõèì
Í. Áàòñàéõàí
Óòàñ: +976 99181899
E-mail: batsaikhan@biology.num.edu.mn, microtusb@yahoo.com

Óã ýìõýòãýë íü öººí òîîãîîð õýâëýãäýõ áîëîâ÷ ýíý òàéëàíãèéí ýëåêòðîí õóâèéã
Ëîíäîíû Àìüòàí ñóäëàëûí íèéãýìëýãèéí íîìûí ñàíãèéí (http://library.zsl.org)
áîëîí www.regionalredlist.com õàÿãààð õàíäàí ¿çýõ áîëîìæòîé.

ÀÃÓÓËÃÀ
ÒÀËÀÐÕÀËÛÍ ¯Ã 3

ÕÀÌÃÀÀËËÛÍ ÒªËªÂËªÃªªÍÈÉ
ÝÌÕÝÒÃÝËÈÉÍ ÓÄÈÐÄÀÌÆ 5

ÝÌÕÝÒÃÝËÈÉÍ ÇÀÃÂÀÐ 7

ÍÎÌ Ç¯É 10

ÕÀÌÃÀÀËËÛÍ ÒªËªÂËªÃªªÍÈÉ ÝÌÕÝÒÃÝË

Óñòàæ áàéãàà
- Øèâýð õèëýì (Acipenser baerii) 11

Óñòàæ áîëçîøã¿é
- Ãîâèéí ýðýýëæ (Barbatula dgebuabzei) 14
- Ç¿¿í ãàðûí ñóãàñ (Leuciscus dzungaricus) 15
- Öàãààí çàãàñ (Coregonus pidschian) 16
- Àìàð ìºðíèé õàäðàí (Thymallus grubei) 18
- Õºâñãºë õàäðàí (Thymallus nigrescens) 20
- Òóë (Hucho taimen) 22

Ýìçýã
- Íîõîé ñóãàñ (Oreoleuciscus angusticephalus) 26
- Äàâæàà ñóãàñ (Oreoleuciscus humilis) 27
- Ìîíãîë õàäðàí (Thymallus brevirostris) 29
- Çýâýã (Brachymystax lenok) 31

ÕÀÂÑÐÀËÒ
I. Æàãñààëò 1: Ìîíãîëûí áèîëîãèéí îëîí
ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí ñåìèíàðûí õ¿ðýýíä
¿íýëýãäñýí Ìîíãîëûí îðíû çàãàñíû ç¿éë¿¿ä.
Æàãñààëò 2: Ìîíãîëûí íóòàã äýâñãýðò
òîõèîëäîõ áîëîìæòîé ç¿éë¿¿ä 33

1

ÒÀËÀÐÕÀËÛÍ ¯Ã
Ïðîôåññîð Àþóðûí Äóëìààãèéí Ìîíãîëûí çàãàñ ñóäëàëä îðóóëñàí õóâü
íýìðèéã ºíäðººð ¿íýëæ òóñãàéëàí òàëàðõàë èëýðõèéëæ áàéíà. Ò¿¿íèé
ºðãºí ìýäëýã, äýìæëýã òóñëàëöàà íü ýíý òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷óõàë ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýñýí áèëýý.

Ýíýõ¿¿ ýìõýòãýëä Ìîíãîëûí óñíû àìüòàí ñóäëàëä õ¿÷, îþóí óõààíàà
çàðöóóëñàí ýðäýìòäèéí àæèë áàãòñàí þì. Õàìãààëëûí òºëºâëºãººíèé
ýìõýòãýëèéã õÿíàí øàëãàñàí ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä, ìºí ìýäýýëëýýð õàíãàæ,
ñàíàë õ¿ñýëòýý èëýðõèéëñýí õàìòðàí ç¿òãýã÷èä, òóõàéëáàë: Zeb Hogan, Jake
Vander Zanden, David Gilroy áîëîí Lucas Joppa (Ìîíãîëûí òóë òºñºë), Andrew
Parkinson (Ìîíãîëûí çàãàñ), ìºí Samuel Turvey (Ëîíäîíû Àìüòàí ñóäëàëûí
íèéãýìëýã) íàðò òàëàðõñàíàà èëýðõèéëüå. Ò¿¿í÷ëýí 'Òóë õàìãààëàõ ñàí'-
ãààñ ¿ç¿¿ëñýí àðâèí èõ çºâëºìæ, òóñëàëöààíä áèä áàÿðëàæ áàéãààã ìèíü
õ¿ëýýí àâíà óó. Ìîíãîëûí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí
ñàíãèéí àæëûí õýñãèéí óóëçàëòûã çîõèîí áàéãóóëàõàä èäýâõèòýé äýìæëýã
¿ç¿¿ëñýí Õóñòàéí áàéãàëèéí öîãöîëáîð ãàçðûí àæèëòàí, àëáàí õààã÷äàä
ìºí òàëàðõàë äýâø¿¿ëüå.

Ñåìèíàðûí ÿâöàä îð÷óóëãûí àæèëä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëñýí Î. ×èìýäöýðýíä
òàëàðõàæ áàéíà.

Ýíý íîì íü Äýëõèéí Áàíêíû ¿¿ñãýë ñàíàà÷èëãà, ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýãòýéãýýð
Ëîíäîíû Àìüòàí ñóäëàëûí íèéãýìëýã (ZSL) (á¿ñ íóòãèéí õ¿ðýýíä Ñòåï
Ôîðâàðä Ïðîãðàìì òºëººëæ áàéãàà) áîëîí Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëü,
Ìîíãîëûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè, Áàéãàëü Îð÷íû ßàì áîëîí Äýëõèéí
Áàéãàëü Õàìãààëàõ Íèéãýìëýã (IUCN), á¿ñ íóòãèéí áîëîí îëîí óëñûí
áóñàä áàéãóóëëàãóóäûí õàìòûí àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä óäèðäàí ã¿éöýòãýæ
áóé 'Ìîíãîëûí Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí' òºñëèéí
àæëûí õ¿ðýýíä õèéãäñýí á¿òýýë þì. Èéìä áèä 'Ìîíãîëûí Áèîëîãèéí îëîí
ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí' òºñºëä ÷óõàë õóâü íýìðýý îðóóëñàí äàðààõ
áàéãóóëëàãóóäàä òàëàðõàë äýâø¿¿ëüå ¯¿íä:

Äýëõèéí Áàíê (Áýýæèí äýõ Íèäåðëàíäûí Âàíò Óëñûí Ýë÷èí Ñàéäûí ßàìíû
ñàíõ¿¿æèëòààð) íü Ìîíãîëûí Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí
ñàí òºñëèéã àíõëàí ¿¿ñãýí ñàíàà÷èëñàí òºäèéã¿é ºìíº íü áîëîìæã¿é
áàéñàí Ìîíãîë îðíû çàãàñ õàìãààëëûí òºëºâëºãººíèé ýìõýòãýëèéã õýâëýí
íèéòëýõýä ñàíõ¿¿ãèéí èõýýõýí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëñýí þì. Ìºí ò¿¿í÷ëýí ýíýõ¿¿
òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä òóëãàð÷ áàéñàí áýðõøýýëèéã øèéäâýðëýõýä
ººðèéí õ¿÷ ÷àäëàà õàðàìã¿é çîðèóëæ áàéñàí Tony Whitten-ä îíöãîéëîí
òàëàðõàë èëýðõèéëæ áàéíà.

Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîî (IUCN) óã íîìûã òóóðâèõ áîëîí
õîëáîãäîõ ìýäýý ìàòåðèàëûã ýìõýòãýõýä ãîëëîõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí þì. Èéìä
Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîîíû ç¿ãýýñ òóñ íîìûã õýâëýí íèéòëýõýä
çîðèóëàí ººðñäèéí ìýðãýæèëòýí, àëáàí õààã÷äûã îðîëöóóëàí òåõíèêèéí

3

çºâëºìæ ºã÷, òóñ õîëáîîíîîñ ãàðãàñàí õîâîð ç¿éëèéí æàãñààëòûí çýðýãëýë,
øàëãóóð øèíæ, ìýäýý áàðèìòûã àøèãëàõ áîëîìæîîð õàíãàæ ºãñºíä
áèä ã¿íýý òàëàðõàæ áàéíà. ßëàíãóÿà, á¿õ ç¿éë çàãàñíû ¿íýëãýýã õèéõýä
ãîëëîõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîîíû Öýâýð
óñíû áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí ¿íýëãýýíèé ìýðãýæèëòýí Kevin Smith-ä
áàÿðëàñíàà èëýðõèéëüå.

Ëîíäîíû Àìüòàí ñóäëàëûí íèéãýìëýã (ZSL) íü Ìîíãîëûí Áèîëîãèéí
îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí òºñëèéã óäèðäàí ã¿éöýòãýñýí Jonathan
Baillie (òºñëèéí óäèðäàã÷), Emma Clark (òºñëèéí çîõèöóóëàã÷), Joanne
Ocock (òºñëèéí çîõèöóóëàã÷) áîëîí Ben Collen (òåõíèêèéí çºâëºõ) íàð
á¿ãä Ëîíäîíû Àìüòàí ñóäëàëûí íèéãýìëýãèéí áèå á¿ðýëäýõ¿¿í áîëíî.
Ò¿¿í÷ëýí, óã òºñëèéã óäèðäàí ÷èãë¿¿ëæ ¿íýòýé õóâü íýìýð îðóóëñàí
Áàéãàëü õàìãààëëûí õºòºëáºðèéí óäèðäàõ àëáàí òóøààëòàí Glyn Davies-ä
òàëàðõàæ áàéíà.

Ñòåï Ôîðâàðä Ïðîãðàìì (SFP) íü Äàðâèíû (UK DEFRA) ñàíàà÷èëãààð
¿¿ñãýí áàéãóóëàãäñàí òºâèéí ñàíõ¿¿æèëòýýð 2003 îíîîñ ýõëýí Ìîíãîëä
¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéíà. Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëüòàé õàìòðàí
àæèëëàäàã ýíýõ¿¿ òºñëèéã Ëîíäîíû Àìüòàí ñóäëàëûí íèéãýìëýãýýñ
óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëäàã. Ýíýõ¿¿ òºñºëä àæèëëàäàã á¿õ àëáàí õààã÷èä,
ÿëàíãóÿà òºñëèéí ¿éë àæèëëàãààã óäèðäàí ÷èãë¿¿ëýã÷, çºâëºõ Sarah King-ä
áîëîí ìýäýýëëèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã ýìõýòãýõýä ººðèéí óðàì çîðèã, àðãà óõààíàà
õàðàìã¿é çàðöóóëñàí Øàðàâûí Îþóí÷èìýã, àæëûí õýñãèéí óóëçàëòûã
óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõàä èõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí Æàìñðàíæàâûí Æàðãàë,
Lucy Simpson íàðò òàëàðõàë èëýðõèéëæ áàéíà.

Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëü (NUM) íü òóñ àæëûí õýñãèéí óóëçàëòûã
óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëñíû çýðýãöýý Ñòåï Ôîðâàðä Ïðîãðàìì áîëîí
Ìîíãîëûí Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí ¿éë àæèëëàãàà
ÿâàãäàæ áóé ãîë íýãæ áàéãóóëëàãà þì. Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëü
íü ýíýõ¿¿ òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä èäýâõèòýé îðîëöîæ ººðèéí äýìæëýã
òóñëàëöààã õàðàìã¿é ¿ç¿¿ëæ áàéãàà áèëýý. Ýíýõ¿¿ òºñëèéí ¿éë àæèëëàãààã
äýìæèæ, óäèðäàí ÷èãë¿¿ëýõýä ººðèéí õóâü íýìðýý îðóóëñàí Ðàâ÷èãèéí
Ñàìúÿàä òàëàðõàæ áàéãààãàà èëýðõèéëüå.

Ìîíãîëûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè (MAS) íü àæëûí õýñãèéí óóëçàëòàíä
ìýäëýã îþóíàà äàé÷èëæ, á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýãýýð õàíäàí ººðñäèéí õóâü íýìðýý
îðóóëñàíä áèä ÷èí ñýòãýëýýñýý òàëàðõàæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ýíý òºñëèéí ¿éë
àæèëëàãààã äýìæèæ ººðñäèéí öàã çàâ, îþóí óõààíàà äàé÷ëàí àæèëëàñàí
á¿õ ñóäëàà÷äàä òàëàðõàë äýâø¿¿ëüå.

Áàéãàëü Îð÷íû ßàì (MNE) óã òºñëèéã äýìæèæ, õýðýãæèëòýíä íü àíõààðëàà
õàíäóóëæ áàéñàí. Èéìä óäèðäàõ çºâëºëèéí õóðàëäààíä îðîëöîãñîä áîëîí
àæëûí õýñãèéí öóãëààíû ÿâöàä èäýâõèòýé îðîëöîæ Áàéãàëü Îð÷íû ßàìíû
áîäëîãûã òàíèëöóóëñàíä ÷èí ñýòãýëýýñýý òàëàðõàæ áàéíà.

4

ÝÌÕÝÒÃÝËÈÉÍ ÓÄÈÐÄÀÌÆ
2005 îíû àðâàííýãä¿ãýýð ñàðä ìýðãýæëèéí øèíæýý÷äèéí àæëûí á¿ëýã
íü Ìîíãîëûí Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí àæëûí
õýñãèéí óóëçàëòûí ÿâöàä 'Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîîíîîñ ýðõëýí
ãàðãàñàí Õîâîð ç¿éëèéí æàãñààëòûí çýðýãëýë áîëîí øàëãóóðûã' (IUCN,
2001) ìºí 'Õîâîð ç¿éëèéí øàëãóóðóóäûã á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä àøèãëàõ
ãàðûí àâëàãûã' (IUCN, 2003) àøèãëàí Ìîíãîë îðíû çàãàñíû ¿íýëãýýã
õèéñýí. Ýíý áàðèìò áè÷èã íü àíõ óäààãàà Ìîíãîëûí çàãàñíû ¿íýëãýýã á¿ñ
íóòãèéí õýìæýýíä õèéñýí àæèë áîëñîí òºäèéã¿é ýíýõ¿¿ ¿íýëãýýíèé ¿ð ä¿íä
çàãàñ õàìãààëëûí àñóóäëûí ¿íäñýí ÷èã õàíäëàãà áèé áîëñîí. Ìîíãîë îðîíä
òîõèîëäîæ áóé çàãàñíû ç¿éëèéí íèéò æàãñààëò áîëîí áîëîìæèò ç¿éëèéí
æàãñààëòûã Õàâñðàëò I-ä îðóóëàâ. ªíººãèéí áàéäëààð Ìîíãîë îðíû
ýíäåìèê ç¿éëýýð òýìäýãëýãäñýí á¿õ ç¿éë ìºí Ìîíãîë îðíû íóòàã äýâñãýðò
òýìäýãëýãäñýí íèéò çàãàñíû áàðàã äºðºâíèé íýã íü á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä
õîâîðäîæ, óñòàõ àþóëä ºðòººä áàéíà. ¯íýëãýý õèéõ ÿâöàä òóõàéí õîâîðäîæ
áàéãàà áîëîí óñòàæ áîëçîøã¿é áàéäàëä õ¿ðñýí ç¿éë¿¿äèéã õàìãààëàõ,
òîî òîëãîéí áóóðàëòûã çîãñîîõ õàìãààëëûí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëæ
õýðýãæ¿¿ëýõ îëîí òîîíû ñàíàë ãàð÷ èðæ áàéñàí. Àæëûí õýñãèéí óóëçàëòûí
äàðàà óã ñàíàë, çºâëºëãººíèé òàëààð ¿ðãýëæë¿¿ëýí ÿðüñàí òºäèéã¿é ýäãýýð
çºâëºìæ íü ýíýõ¿¿ õàìãààëëûí òºëºâëºãººíä ïîïóëÿöèéí òóõàé ìýäýýëýë
áîëîí õîðîãäëûí øàëòãààíû òàëààðõ ìýäýýëëèéí õàìò òóñãàãäñàí áîëíî.

Ìîíãîëä àðâàííýãýí ç¿éë çàãàñ õîâîðäñîí áîëîõ íü òîãòîîãäæýý. Ýíýõ¿¿
áàðèìò áè÷èãò õîâîðäñîí ç¿éë òóñ á¿ðèéí õàìãààëëûí òºëºâëºãººã
òóñãàñàí. Ãýõäýý ýäãýýð ç¿éë òóñ á¿ðèéí òàëààðõ ìýäýýëýë òîîí áîëîîä
÷àíàðûí õóâüä õàðèëöàí àäèëã¿é áàéñàí. Ìîíãîëä õàìãèéí èõ ñóäëàãäñàí
çàãàñíû íýã íü Òóë (Hucho taimen) áºãººä ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû àæèëä ¿íäýñëýæ
óã çàãàñûã õàìãààëàõàä àâàõ àðãà õýìæýýã òîäîðõîéëñîí áîëíî. Õàðèí
ãîâèéí ýðýýëæ (Barbatula dgebuadzei) áîëîí Ç¿¿í ãàðûí ñóãàñ (Leuciscus
dzungaricus) íü ñ¿¿ëèéí ¿åä òýìäýãëýãäñýí áºãººä ýäãýýð ç¿éë¿¿äèéí òàëààðõ
ìýäýýëýë ìàø õîìñ òóë ýõíèé ýýëæèíä ñóóðü ìýäýýëýë öóãëóóëàõ ñóäàëãààíû
àæèë õèéãäýõ øààðäëàãàòàéãààð òóñãàñàí áîëíî. Áóñàä ç¿éë¿¿ä, òóõàéëáàë,
øèâýð õèëýì (Acipenser baerii)-èéí Ìîíãîë äàõü òàðõàöûí òàëààðõ ìýäýýëýë
òîäîðõîéã¿é áàéñàí õýäèé ÷ çàðèì íóòàãò õèéãäñýí ñóäàëãààíû ä¿íä
õóðèìòëóóëñàí ìýäýýëëèéã àøèãëàí ¿íýëãýý õèéõ áîëîìæ îëäñîí.

Ýíýõ¿¿ ýìõýòãýëä öààøèä áèå äààí ¿ðæèõ ÷àäâàðòàé ïîïóëÿöèéã õàäãàëàí
¿ëäýýõ çîðèëãî á¿õèé ¿éë àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýã÷ ìýðãýæèëòýí,
áàéãóóëëàãà, áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷, áàéãàëü õàìãààëàã÷äûí àíõààðëûã
òàòñàí îíöëîã ç¿éë¿¿äèéã ò¿ëõ¿¿ îðóóëñàí. Õàìãààëëûí òºëºâëºãººíä
õàìðóóëàõ øààðäëàãàã¿é ãýæ ¿çñýí ç¿éë¿¿äèéã ýíý áàðèìò áè÷èãò
äóðüäààã¿é áîëíî. Õàìãààëëûí òºëºâëºãººíèé ýíýõ¿¿ ýìõýòãýë íü ç¿éë òóñ
á¿ðèéí ºíººãèéí íºõöºë áàéäàë, òàðõàö íóòãèéí òàëààðõ ìýäýýëýë, òóõàéí
ç¿éëä í¿¿ðëýæ áóé ãàìøèã, õàìãààëàõàä øààðäàãäàõ áîëîí öààøèä àâ÷
õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé àðãà õýìæýýí¿¿äèéã òóñãàæ ºãñºí.

5

Ìîíãîëûí îðíû óñíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí öààøäûí òºëºâ áàéäàë
íü ýíýõ¿¿ õàìãààëëûí òºëºâëºãººíèé ýìõýòãýëä îðñîí ç¿éë¿¿äèéí òàëààð
àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýýã Ìîíãîë óëñ áîëîí äýëõèéí áóñàä á¿ëã¿¿ä
õýðõýí áèåë¿¿ëæ, õýð õàðèóöëàãàòàé õàíäàõààñ õàìààðíà.

6

ÝÌÕÝÒÃÝËÈÉÍ ÇÀÃÂÀÐ
Ìîíãîëûí çàãàñ õàìãààëëûí òºëºâëºãººíèé ýìõýòãýëä Äýëõèéí Áàéãàëü
Õàìãààëàõ Õîëáîîíû ç¿ãýýñ ãàðãàñàí õîâîðäîæ áóé ç¿éëèéí çýðýãëýëèéí
äàãóó õàìãèéí èõýýð õîðîãäîæ áóé ç¿éëèéí æàãñààëòûã íýí òýðã¿¿íä
îðóóëñàí. Õîâîðäëûí çýðýã òóñ á¿ðò óñíû àìüòíû àíãèëàë ç¿éí ñòàíäàðòûí
äàãóó äýýä ò¿âøíèé íýðøëèéã àâ÷ àøèãëàñàí (Lundberg, 2006). Õàìãààëëûí
àðãà õýìæýýíèé ýìõýòãýë íü äîîð òîéìëîñîí òºëºâëºãººíèé äàãóó õèéãäñýí
áîëíî. ¯¿íä:

Ç¿éëèéí íýð áîëîí íýðøèë çîõèîã÷
Ò¿ãýýìýë íýð (Àíãëè áîëîí Ìîíãîëîîð)
Èæèë íýð (ºìíºõ õóâèëáàðààð) òîäîðõîéã¿é íýðøèë (õýðýâ àøèãëàõ
áîëîìæòîé áîë)

Ä¿ðñëýë
Ýíä ãîë òºëºâ òóõàéí ç¿éëèéí îíöëîã øèíæ ÷àíàð áîëîí àíãèëàë ç¿éí
ìàðãààíòàé àñóóäëûí òàëààðõè òîâ÷ ìýäýýëëèéã òóñãàñàí.

Õàìãààëëûí çýðýã
Äýëõèéí õýìæýýíä (îëîí óëñàä óñòàæ áóé ýðñäýë)
'Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîîíîîñ çàðèì íýã ç¿éëèéí
ïîïóëÿöèéí äýëõèéí õýìæýýíèé ¿íýëãýýã' 2004 îíä ýìõýòãýí ãàðãàñàí
Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ õîëáîîíû Óëààí äàíñíû õîâîðäîæ áóé
ç¿éë á¿òýýëä òóñãàñàí (IUCN, 2004). Ìîíãîëûí Áèîëîãèéí îëîí ÿíç
áàéäàëûí ìýäýýëëèéí ñàíãààñ çîõèîí áàéãóóëñàí ìýðãýæëèéí áàãóóäûí
óóëçàëòûí ¿åýð äýëõèéí õýìæýýíä õèéãäñýí çàðèì ¿íýëãýýíä àíõààðàë
òàòàõóéö ººð÷ëºëò îðæ áóéã äóãàðèã õàðààð îíöëîí ( ) òýìäýãëýñýí.
Òóõàéí ç¿éë áîëîîä ñàëáàð ç¿éëèéí õóâüä àíõíû ¿íýëãýý íü õèéãäýæ
áàéãàà òîõèîëäîëä 'Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîîíîîñ ýðõëýí
ãàðãàñàí Õîâîð ç¿éëèéí æàãñààëòûí çýðýãëýë áîëîí øàëãóóð' (IUCN,
2001)-ûã àøèãëàñàí áºãººä Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîîíû
ìýðãýæèëòýí¿¿äýýñ õîâîð ç¿éëèéí ¿íýëãýý çàéëøã¿é õýðýãöýýòýé áàéãàà
ç¿éë¿¿äèéã òóñãàéëàí õî¸ð äóãàðèã õàð ( ) òýìäýãýýð èëýðõèéëñýí.
Á¿ñ íóòàãò (Ìîíãîëä óñòàõ ýðñäýëòýé ç¿éë¿¿ä)
'Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîîíîîñ ýðõëýí ãàðãàñàí Õîâîð
ç¿éëèéí æàãñààëòûí çýðýãëýë áîëîí øàëãóóðûí 3.1 õóâèëáàð' (IUCN,
2001) áîëîí 'Õîâîð ç¿éëèéí øàëãóóðóóäûã á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä
àøèãëàõ ãàðûí àâëàãà: 3.0 õóâèëáàð' (IUCN, 2003)-ûã àøèãëàí
áîëîâñðóóëñàí Ìîíãîë îðíû çàãàñíû ¿íýëãýý íü á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä
àíõ óäààãàà õèéãäýæ áàéíà. Ýíý òàëààðõ äýëãýðýíã¿é ìýäýýëëèéã Ocock
et al. (2006) áîëîí Ìîíãîëûí Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí
ñàíä òóñãàñàí áîëíî. Õýðýâ õàìãààëëûí ¿íýëãýýíä ç¿éë íü Ìîíãîë îðíû
ýíäåìèê áîë äýëõèéí õýìæýýíèéõòýé àäèëòãàí ¿çíý.
Õóóëü öààçàíä (Õýðýâ àøèãëàõ áîëîìæòîé áîë)
Ìîíãîëûí çàãàñíû ç¿éë, ò¿¿íèéã õàìãààëàõ çîðèëãî á¿õèé Ìîíãîë

7

óëñûí õóóëèóä, (Àí àãíóóðûí òóõàé õóóëü, Àìüòíû òóõàé õóóëü) áîëîí
Îëîí óëñûí õóóëèóä (º.õ. Çýðëýã àìüòàí óðãàìëûí õîâîðäñîí òºðºë
ç¿éëèéã îëîí óëñûí õýìæýýíä õóäàëäààëàõ òóõàé êîíâåíöè (UNEP-
WCMC, 2006)) áàéäàã. Ìîíãîëûí îðíû á¿õ ç¿éë çàãàñûã àãíàõ õóãàöààã
õóóëèàð òîäîðõîéëñîí áàéäàã. Òóõàéëáàë, Áóéð íóóðò 5 ñàðûí 15-íààñ
6 ñàðûí 1-íèé õîîðîíä, áóñàä á¿õ ç¿éëèéí çàãàñíû ïîïóëÿöèéã 4 ñàðûí
1-íýýñ 6 ñàðûí 16-íû õîîðîíä àãíàõûã õóóëèàð õîðèãëîñîí áàéäàã.
Àí àãíóóðûí òóõàé õóóëèàð àãíàõûã õîðèãëîñîí ýñâýë Àìüòíû òóõàé
õóóëèíä õîâîð áîëîí ìàø õîâîð àìüòíû æàãñààëòàä áè÷èãäñýí çàðèì
ç¿éëèéã àãíàõ õóãàöààíä õÿçãààðëàëò õèéñíèé çýðýãöýý àãíàõûã íü óäààí
õóãàöààãààð õîðèãëîñîí (Wingard & Odgerel, 2001).

Òàðõàö
Äýëõèéí òàðõàö
Ç¿éë òóñ á¿ðèéí äýëõèéí òàðõàöûã Kottelat (õýâëýëòýíä áàéãàà),
Reshetnikov íàð (1997), áîëîí Reshetnikov (2001)-ûí á¿òýýëä òóëãóóðëàí
òîäîðõîéëñîí áîëíî.
Á¿ñ íóòàãò
Ìîíãîë îðíû ç¿éëèéí òàðõàëòûí çóðãèéã ìºðäëºã áîëãîñîí. Ç¿éë
òóñ á¿ðèéí á¿ñ íóòàã äàõü òàðõàëòûã òîäîðõîéëîõäîî çîðèóäààð
íóòàãøóóëñàí á¿ñ íóòàã áîëîí áóñàä óëñ îðîíä çîðèóäààð íóòàãøóóëñíû
óëìààñ òóõàéí íóòàãò õºíººë ó÷ðóóëàõ áîëñîí íóòãèéã îðóóëàëã¿éãýýð
çºâõºí áàéãàëèéí òàðõàëò, òóõàéëáàë ãîë, ãîðõè, íóóð öººðºì,
òýäãýýðèéí øèðãýæ õóóðàéøñàí ñàéð çýðãèéã òýìäýãëýí îðóóëñàí.
Èõýíõè ç¿éë¿¿äèéí òàðõàëòûí òàëààðõ ìýäýýëýë ºíººã õ¿ðòýë õîìñ
áàéãàà òóë öààøèä ñóäàëãàà øèíæèëãýýã íàðèéâ÷ëàí õèéõ øààðäëàãòàé.
Èéìä óã ýìõýòãýëä ä¿ðñëýãäñýí òàðõàëòûí çóðàãò ººð÷ëºëò îðîõ
áîëîìæòîé þì. Ìîíãîë îðíû íóòàã äýâñãýðèéí ãàäíàõ òàðõàëòûí çóðàãò
øèíý÷ëýëò õèéãäýýã¿é áîëíî.

Èäýýøèë íóòàã, ýêîëîãè
Ìîíãîë îðíû íóòàã äýâñãýð äîòîð òóõàéí ç¿éëèéí ø¿òýí àìüäðàõ
èäýýøèë íóòàã.

Õîðîãäëûí øàëòãààí
Ìîíãîëûí Áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíãààñ çîõèîí
áàéãóóëñàí àæëûí õýñãèéí óóëçàëòûí ¿åýð ç¿éë õîðîãäîõ ¿éë ÿâöàä
óðüä ºìíº íü áîëîîä îéðûí ¿åä òóëãàð÷ áàéãàà àñóóäëóóäûã òîäðóóëñíû
çýðýãöýý áóñàä íîì, ýõ ñóðâàëæóóäûã àøèãëàí õîðîãäëûí øàëòãààíû
ãîë ¿íäýñëýëèéã òîäîðõîéëñîí áîëíî. Àëèâàà íýã ç¿éë óñòàõ ¿éë ÿâö íü
á¿õýë á¿òýí öîãö àñóóäàë áàéæ áîëîõ òàëòàé áºãººä ìàø îëîí õ¿÷èí
ç¿éëýýñ õàìààðàëòàé áàéäàã. Ýíý òàëààðõ äýëãýðýíã¿é ìýäýýëëèéã
Ìîíãîëûí Áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí ìýäýýëëèéí ñàíãààñ àâíà óó.

Õàìãààëëûí àðãà õýìæýý
Òóõàéí ç¿éëèéã õàìãààëàõàä øààðäàãäàõ àðãà õýìæýý áîëîí ñ¿¿ëèéí ¿åä
àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûí òºëºâëººã òóñãàñàí áîëíî.

8

Õàìãààëàõàä øààðäàãäàõ àðãà õýìæýý
Ýíýõ¿¿ õàìãààëàõàä øààðäàãäàõ àðãà õýìæýý íü Ìîíãîëûí Áèîëîãèéí
îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí àæëûí õýñãèéí óóëçàëòàíä
îðîëöîã÷ ìýðãýæèëòýí, øèíæýý÷èä áîëîí òóõàéí ç¿éë öààøèä
òýñâýðëýí ¿ëäýæ ÷àäàõ áàòàëãàà, óã ç¿éë õîâîðäîõ áîëñíû óëìààñ ¿¿ñýõ
ñºðºã íºëººëëèéã áàãàñãàõ çýðýã àñóóäëóóäûã ø¿¿í õýëýëöýæ áóñàä
ìýðãýæèëòí¿¿ä õ¿ëýýí çºâøººðñºí áîëíî.

Õàìãààëëûí ýíýõ¿¿ á¿õ òºëºâëºãººã Joanne Ocock ýìõýòãýñýí áºãººä áóñàä
àæëûí õýñýãò îðîëöîã÷ øèíæýý÷, ìýðãýæèëòí¿¿ä õÿíàí òîõèðóóëñàí áîëíî.

9

ÍÎÌ Ç¯É
IUCN (2003). Guidelines for application of the IUCN Red List criteria at a regional
level: Version 3.0. IUCN SSC, Gland and Cambridge.

IUCN (2004). 2004 IUCN Red List of threatened species. IUCN SSC, Gland and
Cambridge. http://www.iucnredlist.org Accessed February 23rd 2006.

Kottelat, M. (in prep.). Fishes of Mongolia: a checklist of the fishes known to occur
in Mongolia with comments on systematics and nomenclature. World Bank,
Washington D.C.

Lundberg, J. (2006). Phylogeny of all fishes. http://www.deepfin.org/tree.php.
Accessed 19 April 2006.

Ocock, J., Baasanjav, G., Baillie, J.E.M., Erbenebat, M., Kottelat, M., Mendsaikhan,
B. and Smith, K. (2006). The Mongolian Red List of fishes. Regional Red List
Series Vol. 3. Zoological Society of London, London.

Reshetnikov, Y.S., Bogutskaya, N.G., Vasileva, E.D., Dorofeeva, E.A., Naseka, A.M.,
Popova, O.A., Savvaitova, K.A., Sideleva, V.G. and Sokolov, L.I. (1997). An
annotated check-list of the freshwater fishes of Russia. Journal of Ichthyology
37(9): 687-736.

Reshetnikov, Y.S., (2003). Atlas of Russian freshwater fishes, Vol. 1 and 2. Nauka,
Moscow.

UNEP-WCMC (2006). UNEP-WCMC species database: CITES-listed species.
Available online at http://www.cites.org/. Accessed on 25 February 2006.

Wingard, J.R. and Odgeral, P. (2001). Compendium of environmental law and practice
in Mongolia. GTZ Nature Conservation and Buffer zone Development Project
and GTZ Commercial Civil Law Reform Project, Published Report.

10

ÕÀÌÃÀÀËËÛÍ ÒªËªÂËªÃªªÍÈÉ ÝÌÕÝÒÃÝË

ÓÑÒÀÆ ÁÀÉÃÀÀ Ç¯ÉË

Acipenser baerii
Brandt, 1896

Áàã: Õèëýìòýí
Îâîã: Õèëýìèéíõýí
Ãýðýë çóðãèéã T. Frutigen

Ò¿ãýýìýë íýð: Siberian sturgeon (Àíãëè), Øèâýð õèëýì (Ìîíãîë)

Ä¿ðñëýë
Ýíý ç¿éë çàãàñ 60 õ¿ðòýë íàñëàõ áºãººä àòóóõ (ýð çàãàñ) 18-24, àòóó (ýì
çàãàñ) 24-28 íàñàíäàà ¿ð òºëºº ¿ëäýýõ áîëîìæòîé áîëäîã (CITES, 2000).
Áèåèéí æèíãèéí õóâüä ãîë òºëºâ 65 êã õ¿ðýõ áîëîâ÷ 200 êã õ¿ðòýëõ æèíòýé
áîäãàëü òîõèîëäîæ áàéæýý (CITES, 2000). Ýíý ç¿éë çàãàñíû Ìîíãîë äàõü
ïîïóëÿöèéã Áàéãàëü íóóðààñ Ñýëýíãý ìºðºí ð¿¿ í¿¿äýëëýí èðýõ ñ¿ðýã
á¿ðä¿¿ëäýã. Áàéãàëü äàëàéä öóòãàõ ãîëóóä, òóõàéëáàë, Ñýëýíãý ìºðºí íü óã
ç¿éë çàãàñíû õóâüä ò¿ðñýý øàõàõ ºëãèé íóòàã íü áîëäîã. Ò¿ðñ øàõàõ ¿å 5-6
äóãààð ñàð õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëíý (M. Ýðäýíýáàò, àìàí ìýäýý).

Äýëõèéí õýìæýýíä: Ýìçýã, A2d (Sturgeon Specialist Group, 1996).
Äîð äóðüäñàí ñàëáàð ç¿éë¿¿äèéí ¿íýëãýýã (Sturgeon Specialist Group 1996)
àâ÷ ¿çâýë:
Acipenser baerii baerii Endangered, A2d
Acipenser baerii baikalensis Endangered, A1ace
Acipenser baerii stenorrhynchus Vulnerable, A2d
Ñàëáàð ç¿éë¿¿äèéí àíãèëàë ç¿é, íýðøèëèéí òàëààðõè àñóóäëûã õÿíàæ ¿çýõ
øààðäëàãàòàé (M. Kottelat, àìàí ìýäýý).
Á¿ñ íóòàãò: Óñòàæ áàéãàà, B2ab(iii,v)
Õóóëü öààçàíä: Õîâîð ç¿éë õóäàëäààëàõ îëîí óëñûí êîíâåíöèéí II õàâñðàëò
áîëîí øèëæèí í¿¿äýëëýäýã ç¿éëèéã õàìãààëàõ êîíâåíöèéí II õàâñðàëòàíä
îðñîí. Ìîíãîëûí àìüòíû àéìãèéí òóõàé õóóëèíä ìàø õîâîðäñîí àìüòíû
ç¿éëèéí æàãñààëòàíä á¿ðòãýãäñýí (Wingard & Odgerel, 2001). Àí àãíóóðûí
òóõàé õóóëèíä àõóéí áîëîí ¿éëäâýðëýëèéí çîðèóëàëòààð àãíàõûã
õîðèãëîñîí. Òóõàéí ç¿éëèéã õàìãààëàõ àëáàí ¸ñíû õîðèã àðãà õýìæýýã ç¿é
¸ñîîð àâ÷ áàéãàà õýäèé ÷ Áàéãàëü Îð÷íû ßàìíààñ øèâýð õèëýì çàãàñûã
àãíàõ çºâøººðëèéã îëãîñîîð áàéíà (Wingard & Odgerel, 2001).

11

Òàðõàö
Äýëõèéí òàðõàö: Îáü ìºðíººñ Êîëûì
õ¿ðòýëõ ãîëóóä, Åíèñåé ìºðºí, Çàéñàí,
Áàéãàëü íóóðò òàðõñàí. Óã ç¿éë òàðõñàí
íóòàã äýâñãýðèéí ºìíºä õèë íü Ìîíãîëûí
Ñýëýíãý ìºðºí, Èðòûø ãîë, Êàçàêñòàí
áîëíî.
Á¿ñ íóòàãò: Ñýëýíãý, Îðõîí ãîë, Õàðàà
ãîëûí àäàã (Õîéä ìºñºí äàëàéí àé ñàâ).

Acipenser baerii çóíû óëèðàëä 4 ä¿ãýýð ñàðààñ ýõëýí õî¸ð óäàà í¿¿äýë õèéäýã.
Ýõíèé í¿¿äýë íü 4 ä¿ãýýð ñàðûí õî¸ðäóãààð õàãàñààñ 6 äóãààð ñàðûí äóíä ¿å,
õî¸ð äàõü í¿¿äýë íü 7 äóãààð ñàðûí ñ¿¿ëýýñ 9 ä¿ãýýð ñàð õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëíý
(Áààñàíæàâ, Öýíä-Àþóø íàð, 2001). Óñíû òåìïåðàòóð áóóðàõàä õèëýìèéí
í¿¿äýëëýõ õºäºëãººí áàãàñäàã. Õèëýì çàãàñ ãîë òºëºâ ýëñ õàéðãàí áîëîí
òîì øèðõýãòýé ýëñýí õºðñºíä ò¿ðñýý øàõíà. ¯ðæëèéí äàðàà èõýíõ ýõ ñ¿ðýã
ãîë ìºðíèé ö¿íõýýë áîëîí Áàéãàëü íóóð ðóó óðóóääàã (Áààñàíæàâ, Öýíä-
Àþóø íàð, 2001). Ñýëýíãý ìºðíèé ö¿íõýýë õýñýãò øèâýð õèëýì ºâºëæäºã
áîëîõ íü àæèãëàãäñàí.

Øèâýð õèëýì õîâîðäîõ áîëñîí ¿íäñýí øàëòãààí íü òýäíèéã õýò àãíàõ
áîëñîíòîé õîëáîîòîé þì. Õîâîð ç¿éë õóäàëäààëàõ îëîí óëñûí êîíâåíöèéí
óäèðäàõ àëáàíààñ òóõàéí çàãàñíû äàðøèëñàí ò¿ðñ õóäàëäààëàõûã àëáàí ¸ñîîð
õîðèãëîñîí ÷ (CITES, 2006) õèëýì çàãàñûã æèæèãëýí õóäàëäààëàõ ¿íý ºññººð
áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí õèëýì çàãàñ íóòàãëàäàã Ìîíãîëûí ãîë ìºðºí íü (ÿëàíãóÿà
Õàðàà, Òóóë ãîëóóä) õîò ñóóðèí ãàçàðòàé îéð áàéäàã ìºí òîì, æèæèã àëòíû
óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíààñ øàëòãààëæ ãîëûí ¸ðîîëä òóíàäàñ ¿¿ñýõ, õèìèéí
õîðò ýëåìåíò áîëîõ ìºíãºí óñ, öèàí àøèãëàæ àëò ÿëãàñíààñ õèëýì çàãàñíû
¿ðæëèéí ãàçðóóä íü èõ õýìæýýãýýð áîõèðäñîîð áàéíà. Á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä
îéã èõ õýìæýýãýýð îãòîëñíû óëìààñ Ñýëýíãý ãîëûí óñ èõýýð áóëèíãàðòàæ
áîõèðäñîîð áàéíà. Äýëõèéí õýìæýýíä õèëýì çàãàñûã õÿçãààðëàãäìàë
îð÷èíä ¿ðæ¿¿ëæ áàéãààãààñ (CITES, 2000) õðîìîñîì íü òðàíñëîêàöèä îðæ
ïîïóëÿöèéí ãåíåòèê òîãòîö ººð÷ëºãäºæ àìüäðàõ ÷àäâàð íü äîðîéòñîîð òîî
òîëãîéí õóâüä õîðîãäñîîð áàéíà (M. Kottelat, àìàí ìýäýý).

Õàìãààëëûí àðãà õýìæýý
Ýíý ç¿éë íü Ìîíãîëûí áîëîí îëîí óëñûí õóóëèàð õàìãààëàãäñàí
õýäèé ÷ õýðõýí õàìãààëàõ òàëààð òóñãàéëñàí àðãà õýìæýýã ºíººã õ¿ðòýë
àâààã¿é áàéíà.

Òóõàéí çàãàñíû õóâüä Ìîíãîë äàõü ¿ðæëèéí ãàçðóóäûí áàéðëàë
áîëîîä ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéã òîäðóóëàõ ñóäàëãààã õèéæ ã¿éöýòãýõ.
Õóóëü áóñààð àãíàõ ÿâäëûã õÿíàõ.
Ìýäýýëýë ñîëèëöîõ áîëîí õàìãààëàõ àðãà õýìæýýã Îðîñûí ýðäýìòýí,
ñóäëàà÷èäòàé õàìòðàí ã¿éöýòãýõ.

12

Ýìõýòãýñýí: Joanne Ocock.

Õÿíàñàí: Ã. Áààñàíæàâ, J. E. M. Baillie, Ì. Ýðäýíýáàò, D. Gilroy, M. Kottelat,
Á. Ìýíäñàéõàí, K. Smith.

Íîì ç¿é
Áààñàíæàâ Ã., ß. Öýíä-Àþóø (2001). Ìîíãîë îðíû çàãàñ. ADMON õýâëýëèéí
ãàçàð, Óëààíáààòàð.

CITES (2000). Implementation of Resolution Conf. 8.9 (Rev.) ACIPENSERIFORMES
http://www.cites.org/eng/com/AC/16/16-07-2.pdf. Accessed on February 15th
2006.

CITES (2006). Press advisory: Exporters to strengthen controls and promote
sustainable ﬁshing before CITES can publish 2006 export quotas. http://www.
cites.org/eng/news/press_release.shtml. Accessed on February 15th 2006.

Sturgeon Specialist Group (1996). Acipenser baerii. In: IUCN 2004. 2004 IUCN Red
List of Threatened Species. www.iucnredlist.org. Accessed on January 13th
2006.

Wingard, J.R. and Odgerel, P. (2001). Compendium of environmental law and practice
in Mongolia. GTZ Nature Conservation and Buffer Zone Development Project
and GTZ Commercial Civil Law Reform Project. Published report. (English and
Mongolian).

13

ÓÑÒÀÆ ÁÎËÇÎØÃ¯É

Barbatula dgebuadzei (Prokofiev, 2003)

Áàã: Ìºðºãòºí
Îâîã: Ýðýýëæèéíõýí

Ò¿ãýýìýë íýð: Gobi loach (Àíãëè), Ãîâèéí ýðýýëæ (Ìîíãîë)

Ä¿ðñëýë
Ýíý ç¿éë íü îäîîãîîð ñàõàëò ýðýýëæèéí íýã ç¿éë áàéäëààð òîäîðõîéëîãäñîí.
Òóõàéí ç¿éëèéí õóâüä òýìäýãëýãäñýí õàìãèéí òîì áîäãàëü íü óðòààðàà 141
ìì áàéñàí.

Äýëõèéí õýìæýýíä: Óñòàæ áîëçîøã¿é Â2ab(iii)
Á¿ñ íóòàãò: Óñòàæ áîëçîøã¿é B2ab(iii)

Òàðõàö
Äýëõèéí òàðõàö: Ìîíãîë.
Á¿ñ íóòàãò: Çàã ãîðõè, Çàã ñóìûí îéðîëöîîõ
Áàéäðàãèéí ãîë (Òºâ Àçèéí ãàäàãø óðñãàëã¿é àé
ñàâ).

ªíººãèéí áàéäëààð òîäîðõîé ìýäýýëýë áàéõã¿é.

Àëòíû óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ àìüäðàõ îð÷èí íü ÷àíàðûí õóâüä
äîðîéòîëä îðñîí.

Õàìãààëàëòûí àðãà õýìæýý
ªíººã õ¿ðòýë ýíý ç¿éëèéã õàìãààëàõ òàëààð òóñãàéëñàí àðãà õýìæýý
àâààã¿é áàéãàà.

Çàã ãîðõè áîëîí îéðîëöîî îðøèõ ãàäàãø óðñãàëã¿é àé ñàâä
ïîïóëÿöèéí ñóäàëãààã õèéõ. Ýíý ç¿éëèéí òàëààðõ ñóóðü ìýäýýëëèéã
áèé áîëãîæ ïîïóëÿöèéí öààøäûí õàíäëàãûã ¿íýëýõ.
Òóõàéí ç¿éëèéí ýêîëîãè áîëîí èäýýøèë íóòãèéí òàëààðõ ñóäàëãàà,
òóõàéëáàë, ¿ðæèë áîëîí ¿ðæëèéí ¿åèéí áàéðøëûã òîãòîîõ.
Àëò îëáîðëîëòûí ¿éë àæèëëàãààíû ÿâöàä îéðîëöîîõ õ¿ðýýëýí áóé
îð÷èíä ¿ç¿¿ëæ áóé ñºðºã íºëººëëèéã ñóäëàí óëìààð ó÷ðóóëæ áîëîõ
õîõèðëûã áóóðóóëàõ àðãà õýìæýýã àâàõ.
Õîðîãäîæ áóé øàëòãààí, ò¿¿íèé íºëººã ñóäëàõ.

14


Õÿíàñàí: Ã. Áààñàíæàâ, J. E. M. Baillie, Ì. Ýðäýíýáàò, M.Kottelat,

Íîì ç¿é
Prokoﬁev, A.M. (2003). Materials on the revision of common stone loaches
(Balitoridae: Nemacheilinae: Orthrias Jordan and Fowler, 1903) from
Mongolia and adjacent areas. I. Two new species from Tuva and Mongolia.
Journal of Ichthyology, 43(9): 695.

Leuciscus dzungaricus Koch & Paepke, 1998

Îâîã: Ìºðºãèéíõºí

Ò¿ãýýìýë íýð: Dzungarian dace (Àíãëè), Ç¿¿íãàðûí ñóãàñ (Ìîíãîë)

Á¿ñ íóòàãò: Óñòàæ áîëçîøã¿é, B1ab(v) áîëîí B2ab(v)

Òàðõàö
Äýëõèéí òàðõàö: Ìîíãîë, Õÿòàä. Ýíý ç¿éë
Êàçàêñòàíä òîõèîëääîã ýñýõ íü îäîîãîîð
òîäîðõîéã¿é áàéãàà.
Á¿ñ íóòàãò: Áóëãàí ãîëûí àäàã

ªíººãèéí áàéäëààð ìýäýýëýë áàéõã¿é.

Õóäàëäààëàõ çîðèëãîîð õóóëü áóñààð àãíàõ áîëñíîîñ ¿ðæëèéí íàñíû
áîäãàëèéí òîî áóóð÷ áàéíà.

Ýíý ç¿éëèéã õàìãààëàõ òàëààð òóñãàéëñàí àðãà õýìæýý àâààã¿é áàéãàà .

Ïîïóëÿöèéí ñóäàëãàà. Ïîïóëÿöèéí öààøäûí õàíäëàãûã òîäîðõîéëîõîä
øààðäàãäàõ ñóóðü ìýäýýëëèéã áèé áîëãîõ.
Òóõàéí ç¿éëèéí ýêîëîãè áîëîí èäýýøèë íóòãèéí òàëààðõ ñóäàëãààã
õèéõ òóõàéëáàë, ¿ðæèë áîëîí ¿ðæëèéí áàéðøëûã òîãòîîõ.
Õóóëü áóñ àãíàëòûí ò¿âøèíã òîäîðõîéëîõ.
Ïîïóëÿöèä íºëººëæ áóé áóñàä õîðîãäëûí øàëòãààíûã ñóäëàæ èëð¿¿ëýõ.
Õÿòàäûí ýðäýìòýí, ñóäëàà÷èäòàé õàìòðàí àæèëëàæ, ìýäýýëýë ñîëèëöîõ.

15


Õÿíàñàí: Ã. Áààñàíæàâ, J. E. M. Baillie, Ì. Ýðäýíýáàò, M. Kottelat,

Íîì ç¿é
Koch, F. and Paepke, H. J. (1998). Zur Kenntnis der Gattung Lauciscus Cuvier in der
Mongolei mit Beschreibung einer neuen Art (Pisces, Cyprinidae). Mitteilungen
aus dem Museum fur Naturkunde in Berlin, Zoologiscke Reihe. 157-171

Coregonus pidschian
(Gmelin, 1788)

Áàã: ßðãàéòàí
Îâîã: Öàãààñàãûíõàí

Ò¿ãýýìýë íýð: Pidschian,
Arctic whitefish (Àíãëè),
Öàãààí çàãàñ (Ìîíãîë)
ªìíºõ õóâèëáàð: Coregonus
lavaretus pidschian

Ãýðýë çóðãèéã D. Gilroy
Ä¿ðñëýë
Ýíý ç¿éë çàãàñ íü ìºíãºëºã öàéâàð ºíãºòýé, áèåèéí óðò íü ãîë òºëºâ 30 ñì
(Berg, 1962) áàéõ áºãººä çàðèìäàà 50 ñì õ¿ðíý (Maitland, 2000). Áèå ã¿éöñýí
çàãàñ íü òîëãîéíûõîî àð òàëä ìýäýãäýõ¿éö òºâãºðòýé áàéäàã. Èõýâ÷èëýí 2-
4 íàñàíäàà áýëýã áîëîâñîð÷ ã¿éöýõ áºãººä áèå ã¿éöñýí áîäãàëü íü 12 íàñ
õ¿ðäýã (Maitland, 2000). Ýíý ç¿éë õýä õýäýí ñàëáàð ç¿éëòýé áºãººä ¿¿íýýñ
ãåíåòèê òîãòîöûíõîî õóâüä àëñëàãäñàí áàéæ áîëîõ òàëòàé íóóðûí áîëîîä
íóóð/ãîëûí ãýñýí õî¸ð õýëáýð íü Ìîíãîëä òýìäýãëýãäñýí (Dulmaa, 1972; M.
Kottelat, àìàí ìýäýý).

Äýëõèéí õýìæýýíä: Ìýäýýëýë äóòìàã (World Conservation Monitoring Centre,
1996)
Á¿ñ íóòàãò: Óñòàæ áîëçîøã¿é, B2ab(iii,v)
Õóóëü öààçàíä: Åâðîïûí çýðëýã àìüòàí áîëîí Áàéãàëèéí óíàãàí èäýýøèë
íóòãèéã õàìãààëàõ êîíâåíöèéí III õàâñðàëòàíä îðñîí (Bern Convention).
Ìîíãîëûí àí àãíóóðûí òóõàé õóóëèíä 8 äóãààð ñàðûí 1-íýýñ 10 äóãààð
ñàðûí 20-íûã õ¿ðòýë àãíàõûã õîðèãëîñîí (Wingard & Odgerel, 2001). Ãýâ÷
ýíý õîðèãèéã õýðýãæ¿¿ëýõ íü õ¿íäðýëòýé áàéäàã.

16

Òàðõàö
Äýëõèéí òàðõàö: Ôèíëàíäààñ ÎÕÓ-ûí
äîðíî ç¿ã õ¿ðòýëõ àñàð óóäàì íóòãèéí ãîë
ìºðºí, íóóð, Ìîíãîë, ìºí Àëÿñê (ÀÍÓ)
äàõü Áåðèíãèéí òýíãèñòýé õèëëýõ ãîë, ìºðºí
áîëîí Êàíàäûí Ìàêêåíçè ãîëûí ñàâ ãàçðààð
òàðõàíà.
Á¿ñ íóòàãò: Äàðõàäûí õîòãîð áîëîí ¯¿ð,
Ýãèéí ãîëîîð (Õîéä ìºñºí äàëàéí àé ñàâ).

Íóóð/ãîë äàãàí èäýýøèõ õýëáýð íü ãîëûí ýõ ºãñºæ ò¿ðñýý øàõàõ áºãººä
óñíû ñýýð íóðóóã¿é àìüòàä, çººëºí áèåòýí, õàâ÷ õýëáýðòýíýýð õîîëëîäîã.
Íóóðûí ãýõ õýëáýð íü íóóðàíäàà ò¿ðñýý øàõàõ áºãººä ãîë òºëºâ õºâºã÷
àìüòäààð õîîëëîäîã.

Õîâîðäëûí øàëòãààí
Öàãààí çàãàñûã õîâîðäîõîä õ¿ðãýñýí ãîë øàëòãààí íü 1985 îíä Äàðõàäûí
õîòãîðò îðøèõ Äîîä öàãààí íóóðò áóõ çàðàì çàãàñ (Coregonus peled)-ûã
øèíýýð íóòàãøóóëñàí ÿâäàë þì. 1993 îíîîñ õîéø öàãààí çàãàñíû ïîïóëÿöè
áóõ çàðàì çàãàñòàé ºðñºëäººíä îðñíû óëìààñ öàãààí çàãàñíû íèéò
ïîïóëÿöè 50 îð÷èì õóâèàð áóóðñàí. Ò¿¿í÷ëýí ýíý õî¸ð ç¿éë õîîðîíä ýðëèéç
óäàì òîõèîëäîõ áîëñîí. 1986 îí õ¿ðòýëõ çàãàñ àãíóóðûí ìýäýý áàðèìòàíä
Äàðõàäûí õîòãîðîîñ àãíàñàí íèéò çàãàñíû 70-80% -èéã öàãààí çàãàñ ýçëýæ
áàéñàí íü óã çàãàñ àãíóóðûí õè÷íýýí ¿íýò çàãàñ áîëîõûã õàðóóëæ áàéíà
(Áààñàíæàâ, Öýíä-Àþóø íàð, 2001). Ò¿¿í÷ëýí ýíý ç¿éëèéí õóâüä óäààí
õóãàöààíû òóðøèä ñóäàëãàà õèéãäýýã¿é îðõèãäñîí ó÷ðààñ óã ìýäýýëýë áîäèò
áàéäàëä íèéöýõã¿é áîëñîí òºäèéã¿é äýýðõ õóâü íýëýýä õýìæýýãýýð áóóðñàí
áàéæ áîëîõ òàëòàé (Ã. Áààñàíæàâ, àìàí ìýäýý).

Ìîíãîëûí áîëîí îëîí óëñûí õóóëèàð õàìãààëàãäñàí õýäèé ÷ ºíººã
õ¿ðòýë ýíý ç¿éëèéã õàìãààëàõ òàë äýýð òóñãàéëñàí àðãà õýìæýý àâààã¿é.

Ïîïóëÿöèéí õýìæýýã òîäðóóëàõ ñóäàëãàà õèéõ.
Í¿¿äýë áîëîí ¿ðæëèéí ãàçðûí áàéðøëûã òîãòîîõ ñóäàëãàà õèéõ.
Íýã ç¿éë äîòîð îëîí õýëáýð áàéíà óó, ýñâýë õî¸ð õýëáýð íü ÿëãààòàé
ººð ç¿éë áàéíà óó ãýäãèéã øèéäâýðëýõýä ÷èãëýãäñýí ìîðôîëîãèéí
áîëîí ãåíåòèêèéí ñóäàëãàà, øèíæèëãýýã õèéõâ
Ýíý ç¿éë çàãàñíû àãíóóðûí ìýäýýëëèéã àëáàí ¸ñíû á¿ðòãýëä îðóóëàõ.
Õóóëü áóñ àãíàëòûã õÿíàõ.
Òóõàéí íóòàãò óóãóóë áóñ áóõ çàðàì çàãàñûã öààøèä íóòàãøóóëàõààñ
óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ.
Ýíý ç¿éëèéí õîðîãäëûí çýðãèéã Àìüòíû òóõàé õóóëèíä òîéìëîí
îðóóëæ, õÿíàõ.


17

Õÿíàñàí: Ã. Áààñàíæàâ, Ì. Ýðäýíýáàò, J. E. M. Baillie, M. Kottelat,

Íîì ç¿é
Áààñàíæàâ, Ã., ß. Öýíä-Àþóø (2001). Ìîíãîë îðíû çàãàñ. ADMON
õýâëýëèéí ãàçàð, Óëààíáààòàð.
Berg, L.S. (1962). Freshwater fishes of the U.S.S.R. and adjacent countries. Vol.1, 4th
edition. Israel Program for Scientific Translation, Jerusalem. (Russian version
published 1948).
Dulmaa A., Milan Penaz. (1972). On the reproduction and growth of Coregonus
lavearetus pidschian from Darchatsk valley (Northern Mongolia). Folia
Zoologica 34(1): 89-96.
Maitland, P.S. (2000). Hamlyn guide to freshwater fishes of Britain and Europe.
Hamlyn, London.
and GTZ Commercial Civil Law Reform Project. Published report. (English
and Mongolian).
World Conservation Monitoring Centre (1996). Coregonus pidschian. In: IUCN 2004.
2004 IUCN Red List of Threatened Species. www.redlist.org. Accessed on
December 9th 2005.

Thymallus grubei
Dybowski, 1869

Îâîã: Õàäðàíãèéíõàí

Ò¿ãýýìýë íýð: Amur grayling
(Àíãëè), Àìàðûí õàäðàí
(Ìîíãîë)

Ä¿ðñëýë Ãýðýë çóðãèéã B. Dresler
Áèåèéí óðò íü ãîë òºëºâ 305 ìì, æèí 320 ãð õ¿ðäýã (Berg, 1962).

Á¿ñ íóòàãò: Óñòàæ áîëçîøã¿é, B2ab(iii,v)

Òàðõàö
Äýëõèéí òàðõàö: Àìàð ìºðíèé ñàâ ãàçàð (ÎÕÓ,
ÁÍÕÀÓ, Ìîíãîë).
Á¿ñ íóòàãò: Õýðëýí, Îíîíãèéí ñàëáàð ãîëóóäààð
èäýýøëýíý. Õàëõ ãîë, Áóéð íóóðò òýìäýãëýãäñýí
òºäèé çàãàñ þì. (Àìàðûí ñàâ).

18

Ýíý ç¿éë íü õ¿÷èëòºðºã÷èéí õàíãàìæ èõòýé áîðãèî õàðãèà á¿õèé ãîëûí
øèð¿¿í óðñãàëò õýñã¿¿äýýð, ìºí áóðãàñàí øóãóé á¿õèé ºíäºð ýðýã îð÷ìûã
äàãàæ àìüäàðäàã. Òóñ çàãàñ íü ãîëûí ö¿íõýýë õýñýãò ºâºëæèõ áºãººä ìºñ
õàéëìàãö ãîëîî ºãñºæ í¿¿äýëëýí ãîëûí ýõ îð÷èìä ¿ðæèíý. Àìàðûí õàäðàí
ñýýð íóðóóã¿éòýí àìüòäààð õîîëëîõ áºãººä òóë, çýâýã áîëîí áóñàä ìàõ÷èí
çàãàñíû èäýø òýæýýë áîëäîã (Áààñàíæàâ, Öýíä-Àþóø íàð, 2001).

Õóäàëäàæ àøèã îëîõ çîðèëãîîð, õóóëü áóñ àãíóóð õèéñíèé óëìààñ ¿ðæëèéí
íàñíû áîäãàëèóäûí òîî áóóðñàí íü ýíý ç¿éë çàãàñ õîâîðäîõ øàëòãààí
áîëñîí. Ò¿¿í÷ëýí, ò¿¿íèé òàðõàö íóòàã íü àëò îëáîðëîõ ¿éë àæèëëàãààíû
ÿâöàä òóíäàñæèí, îðãàíèê áóñ áîõèðäëûí óëìààñ àìüäðàõ îð÷èí íü
äîðîéòîëä îðñîí.

Ýíý ç¿éëèéã õàìãààëàõ òàëààð òóñãàéëñàí àðãà õýìæýý àâààã¿é áàéãàà.

Õóóëü áóñ àãíàëòûã õÿíàõ àæëûã ýð÷èìæ¿¿ëýõ.
Àëò îëáîðëîëòûí ¿éë àæèëëàãààíààñ òóõàéí ç¿éëä ¿ç¿¿ëýõ ñºðºã
íºëººã òîãòîîí ó÷ðóóëæ áîëîõ õîõèðëûí õýìæýýã áóóðóóëàõ àðãà
õýìæýýã àâàõ.
Õóäàëäààíû çîðèëãîîð àãíàæ áàéãàà óã ç¿éë çàãàñíû ìýäýýëëèéã àëáàí
¸ñíû á¿ðòãýëä îðóóëàõ.
òóñãàæ, õÿíàõ.
ÎÕÓ áîëîí ÁÍÕÀÓ-ûí ýðäýìòýí, ñóäëàà÷èäòàé õàìòðàí ñóäàëãàà
õèéõèéí çýðýãöýý õàìãààëëûí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ.



Íîì ç¿é
Áààñàíæàâ, Ã., ß. Öýíä-Àþóø (2001). Ìîíãîë îðíû çàãàñ ADMON õýâëýëèéí
Berg, L.S. (1962). Freshwater ﬁshes of the U.S.S.R. and adjacent countries. Vol.1,
4th edition. Israel Program for Scientific Translation, Jerusalem. (Russian
version published 1948).

19

Thymallus nigrescens
Dorogostaisky, 1923


Ò¿ãýýìýë íýð: Hövsgöl grayling
(Àíãëè), Õºâñãºë õàäðàí
(Ìîíãîë)

Ãýðýë çóðãèéã Á. Ìýíäñàéõàí
Ä¿ðñëýë
Ýíý ç¿éë õàäðàí íü õàð õºõ ºíãºòýé, ýëäýâ èäýøòýí þì. (Berg, 1962).
Àðâàí íàñòàé õàäðàí íü óðòààðàà 310-350 ìì õ¿ðýõ áà àòóó (ýì çàãàñ) íü
áèåèéí æèíãýýðýý õàìãèéí õ¿íääýý 330 ãð õ¿ðýõ áºãººä àòóóõ (ýð çàãàñ) íü
õàðüöàíãóé áàãà æèíòýé áàéäàã (Dulmaa, 1999). Õºâñãºë íóóðò ãåíåòèêèéí
õóâüä àëñëàãäìàë õî¸ð õýëáýð òîõèîëääîã (Äóëìàà, 1983; Á. Ìýíäñàéõàí,
àìàí ìýäýý).

Äýëõèéí õýìæýýíä: Óñòàæ áîëçîøã¿é, Â2ab (i,ii,iii,iv,v)
Á¿ñ íóòàãò: Óñòàæ áîëçîøã¿é, B2ab(i,ii,iii,iv,v)
Õóóëü öààçàíä: Ìîíãîëûí Àí àãíóóðûí òóõàé õóóëèíä 4-ð ñàðûí 1 íýýñ 6-
ð ñàðûí 15-íû õîîðîíä àãíàõûã õîðèãëîñíîîñ ººð õÿçãààðëàëò õèéãýýã¿é
(Wingard & Odgerel, 2001), áîëîâ÷ óã õîðèãèéã õýðýãæ¿¿ëýõ íü íýí òºâºãòýé.
Õºâñãºë íóóð íü äýëõèéí ºâ áîëñîí íóòàã ìºí. Áàéãàëèéí öîãöîëáîð ãàçàðò
áàãòäàã õýäèé ÷ ýíý àðãà õýìæýý íü òóñ ç¿éëä òóñãàãäààã¿é þì.

Òàðõàö
Á¿ñ íóòàãò: Õºâñãºë íóóð, ò¿¿íä öóòãàäàã ãîëóóä

Ýíý çàãàñ íü Õºâñãºë íóóðûí ýðýã îð÷ìûí ã¿åõýí õýñãýýñ 50 ì ã¿í õ¿ðòýëõ
õýñýãò èäýýøëýíý. Íóóðò ò¿ðñýý øàõàõ òîõèîëäîë òýìäýãëýãäñýí áîëîâ÷
ãîëäóó íóóðò öóòãàõ ãîëóóäûã ºãñºí 15 êì ãàçàðò í¿¿äýëëýí õ¿÷èëòºðºã÷ººð
áàÿëàã õàéðãà ÷óëóóí ¸ðîîë á¿õèé õýñýãò ò¿ðñýý øàõíà. Õºâñãºë íóóðò
ººð ººð öàã õóãàöààíä ò¿ðñýý øàõàõ Õºâñãºë õàäðàíãèéí õî¸ð ïîïóëÿöè
òîõèîëääîã. Ýõíèé ïîïóëÿöè íü 5 äóãààð ñàðûí ñ¿¿ë÷ýýð, õî¸ð äàõü
ïîïóëÿöè íü 7-ð ñàðûí ñ¿¿ë÷, 8-ð ñàðûí ýõýýð ¿ðæëèéí í¿¿äýë õèéæ ãîëîî
ºãñäºã (Äóëìàà, 1983; Á. Ìýíäñàéõàí, àìàí ìýäýý).

Ýíý ç¿éë çàãàñ íü õýò àãíàëò áîëîí ¿ðæëèéí ãàçàð õÿçãààðëàãäìàëààñ

20

øàëòãààëæ õîðîãäîõ áîëñîí. Õºâñãºë íóóð íü õàìãààëàëòàíä îðñîí õýäèé
÷ òóõàéí íóòàã äýâñãýðò èäýýøèæ áóé óã çàãàñûã áàéãàëü õàìãààëàã÷èéí
ñóóðèíãààñ àëñëàãäñàí ãàçàðò áóþó íóóðûí áàðóóí áà ç¿¿í ýðýãò õóëãàéãààð
àãíàõ ÿâäàë òîõèîëäñîîð áàéíà. Òóñ á¿ñ íóòãèéí 60 êì2 ãàçàðò çºâõºí íýã
áàéãàëü õàìãààëàã÷ àæèëëäàã áàéíà. Èõ áàãà õýìæýýíèé 96 ãîë, ãîðõè íóóðò
öóòãàäàã áîëîâ÷ ºíººãèéí áàéäëààð çºâõºí 20 ãîë íü áàéíãà óñòàé áàéõ
áºãººä èõýíõè íü 6-7 ñàðûí õîîðîíä õàòàæ, óñã¿é áîëæ áàéãàà íü óã çàãàñíû
í¿¿äýëä ñààä ó÷ðóóëäàã áàéíà (Á. Ìýíäñàéõàí, àìàí ìýäýý). Ýíý íü óóð
àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ¿ð ä¿íä áèé áîëæ áóé àñóóäàë ãýæ ¿çýæ áîëîõûí
çýðýãöýý ìºí íóóðûí ýðãýí òîéðíû ìîäûã îãòëîæ, îð÷íû õîìñäîëä îðñíû
óëìààñ íóóðûã õ¿ðýýëæ áóé îð÷èíä ººð÷ëºëò îðæ áàéæ áîëçîøã¿é þì.

Ìîíãîë îðîíä õóóëèàð õàìãààëàãäñàí õýäèé ÷ ºíººã õ¿ðòýë ýíý
ç¿éëèéã õàìãààëàõ òàë äýýð òóñãàéëñàí àðãà õýìæýý àâààã¿é.

Òóñ á¿ñ íóòàãò àæèëëàõ áàéãàëü õàìãààëàã÷äûí õîîðîíäîõ àæëûí óÿëäàà
õîëáîîã ñàéæðóóëàõ, õóëãàéí àí÷äûí õºäºëãººíèéã õÿíàõ, ìºðäºõ.
Õýðýâ ýíý ç¿éë ¿íýõýýð õî¸ð ººð õýëáýðòýé ãýæ ¿çýæ áàéãàà òîõèîëäîëä
ýíý àñóóäëûã øèéäâýðëýõ ìîðôîëîãèéí áîëîí ãåíåòèêèéí ñóäàëãààã õèéõ.
Õºâñãºë òºñëèéí õ¿ðýýíä îäîîãîîð õèéãäýýä áàéãàà ñóäàëãààíä
¿íäýñëýí íóóð îð÷ìûí ãîëóóäûí õàòàæ, øèðãýæ áóé øàëòãààíûã
òîäðóóëàõ ñóäàëãààã öààøèä õèéõ.
Áàéãàëü õàìãààëàõ áàéãóóëëàãóóä áîëîí àéìàã, ñóìäûí õÿíàëòûí
áàéãóóëëàãà õîîðîíäûí õàìòûí àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä çàãàñ àãíóóðò
õÿíàëò òàâèõ, ÿëàíãóÿà ¿ðæëèéí ¿åèéí õÿíàëòûã ñàéæðóóëàõ.
Áàéãàëü õàìãààëàõ áàéãóóëëàãóóä áîëîí àéìàã, ñóìäûí õÿíàëòûí
áàéãóóëëàãà õîîðîíäûí õàìòûí àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä íóóðûí ýðãýí
òîéðîíä àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ.
îðóóëæ, ¿ðæëèéí ¿åä àãíóóð õèéõèéã õÿçãààðëàõ àðãà õýìæýýã
áîëîâñðóóëæ õóóëèàð áàòàëãààæóóëàõ.


Õÿíàñàí: Ã. Áààñàíæàâ, J. E. M. Baillie, Ì. Ýðäýíýáàò, M. Kottelat, Á. Ìýíäñàéõàí,
K. Smith.

Íîì ç¿é
Äóëìàà, À. (1983). Õºâñãºë íóóðûí çàãàñíû ýêîëîãèéí ñóäàëãàà. Óëààíáààòàð.
Dulmaa, A. (1999). Fish and ﬁsheries of Mongolia. In Petr, T. (Ed). Fish and ﬁsheries
at higher altitudes. Asia FAO Technical Paper 385. Rome.
published 1948).

21

Wingard, J.R, and Odgerel, P. (2001). Compendium of environmental law and practice
and Mongolian).

Hucho taimen
(Pallas, 1773)

Îâîã: Õóëäûíõàí

Ò¿ãýýìýë íýð: Taimen
(Àíãëè), Òóë (Ìîíãîë)

Ãýðýë çóðãèéã Z. Hogan

Ä¿ðñëýë
Ñïîðò àãíóóðûí áàéãóóëëàãûí ìýäýýëñíýýð áèå ã¿éöñýí çàãàñíû äóíäàæ óðò
íü îéðîëöîîãîîð 80 ñì áîëîâ÷ 160 ñì õ¿ðòýëõ óðòòàé çàãàñ áàðèãäàæ áàéñàí
(Parkinson, 2005).

Á¿ñ íóòàãò: Óñòàæ áîëçîøã¿é, A2de áîëîí A3de áîëîí B2ab(iii,v)
Õóóëü öààçàíä: Ìîíãîëûí Àìüòíû òóõàé õóóëèíä õîâîð ãýñýí àíãèëàëä
á¿ðòãýãäñýí õýäèé ÷ ýíý ç¿éë çàãàñûã òóñãàé çºâøººðëººð àãíàæ áîëîõîîð
òóñãàñàí (Wingard & Odgerel, 2001). Ìîíãîëûí Àí àãíóóðûí òóõàé õóóëèíä
ÿìàð ÷ çàãàñûã 4-ð ñàðûí 1 íýýñ 6-ð ñàðûí 15-íû õîîðîíä áàðèõ, àãíàõûã
õîðèãëîñîí áîëîâ÷ ýíý õîðèãèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä íýëýýä õ¿íäðýë ó÷èðäàã.
Ìîíãîëûí çàãàñ÷èä íýã çºâøººðëèéí áè÷ãèéí õ¿ðýýíä äýýä òàë íü õî¸ð
çàãàñ àãíàæ áîëíî. Ãàäààäûí çàãàñ÷èä Áàéãàëü Îð÷íû ßàìíààñ óã çàãàñûã
áàðèàä áóöààæ òàâèõ çºâøººðºë õ¿ñäýã. Çàãàñ àãíóóðûí îòîã áîëîí àÿëàë
æóóë÷ëàë çîõèîí áàéãóóëàã÷èä çàãàñ àãíàõ òóñãàé çºâøººðëèéí õ¿ñýëò
ãàðãàõààñàà ºìíº õîëáîãäîõ àéìàã, ñóìààñ çºâøººðºë àâàõ øààðäëàãàòàé
áàéäàã. Ò¿¿í÷ëýí ÁÎß-íààñ òóë çàãàñûã àãíàõ çºâøººðëèéã õóäàëäàí àâàõ
áîëîìæòîé áàéäàã (Wingard & Odgerel, 2001; A. Parkinson, àìàí ìýäýý).

Òàðõàö
Äýëõèéí òàðõàö: Îáü ìºðíººñ Åíà ãîëûí ñàâ ãàçàð
(ÎÕÓ), Àãíóóðûí òýíãèñèéí ñàâ ãàçðààñ Àìàð
ìºðíèé ñàâä (ÁÍÕÀÓ, ÎÕÓ, Ìîíãîë), Ïå÷îðà
ãîëûí áàðóóí öóòãàë ãîëóóä (ÎÕÓ, Êàìà ìºðºí
(ÎÕÓ, Êàçàêñòàí).
Á¿ñ íóòàãò: Øèøõýä, Ýã, ¯¿ð, Äýëãýð ìºðºí,
Èäýð, ×óëóóò, Åðºº, Ñýëýíãý, Îðõîí, Òóóë ãîëóóä

22

áîëîí Äàðõàäûí Õîòãîð (Õîéä ìºñºí äàëàéí àé ñàâ), Îíîí, Õýðëýíãèéí ýõ,
Õàëõ ãîë (Àìàðûí ñàâ).

Òóëûí æàðààõàé ýõíèé ñàðäàà ñýýð íóðóóã¿é àìüòäààð õîîëëîõ áºãººä õî¸ð
ñàðûí äàðàà (~ 50 ìì) çàãàñààð õîîëëîæ ýõýëäýã (Holcik, 1988); Ýõýíäýý
æèæèã õàäðàí, çýâýã çàãàñ áîëîí çàíòààõàé çàãàñààð õîîëëîæ áàéãààä õî¸ð
æèëèéí äàðàà øàâüæààð ìºí õîîëëîäîã (Matveyev et al., 1998).
Òóë íü ¿ðæëèéí ãàçàð õ¿ðòëýý ãîëîî ºãñºæ óðóóäàí øèëæèëò õºäºëãººí
õèéäýã. Òóë íü õàâàð ¿ðæèõ áºãººä ýíý íü óñíû óðñãàë áîëîí òåìïåðàòóðààñ
èõýýõýí õàìààðäàã (Vander Zanden, 2005). Ãîë òºëºâ ãîëûí ýõ áîëîí
æèæèã ñàëààíóóäàä ò¿ðñýý øàõíà. Ãîëûí ¸ðîîëûí óñíû ñîëèëöîî èõòýé,
õàéðãà ÷óëóó áàãàòàé ö¿íõýýë õýñýãò ãîë÷ëîí áàéðëàíà. Ìîíãîëûí õîéä
õýñãýýð óðñàõ Ýã-¯¿ð ãîëûí óñíû õàãàëáàðò õèéñýí ¿ðæëèéí áàéðøëûí
ñóäàëãààãààð 15-150 ñì-èéí ã¿íä 10-20 ñì-èéí äèàìåòð á¿õèé õàéðãà áîëîí
æèæèã ÷óëóóãààð õó÷èãäñàí òóëûí ò¿ðñ á¿õèé ¿¿ðèéã èëð¿¿ëñýí (D. Gilroy,
àìàí ìýäýý). Ýíý ç¿éë çàãàñ íü ã¿í ö¿íõýýë á¿õèé ãàçàð ðóó ºâºëæèõ í¿¿äýë
õèéõ áºãººä òýíä èõ õýìæýýíèé òóë íýã äîð çààðöàãëàäàã.

Àìüäðàõ îð÷íû äîðîéòîë áîëîí õýò àãíàëòûí óëìààñ õîðîãäñîí. Ñ¿¿ëèéí
¿åä òýñðýõ áîäèñ áîëîí çàëìàãàéí òîð àøèãëàí õóëãàéãààð àãíàõ áîëñîí
íü óã çàãàñàíä èõ õýìæýýíèé õîõèðîë ó÷ðóóëæ áàéíà. Îðîí íóòãèéí çàõ
çýýëä áîðëóóëàõ ýñâýë ÁÍÕÀÓ áîëîí ÎÕÓ-ûí õóäàëäàí àâàã÷äàä õóóëü
áóñààð ýêñïîðòëîõ çîðèëãîîð óã çàãàñíû èõýíõ õóâèéã àãíàæ áàéíà. Òóë
çàãàñûã ºâëèéí óëèðàëä ö¿íõýëä çààðöàãëàõ ¿åä íü õóëãàéãààð àãíàõ íü
õÿëáàð áàéäàã. Òóë çàãàñ íü îðîí íóòãèéí áîëîîä ãàäààäûí õ¿ì¿¿ñèéí
àëü àëèíûõ íü áàðèõûã õ¿ñäýã ñïîðò àãíóóðûí ¿íýò çàãàñ þì. Çàãàñ
àãíóóðûí õîëáîãäîëòîé áàãàæ çýâñýã áîëîí òóóëàõ ÷àäâàð ñàéòàé õóâèéí
òýðýã èõ áîëñîí íü òóë çàãàñûã àãíàõàä óëàì õÿëáàð äºõºì áîëãîæ áàéíà.
Íóòãèéí çàãàñ÷äûí äóíä áàðèõ-áóöààæ òàâèõ àðãà ç¿éã ýçýìøèõ äàäëàãà
äóòàãäñàíààñ óã çàãàñàíä èõ õýìæýýíèé õîõèðîë ó÷èð÷ áàéãàà áºãººä àÿëàë
æóóë÷ëàëûã çîõèîí áàéãóóëàã÷äûí îëîíõè íü áàðèàä áóöààæ òàâèëã¿é àëæ
áîëîõûã ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äýäýý õ¿ëýýí çºâøººðäºã áàéíà.
Òóë çàãàñíû èäýýøèë íóòàã íü àëò îëáîðëîëò, îð÷íû òàëõëàëò, îé ìîäûã
èõ õýìæýýãýýð îãòëîõ áîëîí îðãàíèê áîõèðäëûí óëìààñ äîðîéòîëä îðñîîð
áàéíà. Òóóë, Åðºº, Îðõîí ãîëóóäûí ñàâ íóòãóóäàä àëò îëáîðëîëòûã èõ
õýìæýýãýýð õèéñíýýñ ãîë, ãîðõèíû õóðäñàíä èõ õýìæýýíèé òóíàäàñ ¿¿ñ÷
çàãàñíû ¿ðæèë, õºâðºëèéí õºãæëèéí ýõíèé áîëîí äàðààõü ¿å øàòóóäàä èõ
õýìæýýíèé àþóë ó÷ðóóëàõ áîëëîî. Àëòûã öèàíèä àøèãëàí ÿëãàõ àþóëòàé
îëáîðëîëòûã Áóëãàí àéìãèéí Òýøèã ñóìàíä Ýãèéí ãîëûí ýõ îð÷ìîîñ
ñàëààëàí óðñàõ Òàâò ãîë äýýð õèéæ áóé áºãººä öèàíèä íü óã óñàí ñàíä
õóðèìòëàãäàí òóíàäàñ ¿¿ñãýñíýýñ óðñãàëûí äîîä õýñýãò àìüäàðäàã á¿õ
àìüä îðãàíèçìóóäûã õîðäóóëæ áàéíà. Õýò àøèãëàëòòàé õîëáîãäîí ¿¿ñýõ
òóíàäàñæèëò íü Îðõîí, Ñýëýíãý, Èäýð, ×óëóóòûí ãîëóóäàä èõýýõýí àþóë
ó÷ðóóëæ áàéãàà áºãººä Òóóë, Õàðàà ãîëóóäûí çàðèì õýñã¿¿äýä îðãàíèê
áîõèðäîë èõ áàéíà. Ãàçàð àøèãëàëòûí ººð÷ëºëò, áýë÷ýýðèéí òàëõëàëò, îé

23

ìîäûã èõ õýìæýýãýýð îãòîëñîí áîëîí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò çýðýã õ¿÷èí
ç¿éë¿¿äèéí íºëººãººð 1980 îíû ñ¿¿ë ¿åýñ ýõëýí óñíû ò¿âøèí áàãàñàõ
áîëñîí.

Òóë õàìãààëàõ íèéãýìëýã íü Ýã-¯¿ð ãîëûí óñíû õàãàëáàðò ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëäàã áºãººä òóõàéí íèéãýìëýãò óã çàãàñûã õàìãààëàõòàé
õîëáîîòîé ìàø îëîí òîîíû ñàíàà÷ëàãà ãàð÷ áàéäàã.

Òóñ á¿ñ íóòàãò àæèëëàõ áàéãàëü õàìãààëàã÷äûí õîîðîíäîõ àæëûí
óÿëäàà õîëáîîã ñàéæðóóëàõ, õóëãàéí àí÷äûí õºäºëãººíèéã õÿíàõ,
ìºðäºõ.
Àÿëàë æóóë÷ëàëààð áîëîí ñîíèðõëûí æóðìààð áàðèàä-àëàõ àðãà ç¿éã
àøèãëàõûã õîðèëîæ, çàãàñ÷äûí ó÷ðóóëàõ õîõèðëûã òîîöîõ çàìààð óã
ç¿éëèéí õîðîãäëûí çýðãèéã Àìüòíû òóõàé õóóëüä òîéìëîí îðóóëàõ.
Òóõàéí ç¿éëèéí ¿ðæèëä ñààä ó÷ðóóëàõààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëæ,
õàìãààëàõûí òóëä áàðèàä-áóöààæ òàâèõ àãíóóðò çîðèóëñàí ÿíç á¿ðèéí
öàã õóãàöààãààð íýýõ áîëîìæòîé çàãàñ÷ëàëûí õýä õýäýí á¿ñèéã
áàéãóóëàõ.
Îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíä øààðäëàãà òàâèõ, òóõàéëáàë, àí
àãíóóðûí õîðèãèéã çºð÷èæ áóé ¿éëäëèéã ìºðäºõ, èëð¿¿ëýõ àðãà
õýìæýý àâàõûã àëáàí ¸ñîîð ¿¿ðýã áîëãîõ.
Àéìàã ñóìäûí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà, çàãàñ àãíóóðûí êîìïàíèóä
áîëîí ñóäëàà÷äûí õàìòûí àæèëëàãààã òóñ çàãàñíû òàðõàö íóòãèéí
õýìæýýíä íýìýãä¿¿ëýõ.
Óñíû õàãàëáàðûí ìåíåæìåíòèéí øèíý õóóëèéã àøèãëàí àéìàã
õîîðîíäûí õàìòûí àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä õèë äàìíàñàí óñíû õàãàëáàðò
çîðèóëñàí õàìãààëëûí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ.
Áèîëîãèéí áîëîí ýêîëîãèéí õîëáîãäîë á¿õèé ñóðãóóëü, áàéãóóëëàãàä
çîðèóëàí òóë õàìãààëëûí òàëààðõ åðºíõèé ìýäýýëýë îëãîõ, ìºí
ò¿¿íèéã õàìãààëàõ õóóëü ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò áîëîí õóëãàéí àí÷èíòàé
òààðàëäñàí òîõèîëäîëä èðãýíèé ýäëýõ ýðõ çýðýã àñóóäëûã òóñãàñàí
ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ.
Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàëáàðûí îðîëöîîã áèé áîëãîõ ¿¿äíýýñ äýìæèõ,
õýñýã òóñ á¿ðò ¿íäýñëýñýí áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíòèéí ñèñòåì,
õàðèëöàí áóóëò õèéõ ñèñòåì áèé áîëãîõ ìºí çàãàñíû àæ àõóéí
ìåíåæìåíòèéí ñèñòåì áèé áîëãîõ, ñïîðò àãíóóð ýðõëýã÷èä áîëîí áóñàä
õýñã¿¿äèéí õîîðîíäûí õàìòûí àæèëëàãààíààñ îðëîãî îëîõ áîëîëöîîã
îëãîõ.
Á¿õ çàãàñ÷äûí (ãàäààäûí áîëîîä Ìîíãîëûí) äóíä áàðèàä-áóöààæ
òàâèõ àðãà÷ëàëûã áîëîâñðóóëàí õýâëýí ñóðòàë÷èëàõ.


Õÿíàñàí: Ã. Áààñàíæàâ, S. Chandra, Ì. Ýðäýíýáàò, J. E. M. Baillie, D. Gilroy,
Z. Hogan, L. Joppa, M. Kottelat, Á. Ìýíäñàéõàí, A. Parkinson, K. Smith,
J. Vander Zanden.

24

Íîì ç¿é
published 1948).

Matveyev, A.N., Pronin, N.M., Samusenok, V.P. and Bronte, C. R. (1998). Ecology
of Siberian taimen Hucho taimen in the Lake Baikal Basin. Journal of Great
Lakes Research 24(4): 905-916.

Skopet, M. B. (2005). Trip report (Eg-Uur watershed drainage, April 10 – May 5,
2005). Report to Taimen Conservation Fund.

Vander Zanden, J. (2005) Mongolia taimen research project. Recommendations from
Professor Jake Vander Zanden. Report to Taimen Conservation Fund.

Wingard, J.R., and Odgerel, P. (2001). Compendium of environmental law and practice
and Mongolian).

25

ÝÌÇÝÃ

Oreoleuciscus
angusticephalus Bogutskaya,
2001


Ãýðýë çóðãèéã M. Ýðäýíýáàò

Ò¿ãýýìýë íýð: Lake osman, bigmouth osman (Àíãëè), Íîõîé ñóãàñ (Ìîíãîë)
ªìíºõ õóâèëáàð: Oreoleuciscus pewzowi

Ä¿ðñëýë
Ýíý çàãàñíû äîîä ýð¿¿ íü óðò, òîëãîé òîìòîé. Áèåèéí óðò íü ãîëäóó 700-
800 ìì, æèí íü 10 êã õ¿ðäýã (Dulmaa, 1999). Oreoleuciscus òºðëèéí çàãàñíû
àíãèëàë ç¿éí àñóóäàë íýëýýä òºâºãòýé (M. Kottelat, àìàí ìýäýý; M.
Ýðäýíýáàò, àìàí ìýäýý).

Äýëõèéí õýìæýýíä: Ýìçýã, Â1ab(iii,v)
Á¿ñ íóòàãò: Ýìçýã, B1ab(v)
Õóóëü öààçàíä: Ìîíãîëûí Àí àãíóóðûí òóõàé õóóëèíä 4-ð ñàðûí 15-íààñ 8-
ð ñàðûí 1-íèé õîîðîíä àãíàõûã õîðèãëîñîí. Ìîíãîëûí Àí àãíóóðûí òóõàé
õóóëèíä Oreoleuciscus spp òºðºëä õàìààðàõ á¿õ çàãàñûã 4-ð ñàðûí 15-íààñ 8-
ð ñàðûí 1-íèéã õ¿ðòýë àãíàõûã õîðèãëîñîí (Wingard & Odgerel, 2001) õýäèé
÷ ýíýõ¿¿ õîðèãèéã õýðýãæ¿¿ëýõ íü íýëýýä òºâºãòýé áàéäàã. Ýíý ç¿éë íü Õàð
óñ íóóðûí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàðò áîëîí Óâñ íóóðûí äàðõàí öààçàò
ãàçðûí íóòàã äýâñãýðò áàãòàõ õýä õýäýí íóóðò òîõèîëääîã. Ãýõäýý ýäãýýð
íóòàã äýâñãýð íü óã ç¿éëèéã õàìãààëàõòàé õîëáîîòîéãîîð õàìãààëàëòàíä
îðîîã¿é þì.

Òàðõàö
Á¿ñ íóòàãò: Õàð óñ, Õàð, Íîãîîí, Õÿðãàñ, À÷èò,
Òîëáî, ¯¿ðýã íóóð (Òºâ Àçèéí ãàäàãø óðñãàëã¿é
àé ñàâ).

Öýâýð óñòàé íóóðàíä àìüäàðäàã ýëäýâ èäýøò ç¿éë.

Ýíý ç¿éë çàãàñ íü õóóëü áóñ àãíàëòààñ áîëæ õîâîðäñîí. Õàìãààëàëòàé ãàçàð
íóòãèéí ãàäíàõ á¿ñýä èõ õýìæýýãýýð àãíàõààñ ãàäíà õàìãààëàëòàé íóòàã
äýâñãýðò ÷ õóëãàéãààð àãíàõ ÿâäàë èõ òîõèîëääîã.

26

Ýíý ç¿éë íü Ìîíãîë îðíû õóóëèàð õàìãààëàãäñàí õýäèé ÷ ºíººã õ¿ðòýë
õàìãààëàõ òàë äýýð òóñãàéëñàí àðãà õýìæýý àâààã¿é áàéãàà.

Ïîïóëÿöèéí õýìæýý, ïîïóëÿöèéí öààøäûí õàíäëàãà áîëîí ¿ðæëèéí
ãàçðûí áàéðøëûã òîãòîîõ.
Õàð óñ íóóðûí áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàð, Óâñ íóóðûí äàðõàí
öààçàò ãàçðûí áàéãàëü õàìãààëàã÷èä áîëîí ìåíåæåð¿¿äèéí
õîîðîíäûí àæëûí óÿëäàà õîëáîîã ñàéæðóóëàõ, ìýäýýëýë ñîëèëöîõ
áîëîìæîîð õàíäàõ.
Óã ç¿éëèéí àãíóóðûí ìýäýýëëèéã àëáàí ¸ñîîð á¿ðòãýëä îðóóëàõ.
Ýíý ç¿éëèéí õîðîãäëûí çýðãèéã õÿíàæ Àìüòíû òóõàé õóóëèíä òîéìëîí
îðóóëàõ.



Íîì ç¿é
Bogutskaya, N.G. (2001). A revision of Altai osmans of the genus Oreoleuciscus
(Cyprinidae: Leuciscinae) with a description of a new species, O.
angusticephalus, from River Kobdo (Hovd) system, West Mongolia. New
contributions to freshwater ﬁsh research: Proceedings of the Zoological
Institute of the Academy of Sciences of the USSR 287, 5-43.


and Mongolian).

Oreoleuciscus humilis Warpachowski, 1889


Ò¿ãýýìýë íýð: Small osman, dwarf osman (Àíãëè), Äàâæàà ñóãàñ (Ìîíãîë)

Ä¿ðñëýë
Ýíý ç¿éë íü ìàø æèæèãõýí áºãººä áèåèéí óðò íü 200 ìì õ¿ðäýã (Dulmaa,
1999). Äàâæàà ñóãàñ íü 15 íàñàëäàã. ¯ðæèë íü 6-ð ñàðûí ñ¿¿ëýýñ 8-ð ñàð õ¿ðòýë
¿ðãýëæèëäýã. Äàâæàà áîëîí íóóðûí ãýñýí õî¸ð õýëáýðýýð òýìäýãëýãäýýä

27

áàéãàà. Ãîâèéí ïîïóëÿöè íü íýã ç¿éëèéí äîòîð õýä õýäýí õýëáýð, ýñâýë ººð
ººð ç¿éë¿¿ä áàéæ áîëîõ áîëîìæòîé õýä õýäýí òóñãààðëàãäñàí ïîïóëÿöèàñ
á¿ðääýã (M. Kottelat, àìàí ìýäýý; Ì. Ýðäýíýáàò, àìàí ìýäýý).

Á¿ñ íóòàãò: Ýìçýã, B2ab(ii,iii,iv,v)
Õóóëü öààçàíä: Ìîíãîëûí Àí àãíóóðûí òóõàé õóóëèíä Oreoleuciscus sp
òºðºëä õàìààðàãäàõ á¿õ çàãàñûã àãíàõûã 4-ð ñàðûí 15-íààñ 8-ð ñàðûí 1-
íèéã õ¿ðòýë õîðèãëîñîí (Wingard & Odgerel, 2001) õýäèé ÷ ýíýõ¿¿ õîðèãèéã
õýðýãæ¿¿ëýõ íü òºâºãòýé áàéäàã.

Òàðõàö
Äýëõèéí òàðõàö: Òýðýõîë íóóð (Òóâàãèéí ÁÍÓ,
ÎÕÓ), Îáü ìºðíèé ýõíèé íóóðóóä (ÎÕÓ),
Ìîíãîë.
Á¿ñ íóòàãò: Òààöûí Öàãààí, Áººí Öàãààí, Îðîã,
ìºí Ñàíãèéí äàëàé íóóð, Áàéäðàã, Îíãè, Òýñ,
Õ¿íã¿é, Ò¿éí, Òàðíà, Õ¿éòýí ãîë, ìºí Ãîâèéí
õºíäèéí íóóðóóä áîëîí Èõ íóóðóóäûí õîòãîð
(Òºâ Àçèéí ãàäàãø óðñãàëã¿é àé ñàâ), Ñýëýíãý ìºðºí ò¿¿íèé öóòãàë ãîëóóä,
Îðõîí ò¿¿íèé öóòãàë ãîëóóä (Õîéä ìºñºí äàëàéí àé ñàâ).

Ãîë òºëºâ æèæèã ãîë, ãîðõè, íóóðò òîõèîëäîíî.

Ýíý ç¿éë íü Ãîâèéí õºíäèéí íóóðóóä õàòàæ øèðãýñíýýñ èõ õýìæýýãýýð
õîðîãäñîí, òóõàéëáàë, Óëààí íóóð ºíººãèéí áàéäëààð á¿ðýí õàòñàí áºãººä
Îðîã íóóð 1980 îíä áàðàã õàòàæ õóóðàéøñàí. Ãîâèéí õºíäèéí íóóðóóäàä
àëò îëáîðëîëòûí óëìààñ, õàðèí Ñýëýíãý, Îðõîí ò¿¿íèé öóòãàë ãîëóóäàä
òàðõàõ çàãàñ íü àìüäðàõ îð÷íû äîðîéòëîîñ õîðîãäîõ áîëñîí.


Ýíý ç¿éëèéí òàëààðõ ìýäýýëýë ìàø áàãà áàéãàà. Èéìä óã ç¿éë çàãàñíû
åðºíõèé áèîëîãè, ïîïóëÿöèéí õýìæýý, ¿ðæëèéí ãàçðûí áàéðøèë,
í¿¿äëèéí çàì, áóñàä ç¿éëòýé õàðèëöàõ áàéäàë áîëîí òóíàäàñæèëò,
áîõèðäëûí íºëººã ñóäëàõ øààðäëàãàòàé.
Ãîâèéí ïîïóëÿöè íü ººð ç¿éë¿¿ä ¿¿, ýñâýë íýã ç¿éëèéí äîòîðõ õýëáýð
¿¿ ãýäãèéã òîäîðõîéëîõ ãåíåòèêèéí áîëîîä ìîðôîëîãèéí ñóäàëãààã
ÿâóóëàõ.
Õàìãààëëûí òºëºâëºãºº áîëîí ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæëûã Îðîñûí
ýðäýìòýäòýé õàìòðàí ã¿éöýòãýõ.

28

îðóóëàõ.



Íîì ç¿é

and Mongolian).

Thymallus brevirostris
Kessler, 1879


Ãýðýë çóðãèéã M. Ýðäýíýáàò

Ò¿ãýýìýë íýð: Mongolian grayling (Àíãëè), Ìîíãîë õàäðàí (Ìîíãîë)

Ä¿ðñëýë
Ìîíãîëä îëäñîí õàìãèéí òîì õàäðàí áèåèéí õýìæýý Õîâä ãîëûí ýõíèé
íóóðóóäàä 70 ñì, áèåèéí æèí íü 3 êã-ä õ¿ð÷ áàéñàí (Áààñàíæàâ, Öýíä-Àþóø
2001).

Äýëõèéí õýìæýýíä: Ýìçýã, Â2ab(iii,v)
Á¿ñ íóòàãò: Ýìçýã, B2ab(iii,v)
Õóóëü öààçàíä: Ìîíãîëûí Àí àãíóóðûí òóõàé õóóëèíä àãíóóðûí çàãàñûã
4-ð ñàðûí 1 íýýñ 6-ð ñàðûí 15-íû õîîðîíä àãíàõûã õîðèãëîñîí áîëîâ÷ ýíý
õîðèãèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä íýëýýä õ¿íäðýë ó÷èðäàã (Wingard & Odgerel, 2001).
Õàäðàíãèéí òàðõàö íóòãèéí 80 îð÷èì õóâü íü ÿíç á¿ðèéí õàìãààëàëòàé
íóòàã äýâñãýðò õàìààðàãääàã áîëîâ÷ óã çàãàñûã õàìãààëàõ àñóóäëààð òóõàéí
íóòàã äýâñãýð õàìãààëàëòàíä îðîîã¿é áîëíî.

29

Òàðõàö
Á¿ñ íóòàãò: Õîâä, Çàâõàí, Áîãä ãîëóóä áîëîí Õàð,
Õàð Óñ, À÷èò, Òîëáî, Àéðàã, Òàë, Õîòîí, Õîðãîí,
Äàÿí, Õºõ íóóð (Òºâ Àçèéí ãàäàãø óðñãàëã¿é àé
ñàâ).

Öýâýð óñòàé íóóð, ãîëóóäàä íóòàãøèõ ýëäýâ èäýøò çàãàñ.

Ýíý ç¿éë íü õýä õýäýí Äàðõàí Öààçàò ãàçàð íóòãèéã õàìàðñàí á¿ñ íóòàãò
òàðõàõ áîëîâ÷ õóóëü áóñààð àãíàõ ÿâäàë õàà ñàéã¿é òîõèîëääîã. ßíç á¿ðèéí
õ¿÷èí ç¿éëèéí íºëººëëèéí óëìààñ (ÿëàíãóÿà Õîâä ãîëûí äàãóó) àìüäðàõ
îð÷èí íü äîðîéòîëä îðñíîîñ íýëýýä õýìæýýãýýð õîðîãäñîí. Íóóð õàòàæ
øèðãýõ, áýë÷ýýðèéí òàëõëàëò áîëîí íóóð îð÷ìûí óðãàìëûã àâ÷ àøèãëàõ,
çàì áàðèõ, àëò îëáîðëîëòûí ¿éë àæèëëàãààíû ñºðºã íºëºº çýðãýýñ ¿¿äýí
õºðñ ýëýãäýæ, òóíàäàñæèëò ¿¿ñäýã áàéíà. Õîâä àéìãèéí ãîëóóä íü Àëòàé
áîëîí Õîâä õîòûí áîëîâñðóóëàëã¿é õàÿñàí õîã õàÿãäëààð áîõèðäñîí.
Ìºí Õàð áîëîí Õàð-Óñ íóóðóóäûí õîîðîíä ×îíîõàðàéõ ãîë äýýð áàðüæ
áóé óñàí öàõèëãààí ñòàíö íü ÿëàíãóÿà Õàð íóóðûí õàäðàíãèéí í¿¿äëèéã
ñààòóóëàõ òºäèéã¿é á¿ð çîãñîîæ áîëçîøã¿é þì. Òóñ òºñëèéã ñàíàà÷ëàã÷,
õýðýãæ¿¿ëýã÷äýä õàìãààëëûí òàëààðõ çºâëºìæ ºã÷ áàéñàí þì. Ò¿¿í÷ëýí á¿ñ
íóòãèéí ò¿âøèíä ìºõñºí ïîïóëÿöèéã íºõºí ñýðãýýõ ÿâöàä ãåíåòèê õîðøëûí
õóâüä òîõèðîõã¿é áîëñîí òðàíñëîêàöèéí óëìààñ ãåíåòèê áîõèðäîëä îðîõ íü
óã ç¿éë èõ õýìæýýãýýð õîðîãäîõ ¿íäñýí øàëòãààí áîëäîã áàéíà.


Õîâä ãîëä äàëàí áàéãóóëàõ òºñºëòýé õîëáîî òîãòîîí öààøèä àâ÷
õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãà á¿õèé çºâëºìæèéã ñàíàë áîëãîõ.
Õàìãààëàëòàíä îðñîí íóòàã äýâñãýðèéí áàéãàëü õàìãààëàã÷èä áîëîí
ñóäëàà÷äûí õàìòûí àæèëëàãààã íýìýãä¿¿ëýõ, ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîé,
í¿¿äëèéí áîëîí ¿ðæëèéí ãàçðóóäûã ñîíèðõîã÷ õýñã¿¿äèéí õîîðîíäîõ
ìýäýýëëèéí ñîëèëöîîã ñàéæðóóëàõ.
Óã ç¿éëèéí àãíóóðûí ìýäýýëëèéã àëáàí ¸ñíû á¿ðòãýëä îðóóëàõ.
Îðîí íóòãèéíõàí áîëîí èõ äýýä ñóðãóóëèóäûí äýìæëýã, òóñëàëöààãààð
óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò òóõàéí á¿ñ íóòàãò õýðõýí íºëººëæ áóéã ñóäëàõ.
îðóóëàõ, ìºí ¿ðæëèéí ¿åä àãíóóð õèéõèéã õÿçãààðëàõ àðãà õýìæýýã
áîëîâñðóóëæ õóóëèàð áàòàëãààæóóëàõ.



30

Íîì ç¿é
Áààñàíæàâ, Ã., ß. Öýíä-Àþóø (2001). Ìîíãîë îðíû çàãàñ ADMON õýâëýëèéí
Dulmaa, A. (1999). Fish and ﬁsheries of Mongolia. In: Petr, T. (Ed). Fish and ﬁsheries
and Mongolian).

Brachymystax lenok
(Pallas, 1773)

Îâîã: Õóëäûíõàí

Ò¿ãýýìýë íýð: Lenok
(Àíãëè), Çýâýã (Ìîíãîë)

Ãýðýë çóðãèéã M. Skopets
Ä¿ðñëýë
Çýâýã íü óäààí ºñºëòòýé çàãàñ áºãººä áèåèéí óðò íü 670 ìì, æèí íü 3.25
êã õ¿ðýõ áîëîâ÷ 6 êã æèíòýé áîäãàëü òîõèîëäîæ áàéñàí (Berg, 1962).
¯ðæëèéí áóñ ¿åä áîäãàëèóä àëòëàã áîð ºíãºòýé áàéõ áà ¿ðæëèéí ¿åä áèå
íü áàðààí óëààâòàð, öýýæíèé áîëîí íóðóóíû ñýë¿¿ð íü îëîí ºíãº ¿ç¿¿ëäýã.
Îðîñûí ñóäëàà÷èä Àìàð ìºðíèé ñàâä ìîðôîëîãè áîëîí ãåíåòèêèéí õóâüä
àëñëàãäñàí ìîíõîð õîøóóò, øºâãºð õîøóóò çýâýã ãýñýí õî¸ð õýëáýðèéã
òýìäýãëýñýí (Bogutskaya & Naseka, 2004). Øºâãºð õîøóóòàé çýâýã çàãàñûã
B. lenok õýìýýí íýðëýõ áîë ìîíõîð õîøóóò çýâýãèéí àíãèëàë ç¿éí íýðøëèéí
òóõàé àñóóäàë òîäîðõîé øèéäýãäýýã¿é áàéíà. Îäîîãîîð B. tumensis õýìýýí
íýðëýæ áàéãàà õýäèé ÷ óäàõã¿é ººð÷ëºãäºæ ìàãàäã¿é (Ì. Kottelat, àìàí
ìýäýý). Øºâãºð õîøóóò çýâýã íü Ìîíãîëä Õîéä ìºñºí äàëàé, Íîìõîí
äàëàéí àé ñàâûí ãîë ìºðºíä òàðõäàã áîë ìîíõîð õîøóóò çýâýã íü çºâõºí
Íîìõîí äàëàéí àé ñàâä òîõèîëääîã áàéíà.

Á¿ñ íóòàãò: Ýìçýã, A3d

Òàðõàö
Äýëõèéí òàðõàö: Õîéä ìºñºí äàëàéí àé ñàâ,
Íîìõîí äàëàéí àé ñàâ, Îáü ìºðºí áîëîí Èðòûø
ãîë, Àìàðûí ñàâ (ÁÍÕÀÓ, ÎÕÓ, Êàçàêñòàí,
Ìîíãîë, ÁÍÑÓ).
Á¿ñ íóòàãò: Ñýëýíãý, Îðõîí, Åðºº, Òóóë, Äýëãýð
Ìºðºí, Ýã, ×óëóóò, Ñóìàí, Èäýð ãîëóóä, Õºâñãºë,
Òýðõèéí öàãààí, ªãèé íóóð, ìºí Äàðõàäûí

31

Conservation ap for_mong_fishes_mon

Conservation ap for_mong_fishes_mon

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (17)

Viewers also liked

Viewers also liked (19)

More from nayna-1

More from nayna-1 (20)

Conservation ap for_mong_fishes_mon