SlideShare a Scribd company logo

Osmanli esnafi

•
•
Holistik Danışmanlık Hiz. Ltd.Şti.
Holistik Danışmanlık Hiz. Ltd.Şti.

Orducu Esnafı

Education
1 of 164
Download to read offline
Publication Data: Bülent Çelik, ‘Osmanlı sefer organizasyonlarında kentli esnafın getirdiği çözümler: Orducu Esnafı’, EJOS, VII (2004), No. 11, 1-163. ISSN 0928-6802 © Copyright 2004 Bülent Çelik. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, translated, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the prior written permission of the author.
OSMANLI SEFER ORGANİZASYONLARINDA KENTLİ ESNAFIN GETİRDİĞİ ÇÖZÜMLER: ORDUCU ESNAFI Bülent Çelik* Giriş Elinizdeki bu çalışma Osmanlı askeri sistemi içerisinde yer alan ancak bugüne kadar üzerinde pek de durulmamış ve diğer askeri birliklerle karşılaştırıldığında görece küçük bir topluluğu kapsayan Osmanlı seferlerindeki orducu esnafını ele almaktadır. Günümüzde yakın yıllara ait ve çeşitli Osmanlı seferlerini ele alan çalışmalarda büyük bir artış gözlemlenmektedir. Bu çalışmalarda çalışma konusu olarak seçilen sefer, başlangıcından bitişine kadarki süre içersinde çok yönlü olarak ele alınıp incelenmekte ve Osmanlı sefer organizasyonuna ait çeşitli saptamalara ulaşılmaktadır. Yapılan bu türden çalışmalar savaş dönemlerindeki Osmanlı askeri sistemini anlamaya yöneliktir. Genellikle tımar sistemiyle birlikte ele alınagelen Osmanlı askeri sistemi bu yönüyle eksik kalmaktadır. Seferlere tasarruf ettiği dirliğinin büyüklüğü oranında donanımlı asker getirmekle yükümlü olan tımarlı sipahiler ya da işleri zaten savaşmak olan ve bunun için ulufe alan yeniçeri ve diğer kapıkulu askerleri ile sonraki dönemlerde eyalet valileri tarafından sadece savaş dönemlerinde tutulan ve çok çeşitli kaynaktan gelerek yine çeşitli adlarla anılan ücretli askerlerin incelenmesi işin sadece bir yönüdür. Oysa Osmanlı fetih siyasetinde kullanılan ve askeri sistemin kuruluşu ve olgunlaşması sırasında kullanılan kaynaklar çok çeşitlidir ve etkin kullanıldıkları zamanlarda Osmanlı seferlerindeki başarı bu etkinlikle doğru orantılı olarak artmaktadır. Büyük sayılardaki askeri birliklerin çok uzun mesafeleri katederek ulaştıkları savaş alanlarında yapılan savaşların göze batması kadar olağan bir durum yoktur. Oysa orada yapılan savaş kadar önemli bir diğer olgu da o noktaya gelebilmektir. Gerek batı yönünde gerekse doğuya yapılan seferlerde olsun Osmanlı askerleri zaman zaman -ve sık olarak- çok * Yrd. Doç. Dr. Bülent Çelik, Adnan Menderes Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Aydın, Türkiye.
BÜLENT ÇELİK kötü şartlarla mücadele etmek zorunda kalmışlardır. İşte bu noktada Osmanlı sefer organizatörlerinin karşılarına çözmeleri gereken ve lojistik konusunda olan pek çok sorun ortaya çıkmaktadır. İmparatorluk ne denli büyük ve zengin kaynaklara sahip olursa olsun dönemin ulaşım teknolojisi, coğrafya ve iklim gibi etmenler askerlerin lojistik desteklenmelerine olumsuz yönde etki yapmaktadır. Osmanlı askeri daha düşmanla savaşmadan önce bu etmenlerle savaşmak zorunda kalmaktadır ve bu durum sadece Osmanlı Devleti’ne özgü bir durum değildir. Tıpkı başka alanlarda, örneğin Venedik’in hububat ticaretinin düzenlenmesinde ve büyük kentlerin kötü hasat yıllarında doyurulmasındaki uygulamaları ile XVII. yüzyılda İtalya’daki yönetimlerin başıbozuk, paralı askerlerle başa çıkma yöntemlerindeki benzerliklerde olduğu gibi lojistik alanındaki uygulamalarda Osmanlı ve diğer devletler arasındaki benzerliklerin saptanması orducu benzeri kurumların var olup olmadıklarının incelenmesi, karşılaştırmaya gidebilmek açısından ilginç olacaktır. Ancak çalışmanın asıl amacı bir kurum olarak Osmanlı kentlerinden oluşturulan orducu esnaf gruplarının seferlerde Osmanlı askerinin ne türden ihtiyaçlarına cevap verebildikleri ve bu türden uygulamaların başarı kazanıp kazanamadıklarıdır. Bir ordunun savaş gücünün belirlenmesi büyük ölçüde lojistik desteğin ne denli sağlıklı sağlandığına bağlıdır. Orduların iç düzeni, bir devletin iç ilişkilerinin ve toplumun bir ifadesidir; savaş birlikleri ve halk birbirine bağlıdır ve birbirlerinden ayrı olarak sadece kısa zaman dilimleri içersinde bir sosyo-ekonomik yapıda varolabilirler. Osmanlı Devleti’nin seferlerden çok daha önce sefer sırasında askerin ihtiyaç duyduğu birtakım hammaddeleri tebasından tedarik etmeye çalıştığı bilinmelidir. Büyük ölçüde tarımsal üretimden ve bunun üreticileri olan re’âyâ’dan sağlanmaya çalışılan hububat ve canlı hayvan türündeki metalar vergi karşılığı olarak talep edilmektedir. Ordunun geçeceği güzergâhlarda önceden stoklanan bu türden veya mamul -örneğin peksimet gibi- malların akışının düzenli olarak sağlanması büyük ölçüde yerel yetkililerin becerikliliğine bağlıdır. Osmanlı ordusunun sefer sırasındaki düzeni gerek yerli gerekse yabancı kaynaklarda zaman zaman hayranlıkla betimlense de bazen işler umulduğu gibi gitmemektedir. Kötü giden bir hasat re’âyâ’nın sefer organizasyonuna katılımını zorlaştırmakta, tarımsal ürünlerin istenilen fiyatlarla temininde güçlükler çekilmektedir. Sayıları yüz binlerle ifade edilen bir topluluğun doyurulması, teçhizatının bakımının ve barınmasının sağlanılması, ve gideceği yere ulaştırılması toplumun tümünün katılımıyla sağlanmaya çalışılmaktaydı. Ancak orduya gerekli hammaddelerin sağlanması ve gerektiği zaman kullanılmasının yanı sıra toplanan bu metaların askerlerin işine yarayacak fonksiyonlara kavuşturulması, diğer bir deyimle işlenmiş mamul mallara dönüştürülmesi gerekliliği bulunmaktadır. Bu türden malların seferler sırasında orduda hammadde halinde bulunması mamul mallara olan ihtiyaçların giderilmesinde pek de bir işe yaramayacaktır. Bu iş için ayrı uzmanlara ihtiyaç duyulacağı açıktır. Bu uzmanlar tarımsal üreticilerden orduya aktarılan hammaddeleri işleyip, askerlerin kullanımına sunacaklar, 2
ORDUCU ESNAFI böylelikle sefer sırasında çekilen sıkıntıların askerler tarafından daha az hissedilmesine neden olacaklardı. Bu uzmanlar da yaşadıkları yerlerden yani Osmanlı kentlerinden sağlanmaya çalışılmıştır. Kent için üretim yapan bu uzmanlar birliği, sivil halk için yaptıkları üretimlerinde kullandıkları bilgileri sefer süresince askerlere sunmaktadırlar. Bu görevlilere genel olarak orducu esnaf denmektedir. Lonca-devlet işbirliğinin sonucu oluşturulan bu grupların, askerî sayılmayan ancak askeri sisteme entegre edilen diğer başka gruplarla pek çok benzerlik göstermekle beraber, işlev açısından özgün tarafları da bulunmaktadır. Sürekli olmasa da belli dönemler için yapılan bu türden görevlendirmelerde merkezi devletin öteden beri loncalarla kurduğu sıkı ilişkilerin rolü büyüktür. Kentlerde yaşayan halkın ihtiyaçları için loncalar tarafında gerçekleştirilen üretimin halkın sıkıntıya düşmemesine büyük önem veren Osmanlı devlet ileri gelenleri seferlerde de varolan üretim potansiyeli ve bilgisini orducu esnaf aracılığı ile değerlendirmeye çalışmaktadır. Öte yandan uluslararası alanda hakimiyet ve hakimiyet gelişiminden bahsedildiğinde, bunu sağlamadaki en önemli araçlardan birini yani orduları ve orduların savaşlarda kullanılmasını gerektiren politik düşünce tarzı ve eylemleri gözardı edemeyiz. Clausewitz’in dediği gibi “savaş, başka araçlarla siyasi aktivitelerin devam ettirilmesidir. Siyasi mesele bir hedeftir, savaş ise ona ulaşmanın bir aracıdır ve araçlar asla amaçlardan izole edilerek değerlendirilemez”. Bizzat Osmanlı sultanlarının ordularının başlarında yer alarak, uzun ve zahmetli mesafeler katederek ulaştıkları savaş meydanları siyasi hedeflere ulaşmak için katlanmak zorunda oldukları güçlüklerden sadece bir kısmıdır. Osmanlı ordusunun batı ve doğu sınırlarında yaptığı savaşların stratejik değerlendirmeleri konusunda yazıya dökülmüş bilgiler çok azdır. Genellikle Batı kaynaklı olan değerlendirmeler de ancak Clausewitz’den sonra yapılmaya başlanmıştır. Bu eksikliğe rağmen Osmanlıların özel stratejik planlamaları dikkate alındığında bunu gerçekleştiren devlet adamlarının planlarını büyük ölçüde doğru bilgilere dayanarak yaptıkları sonucu çıkarılabilir. Zaman, mekân ve ordularının kuvveti gibi temel prensipleri doğru biçimde hesaba katmışlar, hasımlarının ordularının potansiyelini ve askeri gücünün resmini doğru biçimde görebilmişlerdir. Aynı zamanda muharebe alanlarının coğrafyaları konusunda doğru bilgilere sahiptirler ve harekete geçmek için genellikle zamanlamaları iyiydi. Ancak basit olarak bir karşılaşmaya gidildiğinde Osmanlı Devleti’nin doğu seferlerinde hasmının batıdakine oranla daha zayıf olmasına karşın daha çok sıkıntı çektiği ve sürprizlerle karşılaşma olasılığının daha yüksek olduğu söylenebilir. Çoğu zaman yapılan savaşlardan sonra ilk dönemlerde kazanılan eski hakimiyet alanlarının korunduğu ve eski sınırlara dönüşün gözlemlendiği doğu seferleri, lojistik desteklemelere en fazla ihtiyaç hissedilen organizasyonlardı. İklimsel ve coğrafi şartların zorluğu, toprak verimliliğinin zengin Rumeli’ye göre düşük olması bu seferlerdeki askerlerin ihtiyaçlarının karşılanmasında zorluklara neden olmaktaydı. Osmanlı İmparatorluğu’nun büyük askeri yenilgilerini Doğu’da değil de Batı yönündeki düşmanları karşısında almaları işin teknolojik 3
BÜLENT ÇELİK yönüyle açıklanabilir. Bu yönde yapılan savaşlarda düşmanla karşılaşmak Doğu’dakilere göre daha kolaydır. Ancak yüzyıllar boyunca devam eden mücadele Batılı devletlerin teknoloji ve bilimi savaşlara uyarlamaları, Osmanlı askerleri karşısında peş peşe zafer kazanmalarına neden olmuştur. Batı eksikliğini bilimle kapatmaya çalışırken, Doğu’daki düşman coğrafyasına güvenmektedir. Uzun süren ve düşmanı kovalamakla geçen Doğu seferlerine bu açıdan bakıldığında bu bölge seferlerinde, lojistiğin tartışılmaz derecede iyi bir planlamasının yapılmasının zorunlu olduğu görülecektir. Orducu esnafı bu gözle bakıldığında Osmanlı ordusunun lojistik planlamasının görece küçük bir bölümünü oluşturmakla birlikte, sonuçları bakımından seferlerin politik ve siyasi etkilerinin tüm topluma yayılımında bir araç haline dönüşmektedir. Seferlerde ordunun yanında bulunan devletin pek çok bölgesinden gelen kentli esnaf başarı ya da yenilgilerde devletin yanında yer almaktadır. Seferin zorluklarına diğer askeri sınıflarla beraber katlanmakta, düşmanla yapılan mücadelelerde bazen etkileri çok daha büyük boyutlara ulaşabilen sonuçların bir parçası olabilmektedir. Osmanlı Devleti’ndeki loncaların merkezi yönetim ile ne denli içiçe geçmiş olduğunu bu kurumun varlığı ile göstermesi, devletin loncalardan beklentilerinin sadece sivil hayatdakilerle sınırlı olmadığını, etki ve sayılarının genel sefer organizasyonları içinde uzmanlık isteyen iş alanlarının doldurulmasında belli başlı kaynağı oluşturmaları nedeniyle Osmanlı toplum hayatının her alanında gözlemlenen devlet müdahaleciliği ve düzenleyiciliğinin önemi daha da ortaya çıkmaktadır. Osmanlı toplumunu oluşturan katmanların büyük oranda sefer için istihdâm edilmeleri, askeri döngülerin desteklenmesinde Osmanlı İmparatorluğu’nu oluşturan her cemaat veya bireyin görev aldığı söylenebilir. Sarayın ve başkentin iaşesinin sağlanması dışında en büyük tüketici grubu ordudur ve Osmanlı toplumu genelde bir bütün olarak bu ihtiyacın karşılanması için devletin sınırlarını çizdiği görevlendirmelerde yeralmıştır. Bu çalışma şu ana dek ele alınmamış bir konuya ışık tutmayı, kent esnafının bu işteki sorumluluğunu değerlendirmeyi hedeflemektedir. 4
ORDUCU ESNAFI BÖLÜM I OSMANLI ASKERLERİNİN SEFERLERDEKİ LOJİSTİĞİ Osmanlı Devleti’nin siyasal bir güç olarak ortaya çıktığı ilk dönemlerden itibaren askeri birlikler yani ordu, bu siyasal yapıyı kurmada başlıca etken olmuştur. Yeni fetihler, toprak ve kentlerin ele geçirilmesi, kazanılan küçük çatışma ya da büyük savaşlar pek çok kaynaktan beslenen ordu tarafından gerçekleştirilmiş olgulardır. Osmanlı Devleti’nin henüz beğlik halinde bulunduğu ilk dönemlerdeki ordusu ile daha sonraki askeri yapının farklılaşması, devletin ihtiyaçları gözönünde tutulduğunda normal karşılanabilecek bir gelişmedir. Askeri strüktürel gelişmenin devlet bürokrasisindeki diğer gelişmelerle paralel olması devlet mekanizmasındaki sağlıklı büyümenin bir işareti olarak kabul edilebilir. Osmanlı Devleti ilk dönemlerinde gerçekte profesyonel olmayan pek çok kaynaktan asker devşirirken ki bunlar büyük ölçüde bulundukları coğrafyanın getirdiği tehlikelerle birlikte yaşamaya alışık hareketli Türkmen birlikleri, bu bölgeye yakın İslâm kentlerinde bulunan ahî birlikleri, kırsal alanlardaki yaya ve müsellem olarak adlandırılan çiftçi kökenli piyadeler, uçlardaki hayatın cazibesine kapılmış dervişler ve ele geçirilen topraklardaki Osmanlı beğliğine askeri alanda hizmet etmeyi kabul etmiş gayrimüslim gönüllülerdi. Bu denli çok kaynaktan gelen askerlerin düzenli bir orduyu oluşturmadıkları kabul edilebilir. Bunun temel nedeni Osmanlıların göçebe bir toplum olmalarında yatmaktadır. Çünkü göçebe savaşçılığı, hız, hareket, ani atak ve meydan savaşlarının belirsizliğinden kaçınmak için okçu kullanmaya dayanır. İç Asya tarihinde göçebe savaşçılarının at sırtında iyi okçular olmasının nedeni budur. Taktikleri, kaçar gibi görünmek, uzaktan ok yağdırmak ve pusu kurmak suretiyle düşman yürüyüş düzenini karıştırıp, bozmaya dayanır. Yerleşik düşmanın kararlı bir takibini engelleyen lojistik sorunlarla karşılaştığında veya dağlık bölgelerde, bu yöntem iyi işlemektedir. Ellerinde yeterli insan potansiyeli bulunduğunda, ya da yerleşik halktan kuşatma savaşlarını becerebilecek insanları tuttuklarında, yerleşim bölgelerine, kentlere, kalelere fetih seferleri düzenleyebilmekteydiler. Dev Moğol ordusu İç Asya’da böyle bir insan gücünü askeri alana kaydırabilirken, Bitinya ucunda bu türden geniş bir insan kaynağı bulmak söz konusu değildir. Bu nedenle ilk dönem askeri tarihi, ekonomisine paralel olarak, askeri avantaj adına bir yerleşikleşme öyküsüdür. Bitinya kentlerini ele geçirmek için uzun kuşatmalar ve sabırlı görüşmeler gerekliydi1. Bitinya’daki büyük kentlerin kuşatılması ve ele 1 Rudi Paul Lindner, Ortaçağ Anadolu’sunda Göçebeler ve Osmanlılar (Çev. Müfit Günay), Ankara 2000, s. 73. 5
BÜLENT ÇELİK geçirilmesi Osmanlı askerleri için uzun uğraşlar gerektirmektedir. Henüz bu alanda tecrübesiz ve kendilerine gerekli uzman, araç ve gereçlerden yoksundurlar. Ordu daha çok süvarilere dayanmaktadır. Gerçekten de Osmanlı Beğliği’nin ilk dönemlerinde düzenli bir ordu gücü bulunmamaktadır ve Osman Beğ sefer için köylere tellallar göndererek tımar vaadiyle asker toplamaktadır2. Yararlılık gösteren askerlere verilen bu tımarlar daha sonraları karşımıza çıkacak olan tımar tipinden yani sadece toprağın tasarruf hakkına sahip olmaktan çok, özel mülkiyete yakındır ve babadan oğula geçme özelliği bulunması nedeniyle bir toprak aristokrasisinin oluşmasında etkendir3. Bu dönemde askeri sistem büyük oranda re’âyâ kaynaklıdır. Orhan döneminde (1326-1362) silah altında olan tımarlı sipahi süvarilerinin beğliğin genişlemesi sırasında komşu ülkelerle yapılan savaşlarda sayıca yetersiz olduğu anlaşılmış ve vergi muafiyeti karşılığında re’âyâ’dan yaya, müsellem ve azap adları ile piyade asker toplanmıştır4. Yaya birlikleri her 25 aileden 1 asker çıkarılması ile oluşturuluyordu. Daha sonraları yardımcı askeri sınıflara dönüşecek olan bu piyadelerin en önemlisi azaplardı. Ortaya çıkışları yeniçerilerle aynı döneme rastlayan azaplar 1389 Kosova savaşında, başlarında Kurd Ağa olmak üzere ordunun yan cenahında yeralmaktadırlar5. İstanbul fethedildiği sırada kuşatmaya katılan azapların sayısının 20.000 kadar olması kuvvetle muhtemeldir6. Osmanlı Devleti’nin 1473 yılında Uzun Hasan’a karşı yaptığı Tercan savaşında Rumeli Beğlerbeği Has Murad Paşa’nın emri altında 20.000, Anadolu Beğlerbeği Davud Paşa’nın emri altında da 20.000 azap savaşa katılan birlikler arasındadır7. Seferlerde yaylarla donatılan bu askerlerin Osmanlı ordusundaki varlıkları küçümsenmemelidir. Ordunun temelini oluşturan bu birliklere XVI. yüzyıldaki seferlerde de oldukça sık olarak rastlanacaktır. Örneğin Çaldıran savaşında (1514) Rumeli Beğlerbeği Hasan Paşa’nın emri altında 10.000, Anadolu Beğlerbeği Sinan Paşa’nın emri altında ise 8.000 azap bulunmaktadır8. Kanuni’nin Rodos seferi için Anadolu’dan 20.000, Belgrad seferinde ise 10.000 azab yazılması emr olunmuştur.9. Azap birlikleri 4 Ağustos 1521 yılında Belgrad surları altındaki yeniçerilerle beraber saldırıya katılmışlardı10. Doğu Anadolu’dan toplanan askerler genellikle 2 Herbert Adams Gibbons, The Foundation of The Ottoman Empire, London 1968, s. 81. 3 Fuad Köprülü, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, Ankara 1984, s. 109. 4 Gyula Káldy-Nagy, ‘The First Centuries of the Ottoman Military Organization’, Acta Orienta Hungary, XXXI (1977), s. 162. XV. yüzyılın ilk yarısında yeniden örgütlenen yaya ve müsellemler topları ve zahirenin taşınmasında, ordudan birkaç gün ileride yürüyerek yol ve köprülerin tamir ve yapımında barış zamanı da eğer ihtiyaç olursa inşaat alanında görev almaktaydılar. A.g.e., s. 171. 5 M. Neşrî, Tarih I (Haz: Prof. Dr. Mehmet Altay Köymen), Ankara 1983, s. 139. 6 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, ‘Azab’, İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1949, C. II, s. 83 7 Sabahattin Tansel, Osmanlı Kaynaklarına Göre Fatih Sultan Mehmed’in Siyasî ve Askeri Faaliyeti, Ankara 1953, s. 314. 8 Sabahattin Tansel, Yavuz Sultan Selim, Ankara 1969, s. 54. 9 Uzunçarşılı, a.g.m., aynı yer. 10 Feridun Beğ, Münşe’atü ’s-Selâtîn, İstanbul 1274, C. I, s. 511. 6
ORDUCU ESNAFI yardımcı askeri sınıf olarak orduda görev almaktaydı. Ocak 1552’de Kanuni, İran üzerine açmayı düşündüğü sefer için Erzurum Beğlerbeğine gönderdiği emirde re’âyâ’dan 20.000 azap toplamasını ve bunları balta ve kürekle donatmasını istemişti. Aynı konuda Diyarbakır Beğlerbeğinden de 20-30.000 arası balta ve kürekle donatılmış azap istenmekteydi11. Bu birliklerin yanında I. Murad döneminde Çandarlı Kara Halil Paşa’nın uygulamaya koyduğu ve kaynağını şeriattan alan ispenç hakkının kullanılmasıyla oluşturulan ilk profesyonel Osmanlı savaş piyadesi ortaya çıktı. Küçük yaşlarda ailelerinden alınıp farklı bir kültürle yetiştirilen ve kendilerine yeniçeri adı verilen bu birlikler doğrudan devlete bağlı, kendilerine günlük ulufe ödenen askerlerdir. İslâm’a giren fakat Osmanlı toplumundan yalıtılmaya çalışılan bu askerler gerek savaş alanında gerekse sivil bir itaatsizlik sırasında padişaha siper olacaklardı. Yine bu dönemde Rumeli’de Edirne, Niş, Varna, Sofya, Filibe ve Selanik gibi önemli Bizans ve Sırp kentlerinin ele geçirilmesi Osmanlı ordusunda kullanılacak olan askerlerin çeşitliliğini daha da arttırır. Rumeli’de yapılan savaşlarla itaat altına alınan devletlerin gönderdikleri birlikler -örneğin Sırp kralı, Köstendil Sırp Beği ve Sarac Tatarlarından gelen birlikler- Osmanlı ordusunun oluşturulduğu ilk dönemlerinden itibaren sahip olduğu kozmopolit yapıyı göstermesi bakımından önemlidir. Özellikle Anadolu’da rakip beğliklere karşı yapılan savaşlarda bu bölgedeki düşman beğlerle hiçbir organik bağı olmayan ve farklı dine mensup bu birlikler, Osmanlı ordusunun diğer kesimlerine karşı yeniçerilerle birlikte bir denge unsuru olarak yer almışlardır. Örneğin I. Murad’ın ordusunda, Osmanlı Devleti’ne haraç veren tâbi beğliklerin gönderdikleri önemli miktarda hırıstiyan yardımcı kuvvetlerin bulunduğu bilinmektedir. Yalnız Anadolu seferlerinde değil, Kosova meydan muharebesinde (1389) dahi Osmanlı saflarında tâbi hıristiyan kuvvetleri vardı12. Yine 1402’de Ankara yakınlarındaki Çubuk ovasında Osmanlı ordusunun sağ kanadını oluşturan Anadolu ordusu birliklerinin eski beğlerini Timur’un yanında görerek karşı tarafa geçmeleri ve Yıldırım Bayezid’ı yalnız bırakmaları Osmanlı devlet adamlarının Anadolu seferleri sırasında duydukları endişeleri haklı çıkarmaktadır. Bu savaş sırasında Timur’a karşı direnen kuvvetler yalnızca yeniçeriler ile Osmanlı kroniklerinde Vılkoğlu olarak adı geçen Sırp kralı Stefan Lazareviç’in gönderdiği askerler olmuştur. Bu savaş sonunda Osmanlı Devleti’nin itaat altına aldığı beğliklerin tekrar bağımsızlıklarına kavuşmaları Osmanlı Devleti’ni tarımsal alanla doğrudan bağıntılı Türk kökenli süvarilerin denetim altına alınması için çareler aramaya itti. 11 Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Koğuşlar Kolleksiyonu, No. 888, varak 40-42. 12 Halil İnalcık, Fatih Devri Üzerinde Tetkikler ve Vesikalar I, (2. Baskı) Ankara 1987, s. 143. İnalcık, Osmanlı Devletinin ilk dönemlerinde hıristiyan unsurların orduda istihdam edilmesinin en önemli nedenlerinden birisi olarak Anadolu ve Rumeli’de devamlı hale gelen savaşları ikâme ettirebilmek için şiddetle hissedilen asker ihtiyacının karşılanması olduğunu ileri sürmektedir. Bkz. İnalcık, a.g.e., s. 175 ve 182. 7
BÜLENT ÇELİK Kırsal alanda etkin olan aristokratik bir savaşçı sınıfı merkezileşme çabaları içersindeki bir devletin isteyeceği en son gelişmelerden birisiydi. Buna engel olmak için bulunan çözüm tımar sistemiydi: Osmanlı Devleti’nde çağdaşı olan diğer devletlerde olduğu gibi daha çok tarımsal üretimden elde edilen vergilerin toplanması, gerek coğrafyanın ve ulaşım araçlarının elverişsizliği ve gerekse bu vergileri istenildiğinde toplayacak ölçüde bir bürokratik kadro oluşturmanın maliyetinin çok fazla olması nedeniyle kurulamaması, devletin belirlediği vergileri kaynağında bırakmasını ve karşılığında bazı yükümlülükleri yerine getireceğine dair taahhüt aldığı görevlilere devretmesini beraberinde getirdi. Gerçekten de özellikle Fatih döneminde devlete ait topraklar, getirdikleri sayısal gelirlere göre sınıflandırılmış, dirlik adı verilen bu tür topraklardaki tarımsal gelirlerin toplanması bir görevliye bırakılmış ve bunun karşılığı olarak bu görevliden ekonomik, sosyal ama özellikle bölgesindeki güvenliğin sağlanması ve askeri konularda bir takım taleplerde bulunulmuştur. Ancak merkezi devlet gelirler üzerinde hak iddia eden farklı grupların taleplerini de ancak tarımsal üretimin bağımsız köylüler tarafından yapılması koşuluyla desteklemekteydi. Böylece merkezi devlet açısından, bağımsız köylülük yalnızca devletin gelir kaynağı olmakla kalmıyor onun siyasi meşruiyetinin temelini oluşturuyordu13. Olaya askerî yükümlülükler açısından yaklaştığımızda da bu tür toprakları tasarruf eden bir sipahinin ilk görevinin vergisinin toplanması ve denetimi kendisine bırakılan topraktan sağladığı gelir oranında asker (cebelü) yetiştirmek, donatmak ve istendiğinde bu askerlerle birlikte sefere gitmek olduğunu görürüz. Maîyetiyle savaşa katılan tımarlı sipahi ayrıca savaşa getirdiği bu kişi ya da kişilerin silahlarını, çadırını, levazım ve ulaşımının masraflarını da kendisine tahsis edilen hasılattan karşılamak zorundaydı. Örneğin büyük tımar gelirlerine sahip görevliler, 50.000 akçelik gelir dilimi başına iki sâyebân veya günlük, kendisi için bir perdeli çadır (sokaklu çadır), hazine için bir çadır (çadır-ı hazine), bir yiyecek çadırı (kilâr), bir mutfak çadırı (matbah) ve bir tane eyer ve deri işleri için kullanılmak üzere (sarraçhane) getirmekteydi14. Seferlerde kendi ihtiyaçlarını büyük ölçüde dirliklerinin geliriyle karşılayan bu askerler sayesinde devlet, büyük miktarlarda asker beslemekten kurtulmuş oluyordu. İslamoğlu-İnan’ın inceleme alanı olan Rum vilayetinin nahiyelerinde yaşayan bir sipahi mesela İran’a yapılan bir seferde kendisi, maiyeti hayvanları için gereken yiyeceği yanında götürmezdi. Aynî olarak tahıl ve ürünün öşürünün önemlice bir kısmını pazarda satmak zorundaydı15. Bu şekilde 13 Huricihan İslamoğlu-İnan, Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Köylü, İstanbul 1991, s. 34. 14 V. J. Parry, ‘İslâm’da Harb Sanatı’ (Çev: E. Merçil-S. Özbaran), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, S. 28-29 (1975), s. 212. Tımarlı Sipahilerin seferlerde kullandıkları kendi öz-donanımları hakkında bilgi için bkz. Nicoarà Beldiceanu, XIV. Yüzyıldan XVI. Yüzyıla Osmanlı Devleti’nde Tımar (Çev. Mehmet Ali Kılıçbay), İstanbul 1985, s. 87-98. 15 İslamoğlu-İnan, a.g.e., s. 99. Beldiceanu’nun arşiv çalışmaları sırasında tımar sisteminin Beğliğin kuruluşunun ilk dönemlerinden itibaren geçerli olduğu anlaşılmaktadır. Beldiceanu, a.g.e., s. 17-18. 8
ORDUCU ESNAFI sağladığı nakit sefer sırasında söz edilen ihtiyaçlarının karşılanmasında kullanılacaktı. Ayrıca re’âyâ sipahisine sefere gittiği zamanlarda belli bir miktar nakit akçe ödemekle de yükümlüydü16. İşin ironik yanı sefer hazırlıklarını tamamlamak için kendisine gereken nakit parayı bulabilmek için tımarının mahsulünü pazarda satmak zorunda kalan sipahiler, savaşlar sırasında bu kez kendi ve hayvanlarının karınlarını doyurmak için tahıl satın almak zorunda kalıyorlardı. Öyleki bu alımlar bazen düşmandan bile sağlanabiliyordu. Örneğin Yıldırım Bayezid’ın Karaman beyliğine yürüyüşünde Konya kalesini kuşatması sırasında tarlalarda kaçan re’âyâ tarafından başıboş bırakılan, harmanla dolu tarlalara padişahın yasaklaması üzerine asker tarafından dokunulamamıştı. Üstelik hasat zamanıydı. Ancak bu zahire yokluğundan sıkıntıya düşen Osmanlı askerleri kaleye sığınan tarla sahipleri ile görüşerek tarlalarda vahşi hayvan ve kuşların zarar verdiği bu mahsulü fiyatıyla satın almak istediklerini belirtmişler kaleden çıkan tarla sahibi birkaç ihtiyar mahsüllerini satmışlardır. Bu alış veriş kuşatma altındaki kentte Osmanlı asker ve padişahına karşı bir sempati de yaratmıştır17. İlk dönemlerde Kapıkulu ordusunun büyük sayılarda olmayışı18 ve bunların her türlü lojistik ihtiyaçlarını kendi “orta”larından sağlamaları19 16 Örneğin H. 952/M. 1545-46 tarihli Pojaga kanununda; Vilayet-i Mezbureden olan raiyet kendi beğleri sefere gittikte her haneden ellişer akçe sefer harcı vermek âdeti mu’tâdeleri olmağın minbait dahi sefer-i hümayun vaki’ olup Padişah-ı alempenah hazretleri zatı şerifleri ile seferi zafer-rehbere çıkduklarında her haneden altmışar akçe sefer harcı dahi vermeğe mültezim oldukları ecilden altmışar akçe sefer filorisi dahi kaydolundu. Ömer Barkan, ‘Osmanlı İmparatorluğunda Çiftçi Sınıflarının Hukuki Statüsü I’, Ülkü Mecmuası, S. 49 (1937), s. 44-45. 17 Solak-zâde Tarihi (Haz: Dr. Vahid Çabuk), Ankara 1989, C. I. s. 73-74. Hoca Sadettin Efendi, Tacü’t-tevarih (Haz: İsmet Parmaksızoğlu), Ankara 1992, C. I, s. 198-199. 18 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi (4. baskı), Ankara 1983, C. I, s. 311-313’de belirttiğine göre Kanuni Sultan Süleyman’ın (1520-1566) iktidarına kadar Kapıkulu birliklerinin sayısı 18.000 kadardı. Bunun 12.000’i yeniçeri, 6.000’i de kapıkulu süvarisiydi. 19 Halil İnalcık, The Ottoman Empire. The Classical Age 1300-1600, London 1973, s. 83’deki Saray teşkilatı içinde yer alan birliklerin sayısını gösteren tabloda ehl-i hiref birliklerinin sayıları da verilmektedir. Bu gruplar sefer zamanları da Padişah’ın yanında sefere gitmekteydiler: 1480 1568 1609 1670 Ahûr Hademeleri 800 4.341 4322 3633 Aşçılar 120-160 629 1129 1372 Ehl-i hiref ? 647 684 432 Terziler 200 369 319 212 Çadır Mehterleri 200 620 871 1078 Alem Mehterleri 100 620 228 102 Çaşnigirler 20 ? ? 21 Sakalar ? 25 ? 30 XVI. yüzyılda İstanbul’a gelen Nicholay da aşçı sayısını 150 olarak verir ve bunların acemi oğlanları arasından seçildiklerini, usta aşçıların günde 8 veya 10 akçe, oğlanlarınsa 3 akçe aldıklarını ayrıca hepsinin yılda bir kez baştan ayağa giydirildiğini belirtir. Metin And, 16. Yüzyılda İstanbul. Kent Saray. Günlük Yaşam, İstanbul 1993, s. 117. 9
BÜLENT ÇELİK devlete çok fazla yük getirmemektedir. Gerçi bu hassa birliklerinin hizmetleri büyük ölçüde sefer sırasında padişaha yönelik olmakla beraber yine de seçkin Kapıkulu birliklerinin özellikle beslenme alanındaki ihtiyaçları da gözetilmektedir. Örneğin Galata sarayında bulunan hizmet sınıfının başlıca uğraşı tabbâhlıktı. Yine saray-ı atîk aşçılarının bir sertabbâhının olduğu kayıtlarda bulunmaktadır. Sarayın has fırınlarından başka yeniçerilerin de kendilerine has fodla fırınları vardı20. Yiyecek sektörü dışında gerek seferlerde gerekse taşraya mesleklerini yapmaları için gönderilen kılıççıların varlığı da bilinmektedir21. Yine askeri birlikler arasında bulunan cebeciler silah ve zırh konusunda gerekli tamir ve üretimleri gerçekleştirmekteydi. Tüfengerân, kolçakçıyân, erreciyân ve gazzazân olarak anılan bu birlikler cemaat-i cebeciyân-ı dergâh-ı âlî olarak anılıyorlardı22. Bu sistemde sefer sırasında orduya gerekli olan metaların düzenli akışı sürdüğü müddetçe sorun çıkmamıştır. Ancak asker sayısının aşırı derecede yüksek olduğu seferlerde lojistik problemlerle karşılaşmamak imkansızdır. Örneğin I. Selim’in İran üzerine yaptığı 1514’deki sefer sırasında Osmanlı ordusunun Sivas’a gelinceye kadar 140.000 kişiyi bulduğu bu kentte yapılan sayım sırasında anlaşılmıştır. 140.000 kişinin 40.000’i hastalık, yaşlılık ama en önemlisi ileride doğabilecek iaşe sıkıntısı göz önünde bulundurularak geride bırakılmıştır23. Buradan anlaşıldığı kadarıyla savaşa sadece seçkin birlikler götürülmüş, diğerleri savaşamayacak nitelikte olduklarından geride bırakılmışlardır. Özellikle Osmanlı askerleri için bazen çok zor geçen doğu seferlerinde bu türden önlemler çok gerekliydi. Gerçi Osmanlı askerinin yiyecek mönüsü çok da zengin değildir ve askerler çok kanaatkârlardır24. Padişahlar da bu konuda bazen askerlerle uyumludurlar. Örneğin Uzun Hasan üzerine sefere çıkan II. Mehmed’in 878 Rebiülahir/Eylül 1473’deki dokuz günlük Afyonkarahisar konaklaması 20 A. Süheyl Ünver, İstanbul Risaleleri 3, İstanbul 1995, s. 187. 21 Ünsal Yücel, ‘Türk Kılıç Ustaları’, Türk Etnografya Dergisi, 78 (1964-65), s. 62 ve 65’de IV. Murad’ın Bağdat seferine katılan kılıççı ustaları ile II. Bayezıd döneminde taşraya gönderilen çeşitli etnik kökenlerden kıncılar isimleriyle belirtilmiştir. 22 Caroline Finkel, The Administration of Warfare: The Ottoman MilitaryCampaigns in Hungary, 1593-1606, Wien 1988, s. 114. Ayrıca, İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Kapıkulu Ocakları, Ankara 1974, C. II, s. 40. 23 M. C. Şehabeddin Tekindağ, ‘Yeni Kaynak ve Vesikaların ışığında Yavuz Sultan Selim’in İran Seferi’, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, C. XVII/122 (1967), s. 60; Celâlzâde Mustafa, Selimnâme (Yay. Haz: Ahmet Uğur-Mustafa Çuhadar), Ankara 1989, s. 369-374; Hoca Saadettin, Tacü ’t-Tevârih, C. IV, s. 183-184. 24 1555’de Anadolu’da gezip gördüklerini anlatan Flaman Busbec askerin dayanma gücünden hayranlıkla bahsederek, yemeğinin biraz pirinç, güneşte kurutulmuş et ve közde kabaca pişirilmiş ekmekten ibaret olduğunu söyler. Fernand Braudel, II. Felipe Döneminde Akdeniz ve Akdeniz Dünyası, İstanbul 1989, C. I, s. 155. Thėvenot’da bir yüzyıl sonra Osmanlı süvarileri için aynı şeyleri saymakta ayrıca kahve ve tütünü de eklemektedir. Bkz. Jean Thėvenot, 1655- 1656’da Türkiye (Çev. Nuray Yıldız), İstanbul 1978, s. 171. Bu veriler Parry’nin verileri ile örtüşmektedir: Ekmek, veya peksimet, koyun eti ve pilav, kurutulmuş sığır eti, soğan ve su ile yapılan (çorba, ayran v.b.) yiyecekler. V. J. Parry, ‘Harb’, EI², London 1971, C. III, s. 191. 10
ORDUCU ESNAFI sırasında yedikleri meyveler de dahil olmak üzere zerdali, üzüm, erik, armut, elma, sebze veya salata, koruklu ekşitilmiş çorba, baş ve paça, peynirli tarhana, ekmek ve börekten ibarettir25. Ancak her insanın bir dayanma sınırı vardır ve bu insan disiplinli bir orduda görev yapan bir asker de olsa ihtiyaçları çeşitlidir. Osmanlı ordusu kendine yeterli hammaddeyi bulabildiği durumlarda kendi kendisine yeterli bir ordudur. Ordu için gerekli maddelerin üretimi (ekmek, deri ve metal araç-gereçler) ordu seferdeyken iç kaynaklardan yaratıldığından devlete çok fazla yük getirmemektedir. Devleti uğraştıran asıl problem sefer sırasında tüketen bir topluluğa en gerekli şeylerin, ordunun ihtiyacı olan hammaddelerin düzenli akışını sağlamaktı. Bu da Avârız sistemiyle çözümlenmeye çalışılmıştır. Bu sisteme göre devlet, savaş ve başka maksatlarla talep ettiği mal ve hizmetlerin önemli bölümünü, onları üreten gruplardan doğrudan doğruya vergi mükellefiyeti olarak sağlama imkanına malikti. Avârız vergisi, pazar ilişkilerinin yeteri kadar gelişmediği bir ekonomide, büyük bir devletin ve onun ordusunun ihtiyaç duyacağı sayısız denebilecek kadar çeşitli mal ve hizmetleri nakden toplanacak vergi gelirleriyle piyasadan satın alarak temin etmesi yolunun pratik olmamasından doğmuştur. Emeği ve malı kıt olan, ulaştırma imkanları çok sınırlı bir teknolojik ortamda, pratik olan çözüm tarzı, mal ve hizmetin kaynağı kimde ve nerede ise, oradan vasıtasız olarak bunları temin etmekti. Direkt üreticiden tahsil edeceği vergiyi, onun ürettiği mal ve hizmetle pazarda mübadele etmek yerine, üretimin kaynağında birbirine ikame etmek olarak tanımlayabileceğimiz Avârız sistemi kısaca bundan ibarettir26. Avârız; kaynaklarda pek çok farklı isimle geçen27 ve doğrudan seferlerin organizasyonu ile ilgili bu vergilerin tamamının adıdır. Bu sistem orduya gerekli erzak yem temini ve bunların cepheye nakli, çeşitli hizmet gruplarının sefer içersinde yer almaları gibi önemli hizmetleri kapsamaktadır. Bu vergiler peşin ya da aynî olmasının yanı sıra hizmet olarak 25 Ünver, a.g.e., s. 166. Çok süre sonraki bir örnek de Baron de Tott’un anılarında bulunmaktadır. Baron, Kırım ordusu ile birlikte 1769’da Ukrayna üzerine yapılan seferde Han’ın sofrasında leziz peksimetler ve füme at eti yemişti. Yemek havyar ve kuru üzüm ile bitmiş, içecek olarak da Macar şarabı içilmişti. François de Tott, Türkler ve Tatarlar Arasında. Onsekizinci Yüzyılda Osmanlı Türkleri (Çev: Reşat Uzmen), İstanbul 1996, s. 138. Askerler ise eğerlerinin yanındaki torbalardaki 4-5 kiloluk topak halinde, kavrulmuş darı ununu kullanıyorlardı. a.g.e., s. 139. yeniçerilere de günlük olarak pirinç, 130 gr. et ve 250 gr. kadar ekmek dağıtılmaktadır. Ayrıca her birine Selanik yünlüsünden elbiselik kumaş da verilmektedir. J. Ricaut, Türklerin Siyasi Düsturları. Batılı Gözüyle Osmanlı’nın Gücü ve Zaafları (Çev: M. Reşat Uzmen), İstanbul 1996. s. 212. 26 Mehmet Genç, ‘XVIII. Yüzyılda Osmanlı Ekonomisi ve Savaş’, Yapıt; Toplumsal Araştırmalar Dergisi, S. 49 (1984), s. 58. 27 Anonim Osmanlı Tarihi (1099-1116/1688-1704) (Yay. Haz: Abdülkadir Özcan), Ankara 2000, s. 137’de ‘Sürsat ve bedel-i bildâr, aynî bildâr, güherçile mübataası, öküz arabası ihracı, top öküzü, bıçak öküzü, cerahor ihracı, ordu bedeli, furun bedeli, peksimed tabhı, çuval mübayaası, kereste kat’ı, Anadolu’dan deve ve katır ve top bargiri iştirası, hâne-i avârız deyü re’âyâ’dan tahsil olunacak beş yüz akçe nüzül, altı yüz akçe avârız maişeti’ olarak sayılan bu tür vergilerin tümü genel olarak avârız olarak kabul edilebilir. 11
BÜLENT ÇELİK da talep ediliyor ve bunlar ülke nüfusunun bir bölümünden veya tümünden karşılanıyordu. Hizmet karşılığı olarak konan ilk vergi nüzul olarak bilinirdi. İkincisi Sürsattı ki reâyâ bu vergi karşılığı mallarını devletçe belirlenmiş bölgelere getirmek ve satmak zorundaydı. Üçüncü olarak kürekçi hizmeti geliyordu. Reâyâ arasından donanma için kürekçi seçilmesiyle gerçekleştirilen bu vergi de hizmet karşılığında ödeniyordu. Son olarak da peşin olarak alınan acil durum vergisi olan avârız akçesidir. Çoğu kez “bedel” olarak adlandırılan bir miktar para hizmet karşılığında devlet tarafından istenirdi. XV.-XVI. yüzyıllarda bazı zümrelere ağır gelen ve nakit olarak ödemeleri hem devletin hem de bu zümrelerin işine gelen bir takım yükümlülükler paraya çevrilmişti. Örneğin Aydın ve Saruhan yöresinde deve yetiştirip vergilerini devlete her yıl belirli sayıda deve vermek suretiyle ödeyen yörüklerin bu mükellefiyetleri kaldırılarak buna bedel, hane başına bir miktar akçe vermeleri kararlaştırılmıştır. XVI. yüzyılın sonlarına kadar, ordunun geri hizmet kıtalarını oluşturan, ayrıca çeşitli devlet işlerinde çalıştırılan piyade, müsellem ve ellici yörükler ise hizmetlerini avarız bedeli olarak yerine getiriyorlar ve tekalif vergilerinden muaf bulunuyorlardı. XVI. yüzyıl sonunda piyade ve müsellem teşkilatı kaldırılınca bunlar avârız bedeli olarak belirli bir vergi ödemekle yükümlü tutulmuşlardı28. Ancak paraya çevrilemeyecek ölçüde değerli üretim metaları vergilendirmede yine mal veya hizmet olarak alınmaya devam etmekteydi. Örneğin XV. yüzyılda Sofya kazasından ordunun pirinç ve et ihtiyacı karşılanmaktaydı ve sadece pirinç 1483’lerde aşağı yukarı 1 milyon akçe gelir getiriyordu. Şumnu, Hezegrad ve Tırnova’dan kereste, Samakov’dan ise ordu için demir sağlanıyordu29. Bütün bu vergilerin toplanmasında Osmanlı Devleti taşrada kadıdan destek görürdü. Kadının bir çok işleri olmakla beraber en önemlilerinden birisi de esnaf ve ticaret hayatının düzenlenmesi idi. Esnaf arasında geneli ilgilendiren her hangi bir sorun ortaya çıktığında derhal kadıya gidilir ve sorun onun tarafından halledilirdi. Esnaf’ın seçtiği esnaf heyeti üyelerini tayin etmek, azletmek, düzen, gelenek ve kanunlara göre esnafı hareket ettirmek kadının başlıca görevlerindendi. Bunlardan başka kente gelen meyve ve mahsulleri sicille kaydetmek, ordu ve İstanbul için istenilen şeyleri ya bizzat ya da gönderilen memurlara mübayaâ ettirmek, kentte bulunan esnafın sayısını 28 Halil İnalcık, ‘Military and Fiscal Transformation in The Ottoman Empire 1600-1700’, Archivum Ottomanicum, VI (1980), s. 314. Feridun Emecen, ‘Bedel’, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1992. C. V, s. 301. Ancak bazen hizmet zorunlu olarak bedele çevrilmekteydi. 16 Zilkade 981/5 Mart 1574’de Draç, Elbasan ve İşbat kadılıklarından istenen neferlerin bu bölgenin dağlık ve Arnavutluk olmasından dolayı bedelleri tahsil edilmişti. MD 24/6.s. 3. 29 Nevin Genç, XVI. Yüzyıl Sofya Mufassal Tahrir Defteri’nde Sofya Kazası, Eskişehir 1988, s. 15-16. 12
ORDUCU ESNAFI azaltmak veya arttırmak kadının gördüğü önemli işlerdendi30. Kadının bir görevi de ordunun ihtiyaçlarını temin, yol ve konaklama tesislerini önceden kontrol ve bilhassa toplanan verginin orduya hızlı bir şekilde yetiştirilmesiydi31. Nitekim 1593 Temmuzunda Murtazaabad Kadısı Ahmed Efendi nüzul vergisini toplayıp, bizzat Erzurum’a kadar giderek orduya teslim etmişti32. Osmanlı seferlerinde ordugâha akışı sağlanan malların ordudaki çeşitli sınıftan askerlere yada kullanım alanlarına dağıtımının yapılması da devletin resmi görevlilerince gerçekleştirilmektedir. Nüzul emini, kassapbaşı, pazarbaşı gibi adlarla anılan bu görevlilerin ilgilendikleri alanların farklılığından doğan, uzmanlık gerektiren sorumlulukları ve yetkileri vardır. Malların ya da karşılığı olan bedellerin ordugâhta toplanması ve gerekli yerlere dağıtımının yapılması en önemli görevleridir. Örneğin 1107/1695-96 yılında Edirne kışlağı ve rikâb-ı hümâyûnda sefere katılan askerlerin tayinatı için harcanacak lahm-ı ganem bahası için 1106/1694-95 yılı Tırnova ve Niğbolu cizyeleri malından havale olunan 15.000 esedî kuruş, Mustafa Ağa ibn Ali ve Muslu Ağa tarafından kasabbaşı mefahirü ’l-ekâbir Mehmed Ağa’ya teslim edilmiş, karşılığında ilgili kadılıklardan şahitler huzurunda temessük alınmıştı33. 1108/1696-97 yılında da ordu pazarbaşısı Hacı Hasan’a elindeki malzemeden belirtilmiş oranlarda çeşitli yerlere harcaması için bir dizi emir gönderilmişti. Bunlar; Temeşvar’dan ordu-yı hümâyûna katılan ağalara günde 4 vukiyye pirinç ve 1 vukiyye revgân- ı sade verilmesi34, Lukus (?) taburu savaşında yaralanan askerlerin yaralarının tedavisinde kullanılmak için ordu-yı hümâyûnda cerrahbaşı olan Hamza’ya 10 vukiyye sirke, 10 vukiyye asel, 6 vukiyye tuz ve 300 adet yumurta verilmesi35 ve Rumili kadıaskeri için 20 kile pirinç ve 100 vukiyye revgân-ı sade ile Vezir Hüseyin Paşa mutfağı için 10 kile pirincin verilmesi şeklindeydi. Nüzul emininin yaptığı dağıtıma bir örnek olarak Filibe’deki sultan ahırlarının tamirinde çalışan 81 nefer beldar ve neccar için her bir nefere günde 30 M. Çağatay Uluçay, XVII. Yüzyılda Manisa’da Ziraat, Ticaret ve Esnaf Teşkilatı, İstanbul 1942, s. 21. 31 İlber Ortaylı, Hukuk ve İdare Adamı Osmanlı Devletinde Kadı, Ankara 1994, s. 41. 32 Özer Ergenç, XVI. Yüzyılda Ankara ve Konya, Ankara 1995, s. 87. 12 Safer 1068/19 Kasım 1657 tarihinde Edirnede Bergos menzilinde bulundukları sırada askerlerin zahiresi için Lapseki naibi Osman’dan 1250 İstanbul kilesi şa’ir, 6002 kile etmek ve 400 kantar saman Çardak menzilinde teslim alınmıştı ve kendisine bir temessük verilmişti. İbnülemin Askeriye 309. 33 İbnülemin Askeriye 3880 ve 4129. 34 İbnülemin Askeriye 4503. 2 Muharrem 1108/1 Ağustos 1696. 35 İbnülemin Askeriye 4501. 13 Safer 1108. Savaştaki yaralı askerlerin tedavisi için gerekli cerrahlar İstanbul’dan orducu esnaf olarak sağlanmaktaydı. Ancak bunlar diğer orducu esnaf ile birlikte kayıtlı değildir ve genellikle İstanbul kaimakamı ve defterdarına yazılan hükümlerle sağlanıyorlardı. Fazıl Ahmed Paşa’nın Kandiye kuşatması sırasında İstanbul kaimakamı ve defterdarına İstanbul cerrahlarından 16 cerrahın Girit’e gönderilmesi için yazılmış olan 13 Cemaziyelahir 1078/30 Kasım 1667 tarihli bir hüküm için MAD 6547, s. 90. 13
BÜLENT ÇELİK bir ekmek, 200 nefer arabacıya her bir nefer için günde iki ekmek verilmesi gösterilebilir36. Bu malzemelerin taşımada genellikle develerden yararlanılmaktaydı. Trakya, Teselya ve Güney Bulgaristan’da deve besleyen göçebe yörük aşiretlerinin varlığı Osmanlı savaşları için yardımcı unsurlardı. İstanbul ve Selanik arasındaki sahil bölgesinde ağır malların taşınmasında deniz ulaşımından çok deve katarları tercih edilmişti37. Ancak Belgrad’ın ele geçirilmesinden sonra daha ötelere düzenlenen seferlerde lojistik alanında Tuna Nehri’nden gemilerle yapılan ulaştırmanın potansiyeli kara taşımacılığının önüne geçmiştir. Örneğin Kanuni Sultan Süleyman’ın 1543 yılının Nisan ayında Batı Macaristan üzerine çıktığı seferde kullanılmak üzere çok sayıda gemi Karadeniz’de hazırlanmış ve savaş gereçleriyle yüklü 371 kayıkla birlikte filo Karadeniz’den Tuna Nehri’ne geçmiştir. Diğer savaş gemileriyle birlikte gemilerde 40.000 şinik ekmeklik un ve 124.800 şinik çavdar yüklüydü38. Yine Kanuni’nin Zigetvar üzerine yaptığı son sefer sırasında Tuna boyunca birçok şehirlerde gemiler inşa edilmiş, top dökümü yapılmış ve menziller savaş araç gereçleriyle doldurulmuştur. Mevzilerin kuşatılması sırasında orduya gereken toplar Tuna’dan Mohaç’a kadar taşınmış, bu iskelede boşaltılan savaş yükü Anadolu askerleri tarafından teslim alınmıştır39. Tuna Nehri’ndeki Türk filosu için Belgrad büyük bir savaş üssüydü. Özellikle Macaristan üzerine yapılan seferlerde bu kent ve çevre iskeleler etkin bir biçimde kullanılıyordu. Askeri açıdan öneme sahip sınıra yakın bölgelerin lojistik anlamda desteklenmesi bu kent üzerinden gerçekleşmekteydi. Bu nakliyat konusunda zaman zaman güçlükler de yaşanmaktaydı. Düzenleme genellikle zamanlama konusunda olmaktadır. 12 Zilkade 1108/2 Haziran 1697 yılında Zağra-yı atik kazasından mirî mübayaa olarak istenilen 5.000 İstanbul kilesi şa’ir’in Filibede bulunan ordu hareket etmeden önce temin edilip nakledilmesi için Zağra-yı atik kadısı, dergâh-ı alî çavuşlarından Mehmed Çavuş ve kaza’nın iş erleri görevlendirilmişti. Devletin istediği 5.000 kile şa’ir kazanın 100 rub’ hanesine tevzi edilmiş, her rub’ haneye elli kile şa’ir isabet etmiş ancak kaza halkından -civardaki köy ve kasabalardaki ambar sahiplerinin de yoklanmasına rağmen- sadece 1.500 kile zahire bulunulabilmişti. Bu da Filibe’ye kile başına 10 paraya nakledilecekti40. Yine 25 Zilkade 1111/14 Mayıs 1700 tarihinde Temeşvar kalesine her sene olduğu gibi nakledilmesi gerekli zahire için bahar zamanı sefere katılacak bir 36 İbnülemin Askeriye 4504. 7 Zilkade 1108/28 Mayıs 1697. 37 Suraiya Faroqhi, ‘Camels, Wagons and the Ottoman State in the Sixteenth and Seventeenth Centuries’, The Institute of Middle Eastern Studies, 14 ( 1982), s. 535. 38 Yusuf Güldüren, ‘Kanüni Sultan Süleymen Döneminde (1520-1566) Tuna ve Tuna’ya Akan Diğer Nehirlerdeki Türk Filosu ve Gemilikleri (Tersaneleri)’, Çevren, S. 43 (Piriştine 1984), s. 20. 39 Tayyip Gökbilgin, ‘Kanuni Süleyman 1566 Sigetvar Seferi, Sebepleri ve Hazırlıkları’, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, XXI (1966), s. 13. 40 Cevdet Maliye 8650. 14
ORDUCU ESNAFI miktar asker ayrılarak ve bu işle görevlendirilmişti. Ancak bunların kaleye zahireyi götürüp teslim etmeleri, sonra da geri dönmelerinde pek çok sıkıntı yaşanıyordu. Bu yüzden bu yıl gönderilecek 20.000 kile hınta Belgrad’a Tuna kaptanlarından Mehmed Paşa marifetiyle gemiyle oradan da Temeşvar’a 12 saatlik mesafede olan iki palangaya re’âyâya ücretle taşıttırılacaktı41. Osmanlı Devleti’nde arzın düzenlenmesinde etkili olan bu türden stok politikaları hem fiyat istikrarına katkıda bulunma, hem de olağandışı durumlar için mal depolama amacını taşımaktaydı. İklim şartlarının iyi gitmesi gibi durumlarda üretimin, dolayısıyla arzın artması fiyatları düşürmekte, darlık anlarında ise fiyatlar şiddetle yükselme eğilimi göstermekteydi. İşte Osmanlı ekonomisindeki bu ambar politikası birinci halde üreticinin, ikinci halde de başta askerler olmak üzere tüketicinin zarara uğramasını önleyen sürekli ve yaygın bir uygulama olmuştur42. Ayrıca bir kazadan başka bir kazaya hububat ihracı devlet tarafından yasaklanmıştır. Bu yasağın nedenleri; orduların iaşesi, kazaya dahil kent ve kasaba pazarlarında hububattan alınan vergilerin düzenli olarak tahsili ve özellikle hububatı tamamiyle dışarıdan gelen ve ancak o yolda ihtiyaçlarını sağlayan kentlerin iaşesini sağlamak gibi olağanüstü önemli askeri, mali ve ekonomik zorunluluklardı. Komşu bir kazada başgösteren hububat darlığının vaadettiği yüksek kazanç ümitleri; sınırlarda ve sahillerde yabancı tüccarların ve çok defa düşmanın ödemeye razı olduğu aşırı fiyatlar, kaza nüfusunu açlığa mahkum edebilen, orduların menzillerde zahiresiz kalmasına neden olan ve hububattan alınan vergilerin tahsilini imkansız hale getiren olumsuz sonuçları doğurmaktaydı43. Osmanlı Devleti’nde devlet, kendisine gereken hububatı Rakka’dan, Musul’da Nusaybin’den, Payas ve havalisinden, Kıbrıs’tan, Mısır, Rodos, Menteşe ve Teke İlinden, Ege Denizindeki adalardan, Rumeli’deki üretim bölgelerinden, Bursa ve Edirne gibi büyük kentlerin çevresinde bulunan ve zahiresi İstanbul’a gönderilmeyen kazalarından, Temeşvar, Eflak ve Boğdan’dan Kefe’den, Tuna ve Budin’den satın almaktadır44. Osmanlı seferlerinde ordunun geçeceği güzergâh üzerindeki menzillerin avârız vergisi karşılığı istenilen hizmetlerle çok sıkı bir ilişkisi vardı. Her sefer öncesinde menzillerin bulundukları bölge kadılıklarına yazılan hükümlerde bir miktar zahirenin ordu daha gelmeden menzil noktasında bulundurulması istendiği gibi, güzergâhdan haberleri olan pek çok kimse de mallarını satmak için menzillere gelmekteydi; böylece menzil noktaları sefer esnasında bir ticaret merkezi haline gelmekteydi45. Menzillerde bulunan fırınlar asker için 41 İbnülemin Askeriye 4270. 42 Ahmet Tabakoğlu, Türk İktisat Tarihi, İstanbul 1986, s. 378. 43 Lütfi Güçer, ‘XVI. Yüzyıl Sonlarında Osmanlı İmparatorluğu Dahilinde Hububat Ticaretinin Dahil Olduğu Kayıtlar’ İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Dergisi, C.XII/1-4 (1954), s. 4. 44 Güçer, a.g.m., s. 8. 45 Yusuf Halaçoğlu, ‘Osmanlı İmparatorluğu’nda Menzil Teşkilatı Hakkında Bazı Mülâhazalar’, Osmanlı Araştırmaları, II (1981)’den ayrı basım. s. 125. Ordunun sefer sırasındaki yiyecek ihtiyacı için askerlere pek çok seçenek sunulmaya çalışılmıştır. Ordunun menzillerde 15
BÜLENT ÇELİK ekmek ve peksimet yapılmasında kullanılmaktadır. Bazen bu fırınların yenilenmesi gerekiyordu.18 Rebiülevvel 1185/1 Temmuz 1771’de Babadağ sahrasından hareket eden ordu güzergâhı olan İshakçı sahrasına varmadan önce İshakçı mütevellisi Feyzullah Efendi ve bu iş için mübaşir olarak tayin edilen Dergâh-ı alî görevlilerinden Mehmed Ağa bölgedeki 100 adet eski fırının yenilenip hazırlanması ile görevlendirilmişti46. Bazen de sefer güzergâhı üzerinde ahali tarafından kurulduğu iddia edilerek karşılığında yüksek işçilik ücretleri talep edilen hayali fırınlara da rastlanmaktadır47. Devlet tarafından yaptırılması istenen fırınların belirlenmiş standartları vardı ve bunların yöre ahalisi tarafından yapılmaları mutad-ı kadim haline gelmiş uygulamalardı. 28 Zilhicce 1150/18 Nisan 1738 yılında Edirne’den Niş’e kadar ordunun nüzul edeceği menzillerde tayinatlara verilecek nân tabhı için kurulması düşünülen 60 fırının her biri 12 karış olarak (en-boy- yükseklik?) kazaların ahalilerine yaptırılması düşünülmekteydi. Bu iş için kadılar nüzul emini ile ortak bir çalışma yapacaklar ahaliye gereken malzemelerini taşımaları için katır dağıtacaklardı48. Fırınlarda tabh edilen ekmeklerin tüm orduya yetecek şekilde dağıtıldığını söylemek zordur. Merkezi devlet bu fırınları büyük ölçüde kapıkulları için oluşturmaktaydı. Tımarlı sipahiler ve yardımcı kuvvetler kendi başlarının çaresine bakmaktaydılar. Örneğin 5 Cemaziyelahir 1123/21 Ağustos 1711 yılında Moskof seferine katılacak olan 3.000 Mısır askerine devlet yanlarında getirdikleri kahveyi satmak ve bundan kazandıkları ile sefer sırasındaki ihtiyaçlarını karşılamaları için gümrük muafiyeti tanımıştı49. Bu muafiyet, Gelibolu iskelesine, oradan da İstanbul’a vardıkları sırada Mısır askerlerine ve Mekke ve Medine kentlerinden gelen duacılar için de geçerli idi. Sefer sırasında kapıkulu birliklerinin de ayrı ayrı tayinat miktarları ve ekmekçileri vardı. 1105/M. 1693-4 yılında Belgrad’da görevli 6.900 yeniçerinin her birine günlük 0,5 kıyyelik bir ekmekle 100 dirhemlik peksimet verilmekteydi. 1.500 cebeci ile 620 topçunun her birine ise 160 dirhemlik ekmek ile 80 dirhemlik peksimet dağıtılmaktaydı50. 12 Receb 1155/12 Eylül 1742’de bu kaledeki yeniçeri, cebeci, topçu ve top arabacılarının konakladığı sürelerde veya kışladığında oluşturulan pazarlar bu türden uygulamalardır. Pazar için gerekli maddeler Ordu Pazarbaşısı olarak atanan görevli tarafından halktan satın alınırdı. H. 25 B. 1183/24 Kasım 1769 yılında Ordu Babadağında kışladığı sırada Kasabbaşı Ali Ağa ordu-yı hümâyûn pazarbaşısı tayin edilmişti. Kendisine etraftan et ve zahire satın alabilmesi için hazine-i amireden 10.000 kuruş borç olarak verilmişti. Kendisi zahireyi sattıkça bu parayı hazineye geri ödeyecekti. Cevdet Askeriye 2666. Yine asker iaşesi için görevlendirilen kişilerin devlet tarafından desteklenmesi de önemliydi. Kendilerine sık sık hazineden harcamaları için para ayrılırdı. 13 Şaban 1185/21 Kasım 1771’de ordu kassabbaşısı ağaya bu şekilde 200.000 kuruş gönderilmişti. Cevdet Askeriye 36206. 46 Cevdet Askeriye 29825. 47 Yenişehir kazasında bu şekilde kurulan 5 fırın için bkz. MAD 3284, s. 451. 48 Cevdet Askeriye 23151. 49 Cevdet Askeriye 18116. 50 Cevdet Askeriye 14786. 16
ORDUCU ESNAFI ekmekçibaşılığı görevine İran yönündeki sefer sırasında yararlığı görülen, İshakçı, Ada ve Belgrad seferlerinde fırın sahibi olarak sefere katılan re’âyâ’dan Şahin atanmıştı51. Bu değişik asker sınıflarının ayrı ayrı mutfakları bulunmaktaydı ve hububat ekmekçilerine ayrı ayrı dağıtılmaktaydı. Özellikle sefer sırasında yüksek rütbeli görevlilerin yiyecek ve diğer malzemeleri ayrıcalıklıydı52. 8 Cemaziyelahir 1183/9 Eylül 1769’da Bender sahrasından Han tepesi menziline hareket eden ordu içindeki habbazlara 25 Rebiülevvel-8 Cemaziyelevvel/29 Temmuz-9 Eylül arası toplam 916.292 kıyyelik dakik yeniçeri, topçu, nüzul emini, cebehâne-i âmire ve sadrazam hizmetindeki ekmekçilere ayrı ayrı dağıtılmıştı53. Ayrıca, sınır bölgelerinde bulunan kale ve palanga gibi istihkam mevkileri hem sınır güvenliğinin hem de sınır ötesi askeri harekatlarda lojistik desteğin sağlanmasında önemli fonksiyonlara sahipti. Orta Avrupa’da yeni fethedilen kent ve kalelere Balkanlar’dan getirilerek iskân ettirilen Sırp ve Boşnaklar düzenli ordunun yanı sıra Osmanlıların yerel vurucu güçlerini oluşturmaktaydı54. Herhangi bir savaş durumu halinde ordunun tüm hazırlıklarını tamamlayarak muharebe bölgesine ulaşmasının ortalama altı aylık bir sürede gerçekleşmesi, geniş topraklara sahip olan Osmanlı Devleti için büyük bir problem teşkil ediyordu. Ayrıca Osmanlı ordusunda at, katır, manda, öküz gibi yük ve binek hayvanlarının sayısı oldukça kabarıktı. Bunların dışında et için ordunun yanında götürülen hayvan sürüleriyle birlikte bu sayı daha da artmaktadır. Hayvanların insanlara göre dört-beş kat daha fazla tahıl tüketmesi hayvan yiyeceklerinin temin edilerek menzillerde hazır hale getirilmesini de içeren geniş bir iaşe sistemini zorunlu kılmıştır. Arpa, saman ve ot bu türden iaşe maddelerinin çoğunluğunu oluşturuyordu55. Güney Avrupa ve Osmanlı Devleti’nin bir çok bölgesinde at 51 Cevdet Askeriye 41656. 52 29 Muharrem 1109/17 Ağustos 1697 tarihinde orduya Serdar tayin edilmiş olan Fazıl Paşa’ya 100 baş koyun ve 30 gav verilmişti. İbnülemin Askeriye 4130. Yine Budin seferinde Tisza Nehri kenarındaki Sagedin kenti ele geçirildikten sonra İbrahim Paşa için 50.000 ve Defterdâr İskender Çelebi için 20.000 baş koyun sürülmüştü. Kent yağmalandıktan sonra orduda un, buğday, cav ve yulaf çoğalmıştır. Feridun Beğ, a.g.e., C. I, s. 564. 53 Cevdet Askeriye 51587. Marsigli’nin belirttiğine göre tamamı Ermenilerden oluşan fırıncılar tarafından günlük olarak sahra fırınlarında pişirilen ve dağıtılan ekmek kapıkullarına günlük 100 dirhem olarak dağıtılmaktadır. Ayrıca 50 dirhem peksimet, 60 dirhem koyun veya sığır eti, 25 dirhem yağ ve 50 dirhem pirinç de verilmekteydi. Bu erzak günde iki defa -sabah 11’de ve akşam 8’de- pişirilir ve bölüklere dağıtılırdı. Graf Marsigli, Osmanlı İmparatorluğunun Zuhur ve Terakkisinden İnhitatı Zamanına Kadar Askerî Vaziyeti (Çev: M. Kaymakam Nazmi), Ankara 1934, s. 189. Devlet bu birliklerin sadece beslenmesini değil savaş araç gereçlerini de karşılamaktadır. Yeniçeriler 909/1503 yılında yay paralarını almak için sayıldıklarında 6606 kişi oldukları görülmüştü. Ömer L. Barkan, ‘İstanbul Saraylarına ait Muhasebe Defterleri’ Belgeler, IX/13 (1979), s. 314. 54 Burcu Özgüven, Osmanlı Macaristanı’nda Kentler, Kaleler, İstanbul 2001, s. 15-16. 55 Mehmet Yaşar Ertaş, ‘Osmanlı Devleti’nde Sefer Organizasyonu’, Osmanlı, Ankara 1999, C. VI, s. 188. 1104/1692-3 yılı için Edirne, Çirmen, Urunca, Hasköy, Filibe, Tatarpazarı, Izlad, Ahtiman ve Samakodan zahire ve bıçağa yarar öküzler arabalarla Belgrad’a ulaştırılacaktı. MAD 8473, s. 5. Bu türden hizmetlerin bedelleri Tımar sistemindeki gibi bölgesel 17
BÜLENT ÇELİK yemi olarak kullanılan arpa tedariki savaşa katılacak atlar için çok önemliydi. Örneğin XVI. yüzyılda kötü bir arpa hasadı olduğunda Türkler ile hrıstiyanlar arasındaki çarpışmaların at olmadan düşünülemeyeceği Macar sınırı boyunca ya savaş olmayacağı ya da gecikeceği söylenmektedir56. Bu türden metalar da büyük ölçüde nüzul ve sürsat yoluyla ordunun tüketimine sunulmaktadır. Burada şunu belirtmekte yarar var: düşman üzerine açılan her sefer aslında Osmanlı İmparatorluğu’nda bir manifaktürdür. Sefer sırasında gerek kırsal alanda gerekse kentlerdeki iş kollarında ordu için üretim had safhadadır ve Osmanlı Devleti’nde yapılan her türlü faaliyet dolaylı da olsa bu organizasyonda şöyle ya da böyle yer almaktadır. Dönemin askeri alandaki Batılı taktisyenlerinden biri olan Lazarus von Schwendi de (1522-1584) Osmanlıların savaş alanlarındaki galibiyet nedenleri üzerine bir takım saptamalarda bulunmuştur. Schwendi’ye göre Avusturya ordularının savaşlardaki en büyük zaaflarından birisi ağır yükleridir. Osmanlılar ise bunun aksine hafif ve daha esnek bir sefer donanımına sahipti. Bu hareketlilik sayesinde daha az kayıplara uğradıkları gibi, kaybettiklerinin yerine ikâme şansları daha fazladır. Osmanlılar savaşları mümkün olduğunca yabancı topraklara taşımış, o toprakların yerlilerini de sefer hizmetlerinde kullanmışlardır57. Schwendi Osmanlıların detaylı sefer organizasyonları sayesinde Osmanlı sultanı’nın Habsburg hanedanından çok daha kuvvetli bir orduyu savaş alanlarına sürebilmekte olduğunu belirtmektedir. Schwendi’ye göre önemli olan savaş alanından ve sınır halklarının savaş tecrübelerinden yararlanmak gerekir. En iyisi güçlü kaleler kurup, bunları Osmanlıların muazzam savaş hakimiyetlerini gözönüne alarak iki kat daha fazla birlikle donatmaktır. Düşman ordusunu teknik olarak 4-5 aydan fazla savaş meydanında kalamayacağından en iyisi ve en akıllıca olanı onları sürekli engellemek, asıl hedeflerine ulaşmalarını geciktirmek böylece kumanya ve insan kaynaklarını tüketmesini sağlamaktır. Schwendi’ye göre Osmanlılarla açık bir savaş meydanında karşılaşmak mümkün olduğunca ertelenmelidir58. kaynaklardan karşılanmaktaydı. 1109/1697-8 yılında Kamaniçe kalesine gönderilecek Eflak’dan 12.000 kile, Boğdan’dan 18.000 kile hıntanın bedeli ve Yaş’da toplanan bu zahirenin kaleye taşınması bu bölgelerdeki cizye malından ödenecekti. MAD 10145, s. 34. 56 Braudel, a.g.e.,C. I, s. 156. 57 Kanuni’nin Zigetvar seferini okuyucularına aktaran ve 7 Eylül 1566 yılında basılan Alman gazetesi Relation und Extract kalenin kuşatılması sırasında Tuna Nehri’nin yönünün değiştirilmesi için yeni kanal ve çukurların kazıldığını, boşalan nehir yatağına odun ve toprak taşındığını ve kanalın kısa sürede yükseltilip saldırıda kullanılmak üzere burç oluşturulduğunu ve tüm bu işlemlerin Belgrad’tan sadece bu işler için getirilen yoksul hrıstiyanlarca yapıldığını belirtmektedir. Bkz. Cemal Sakallı, ‘16. Yüzyıl Almanyası’nda Günlük Yazın Tarihinde Türkler’, Tarih ve Toplum, C. 36, S. 212 (2001), s. 26. 58 Thomas Scheben, ‘Schwendi, Montecuccoli, Kinsky: Analysen der osmanischen Kriegsmacht vom 16. bis 18. Jahrhundert’, CIĖPO Osmanlı Öncesi ve Osmanlı Araştırmaları Uluslararası Komitesi VII. Sempozyumu Bildirileri. Peç: 7-11 Eylül 1986 (Yay Haz: Jean- Louis Bacquė- Grammont, İlber Ortaylı, Emeri van Donzel), Ankara 1994, s. 203-204. 18
ORDUCU ESNAFI XV. ve XVI. yüzyıllardaki Osmanlı ordusunun Rumeli ve Orta Doğudaki fetihlerinde elde ettikleri başarılar gözlemlendiğinde sefer organizasyonu düzenleyicilerinin hasımlarının ordularının potansiyelini ve askeri güçlerini son derece iyi analiz ettikleri ve dönemin silah teknolojisinden etkili bir biçimde yararlanmış oldukları söylenebilir. Osmanlıların stratejik liderlik teknikleri, onların yönetim merkezlerinden oldukça uzaktaki İran, Mısır veya Macaristan gibi bölgelerde zaferler kazanmalarına olanak sağlayacak kadar ileri düzeydeydi. Bu dönemde hiçbir Avrupa ordusu bunu sağlayamamıştı. Bu türden uzak coğrafyalardaki zaferler, hiç şüphe yok ki, esnek bir askeri ve lojistik koordinasyon gerektiriyordu. Osmanlı askeri liderleri büyük toplulukları dârü ‘l-harb’a hareket ettirme sanatı ustalarıydı59. Ancak bu durum XVII. ve XVIII. yüzyıllarda pek çok nedenden ötürü değişecekti. 59 Lütfi Paşa Asafnâme’de savaş tedbirlerini şöyle açıklar: Önce sefer lazım gelen yerlerde Vezirlerden veya beğlerbeyilerden birini komutan olarak atamalıdır... Savaşa çıkmadan önce, ne kadar para ve ne kadar yiyecek gerekir ise, önceden hazırlayıp sonra sefere çıkmalıdır. Eğer sefer Padişahın kendisi de katılacaksa, Sadrazam, Defterdarı ve Divanın diğer üyelerini toplayıp ne kadar para ve ne kadar asker gerekir ve nerede yiyecek hazırlamak lazımdır, bunları önceden planlamalı ve padişaha gerekli olan deve, katır ve atların malzemeleri mirahur ile görüşüp kararlaştırmalı ve padişaha yolda bineceği bir araba da hazırlatmalıdır... Askere kuvvetli-doğru bir konaklama emini gereklidir. Padişahın yeniçeri ve sipahiye altı gün erzak vermesi kanun gereğidir. Yavuz Sultan Selim Han, üç gün hududa girildiğinde ve üç gün de çıkarken vermiştir. Lütfi Paşa, Asafnâme (Haz: Doç.Dr. Ahmet Uğur), Ankara 1982, s. 21-22. 19
BÜLENT ÇELİK BÖLÜM II XVII.- XVIII. YÜZYILLARDA ASKERİ SİSTEMDEKİ DEĞİŞİKLİKLER Osmanlı İmparatorluğu’nda askeri sistemin tarih içersinde geçirdiği değişiklik evrelerini genel olarak devletin ekonomik sistemindeki değişiklikleriyle ilişkilendirmek çok cazip gelen bir açıklama yolu olagelmiştir. Kuşkusuz köhnemiş ve artık seferlerde tımarlı sipahilerin ihtiyaçlarına cevap vermekten çok uzak kalan tımar rejiminin yerini devlet eliyle iltizam uygulamalarına XVII. yüzyıl sonlarından itibaren bırakır olmasının bunda etkisi yadsınamaz. Toplum değiştikçe araçlar da değişmektedir. Tıpkı Orhan Beğ döneminde yapıldığı gibi toplumun göçebelikten yerleşikliğe geçişinde ve buna bağlı olarak askeri sistemdeki göçebe süvarilerin yerlerini yaya piyadelere ve tımarlılara terk ettikleri gibi, tımarlı sipahiler de bu yüzyıllarda savaş meydanlarındaki yerlerini daha profesyonel birliklere terk edeceklerdir. Kuşkusuz bu değişimde ihtiyaçların rolü belirleyici olmuştur. XVII. yüzyıla kadar üretimi doğrudan katılan “üretici” Osmanlı ordusunda tımarlı sipahilerin mirî toprak düzeniyle birlikte çökmesi karşısında başta yeniçeriler olmak üzere, kapıkulları etkinlik kazanmışlardır. Devletin maaşlı askeri durumundaki kapıkulu ordusu, eyalet ordusundan farklı olarak bir “tüketim” ordusudur. Eyalet ordusunu oluşturan tımarlılar barış dönemlerinde çiftliklerle uğraşmalarına karşın bu yeni ordu bütün bir yıl devletten maaş almakta, üretime katılmamaktadır40. Klasik dönem Osmanlı tarihine genel bir bakış, devletin savaşlardan hep olumlu yönden etkilenmeye, bundan yararlanmaya çalıştığını ortaya koymaktadır. Hatta, devletin kurumlarını, yapısını ya da kısacası genel sistematiğini araştıran daha ciddi ve bilimsel yaklaşımlar ise Osmanlı Devleti’ndeki bu sistematiğin savaşlar üzerine biçimlenmiş olduğunu ve ekonominin kendini yeniden üretmesinde bu savaşların çok önemli bir rol ve işleve sahip olduğunu gösterir. Diğer bir deyişle Osmanlı klasik düzeni içersinde ve bu düzenin bir türevi halinde bizlere yansıyan Osmanlı düşünce sisteminde savaşlar bir bunalım ya da yıkım öğesi ya da etmeni olarak yer almazlar. Tam tersine savaşlar bir kazanç kaynağıdır. Devletin neredeyse tüm kurumları Osmanlı savaş gücüne hizmet etmekte ve savaşlar, sosyal sonuçları ne kadar yıkıcı ve onarılması güç olursa olsun toplumun devamını sağlamaya yönelik faaliyetler olarak karşımıza çıkmaktadırlar. Savaşlardan ganaîm elde edilir, fetihlerde dağıtılacak ve üzerinde tarım yapılacak yeni topraklar kazanılır. Bu topraklarda uygulanan 40 Sevgi Aktüre, 19. yüzyıl Sonunda Anadolu Kenti. Mekansal Yapı Çözümlemesi, Ankara 1978, s. 50. 20
ORDUCU ESNAFI temel üretim rejimlerinin adaptasyonu sayesinde sistem mükemmelleştirilmeye çalışılır. Bu topraklar ayrıca anavatandaki topraksız fazla nüfusun iskânında ustaca kullanılır. Fethedilen bölgeler halkı ise, maliye için vergilendirilebilir yeni nüfus demektir41. Klasik dönem Osmanlı mali sistem dengesi, bildik ekonomik desteklemelerle ve çeşitli sarsıntı ve yıpranmalara rağmen bu şekilde XVII. yüzyılın ikinci yarısına dek ayakta kalabildi ve bu dönem içersinde merkez ve taşra orduları cephelerde gerekli işbirliğini gerçekleştirerek savaşların çoğunlukla lehte sonuçlanmasını sağladı. Fakat 1645’de başlayan Girit savaşıyla birlikte, savaşların niteliği açısından yepyeni bir döneme girildi: Artık uzun ve masraflı savaşlar dönemi başlamıştı. Nitekim 1645’de başlayan Girid savaşı 25 yıl sürdü ve ancak 1669’da sonuçlandı. yüzyılın ortasında başgösteren Erdel isyanı yıllarca Osmanlı Devleti’ni uğraştırdı ve sonunda Osmanlı Devleti, Avusturya ile 1663 yılında savaşa girdi. 1672’de Lehistan ile savaşların başlangıcı oldu ve bu savaşlar 1676’ya kadar sürdü. 1678-1681 arasında Ruslarla savaşlar yapıldı ve 1683 yılında Avusturya ile yeniden başlayan savaş Rusya, Lehistan ve Venedik’in de karışmasıyla iyice büyüdü ve Osmanlı Devleti’nin peş peşe bozgunlarından sonra ancak 1699’da Karlofça Antlaşmasıyla noktalanabildi. XVIII. yüzyılda Osmanlı maliyesini temelden sarsan ve mali bunalımın uzamasına ve boyutlarının büyümesine yol açan görünürdeki neden işte bu savaşlar olmuştur. Savaşlar, artık Osmanlı Devleti için bir kazanç, kapısı değildir, tersine bu savaşlar maliyeyi ve bu arada genel olarak devleti çökerten birer sosyal afettir. Savaşların Osmanlı Devleti için bu hale dönüşmesinin bir nedeni eskiye göre savaşların daha pahalıya mal olmaları, buna karşılık merkezi hazine olanaklarının sınırlı kalmasıdır42. Ancak ekonomik desteklemelerin daha ötesinde bir evrim geçiren Osmanlı askerinin katıldığı savaşlarda sağ kalıp zaferler kazanmasına neden olabilecek en önemli nokta Avrupa’nın silah teknolojisindeki gelişimin gerisinde kalmasıdır. Devletin bu konuda gelenek olduğu üzere devletçi uygulamalara önem vermeyip gerekli bilgi ve donanımı -topçu sınıfı haricinde- bireylerden beklemesi de ilginçtir43. Özellikle savaşın kendisi bazen her şeyi kapsamaktadır. XVIII. yüzyılda bir tımarlı sipahinin kaç bin akçelik bir tımara sahip olduğunun savaşlarda başarılı olmakla pek ilgisi yoktur. Asıl etmen çağın modern askeri 41 Yavuz Cezar, Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi (XVIII. yy’dan Tanzimat’a Mali Tarih), İstanbul 1986, s. 27-28. 42 Cezar, a.g.e., s. 140-141. 43 İstanbul Başbakanlık Arşivi’ndeki çalışmalarım sırasında çeşitli tasnifleri tararken konumla ilgili doğrudan ilgili olmasa da Osmanlı Devletinin seferlerde özellikle Bosna ve Arnavutluktan tüfekçi askeri istemi ile ilgili pek çok belge gözüme çarptı. Bilinmektedir ki bu türden istekler Anadolu’daki eyalet valilerine de gitmiştir. Kapu halklarının ateşli silahlara alışık askerlerden oluşturulması merkez için önemli bir unsurdu. Genel olarak XVIII. yüzyılda askeri başarısızlıklarla sık karşılaşmaya başlayan Bâb-ı Âlî’nin yerel unsurlara dayanmaya çalışması ve onları bir tür çözüm yolu olarak algılaması dikkat çekicidir. 21
BÜLENT ÇELİK birliklerinin sahip olması gereken ve baskı altında bile emirlere uymak, iyi bir tüfeğe sahip olmak -artık savaş meydanlarının kralıdır-, soğukkanlı bir şekilde tüfeği doldurmak, nişan almak ve ateş etmektir. Bunu defalarca tekrarlayan asker, kökeni ne olursa olsun savaşlardaki Osmanlı komutanları için en vazgeçilmez asker tipidir. Bu türden askerlerin kökenleri de eskisi gibi sorun yaratmamaktadır. Genellikle re’âyâ kökenli olan bu askerler tüfek kullanmayı bilen ve bu hizmetleri karşılığında sadece belli dönemlerde -ki bu dönemler sefer süreleriydi- ücret alan asker tipleridir. Gerçi zaman zaman re’âyâ’nın elinde bulunan ateşli silahların toplanması için merkez tarafından emirler gönderilse bile44 bu türden yasaklamalar geçici olarak sürdürülmektedir. Öyle ki, XVII. yüzyılda kentlerden kolaylıkla 4-5.000 kişilik silahlı milisler toplanıp belli amaçlarla kullanılmaktaydı. Bursa’da Evail-i Şaban 1052/Kasım 1642’de böyle bir milis gücü avcı levendâtı adı altında toplanmış cami ve mescitler kapanmış, dükkanlar boşalmış ve bu birlikler bazı hırıstiyan kiliselerine zarar vermişlerdi. Bu durum kentin ileri gelen uleması tarafından İstanbul’a şikayet edilmişti45. Ayrıca yeniçerilerin arasında da re’âyâ kökenli olup askeriye sınıfına tanınan muafiyet ve ayrıcalıkları elde etmekten hoşlanan sivil unsurların sokulmaya başlaması teâmül haline gelmişti. Yeniçeri birlikleri içersindeki bu unsurlar dikkate değer bir askeri hizmet yerine getirememişler aksine disiplinsizlikleri ile profesyonel askerlerin performanslarını da etkilemişlerdir46. Tımarların birleştirilip devlet eliyle özel yatırım alanı olarak yine özel kişilere sunulması, böylece üretim ilişkilerinin değişmesi ve dolaylı olarak da bu yeni durumun askeri sistemi etkilemesi kanımızca bir sonuç değildir. Şöyle ki üretim sisteminin değişmesindeki temel amaç devletin ihtiyaç duyduğu asker tipolojisindeki değişmedir. Sipahi tımarının ekonomik bir üretim biçimi olarak çökmesinden çok daha önce, sipahilik askeri bir nizam olarak da çökmüştür. XVI. yüzyılın ortalarından sonra sipahi askerleri, kendilerinden daha iyi silahlandırılıp teşkilatlandırılmış olan Avrupa ordularına daha güç direnebilecek duruma düşmüşlerdir. Askeri seferlerden artık bol bol ganimet ele geçirilemiyor, savaşlar Osmanlıların hezimetiyle sonuçlanıyordu47. Tımarlı sipahilerin savaşlarda verimli olamaması Osmanlı Devleti’ni daimi olmasa bile ihtiyaç duyulduğunda ücreti karşılığı kolayca sağlanabilen paralı ve tüfekli askerlerden oluşan bir orduyu kurmaya itmiş, dolayısıyla 44 Bu türden hükümlere örnek olarak Bursa için B. Ş. S., C. 2, s. 193a1. Ayrıca bkz. Müçteba İlgürel, ‘Osmanlı İmparatorluğu’nda Ateşli Silahların Yayılışı’, Tarih Dergisi, S. XXXII (1979)(Ord. Prof. Dr. İsmail Hakkı Uzunçarşılı Hatıra Sayısı’ndan ayrı basım), s. 301-318. 45 B. Ş. S., C. 2, s. 197b1. 46 Avigdor Levy, ‘ Military Reform and The Problem of Centralization in The Ottoman Empire in the Eighteenth Century’, Middle Eastern Studies, C. 18, S. 3 (1982), s. 229. 47 Evgeniy Radushev, ‘XVII-XVIII. Yüzyıllarda Osmanlı İmparatorluğu’nda Toprak Rejimi ve Askerî Nizamı’, CIĖPO Osmanlı Öncesi ve Osmanlı Araştırmaları Uluslararası Komitesi VII. Sempozyumu Bildirileri 7-11 Eylül 1986 (Yay. Haz: Jean-Louis Bacqué- Grammont, İlber Ortaylı, Emeri Van Donzel), Ankara 1994, s. 299. 22
ORDUCU ESNAFI başlangıçta bahsedilen hizmet karşılığı tımar tevcihatı hizmet fonksiyonu ortadan kalktığı için gerilemiş ve zamanla terkedilmiştir. Bu yeni ordunun ücretleri de ancak yeni toprak rejimleri ile sağlanılmaya çalışılmıştır. Bu yeni durumun -askeri açıdan değerlendirildiğinde pek çok keyfi durumla karşılaşıldığı görülse bile- devletin merkezileşme çabaları ile uyumlu olduğu ve bir paralellik gösterdiği anlaşılır. Savaşlarda daimi olmayan süvari birliklerinden düzenli piyadeye doğru bir yöntem değişikliği merkezileşmenin gerekli bir koşuludur. Devlet tarafından donatılmış piyadeler, öz donanımlı (self-equipping) süvariler karşısında merkezi temsil ederler48. Osmanlı Devleti’nin seçkin piyade birlikleri yeniçerilerdi ve bunlar başlangıçta hem sayıca az hem de teknolojik olarak iyi teçhiz edildiklerinden dolayı gerçekten seçkindiler. Ancak yıllar geçtikçe sayılarının artıp teçhizatlarının kötüleşmesi bu birlikleri seçkin olmaktan çıkarmıştır. Bu değişiklik başka sonuçlara da yol açmıştır. Kapıkullarına ulufe yetiştirmek güçleşmiş, merkezi hazinenin yükü artmış, mali sıkıntı başgöstermiştir. Örneğin 7 Safer 1184/2 Haziran 1770’de İbrail’deki askerlerin tayinat ve ruz-ı merre’leri günlük 22.000’e yükselince şair, dakik (arpa, buğday) gibi zahireyi teslim etmeleri gereken tüccarlar, para olmadığından bu malları teslim etmekten kaçınmış, ancak peşin paraya ve devletin istediği fiyattan daha yüksek bir fiyatla satabileceklerini bildirdiklerinden hazineden yüklü miktarda paranın gönderilmesi istenmiştir. Ayrıca mirî için işletilecek 12 fırın için 15 usta ve işçileri için de para istenmektedir. Bu iki ihtiyaç için 2.500 kuruş İbrail’e gönderilmiştir49. Büyük kentlerdeki bazı mukataaların gelirlerinin bir kısmı da ateşli silahların yaptırılması işinde kullanılmaktaydı. 14 Muharrem 1115/30 Mayıs 1703’de Bursa ihtisab mukataası emini ve Bursa kadısından İstanbul’daki tüfenkhâne kârhanesinde yaptırılacak 10.000 tüfenk için mukataa gelirlerinden 100.000 sağ akçeyi göndermeleri istenmişti50. Devletin ateşli silah üretiminde sık sık güçlüklerle karşılaştığı özellikle uzak merkezlerde bu işlerin çok yavaş gerçekleştiği bilinmektedir. Gurre-i Cemaziyelevvel 959/Mayıs sonu Haziran başları 1552 tarihinde gönderilen hükümde beğlerbeğinin Şam kalesine yeni yazılan yeniçerilere verilecek tüfeğin kalmadığını, önceden yeniçerilere verilen tüfeklerin tımara çıktıklarında tüfekleriyle beraber gittiklerini, dirliklerini bırakanların tüfeklerini de alıp gittiklerini bazılarının savaşta ölüp tüfeklerinin zayi olduğunu tüfek yapmaları için iki Yahudinin ulufe ile tutulduğunu ancak bunların işin ehli olmadıkları için bir tüfeği iki ayda yaptıklarını belirterek İstanbul’dan 1.000 tüfek gönderilmesini istemişti. Ancak merkezi yönetim kayıp ve zayi olan tüfeklerin bulunmasını ve Yahudilere ödenen ulufelerin kesilip ödenen paranın geri alınmasını istemektedir51. Ordunun silahlarında 48 Stanislaw Andezejewski, Military Organızation and Society, London 1954, s. 88. 49 Cevdet Askeriye 25999. 50 İbnülemin Askeriye 4443. 51 Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Koğuşlar Koleksiyonu, No. 888, varak 199/b. 23
BÜLENT ÇELİK yapılacak tamirat işleri için de uzmanlara gereksinim duyulmaktaydı52 ve bunu sağlamak yine merkezi devletin göreviydi. Ancak zaman zaman bunun sağlanmasında da güçlükler çekilmekteydi. Örneğin 7 Zilhicce 1154/13 Şubat 1742’de Tırhala sancağı Islatna köyünde yaptırılan sefer-i hümâyûna için gerekli mîrî kılıç namlularının İstanbul’a getirilmesi sırasında yoldaki bazı geçit, derbent ve boğazlarda bac-ı uburiye adıyla akçe istendiği, bu işe memur olam mübaşirlerin zor durumda kalındıkları bildirilmektedir53. Ama bu güçlükler en çok ateşli silahların imâlinde görülmekteydi. Gurre-i Cemaziyelahir 1183/Eylül başları 1769’da İslimye ve Girve (?) Kazalarından cebehâne-i amirede tüfek imali için istenen tüfenkçi esnafıyla ilgili olarak54 H. 8 Cemaziyelevvel 1183/9 Eylül 1769’da Edirne İslimye kazası naibi İstanbul’a gönderdiği 40 tüfekçi ustasından 7’si göreve gitmemek için yerlerine ücretle 6 zımmiyi bulup gönderdiklerini, bunlarında zaten acemi ve şakird olduklarını ve yolda firar ettiklerini bildirmektedir. İstanbul hükümeti hem bu 7 ustanın hem de kaçan 6 zımminin bulunup İstanbul’a gönderilmeleri için Edirne Bostancıbaşısına hüküm gönderilmiştir. Belgede ayrıca İmparatorluktaki tüfek sayısının fazlalığından, usta sayısının azlığından bahsedilmektedir55. XVI. yüzyılda Osmanlı ve Avrupa çakmaklı tüfekleri çok ağır ve kullanışsızdır; yaklaşık 7 kg. gelmekte, ateş sırasında namlusunun 1.50 m. yüksekliğinde bir çatala dayanması gerekmekte ve doldurulup ateşlenmesi için de pek çok işlem gerektirmektedir. Atış hızı da dakikada en fazla 15’dir56. Tüfeğin evrimini gerçekleştirip ordularında uygulayan ilk hükümdar İsveç Kralı Gustaf Adolf’dur. Çatal zorunlu olmaktan çıkar, işlemler basitleştirilir, atış menzili büyür. Fişek icad edildikten sonra o zamana dek barutu tutuşturmak için kullanılan fitilin yerini fişek alır. 15 atla çekilen ağır topların yerini, çok daha hafif ve çok daha kullanışlı toplar alır. 52 Örneğin Gurre-i Muharrem 1102/Ekim başları 1690 yılında Tüfenkçiler kârhanesi ustalarından 4 nefer usta, Bozcaada cebehanesinde olan 332 tüfek namlusunu, 132 tüfek kundağını tamir etmişler ayrıca 200 adet yeni tüfek kundağını kale cebehanesine teslim etmişlerdi. İbnülemin Askeriye 2355. Yine, 17 Zilkade 1151/26 Şubat 1739’da Elbasan cephanesinin bir kısmı ile 5 nefer tüfekçi, kundakçı, kılıççı ve ahengir İstanbul’dan gemilerle önce Akkerman iskelesine oradan da mekkari öküz arabaları ile Bender kalesine gönderilecekti. Cevdet Askeriye 42115. Yine Taman kalesinde 1109/1697-98 yılında görevlendirilmek üzere 125 nefer cebeci, 55 nefer topçu istenmekteydi. Cebecilerden 5’i barutçu, Topçuların da 5’i top dökücü, 5’i de falya dökücü olarak İstanbul’dan tedarik edilecekti. MAD 10145, s. 40. 53 Cevdet Askeriye 9734. 54 Cevdet Askeriye 43122. 55 Cevdet Askeriye 1680. Oldukça geç tarihteki bir örnek olarak, 1214/1799-80 yılında Arabistan’da çıkan isyanı bastırmakla görevli orduda görevlendirilecek ve ücret ve harcırahları vilayetten ödenmek üzere Sivas’tan 10 pişirici ile 10 hamurkâr işçi istenmişse de Sivas naibinin ilâmında bunun mümkün olmadığı, şehirde başgösteren veba nedeniyle kentte zaten 7 olan fırın sayısının 4’e indiği belirtilmektedir. Cevdet Askeriye 1201. 56 Tüfekler için bkz. Mevlut Uzun, ‘Fitilli Tüfekler’, İstanbul Teknik Üniversitesi.Mimarlık Tarihi ve Restorasyon Enstitüsü Bülteni, S. 7 (1976), s. 27-29; ve Mevlut Uzun, ‘Çakmaklı Tüfekler’, İstanbul Teknik Üniversitesi.Mimarlık Tarihi ve Restorasyon Enstitüsü Bülteni, S. 8 (1976), s. 32-34. 24
ORDUCU ESNAFI Taktik düzlemde yine Gustaf Adolf, Makedonya falanjından alınmış bulunan, düşman topçusunu korkunç ölümcül duruma getiren derin düzeni: dört-beş büyük bölüğe ayrılmış mızraklı ve tüfekli piyade düzenini bırakır; ince düzeni, derinliği iki-üç sırayı aşmayan, uzun hatları getirir. Mızraklı askerlerin işlevi tüfekliler yanında ikincil bir duruma getirilir, tüfekli askerlerin sayısıysa, öteki orduların yanında iki katına çıkarılır. Son olarak, tüfekli birlikleri çevreleyen süvari birliği artık kılıçla değil, tabancayla saldırıya geçmektedir57. Bu yeni arayışlar savaşın kapitalizme yol açtığına dair küçük bir örnektir. Ama tersi de pekala mümkün olabilmektedir. XVII. yüzyıl en mükemmelinden kuşatma savaşları, top, lojistik, düzenli birliklerce yapılan mücadeleler dönemidir. Sonuç olarak masraflı bir savaş, dipsiz bir kuyu58. Hangi lojistik sistemi kullanırsa kullansın iyi düzenlenmiş bir ordunun ilk gereksinimi değerini kaybetmeyen para idi. Bununla beraber XVI. yüzyılın ikinci yarısı boyunca orduların gelişimi, kendi hükümetlerinin mali olanaklarını oldukça aşmıştır. Zamanın en büyük gücü İspanya bile 1557’den 1598’e kadarki dönemde askeri harcamaları nedeniyle üç kereden az olmamak üzere iflas etmiştir. Otuz yıl savaşları zamanında Hollanda dışında hiçbir büyük Avrupa devleti kendi ordularına düzenli ödeme yapamamıştır59. Otuz yıl savaşlarına katılan Avrupa orduları -bir din yasası ile oluşturulan İsveç Kralı Gustaf II. Adolf’un ulusal ordusu dışında- Condottière’lerin (milis komutanlarının) yönettiği, daha çok para verene satılmaya, maaşlar gecikti diye dağılmaya ya da düşman tarafına geçmeye hazır özel çetelere benzemektedir. Daha sonra hükümdarlar, disiplinli ve sadık, kendi kurumlarınca denetlenen ordulara sahip olmaya çalışırlar. Ama zorunlu askerlik hizmeti kavramı henüz yoktur ve askere alma gönüllü yazılmaya dayalıdır. Kış aylarında görevliler, kent ve kasabaları dolaşıp, meyhanelerde içki ısmarlayarak askerliği övücü konuşmalar yapar: yüksek maaş, iyi şarap, güzel üniformalar vaat ederler. Ancak Avrupa ordularındaki silahlı kuvvetler, devlet için ne yapacakları önceden belli, güvenilir devlet araçları değildi. İkmal maddelerinin yetersizliği ve bundan daha da ciddi bir konu olan ücret ödemelerindeki yetersizlikler yüzünden yığınlarca askerin denetimden çıkması çok beklenebilir bir olgudur. Kardinal Richelieu Testament Politique’de şu acı sözlere yer vermiştir: Tarihte, yokluk ve düzensizliğin mahvettiği orduların sayısı düşmanlarınca mahvedilenlerden çok daha fazladır. Ben kendi zamanımda girişilen tüm işlerin sırf bu yüzden nasıl eksik kaldığına tanık oldum60. Bu ücret ve malzeme sorunu orduların performansını çeşitli biçimlerde etkilemekteydi. Gustaf Adolf’un akıllara durgunluk verici bir hareketlilik içinde gerçekleşen Almanya seferinde bile, Clausewitz’in sözünü ettiği 57 Türk ve Dünya Tarihi Ansiklopedisi, İstanbul 1985, C. IV, s. 996. 58 Fernand Braudel, Maddi Uygarlık Ekonomi ve Kapitalizm XV-XVIII. Yüzyıllar, Ankara 1993, C. III: Dünyanın Zamanları, s. 44. 59 Martin Van Creveld, Supplying War. Logistics from Wallenstein to Patton, Cambridge- London-New York-Melbourne 1977, s. 8. 60 Van Creveld, a.g.e., s. 17’den aktarılmıştır. 25
BÜLENT ÇELİK anlamda bir askeri-stratejik plan doğrultusunda yürütülmek yerine, muazzam ordusuna yiyecek ve hayvan yemi bulmak gibi basit ama zorlayıcı bir arayış gerçekleşmektedir61. Avrupa’da XIV. Louis’in hükümdarlığının sonunda orduda, 400.000 asker vardır. Bu sayı o dönem için çok yüksektir. İspanya Kralı V. Felipe’nin emrinde 132 piyade taburuyla 130 süvari birliği bulunmaktadır. Brandenburg Seçicisi ve Prusya Dükü olan Friedrich Wilhelm, sürekli olarak 30.000 kişilik bir ordu besler. Büyük Petro da, muvazzaf ordusu için hesapsız para harcar62. Osmanlı Devleti’nde de aynî olarak istenen hizmet ve ürünlerin yerini bu yüzyıllarda nakit para talepleri alacaktır. Re’âyâ’nın tımarlı sipahilerce korunması tımar rejiminde tarımsal üretimi arttırıcı bir unsurdu. Bu koruyucu unsur ortadan kalkınca üretici köylü zarar görmeye başlamıştır. Askerliğe geçen re’âyâ tarımsal alan yerine askerlik alanında istihdamı edilmeye başlanınca üretimin azalması kaçınılmaz olacaktır63. Avrupalılar, organize ve disiplinli birliklerin etkisini keşfettiklerinde ve kendileri saldırıyı ele almaya başladıklarında Osmanlı ordusunun sürekli olarak yenilgileri kesinleşmiş oldu. XVI. yüzyıl ortalarında Avrupa orduları Osmanlı askerleri ile son derece temkinli olarak açık alanlarda karşılaşmaktan kaçınıp, korunaklı siperleri tercih ederlerken XVII. yüzyılın ikinci yarısında bu durum değişmişti. Artık Osmanlılar yenilmez ordulara sahip düşmanlar olarak görülmüyorlardı. Gerçekten de çelik gibi bir disiplin içinde olan, neredeyse otomatikleşmiş birlikleri aşmak pek mümkün değildi. Her şartta, yüzyüze çarpışmalarda bile, birlik içinde savaşmak önemliydi, böylece kurulan seti yıkmak mümkün olmuyordu. Ama en iyisi birçok yönden düzenlenecek kısa, konsantre saldırılardı. Bu türden saldırılara karşı Türkler dayanışma sağlayamıyorlardı ve birliklerini doğru yönlendiremediklerinden gereği gibi karşılık veremiyorlardı. Kinsky, Osmanlıların kale sanatlarını da beğenmemekte ve savunmada da kötü olduklarını söylemektedir. Sadece inatçılıkları ve cesaretleri sayesinde istilaların sürelerini uzattıklarını, ağır işleyen takviye sistemlerinin hareketliliklerini ve operasyon bölgelerini oldukça kısıtladığını belirtmektedir64. Osmanlı Devleti’nin batı yönünde yaptığı seferlere ilişkin olmak üzere orducu veya seferlerde kurulan ordu pazarlarına ilişkin bilgiler de elimizde bulunmaktadır. Kanuni’nin Mohaç savaşı sırasında Macar kralının Tuna Nehri’ni geçerken boğulup ölmesinden sonra Macar ordugâhında Osmanlı askerlerini kralın ordu ve bazarı, cephanesi, top ve başka savaş aletleri beklemektedir65. Savaş ganimeti olarak niteleyebileceğimiz bu mallar Osmanlı Devleti’nin başarılı seferlerinde bir sonraki seferleri besleyen 61 Van Creveld, a.g.e., s. 13-17. 62 Türk ve Dünya Tarihi Ansiklopedisi, C. IV, s. 1214. 63 Özer Ergenç, ‘Osmanlı Merkez Askerinin Nitelik ve Fonksiyonları Üzerine’. Birinci Askerî Tarih Semineri, Bildiriler II, Ankara 1983, s. 81. 64 Scheben, a.g.m., s. 212-21. 65 Solakzâde Tarihi, C. II, s. 145. 26
ORDUCU ESNAFI kaynaklardan birini oluşturmaktadır. Zafer kazanan taraf düşmanı hakkında önemli stratejik bilgilere ulaşmaktadır. Böylece bir sonraki savaşlarında kendi askeri dönüşümünde bu noktaları dikkate almakta ve gerekli değişiklikleri ordusuna uyarlayabilmektedir. Böylece savaşlarda alınan galibiyet ya da mağlubiyetler tarafların ne türden saldırı-savunu araçlarına daha çok ihtiyaçları olduğunu sergilemekte ve gerek devlet, gerekse savaşçılar birey olarak bu değişiklikleri donanımlarına eklemeleri gerektiğini hissetmektedirler. 27
BÜLENT ÇELİK BÖLÜM III OSMANLI SEFERLERİNİN NİTELİĞİ XIV. yüzyılda Gelibolu yarımadasının fethedildiği zamanlarda Osmanlı ordusu hala steplerdeki savaşlarda bildik göçebe taktiklerini uyguluyordu. Bu taktiklerin Hunlar ve Moğollar tarafından kullanılanlarla aynı olup olmadığını söylemek oldukça zordur. Muhtemelen Osmanlı Türklerinin, artık etkin olmayan göçebe taktiklerinin değişikliğe uğramış bir türünü kullandıklarını söyleyebiliriz. Toprağa bağlı tımar sisteminin uygulanmasından ve böylece üretim tarzında meydana gelen değişmelerden ötürü bu türden savaşın ekonomik ve sosyal temelden yoksun kaldığını da varsayabiliriz. Bu varsayımı destekleyen başlıca olgu yeniçerilik düzenidir. Bu yeni askerler, aslında savaş sırasında paniğe kapılmaya oldukça meğilli hafif süvarileri, ki bu süvariler klasik göçebe tarzının en önemli öğesidir, tamamlayıcı bir unsurdu. Yeniçeriler klasik göçebe savaş tarzının gerektirmediği katı ve sarsılmaz bir güç görevi görüyorlardı. Bunların ekonomik durumları tamamen devletin kaderine bağlıydı. Devleti etkileyen her ekonomik değişme ulufe ile geçinen sınıfları da etkiliyordu. Osmanlı Devleti’nin daha ilk büyük sefer organizasyonlarını gerçekleştirdiği dönemlerden itibaren ordunun seferde tüketeceği ürünlerin fiyatlarını belirlemeye çalışması bize seferdeki askerlerin devlete olan maliyetinin çok yüksek olduğunu ve bunun devlet müdahaleleri yoluyla düşük tutulmaya çalışıldığını göstermektedir. Seferlerde hem istenilen fiyatta hem de istenilen ölçülerde ihtiyaç maddeleri bulabilmek zor olsa da bu sıkıntı ilk dönemlerde aşılmıştır. Örneğin seferlere katılan hayvanlar için vazgeçilemez bir besin kaynağı olan arpanın sefer güzergâhı üzerindeki vilayet ve sancaklardan tedarik edilmesi devlet tarafından belirlenen fiyatlarla gerçekleştirilmekteydi66. Yine hayvan yemi olarak kullanılan mısır, Rumeli 66 22 Ramazan 951/7 Aralık 1544’de sefere çıkacak olan Osmanlı ordusu için alınacak arpa fiyatları için Erdel vilayetinden toplanacak arpanın kilesi Budin’e kadarki nakliye ücreti dahil olmak üzere 4 akça, Brata yakınlarındaki Ali Çavuş’a, Semendire den alınacak un için 6 veya 7 akçalık fiyatlar belirlenmiş eğer bu fiyattan Semendireden un alınamazsa arpa alınıp Belgrat’a gönderilmesi için Semendire Beğine ve Sinan Çavuş’a hükümler yazılmıştır. Bkz. TSA D.12321.296 ve 306 nolu hükümler. 307 nolu hükümde ise Semendireden Un yerine arpa alınıp parası hazine-i amireden Semendire Beğine gönderilen akçeden ödenmesi istenmektedir. Erdel için başka bir hükümde seferdeki Osmanlı ordusuna arpa temini için 10.000 altın ayrıldığı belirtilmektedir. Bkz. 273 nolu hüküm. Bu defterin transkripsiyonuna yayımlanmadan önce incelememe izin veren sayın Prof. Dr. Halil Sahillioğluna teşekkür ederim.Yaklaşık 130 yıl sonraki bir sefer için (IV. Mehmed’in 1048/1674 ikinci Lehistan seferi sırasında) ise Bolu vilayetinden satın alınan mirî zahirenin fiyatları şu şekildedir. Her 8 İstanbul kilesi arpa 1 esedî kuruş (160 akçe) olmak üzere kısmen Bartın kısmen de Ereğli iskelesinden gemilerle İsakçı’ya taşınacaktı. Gemilere navlun ücreti olarak her bir kile zahire için 4 akçe ödenecekti. Halil 28
ORDUCU ESNAFI eyaletinde Sirem, Semendre, Pojega, Niğbolu, Alacahisar ve Sofya’dan sağlanıyordu. XV. yüzyılın ilk yarısında açılan seferlerde toplanan mısırın toplam miktarı şöyledir67: 1514 Tebriz Seferi 25.437 müdd 1515 Kemah Seferi 12.497 müdd 1516 Şam Seferi 15.904 müdd 1518 Mısır Seferi 24.791 müdd 1521 Belgrad Seferi 12.326 müdd 1522 Rodos Seferi 6.925 müdd 1526 Budin Seferi 24.657 müdd 1529 Viyana Seferi 6.925 müdd 1532 Alman Seferi 4.658 müdd 1537 Korfu Seferi 15.520 müdd 1538 Boğdan Seferi 10.651 müdd 1543 Estergon Seferi 22.368 müdd 1549 Van Seferi 11.013 müdd Yukarıda miktarlar seferlerde re’âyâ’dan zorunlu olarak talep edilen mısır oranlarını göstermektedir. Bunların hepsi seferler boyunca stok yapılmadan askerler tarafından tüketilmiştir. Seferlerin kendileri de toplanan miktarlar kadar ilgi çekicidir. Oranların büyüklüğüne bakıldığında bütün seferlerin büyük organizasyonları gerektirdiği görülmektedir. Pratikte tedarik edildiği varsayılan bu tür ürünlerin bir ordu taşaronunca sabit fiyatlarla satın alınması ve tekrar askere satılması biçiminde gerçekleşen bu tür işlemlerde köylüye geri ödemeler gecikebiliyor, eksik yapılabiliyor, ya da hiç yapılmıyordu68. Canlı hayvan tedarikinde de sık sık bu türden sıkıntılar yaşanmaktaydı. Örneğin 1105/1693-94 yılında sefer-i hümâyûn için Boğdan’dan 5.000 kuruş sürsat karşılığı devlet, her bir koyun için 1 kuruşluk fiyat belirlemiş ve bu verginin canlı koyun olarak temin edilmesini istemişti. Aynı istek 7.000 kuruş sürsat için Eflak voyvodalığından da istenmişti. Ancak her iki voyvodalıkta bulunan re’âyâ kendilerinin fakir, memleketlerinin de düşman istilası yüzünden harap ve yanmış bir halde bulunduğunu belirterek bu vergiyi nakden ve her bir koyun için 1,5 kuruş-Boğdan 7.500, Eflak 10.500- olmak üzere kasabbaşıya ödeyeceklerini belirtmişler, devlet de bu yeni durumu benimseyerek bu bölgeden bir daha koyun talep olunmamasına dair bir emr-i şerif göndermiştir69. Görüldüğü üzere canlı hayvan yerine nakit olarak Sahillioğlu, ‘Dördüncü Mehmed’in İkinci Lehistan Seferi Dolayısıyla Bolu Vilâyetinden Satın Alınana Arpa (1)’ Çele, Yıl 1, S. 9 (1963), s. 24-25. 67 Káldy-Nagy, a.g.m., s. 173-174. 68 Lütfi Güçer, XVI- XVII. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Hububat Meselesi, İstanbul 1964, s. 105-115. 69 MAD 8473, s. 187 ve 188. Sefer sırasında toplanan canlı hayvanların kullanım biçimleri ve dağıtımının yapılmasından ordu kassabbaşısı sorumludur. 20 Safer 1109/7 Ağustos 1697 yılında bu görevde Mehmed Ağa bulunmaktaydı ve kendisine 60 çift öküzü cebehane mühimmatını taşıyacak arabalara ayırması için tezkire yazılmıştı. İbnülemin Askeriye 4134. 29
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi
Osmanli esnafi

Recommended

Syria (Suriye Savasi Guncel Sorunlar)
Syria (Suriye Savasi Guncel Sorunlar)Syria (Suriye Savasi Guncel Sorunlar)
Syria (Suriye Savasi Guncel Sorunlar)Shabnam Hajiyeva
 
Solow tipi bir büyüme ve kararlı denge
Solow tipi bir büyüme ve kararlı dengeSolow tipi bir büyüme ve kararlı denge
Solow tipi bir büyüme ve kararlı dengeProf.Dr.Havva TUNC
 
Türk edebi̇yati tari̇hi̇
Türk edebi̇yati tari̇hi̇Türk edebi̇yati tari̇hi̇
Türk edebi̇yati tari̇hi̇Merve Çetinkaya Alparslan
 
Deği̇şi̇k alanlar zekası
Deği̇şi̇k alanlar zekasıDeği̇şi̇k alanlar zekası
Deği̇şi̇k alanlar zekasıHolistik Danışmanlık Hiz. Ltd.Şti.
 
Realty TR
Realty TRRealty TR
Realty TRHolistik Danışmanlık Hiz. Ltd.Şti.
 
Naziler ve Atatürk
Naziler ve AtatürkNaziler ve Atatürk
Naziler ve AtatürkHolistik Danışmanlık Hiz. Ltd.Şti.
 
Satiş elemanlarinin 39 hatasi
Satiş elemanlarinin 39 hatasiSatiş elemanlarinin 39 hatasi
Satiş elemanlarinin 39 hatasiHolistik Danışmanlık Hiz. Ltd.Şti.
 
Değişim ve yenilikçilik(İnovasyon)
Değişim ve yenilikçilik(İnovasyon)Değişim ve yenilikçilik(İnovasyon)
Değişim ve yenilikçilik(İnovasyon)Holistik Danışmanlık Hiz. Ltd.Şti.
 

Recommended

Syria (Suriye Savasi Guncel Sorunlar)
Syria (Suriye Savasi Guncel Sorunlar)Syria (Suriye Savasi Guncel Sorunlar)
Syria (Suriye Savasi Guncel Sorunlar)Shabnam Hajiyeva
 
Solow tipi bir büyüme ve kararlı denge
Solow tipi bir büyüme ve kararlı dengeSolow tipi bir büyüme ve kararlı denge
Solow tipi bir büyüme ve kararlı dengeProf.Dr.Havva TUNC
 
Türk edebi̇yati tari̇hi̇
Türk edebi̇yati tari̇hi̇Türk edebi̇yati tari̇hi̇
Türk edebi̇yati tari̇hi̇Merve Çetinkaya Alparslan
 
Deği̇şi̇k alanlar zekası
Deği̇şi̇k alanlar zekasıDeği̇şi̇k alanlar zekası
Deği̇şi̇k alanlar zekasıHolistik Danışmanlık Hiz. Ltd.Şti.
 
Realty TR
Realty TRRealty TR
Realty TRHolistik Danışmanlık Hiz. Ltd.Şti.
 
Naziler ve Atatürk
Naziler ve AtatürkNaziler ve Atatürk
Naziler ve AtatürkHolistik Danışmanlık Hiz. Ltd.Şti.
 
Satiş elemanlarinin 39 hatasi
Satiş elemanlarinin 39 hatasiSatiş elemanlarinin 39 hatasi
Satiş elemanlarinin 39 hatasiHolistik Danışmanlık Hiz. Ltd.Şti.
 
Değişim ve yenilikçilik(İnovasyon)
Değişim ve yenilikçilik(İnovasyon)Değişim ve yenilikçilik(İnovasyon)
Değişim ve yenilikçilik(İnovasyon)Holistik Danışmanlık Hiz. Ltd.Şti.
 
Moti̇vasyon
Moti̇vasyonMoti̇vasyon
Moti̇vasyonHolistik Danışmanlık Hiz. Ltd.Şti.
 
Başarinin sirri nedi̇r
Başarinin sirri nedi̇rBaşarinin sirri nedi̇r
Başarinin sirri nedi̇rHolistik Danışmanlık Hiz. Ltd.Şti.
 
Davranişlarimiz nasil oluşur
Davranişlarimiz nasil oluşurDavranişlarimiz nasil oluşur
Davranişlarimiz nasil oluşurHolistik Danışmanlık Hiz. Ltd.Şti.
 
Ataturk[1]poster için
Ataturk[1]poster içinAtaturk[1]poster için
Ataturk[1]poster içinHolistik Danışmanlık Hiz. Ltd.Şti.
 
Demokratik hukuk devleti
Demokratik hukuk devletiDemokratik hukuk devleti
Demokratik hukuk devletiHolistik Danışmanlık Hiz. Ltd.Şti.
 
Premio internacional fotografía hamdan 20141
Premio internacional fotografía hamdan 20141 Premio internacional fotografía hamdan 20141
Premio internacional fotografía hamdan 20141Holistik Danışmanlık Hiz. Ltd.Şti.
 
İstanbul'un i̇şgali
İstanbul'un i̇şgaliİstanbul'un i̇şgali
İstanbul'un i̇şgaliHolistik Danışmanlık Hiz. Ltd.Şti.
 
Estambul casa viejas. . .d.14-11
Estambul casa viejas. . .d.14-11Estambul casa viejas. . .d.14-11
Estambul casa viejas. . .d.14-11Holistik Danışmanlık Hiz. Ltd.Şti.
 
Ponts myst rieux
Ponts myst rieuxPonts myst rieux
Ponts myst rieuxHolistik Danışmanlık Hiz. Ltd.Şti.
 
Bilimin savunması
Bilimin savunmasıBilimin savunması
Bilimin savunmasıHolistik Danışmanlık Hiz. Ltd.Şti.
 
Andre Weil kuralı
Andre Weil kuralıAndre Weil kuralı
Andre Weil kuralıHolistik Danışmanlık Hiz. Ltd.Şti.
 
İstanbul ( 1 )
İstanbul ( 1 )İstanbul ( 1 )
İstanbul ( 1 )Holistik Danışmanlık Hiz. Ltd.Şti.
 
Holland Story
Holland Story Holland Story
Holland Story Holistik Danışmanlık Hiz. Ltd.Şti.
 
Karayolu demiryolu-denizyolu
Karayolu demiryolu-denizyoluKarayolu demiryolu-denizyolu
Karayolu demiryolu-denizyoluHolistik Danışmanlık Hiz. Ltd.Şti.
 
Foudre1
Foudre1Foudre1
Foudre1Holistik Danışmanlık Hiz. Ltd.Şti.
 
Birbaskadirbenimmemleketimininsani 1
Birbaskadirbenimmemleketimininsani 1Birbaskadirbenimmemleketimininsani 1
Birbaskadirbenimmemleketimininsani 1Holistik Danışmanlık Hiz. Ltd.Şti.
 
The other part of iran (rev1) (1)
The other part of iran (rev1) (1)The other part of iran (rev1) (1)
The other part of iran (rev1) (1)Holistik Danışmanlık Hiz. Ltd.Şti.
 
Dünyanin çözemedi̇ği̇ gi̇zem göbekli̇ tepe
Dünyanin çözemedi̇ği̇ gi̇zem göbekli̇ tepeDünyanin çözemedi̇ği̇ gi̇zem göbekli̇ tepe
Dünyanin çözemedi̇ği̇ gi̇zem göbekli̇ tepeHolistik Danışmanlık Hiz. Ltd.Şti.
 
Berlin 1945
Berlin 1945Berlin 1945
Berlin 1945Holistik Danışmanlık Hiz. Ltd.Şti.
 
Photos historic
Photos historicPhotos historic
Photos historicHolistik Danışmanlık Hiz. Ltd.Şti.
 

More Related Content

More from Holistik Danışmanlık Hiz. Ltd.Şti.

More from Holistik Danışmanlık Hiz. Ltd.Şti. (20)

Moti̇vasyon
Moti̇vasyonMoti̇vasyon
Moti̇vasyon
 
Başarinin sirri nedi̇r
Başarinin sirri nedi̇rBaşarinin sirri nedi̇r
Başarinin sirri nedi̇r
 
Davranişlarimiz nasil oluşur
Davranişlarimiz nasil oluşurDavranişlarimiz nasil oluşur
Davranişlarimiz nasil oluşur
 
Ataturk[1]poster için
Ataturk[1]poster içinAtaturk[1]poster için
Ataturk[1]poster için
 
Demokratik hukuk devleti
Demokratik hukuk devletiDemokratik hukuk devleti
Demokratik hukuk devleti
 
Premio internacional fotografía hamdan 20141
Premio internacional fotografía hamdan 20141 Premio internacional fotografía hamdan 20141
Premio internacional fotografía hamdan 20141
 
İstanbul'un i̇şgali
İstanbul'un i̇şgaliİstanbul'un i̇şgali
İstanbul'un i̇şgali
 
Estambul casa viejas. . .d.14-11
Estambul casa viejas. . .d.14-11Estambul casa viejas. . .d.14-11
Estambul casa viejas. . .d.14-11
 
Ponts myst rieux
Ponts myst rieuxPonts myst rieux
Ponts myst rieux
 
Bilimin savunması
Bilimin savunmasıBilimin savunması
Bilimin savunması
 
Andre Weil kuralı
Andre Weil kuralıAndre Weil kuralı
Andre Weil kuralı
 
İstanbul ( 1 )
İstanbul ( 1 )İstanbul ( 1 )
İstanbul ( 1 )
 
Holland Story
Holland Story Holland Story
Holland Story
 
Karayolu demiryolu-denizyolu
Karayolu demiryolu-denizyoluKarayolu demiryolu-denizyolu
Karayolu demiryolu-denizyolu
 
Foudre1
Foudre1Foudre1
Foudre1
 
Birbaskadirbenimmemleketimininsani 1
Birbaskadirbenimmemleketimininsani 1Birbaskadirbenimmemleketimininsani 1
Birbaskadirbenimmemleketimininsani 1
 
The other part of iran (rev1) (1)
The other part of iran (rev1) (1)The other part of iran (rev1) (1)
The other part of iran (rev1) (1)
 
Dünyanin çözemedi̇ği̇ gi̇zem göbekli̇ tepe
Dünyanin çözemedi̇ği̇ gi̇zem göbekli̇ tepeDünyanin çözemedi̇ği̇ gi̇zem göbekli̇ tepe
Dünyanin çözemedi̇ği̇ gi̇zem göbekli̇ tepe
 
Berlin 1945
Berlin 1945Berlin 1945
Berlin 1945
 
Photos historic
Photos historicPhotos historic
Photos historic
 

Osmanli esnafi

  • 1. Publication Data: Bülent Çelik, ‘Osmanlı sefer organizasyonlarında kentli esnafın getirdiği çözümler: Orducu Esnafı’, EJOS, VII (2004), No. 11, 1-163. ISSN 0928-6802 © Copyright 2004 Bülent Çelik. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, translated, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the prior written permission of the author.
  • 2. OSMANLI SEFER ORGANİZASYONLARINDA KENTLİ ESNAFIN GETİRDİĞİ ÇÖZÜMLER: ORDUCU ESNAFI Bülent Çelik* Giriş Elinizdeki bu çalışma Osmanlı askeri sistemi içerisinde yer alan ancak bugüne kadar üzerinde pek de durulmamış ve diğer askeri birliklerle karşılaştırıldığında görece küçük bir topluluğu kapsayan Osmanlı seferlerindeki orducu esnafını ele almaktadır. Günümüzde yakın yıllara ait ve çeşitli Osmanlı seferlerini ele alan çalışmalarda büyük bir artış gözlemlenmektedir. Bu çalışmalarda çalışma konusu olarak seçilen sefer, başlangıcından bitişine kadarki süre içersinde çok yönlü olarak ele alınıp incelenmekte ve Osmanlı sefer organizasyonuna ait çeşitli saptamalara ulaşılmaktadır. Yapılan bu türden çalışmalar savaş dönemlerindeki Osmanlı askeri sistemini anlamaya yöneliktir. Genellikle tımar sistemiyle birlikte ele alınagelen Osmanlı askeri sistemi bu yönüyle eksik kalmaktadır. Seferlere tasarruf ettiği dirliğinin büyüklüğü oranında donanımlı asker getirmekle yükümlü olan tımarlı sipahiler ya da işleri zaten savaşmak olan ve bunun için ulufe alan yeniçeri ve diğer kapıkulu askerleri ile sonraki dönemlerde eyalet valileri tarafından sadece savaş dönemlerinde tutulan ve çok çeşitli kaynaktan gelerek yine çeşitli adlarla anılan ücretli askerlerin incelenmesi işin sadece bir yönüdür. Oysa Osmanlı fetih siyasetinde kullanılan ve askeri sistemin kuruluşu ve olgunlaşması sırasında kullanılan kaynaklar çok çeşitlidir ve etkin kullanıldıkları zamanlarda Osmanlı seferlerindeki başarı bu etkinlikle doğru orantılı olarak artmaktadır. Büyük sayılardaki askeri birliklerin çok uzun mesafeleri katederek ulaştıkları savaş alanlarında yapılan savaşların göze batması kadar olağan bir durum yoktur. Oysa orada yapılan savaş kadar önemli bir diğer olgu da o noktaya gelebilmektir. Gerek batı yönünde gerekse doğuya yapılan seferlerde olsun Osmanlı askerleri zaman zaman -ve sık olarak- çok * Yrd. Doç. Dr. Bülent Çelik, Adnan Menderes Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Aydın, Türkiye.
  • 3. BÜLENT ÇELİK kötü şartlarla mücadele etmek zorunda kalmışlardır. İşte bu noktada Osmanlı sefer organizatörlerinin karşılarına çözmeleri gereken ve lojistik konusunda olan pek çok sorun ortaya çıkmaktadır. İmparatorluk ne denli büyük ve zengin kaynaklara sahip olursa olsun dönemin ulaşım teknolojisi, coğrafya ve iklim gibi etmenler askerlerin lojistik desteklenmelerine olumsuz yönde etki yapmaktadır. Osmanlı askeri daha düşmanla savaşmadan önce bu etmenlerle savaşmak zorunda kalmaktadır ve bu durum sadece Osmanlı Devleti’ne özgü bir durum değildir. Tıpkı başka alanlarda, örneğin Venedik’in hububat ticaretinin düzenlenmesinde ve büyük kentlerin kötü hasat yıllarında doyurulmasındaki uygulamaları ile XVII. yüzyılda İtalya’daki yönetimlerin başıbozuk, paralı askerlerle başa çıkma yöntemlerindeki benzerliklerde olduğu gibi lojistik alanındaki uygulamalarda Osmanlı ve diğer devletler arasındaki benzerliklerin saptanması orducu benzeri kurumların var olup olmadıklarının incelenmesi, karşılaştırmaya gidebilmek açısından ilginç olacaktır. Ancak çalışmanın asıl amacı bir kurum olarak Osmanlı kentlerinden oluşturulan orducu esnaf gruplarının seferlerde Osmanlı askerinin ne türden ihtiyaçlarına cevap verebildikleri ve bu türden uygulamaların başarı kazanıp kazanamadıklarıdır. Bir ordunun savaş gücünün belirlenmesi büyük ölçüde lojistik desteğin ne denli sağlıklı sağlandığına bağlıdır. Orduların iç düzeni, bir devletin iç ilişkilerinin ve toplumun bir ifadesidir; savaş birlikleri ve halk birbirine bağlıdır ve birbirlerinden ayrı olarak sadece kısa zaman dilimleri içersinde bir sosyo-ekonomik yapıda varolabilirler. Osmanlı Devleti’nin seferlerden çok daha önce sefer sırasında askerin ihtiyaç duyduğu birtakım hammaddeleri tebasından tedarik etmeye çalıştığı bilinmelidir. Büyük ölçüde tarımsal üretimden ve bunun üreticileri olan re’âyâ’dan sağlanmaya çalışılan hububat ve canlı hayvan türündeki metalar vergi karşılığı olarak talep edilmektedir. Ordunun geçeceği güzergâhlarda önceden stoklanan bu türden veya mamul -örneğin peksimet gibi- malların akışının düzenli olarak sağlanması büyük ölçüde yerel yetkililerin becerikliliğine bağlıdır. Osmanlı ordusunun sefer sırasındaki düzeni gerek yerli gerekse yabancı kaynaklarda zaman zaman hayranlıkla betimlense de bazen işler umulduğu gibi gitmemektedir. Kötü giden bir hasat re’âyâ’nın sefer organizasyonuna katılımını zorlaştırmakta, tarımsal ürünlerin istenilen fiyatlarla temininde güçlükler çekilmektedir. Sayıları yüz binlerle ifade edilen bir topluluğun doyurulması, teçhizatının bakımının ve barınmasının sağlanılması, ve gideceği yere ulaştırılması toplumun tümünün katılımıyla sağlanmaya çalışılmaktaydı. Ancak orduya gerekli hammaddelerin sağlanması ve gerektiği zaman kullanılmasının yanı sıra toplanan bu metaların askerlerin işine yarayacak fonksiyonlara kavuşturulması, diğer bir deyimle işlenmiş mamul mallara dönüştürülmesi gerekliliği bulunmaktadır. Bu türden malların seferler sırasında orduda hammadde halinde bulunması mamul mallara olan ihtiyaçların giderilmesinde pek de bir işe yaramayacaktır. Bu iş için ayrı uzmanlara ihtiyaç duyulacağı açıktır. Bu uzmanlar tarımsal üreticilerden orduya aktarılan hammaddeleri işleyip, askerlerin kullanımına sunacaklar, 2
  • 4. ORDUCU ESNAFI böylelikle sefer sırasında çekilen sıkıntıların askerler tarafından daha az hissedilmesine neden olacaklardı. Bu uzmanlar da yaşadıkları yerlerden yani Osmanlı kentlerinden sağlanmaya çalışılmıştır. Kent için üretim yapan bu uzmanlar birliği, sivil halk için yaptıkları üretimlerinde kullandıkları bilgileri sefer süresince askerlere sunmaktadırlar. Bu görevlilere genel olarak orducu esnaf denmektedir. Lonca-devlet işbirliğinin sonucu oluşturulan bu grupların, askerî sayılmayan ancak askeri sisteme entegre edilen diğer başka gruplarla pek çok benzerlik göstermekle beraber, işlev açısından özgün tarafları da bulunmaktadır. Sürekli olmasa da belli dönemler için yapılan bu türden görevlendirmelerde merkezi devletin öteden beri loncalarla kurduğu sıkı ilişkilerin rolü büyüktür. Kentlerde yaşayan halkın ihtiyaçları için loncalar tarafında gerçekleştirilen üretimin halkın sıkıntıya düşmemesine büyük önem veren Osmanlı devlet ileri gelenleri seferlerde de varolan üretim potansiyeli ve bilgisini orducu esnaf aracılığı ile değerlendirmeye çalışmaktadır. Öte yandan uluslararası alanda hakimiyet ve hakimiyet gelişiminden bahsedildiğinde, bunu sağlamadaki en önemli araçlardan birini yani orduları ve orduların savaşlarda kullanılmasını gerektiren politik düşünce tarzı ve eylemleri gözardı edemeyiz. Clausewitz’in dediği gibi “savaş, başka araçlarla siyasi aktivitelerin devam ettirilmesidir. Siyasi mesele bir hedeftir, savaş ise ona ulaşmanın bir aracıdır ve araçlar asla amaçlardan izole edilerek değerlendirilemez”. Bizzat Osmanlı sultanlarının ordularının başlarında yer alarak, uzun ve zahmetli mesafeler katederek ulaştıkları savaş meydanları siyasi hedeflere ulaşmak için katlanmak zorunda oldukları güçlüklerden sadece bir kısmıdır. Osmanlı ordusunun batı ve doğu sınırlarında yaptığı savaşların stratejik değerlendirmeleri konusunda yazıya dökülmüş bilgiler çok azdır. Genellikle Batı kaynaklı olan değerlendirmeler de ancak Clausewitz’den sonra yapılmaya başlanmıştır. Bu eksikliğe rağmen Osmanlıların özel stratejik planlamaları dikkate alındığında bunu gerçekleştiren devlet adamlarının planlarını büyük ölçüde doğru bilgilere dayanarak yaptıkları sonucu çıkarılabilir. Zaman, mekân ve ordularının kuvveti gibi temel prensipleri doğru biçimde hesaba katmışlar, hasımlarının ordularının potansiyelini ve askeri gücünün resmini doğru biçimde görebilmişlerdir. Aynı zamanda muharebe alanlarının coğrafyaları konusunda doğru bilgilere sahiptirler ve harekete geçmek için genellikle zamanlamaları iyiydi. Ancak basit olarak bir karşılaşmaya gidildiğinde Osmanlı Devleti’nin doğu seferlerinde hasmının batıdakine oranla daha zayıf olmasına karşın daha çok sıkıntı çektiği ve sürprizlerle karşılaşma olasılığının daha yüksek olduğu söylenebilir. Çoğu zaman yapılan savaşlardan sonra ilk dönemlerde kazanılan eski hakimiyet alanlarının korunduğu ve eski sınırlara dönüşün gözlemlendiği doğu seferleri, lojistik desteklemelere en fazla ihtiyaç hissedilen organizasyonlardı. İklimsel ve coğrafi şartların zorluğu, toprak verimliliğinin zengin Rumeli’ye göre düşük olması bu seferlerdeki askerlerin ihtiyaçlarının karşılanmasında zorluklara neden olmaktaydı. Osmanlı İmparatorluğu’nun büyük askeri yenilgilerini Doğu’da değil de Batı yönündeki düşmanları karşısında almaları işin teknolojik 3
  • 5. BÜLENT ÇELİK yönüyle açıklanabilir. Bu yönde yapılan savaşlarda düşmanla karşılaşmak Doğu’dakilere göre daha kolaydır. Ancak yüzyıllar boyunca devam eden mücadele Batılı devletlerin teknoloji ve bilimi savaşlara uyarlamaları, Osmanlı askerleri karşısında peş peşe zafer kazanmalarına neden olmuştur. Batı eksikliğini bilimle kapatmaya çalışırken, Doğu’daki düşman coğrafyasına güvenmektedir. Uzun süren ve düşmanı kovalamakla geçen Doğu seferlerine bu açıdan bakıldığında bu bölge seferlerinde, lojistiğin tartışılmaz derecede iyi bir planlamasının yapılmasının zorunlu olduğu görülecektir. Orducu esnafı bu gözle bakıldığında Osmanlı ordusunun lojistik planlamasının görece küçük bir bölümünü oluşturmakla birlikte, sonuçları bakımından seferlerin politik ve siyasi etkilerinin tüm topluma yayılımında bir araç haline dönüşmektedir. Seferlerde ordunun yanında bulunan devletin pek çok bölgesinden gelen kentli esnaf başarı ya da yenilgilerde devletin yanında yer almaktadır. Seferin zorluklarına diğer askeri sınıflarla beraber katlanmakta, düşmanla yapılan mücadelelerde bazen etkileri çok daha büyük boyutlara ulaşabilen sonuçların bir parçası olabilmektedir. Osmanlı Devleti’ndeki loncaların merkezi yönetim ile ne denli içiçe geçmiş olduğunu bu kurumun varlığı ile göstermesi, devletin loncalardan beklentilerinin sadece sivil hayatdakilerle sınırlı olmadığını, etki ve sayılarının genel sefer organizasyonları içinde uzmanlık isteyen iş alanlarının doldurulmasında belli başlı kaynağı oluşturmaları nedeniyle Osmanlı toplum hayatının her alanında gözlemlenen devlet müdahaleciliği ve düzenleyiciliğinin önemi daha da ortaya çıkmaktadır. Osmanlı toplumunu oluşturan katmanların büyük oranda sefer için istihdâm edilmeleri, askeri döngülerin desteklenmesinde Osmanlı İmparatorluğu’nu oluşturan her cemaat veya bireyin görev aldığı söylenebilir. Sarayın ve başkentin iaşesinin sağlanması dışında en büyük tüketici grubu ordudur ve Osmanlı toplumu genelde bir bütün olarak bu ihtiyacın karşılanması için devletin sınırlarını çizdiği görevlendirmelerde yeralmıştır. Bu çalışma şu ana dek ele alınmamış bir konuya ışık tutmayı, kent esnafının bu işteki sorumluluğunu değerlendirmeyi hedeflemektedir. 4
  • 6. ORDUCU ESNAFI BÖLÜM I OSMANLI ASKERLERİNİN SEFERLERDEKİ LOJİSTİĞİ Osmanlı Devleti’nin siyasal bir güç olarak ortaya çıktığı ilk dönemlerden itibaren askeri birlikler yani ordu, bu siyasal yapıyı kurmada başlıca etken olmuştur. Yeni fetihler, toprak ve kentlerin ele geçirilmesi, kazanılan küçük çatışma ya da büyük savaşlar pek çok kaynaktan beslenen ordu tarafından gerçekleştirilmiş olgulardır. Osmanlı Devleti’nin henüz beğlik halinde bulunduğu ilk dönemlerdeki ordusu ile daha sonraki askeri yapının farklılaşması, devletin ihtiyaçları gözönünde tutulduğunda normal karşılanabilecek bir gelişmedir. Askeri strüktürel gelişmenin devlet bürokrasisindeki diğer gelişmelerle paralel olması devlet mekanizmasındaki sağlıklı büyümenin bir işareti olarak kabul edilebilir. Osmanlı Devleti ilk dönemlerinde gerçekte profesyonel olmayan pek çok kaynaktan asker devşirirken ki bunlar büyük ölçüde bulundukları coğrafyanın getirdiği tehlikelerle birlikte yaşamaya alışık hareketli Türkmen birlikleri, bu bölgeye yakın İslâm kentlerinde bulunan ahî birlikleri, kırsal alanlardaki yaya ve müsellem olarak adlandırılan çiftçi kökenli piyadeler, uçlardaki hayatın cazibesine kapılmış dervişler ve ele geçirilen topraklardaki Osmanlı beğliğine askeri alanda hizmet etmeyi kabul etmiş gayrimüslim gönüllülerdi. Bu denli çok kaynaktan gelen askerlerin düzenli bir orduyu oluşturmadıkları kabul edilebilir. Bunun temel nedeni Osmanlıların göçebe bir toplum olmalarında yatmaktadır. Çünkü göçebe savaşçılığı, hız, hareket, ani atak ve meydan savaşlarının belirsizliğinden kaçınmak için okçu kullanmaya dayanır. İç Asya tarihinde göçebe savaşçılarının at sırtında iyi okçular olmasının nedeni budur. Taktikleri, kaçar gibi görünmek, uzaktan ok yağdırmak ve pusu kurmak suretiyle düşman yürüyüş düzenini karıştırıp, bozmaya dayanır. Yerleşik düşmanın kararlı bir takibini engelleyen lojistik sorunlarla karşılaştığında veya dağlık bölgelerde, bu yöntem iyi işlemektedir. Ellerinde yeterli insan potansiyeli bulunduğunda, ya da yerleşik halktan kuşatma savaşlarını becerebilecek insanları tuttuklarında, yerleşim bölgelerine, kentlere, kalelere fetih seferleri düzenleyebilmekteydiler. Dev Moğol ordusu İç Asya’da böyle bir insan gücünü askeri alana kaydırabilirken, Bitinya ucunda bu türden geniş bir insan kaynağı bulmak söz konusu değildir. Bu nedenle ilk dönem askeri tarihi, ekonomisine paralel olarak, askeri avantaj adına bir yerleşikleşme öyküsüdür. Bitinya kentlerini ele geçirmek için uzun kuşatmalar ve sabırlı görüşmeler gerekliydi1. Bitinya’daki büyük kentlerin kuşatılması ve ele 1 Rudi Paul Lindner, Ortaçağ Anadolu’sunda Göçebeler ve Osmanlılar (Çev. Müfit Günay), Ankara 2000, s. 73. 5
  • 7. BÜLENT ÇELİK geçirilmesi Osmanlı askerleri için uzun uğraşlar gerektirmektedir. Henüz bu alanda tecrübesiz ve kendilerine gerekli uzman, araç ve gereçlerden yoksundurlar. Ordu daha çok süvarilere dayanmaktadır. Gerçekten de Osmanlı Beğliği’nin ilk dönemlerinde düzenli bir ordu gücü bulunmamaktadır ve Osman Beğ sefer için köylere tellallar göndererek tımar vaadiyle asker toplamaktadır2. Yararlılık gösteren askerlere verilen bu tımarlar daha sonraları karşımıza çıkacak olan tımar tipinden yani sadece toprağın tasarruf hakkına sahip olmaktan çok, özel mülkiyete yakındır ve babadan oğula geçme özelliği bulunması nedeniyle bir toprak aristokrasisinin oluşmasında etkendir3. Bu dönemde askeri sistem büyük oranda re’âyâ kaynaklıdır. Orhan döneminde (1326-1362) silah altında olan tımarlı sipahi süvarilerinin beğliğin genişlemesi sırasında komşu ülkelerle yapılan savaşlarda sayıca yetersiz olduğu anlaşılmış ve vergi muafiyeti karşılığında re’âyâ’dan yaya, müsellem ve azap adları ile piyade asker toplanmıştır4. Yaya birlikleri her 25 aileden 1 asker çıkarılması ile oluşturuluyordu. Daha sonraları yardımcı askeri sınıflara dönüşecek olan bu piyadelerin en önemlisi azaplardı. Ortaya çıkışları yeniçerilerle aynı döneme rastlayan azaplar 1389 Kosova savaşında, başlarında Kurd Ağa olmak üzere ordunun yan cenahında yeralmaktadırlar5. İstanbul fethedildiği sırada kuşatmaya katılan azapların sayısının 20.000 kadar olması kuvvetle muhtemeldir6. Osmanlı Devleti’nin 1473 yılında Uzun Hasan’a karşı yaptığı Tercan savaşında Rumeli Beğlerbeği Has Murad Paşa’nın emri altında 20.000, Anadolu Beğlerbeği Davud Paşa’nın emri altında da 20.000 azap savaşa katılan birlikler arasındadır7. Seferlerde yaylarla donatılan bu askerlerin Osmanlı ordusundaki varlıkları küçümsenmemelidir. Ordunun temelini oluşturan bu birliklere XVI. yüzyıldaki seferlerde de oldukça sık olarak rastlanacaktır. Örneğin Çaldıran savaşında (1514) Rumeli Beğlerbeği Hasan Paşa’nın emri altında 10.000, Anadolu Beğlerbeği Sinan Paşa’nın emri altında ise 8.000 azap bulunmaktadır8. Kanuni’nin Rodos seferi için Anadolu’dan 20.000, Belgrad seferinde ise 10.000 azab yazılması emr olunmuştur.9. Azap birlikleri 4 Ağustos 1521 yılında Belgrad surları altındaki yeniçerilerle beraber saldırıya katılmışlardı10. Doğu Anadolu’dan toplanan askerler genellikle 2 Herbert Adams Gibbons, The Foundation of The Ottoman Empire, London 1968, s. 81. 3 Fuad Köprülü, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, Ankara 1984, s. 109. 4 Gyula Káldy-Nagy, ‘The First Centuries of the Ottoman Military Organization’, Acta Orienta Hungary, XXXI (1977), s. 162. XV. yüzyılın ilk yarısında yeniden örgütlenen yaya ve müsellemler topları ve zahirenin taşınmasında, ordudan birkaç gün ileride yürüyerek yol ve köprülerin tamir ve yapımında barış zamanı da eğer ihtiyaç olursa inşaat alanında görev almaktaydılar. A.g.e., s. 171. 5 M. Neşrî, Tarih I (Haz: Prof. Dr. Mehmet Altay Köymen), Ankara 1983, s. 139. 6 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, ‘Azab’, İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1949, C. II, s. 83 7 Sabahattin Tansel, Osmanlı Kaynaklarına Göre Fatih Sultan Mehmed’in Siyasî ve Askeri Faaliyeti, Ankara 1953, s. 314. 8 Sabahattin Tansel, Yavuz Sultan Selim, Ankara 1969, s. 54. 9 Uzunçarşılı, a.g.m., aynı yer. 10 Feridun Beğ, Münşe’atü ’s-Selâtîn, İstanbul 1274, C. I, s. 511. 6
  • 8. ORDUCU ESNAFI yardımcı askeri sınıf olarak orduda görev almaktaydı. Ocak 1552’de Kanuni, İran üzerine açmayı düşündüğü sefer için Erzurum Beğlerbeğine gönderdiği emirde re’âyâ’dan 20.000 azap toplamasını ve bunları balta ve kürekle donatmasını istemişti. Aynı konuda Diyarbakır Beğlerbeğinden de 20-30.000 arası balta ve kürekle donatılmış azap istenmekteydi11. Bu birliklerin yanında I. Murad döneminde Çandarlı Kara Halil Paşa’nın uygulamaya koyduğu ve kaynağını şeriattan alan ispenç hakkının kullanılmasıyla oluşturulan ilk profesyonel Osmanlı savaş piyadesi ortaya çıktı. Küçük yaşlarda ailelerinden alınıp farklı bir kültürle yetiştirilen ve kendilerine yeniçeri adı verilen bu birlikler doğrudan devlete bağlı, kendilerine günlük ulufe ödenen askerlerdir. İslâm’a giren fakat Osmanlı toplumundan yalıtılmaya çalışılan bu askerler gerek savaş alanında gerekse sivil bir itaatsizlik sırasında padişaha siper olacaklardı. Yine bu dönemde Rumeli’de Edirne, Niş, Varna, Sofya, Filibe ve Selanik gibi önemli Bizans ve Sırp kentlerinin ele geçirilmesi Osmanlı ordusunda kullanılacak olan askerlerin çeşitliliğini daha da arttırır. Rumeli’de yapılan savaşlarla itaat altına alınan devletlerin gönderdikleri birlikler -örneğin Sırp kralı, Köstendil Sırp Beği ve Sarac Tatarlarından gelen birlikler- Osmanlı ordusunun oluşturulduğu ilk dönemlerinden itibaren sahip olduğu kozmopolit yapıyı göstermesi bakımından önemlidir. Özellikle Anadolu’da rakip beğliklere karşı yapılan savaşlarda bu bölgedeki düşman beğlerle hiçbir organik bağı olmayan ve farklı dine mensup bu birlikler, Osmanlı ordusunun diğer kesimlerine karşı yeniçerilerle birlikte bir denge unsuru olarak yer almışlardır. Örneğin I. Murad’ın ordusunda, Osmanlı Devleti’ne haraç veren tâbi beğliklerin gönderdikleri önemli miktarda hırıstiyan yardımcı kuvvetlerin bulunduğu bilinmektedir. Yalnız Anadolu seferlerinde değil, Kosova meydan muharebesinde (1389) dahi Osmanlı saflarında tâbi hıristiyan kuvvetleri vardı12. Yine 1402’de Ankara yakınlarındaki Çubuk ovasında Osmanlı ordusunun sağ kanadını oluşturan Anadolu ordusu birliklerinin eski beğlerini Timur’un yanında görerek karşı tarafa geçmeleri ve Yıldırım Bayezid’ı yalnız bırakmaları Osmanlı devlet adamlarının Anadolu seferleri sırasında duydukları endişeleri haklı çıkarmaktadır. Bu savaş sırasında Timur’a karşı direnen kuvvetler yalnızca yeniçeriler ile Osmanlı kroniklerinde Vılkoğlu olarak adı geçen Sırp kralı Stefan Lazareviç’in gönderdiği askerler olmuştur. Bu savaş sonunda Osmanlı Devleti’nin itaat altına aldığı beğliklerin tekrar bağımsızlıklarına kavuşmaları Osmanlı Devleti’ni tarımsal alanla doğrudan bağıntılı Türk kökenli süvarilerin denetim altına alınması için çareler aramaya itti. 11 Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Koğuşlar Kolleksiyonu, No. 888, varak 40-42. 12 Halil İnalcık, Fatih Devri Üzerinde Tetkikler ve Vesikalar I, (2. Baskı) Ankara 1987, s. 143. İnalcık, Osmanlı Devletinin ilk dönemlerinde hıristiyan unsurların orduda istihdam edilmesinin en önemli nedenlerinden birisi olarak Anadolu ve Rumeli’de devamlı hale gelen savaşları ikâme ettirebilmek için şiddetle hissedilen asker ihtiyacının karşılanması olduğunu ileri sürmektedir. Bkz. İnalcık, a.g.e., s. 175 ve 182. 7
  • 9. BÜLENT ÇELİK Kırsal alanda etkin olan aristokratik bir savaşçı sınıfı merkezileşme çabaları içersindeki bir devletin isteyeceği en son gelişmelerden birisiydi. Buna engel olmak için bulunan çözüm tımar sistemiydi: Osmanlı Devleti’nde çağdaşı olan diğer devletlerde olduğu gibi daha çok tarımsal üretimden elde edilen vergilerin toplanması, gerek coğrafyanın ve ulaşım araçlarının elverişsizliği ve gerekse bu vergileri istenildiğinde toplayacak ölçüde bir bürokratik kadro oluşturmanın maliyetinin çok fazla olması nedeniyle kurulamaması, devletin belirlediği vergileri kaynağında bırakmasını ve karşılığında bazı yükümlülükleri yerine getireceğine dair taahhüt aldığı görevlilere devretmesini beraberinde getirdi. Gerçekten de özellikle Fatih döneminde devlete ait topraklar, getirdikleri sayısal gelirlere göre sınıflandırılmış, dirlik adı verilen bu tür topraklardaki tarımsal gelirlerin toplanması bir görevliye bırakılmış ve bunun karşılığı olarak bu görevliden ekonomik, sosyal ama özellikle bölgesindeki güvenliğin sağlanması ve askeri konularda bir takım taleplerde bulunulmuştur. Ancak merkezi devlet gelirler üzerinde hak iddia eden farklı grupların taleplerini de ancak tarımsal üretimin bağımsız köylüler tarafından yapılması koşuluyla desteklemekteydi. Böylece merkezi devlet açısından, bağımsız köylülük yalnızca devletin gelir kaynağı olmakla kalmıyor onun siyasi meşruiyetinin temelini oluşturuyordu13. Olaya askerî yükümlülükler açısından yaklaştığımızda da bu tür toprakları tasarruf eden bir sipahinin ilk görevinin vergisinin toplanması ve denetimi kendisine bırakılan topraktan sağladığı gelir oranında asker (cebelü) yetiştirmek, donatmak ve istendiğinde bu askerlerle birlikte sefere gitmek olduğunu görürüz. Maîyetiyle savaşa katılan tımarlı sipahi ayrıca savaşa getirdiği bu kişi ya da kişilerin silahlarını, çadırını, levazım ve ulaşımının masraflarını da kendisine tahsis edilen hasılattan karşılamak zorundaydı. Örneğin büyük tımar gelirlerine sahip görevliler, 50.000 akçelik gelir dilimi başına iki sâyebân veya günlük, kendisi için bir perdeli çadır (sokaklu çadır), hazine için bir çadır (çadır-ı hazine), bir yiyecek çadırı (kilâr), bir mutfak çadırı (matbah) ve bir tane eyer ve deri işleri için kullanılmak üzere (sarraçhane) getirmekteydi14. Seferlerde kendi ihtiyaçlarını büyük ölçüde dirliklerinin geliriyle karşılayan bu askerler sayesinde devlet, büyük miktarlarda asker beslemekten kurtulmuş oluyordu. İslamoğlu-İnan’ın inceleme alanı olan Rum vilayetinin nahiyelerinde yaşayan bir sipahi mesela İran’a yapılan bir seferde kendisi, maiyeti hayvanları için gereken yiyeceği yanında götürmezdi. Aynî olarak tahıl ve ürünün öşürünün önemlice bir kısmını pazarda satmak zorundaydı15. Bu şekilde 13 Huricihan İslamoğlu-İnan, Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Köylü, İstanbul 1991, s. 34. 14 V. J. Parry, ‘İslâm’da Harb Sanatı’ (Çev: E. Merçil-S. Özbaran), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, S. 28-29 (1975), s. 212. Tımarlı Sipahilerin seferlerde kullandıkları kendi öz-donanımları hakkında bilgi için bkz. Nicoarà Beldiceanu, XIV. Yüzyıldan XVI. Yüzyıla Osmanlı Devleti’nde Tımar (Çev. Mehmet Ali Kılıçbay), İstanbul 1985, s. 87-98. 15 İslamoğlu-İnan, a.g.e., s. 99. Beldiceanu’nun arşiv çalışmaları sırasında tımar sisteminin Beğliğin kuruluşunun ilk dönemlerinden itibaren geçerli olduğu anlaşılmaktadır. Beldiceanu, a.g.e., s. 17-18. 8
  • 10. ORDUCU ESNAFI sağladığı nakit sefer sırasında söz edilen ihtiyaçlarının karşılanmasında kullanılacaktı. Ayrıca re’âyâ sipahisine sefere gittiği zamanlarda belli bir miktar nakit akçe ödemekle de yükümlüydü16. İşin ironik yanı sefer hazırlıklarını tamamlamak için kendisine gereken nakit parayı bulabilmek için tımarının mahsulünü pazarda satmak zorunda kalan sipahiler, savaşlar sırasında bu kez kendi ve hayvanlarının karınlarını doyurmak için tahıl satın almak zorunda kalıyorlardı. Öyleki bu alımlar bazen düşmandan bile sağlanabiliyordu. Örneğin Yıldırım Bayezid’ın Karaman beyliğine yürüyüşünde Konya kalesini kuşatması sırasında tarlalarda kaçan re’âyâ tarafından başıboş bırakılan, harmanla dolu tarlalara padişahın yasaklaması üzerine asker tarafından dokunulamamıştı. Üstelik hasat zamanıydı. Ancak bu zahire yokluğundan sıkıntıya düşen Osmanlı askerleri kaleye sığınan tarla sahipleri ile görüşerek tarlalarda vahşi hayvan ve kuşların zarar verdiği bu mahsulü fiyatıyla satın almak istediklerini belirtmişler kaleden çıkan tarla sahibi birkaç ihtiyar mahsüllerini satmışlardır. Bu alış veriş kuşatma altındaki kentte Osmanlı asker ve padişahına karşı bir sempati de yaratmıştır17. İlk dönemlerde Kapıkulu ordusunun büyük sayılarda olmayışı18 ve bunların her türlü lojistik ihtiyaçlarını kendi “orta”larından sağlamaları19 16 Örneğin H. 952/M. 1545-46 tarihli Pojaga kanununda; Vilayet-i Mezbureden olan raiyet kendi beğleri sefere gittikte her haneden ellişer akçe sefer harcı vermek âdeti mu’tâdeleri olmağın minbait dahi sefer-i hümayun vaki’ olup Padişah-ı alempenah hazretleri zatı şerifleri ile seferi zafer-rehbere çıkduklarında her haneden altmışar akçe sefer harcı dahi vermeğe mültezim oldukları ecilden altmışar akçe sefer filorisi dahi kaydolundu. Ömer Barkan, ‘Osmanlı İmparatorluğunda Çiftçi Sınıflarının Hukuki Statüsü I’, Ülkü Mecmuası, S. 49 (1937), s. 44-45. 17 Solak-zâde Tarihi (Haz: Dr. Vahid Çabuk), Ankara 1989, C. I. s. 73-74. Hoca Sadettin Efendi, Tacü’t-tevarih (Haz: İsmet Parmaksızoğlu), Ankara 1992, C. I, s. 198-199. 18 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi (4. baskı), Ankara 1983, C. I, s. 311-313’de belirttiğine göre Kanuni Sultan Süleyman’ın (1520-1566) iktidarına kadar Kapıkulu birliklerinin sayısı 18.000 kadardı. Bunun 12.000’i yeniçeri, 6.000’i de kapıkulu süvarisiydi. 19 Halil İnalcık, The Ottoman Empire. The Classical Age 1300-1600, London 1973, s. 83’deki Saray teşkilatı içinde yer alan birliklerin sayısını gösteren tabloda ehl-i hiref birliklerinin sayıları da verilmektedir. Bu gruplar sefer zamanları da Padişah’ın yanında sefere gitmekteydiler: 1480 1568 1609 1670 Ahûr Hademeleri 800 4.341 4322 3633 Aşçılar 120-160 629 1129 1372 Ehl-i hiref ? 647 684 432 Terziler 200 369 319 212 Çadır Mehterleri 200 620 871 1078 Alem Mehterleri 100 620 228 102 Çaşnigirler 20 ? ? 21 Sakalar ? 25 ? 30 XVI. yüzyılda İstanbul’a gelen Nicholay da aşçı sayısını 150 olarak verir ve bunların acemi oğlanları arasından seçildiklerini, usta aşçıların günde 8 veya 10 akçe, oğlanlarınsa 3 akçe aldıklarını ayrıca hepsinin yılda bir kez baştan ayağa giydirildiğini belirtir. Metin And, 16. Yüzyılda İstanbul. Kent Saray. Günlük Yaşam, İstanbul 1993, s. 117. 9
  • 11. BÜLENT ÇELİK devlete çok fazla yük getirmemektedir. Gerçi bu hassa birliklerinin hizmetleri büyük ölçüde sefer sırasında padişaha yönelik olmakla beraber yine de seçkin Kapıkulu birliklerinin özellikle beslenme alanındaki ihtiyaçları da gözetilmektedir. Örneğin Galata sarayında bulunan hizmet sınıfının başlıca uğraşı tabbâhlıktı. Yine saray-ı atîk aşçılarının bir sertabbâhının olduğu kayıtlarda bulunmaktadır. Sarayın has fırınlarından başka yeniçerilerin de kendilerine has fodla fırınları vardı20. Yiyecek sektörü dışında gerek seferlerde gerekse taşraya mesleklerini yapmaları için gönderilen kılıççıların varlığı da bilinmektedir21. Yine askeri birlikler arasında bulunan cebeciler silah ve zırh konusunda gerekli tamir ve üretimleri gerçekleştirmekteydi. Tüfengerân, kolçakçıyân, erreciyân ve gazzazân olarak anılan bu birlikler cemaat-i cebeciyân-ı dergâh-ı âlî olarak anılıyorlardı22. Bu sistemde sefer sırasında orduya gerekli olan metaların düzenli akışı sürdüğü müddetçe sorun çıkmamıştır. Ancak asker sayısının aşırı derecede yüksek olduğu seferlerde lojistik problemlerle karşılaşmamak imkansızdır. Örneğin I. Selim’in İran üzerine yaptığı 1514’deki sefer sırasında Osmanlı ordusunun Sivas’a gelinceye kadar 140.000 kişiyi bulduğu bu kentte yapılan sayım sırasında anlaşılmıştır. 140.000 kişinin 40.000’i hastalık, yaşlılık ama en önemlisi ileride doğabilecek iaşe sıkıntısı göz önünde bulundurularak geride bırakılmıştır23. Buradan anlaşıldığı kadarıyla savaşa sadece seçkin birlikler götürülmüş, diğerleri savaşamayacak nitelikte olduklarından geride bırakılmışlardır. Özellikle Osmanlı askerleri için bazen çok zor geçen doğu seferlerinde bu türden önlemler çok gerekliydi. Gerçi Osmanlı askerinin yiyecek mönüsü çok da zengin değildir ve askerler çok kanaatkârlardır24. Padişahlar da bu konuda bazen askerlerle uyumludurlar. Örneğin Uzun Hasan üzerine sefere çıkan II. Mehmed’in 878 Rebiülahir/Eylül 1473’deki dokuz günlük Afyonkarahisar konaklaması 20 A. Süheyl Ünver, İstanbul Risaleleri 3, İstanbul 1995, s. 187. 21 Ünsal Yücel, ‘Türk Kılıç Ustaları’, Türk Etnografya Dergisi, 78 (1964-65), s. 62 ve 65’de IV. Murad’ın Bağdat seferine katılan kılıççı ustaları ile II. Bayezıd döneminde taşraya gönderilen çeşitli etnik kökenlerden kıncılar isimleriyle belirtilmiştir. 22 Caroline Finkel, The Administration of Warfare: The Ottoman MilitaryCampaigns in Hungary, 1593-1606, Wien 1988, s. 114. Ayrıca, İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Kapıkulu Ocakları, Ankara 1974, C. II, s. 40. 23 M. C. Şehabeddin Tekindağ, ‘Yeni Kaynak ve Vesikaların ışığında Yavuz Sultan Selim’in İran Seferi’, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, C. XVII/122 (1967), s. 60; Celâlzâde Mustafa, Selimnâme (Yay. Haz: Ahmet Uğur-Mustafa Çuhadar), Ankara 1989, s. 369-374; Hoca Saadettin, Tacü ’t-Tevârih, C. IV, s. 183-184. 24 1555’de Anadolu’da gezip gördüklerini anlatan Flaman Busbec askerin dayanma gücünden hayranlıkla bahsederek, yemeğinin biraz pirinç, güneşte kurutulmuş et ve közde kabaca pişirilmiş ekmekten ibaret olduğunu söyler. Fernand Braudel, II. Felipe Döneminde Akdeniz ve Akdeniz Dünyası, İstanbul 1989, C. I, s. 155. Thėvenot’da bir yüzyıl sonra Osmanlı süvarileri için aynı şeyleri saymakta ayrıca kahve ve tütünü de eklemektedir. Bkz. Jean Thėvenot, 1655- 1656’da Türkiye (Çev. Nuray Yıldız), İstanbul 1978, s. 171. Bu veriler Parry’nin verileri ile örtüşmektedir: Ekmek, veya peksimet, koyun eti ve pilav, kurutulmuş sığır eti, soğan ve su ile yapılan (çorba, ayran v.b.) yiyecekler. V. J. Parry, ‘Harb’, EI², London 1971, C. III, s. 191. 10
  • 12. ORDUCU ESNAFI sırasında yedikleri meyveler de dahil olmak üzere zerdali, üzüm, erik, armut, elma, sebze veya salata, koruklu ekşitilmiş çorba, baş ve paça, peynirli tarhana, ekmek ve börekten ibarettir25. Ancak her insanın bir dayanma sınırı vardır ve bu insan disiplinli bir orduda görev yapan bir asker de olsa ihtiyaçları çeşitlidir. Osmanlı ordusu kendine yeterli hammaddeyi bulabildiği durumlarda kendi kendisine yeterli bir ordudur. Ordu için gerekli maddelerin üretimi (ekmek, deri ve metal araç-gereçler) ordu seferdeyken iç kaynaklardan yaratıldığından devlete çok fazla yük getirmemektedir. Devleti uğraştıran asıl problem sefer sırasında tüketen bir topluluğa en gerekli şeylerin, ordunun ihtiyacı olan hammaddelerin düzenli akışını sağlamaktı. Bu da Avârız sistemiyle çözümlenmeye çalışılmıştır. Bu sisteme göre devlet, savaş ve başka maksatlarla talep ettiği mal ve hizmetlerin önemli bölümünü, onları üreten gruplardan doğrudan doğruya vergi mükellefiyeti olarak sağlama imkanına malikti. Avârız vergisi, pazar ilişkilerinin yeteri kadar gelişmediği bir ekonomide, büyük bir devletin ve onun ordusunun ihtiyaç duyacağı sayısız denebilecek kadar çeşitli mal ve hizmetleri nakden toplanacak vergi gelirleriyle piyasadan satın alarak temin etmesi yolunun pratik olmamasından doğmuştur. Emeği ve malı kıt olan, ulaştırma imkanları çok sınırlı bir teknolojik ortamda, pratik olan çözüm tarzı, mal ve hizmetin kaynağı kimde ve nerede ise, oradan vasıtasız olarak bunları temin etmekti. Direkt üreticiden tahsil edeceği vergiyi, onun ürettiği mal ve hizmetle pazarda mübadele etmek yerine, üretimin kaynağında birbirine ikame etmek olarak tanımlayabileceğimiz Avârız sistemi kısaca bundan ibarettir26. Avârız; kaynaklarda pek çok farklı isimle geçen27 ve doğrudan seferlerin organizasyonu ile ilgili bu vergilerin tamamının adıdır. Bu sistem orduya gerekli erzak yem temini ve bunların cepheye nakli, çeşitli hizmet gruplarının sefer içersinde yer almaları gibi önemli hizmetleri kapsamaktadır. Bu vergiler peşin ya da aynî olmasının yanı sıra hizmet olarak 25 Ünver, a.g.e., s. 166. Çok süre sonraki bir örnek de Baron de Tott’un anılarında bulunmaktadır. Baron, Kırım ordusu ile birlikte 1769’da Ukrayna üzerine yapılan seferde Han’ın sofrasında leziz peksimetler ve füme at eti yemişti. Yemek havyar ve kuru üzüm ile bitmiş, içecek olarak da Macar şarabı içilmişti. François de Tott, Türkler ve Tatarlar Arasında. Onsekizinci Yüzyılda Osmanlı Türkleri (Çev: Reşat Uzmen), İstanbul 1996, s. 138. Askerler ise eğerlerinin yanındaki torbalardaki 4-5 kiloluk topak halinde, kavrulmuş darı ununu kullanıyorlardı. a.g.e., s. 139. yeniçerilere de günlük olarak pirinç, 130 gr. et ve 250 gr. kadar ekmek dağıtılmaktadır. Ayrıca her birine Selanik yünlüsünden elbiselik kumaş da verilmektedir. J. Ricaut, Türklerin Siyasi Düsturları. Batılı Gözüyle Osmanlı’nın Gücü ve Zaafları (Çev: M. Reşat Uzmen), İstanbul 1996. s. 212. 26 Mehmet Genç, ‘XVIII. Yüzyılda Osmanlı Ekonomisi ve Savaş’, Yapıt; Toplumsal Araştırmalar Dergisi, S. 49 (1984), s. 58. 27 Anonim Osmanlı Tarihi (1099-1116/1688-1704) (Yay. Haz: Abdülkadir Özcan), Ankara 2000, s. 137’de ‘Sürsat ve bedel-i bildâr, aynî bildâr, güherçile mübataası, öküz arabası ihracı, top öküzü, bıçak öküzü, cerahor ihracı, ordu bedeli, furun bedeli, peksimed tabhı, çuval mübayaası, kereste kat’ı, Anadolu’dan deve ve katır ve top bargiri iştirası, hâne-i avârız deyü re’âyâ’dan tahsil olunacak beş yüz akçe nüzül, altı yüz akçe avârız maişeti’ olarak sayılan bu tür vergilerin tümü genel olarak avârız olarak kabul edilebilir. 11
  • 13. BÜLENT ÇELİK da talep ediliyor ve bunlar ülke nüfusunun bir bölümünden veya tümünden karşılanıyordu. Hizmet karşılığı olarak konan ilk vergi nüzul olarak bilinirdi. İkincisi Sürsattı ki reâyâ bu vergi karşılığı mallarını devletçe belirlenmiş bölgelere getirmek ve satmak zorundaydı. Üçüncü olarak kürekçi hizmeti geliyordu. Reâyâ arasından donanma için kürekçi seçilmesiyle gerçekleştirilen bu vergi de hizmet karşılığında ödeniyordu. Son olarak da peşin olarak alınan acil durum vergisi olan avârız akçesidir. Çoğu kez “bedel” olarak adlandırılan bir miktar para hizmet karşılığında devlet tarafından istenirdi. XV.-XVI. yüzyıllarda bazı zümrelere ağır gelen ve nakit olarak ödemeleri hem devletin hem de bu zümrelerin işine gelen bir takım yükümlülükler paraya çevrilmişti. Örneğin Aydın ve Saruhan yöresinde deve yetiştirip vergilerini devlete her yıl belirli sayıda deve vermek suretiyle ödeyen yörüklerin bu mükellefiyetleri kaldırılarak buna bedel, hane başına bir miktar akçe vermeleri kararlaştırılmıştır. XVI. yüzyılın sonlarına kadar, ordunun geri hizmet kıtalarını oluşturan, ayrıca çeşitli devlet işlerinde çalıştırılan piyade, müsellem ve ellici yörükler ise hizmetlerini avarız bedeli olarak yerine getiriyorlar ve tekalif vergilerinden muaf bulunuyorlardı. XVI. yüzyıl sonunda piyade ve müsellem teşkilatı kaldırılınca bunlar avârız bedeli olarak belirli bir vergi ödemekle yükümlü tutulmuşlardı28. Ancak paraya çevrilemeyecek ölçüde değerli üretim metaları vergilendirmede yine mal veya hizmet olarak alınmaya devam etmekteydi. Örneğin XV. yüzyılda Sofya kazasından ordunun pirinç ve et ihtiyacı karşılanmaktaydı ve sadece pirinç 1483’lerde aşağı yukarı 1 milyon akçe gelir getiriyordu. Şumnu, Hezegrad ve Tırnova’dan kereste, Samakov’dan ise ordu için demir sağlanıyordu29. Bütün bu vergilerin toplanmasında Osmanlı Devleti taşrada kadıdan destek görürdü. Kadının bir çok işleri olmakla beraber en önemlilerinden birisi de esnaf ve ticaret hayatının düzenlenmesi idi. Esnaf arasında geneli ilgilendiren her hangi bir sorun ortaya çıktığında derhal kadıya gidilir ve sorun onun tarafından halledilirdi. Esnaf’ın seçtiği esnaf heyeti üyelerini tayin etmek, azletmek, düzen, gelenek ve kanunlara göre esnafı hareket ettirmek kadının başlıca görevlerindendi. Bunlardan başka kente gelen meyve ve mahsulleri sicille kaydetmek, ordu ve İstanbul için istenilen şeyleri ya bizzat ya da gönderilen memurlara mübayaâ ettirmek, kentte bulunan esnafın sayısını 28 Halil İnalcık, ‘Military and Fiscal Transformation in The Ottoman Empire 1600-1700’, Archivum Ottomanicum, VI (1980), s. 314. Feridun Emecen, ‘Bedel’, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1992. C. V, s. 301. Ancak bazen hizmet zorunlu olarak bedele çevrilmekteydi. 16 Zilkade 981/5 Mart 1574’de Draç, Elbasan ve İşbat kadılıklarından istenen neferlerin bu bölgenin dağlık ve Arnavutluk olmasından dolayı bedelleri tahsil edilmişti. MD 24/6.s. 3. 29 Nevin Genç, XVI. Yüzyıl Sofya Mufassal Tahrir Defteri’nde Sofya Kazası, Eskişehir 1988, s. 15-16. 12
  • 14. ORDUCU ESNAFI azaltmak veya arttırmak kadının gördüğü önemli işlerdendi30. Kadının bir görevi de ordunun ihtiyaçlarını temin, yol ve konaklama tesislerini önceden kontrol ve bilhassa toplanan verginin orduya hızlı bir şekilde yetiştirilmesiydi31. Nitekim 1593 Temmuzunda Murtazaabad Kadısı Ahmed Efendi nüzul vergisini toplayıp, bizzat Erzurum’a kadar giderek orduya teslim etmişti32. Osmanlı seferlerinde ordugâha akışı sağlanan malların ordudaki çeşitli sınıftan askerlere yada kullanım alanlarına dağıtımının yapılması da devletin resmi görevlilerince gerçekleştirilmektedir. Nüzul emini, kassapbaşı, pazarbaşı gibi adlarla anılan bu görevlilerin ilgilendikleri alanların farklılığından doğan, uzmanlık gerektiren sorumlulukları ve yetkileri vardır. Malların ya da karşılığı olan bedellerin ordugâhta toplanması ve gerekli yerlere dağıtımının yapılması en önemli görevleridir. Örneğin 1107/1695-96 yılında Edirne kışlağı ve rikâb-ı hümâyûnda sefere katılan askerlerin tayinatı için harcanacak lahm-ı ganem bahası için 1106/1694-95 yılı Tırnova ve Niğbolu cizyeleri malından havale olunan 15.000 esedî kuruş, Mustafa Ağa ibn Ali ve Muslu Ağa tarafından kasabbaşı mefahirü ’l-ekâbir Mehmed Ağa’ya teslim edilmiş, karşılığında ilgili kadılıklardan şahitler huzurunda temessük alınmıştı33. 1108/1696-97 yılında da ordu pazarbaşısı Hacı Hasan’a elindeki malzemeden belirtilmiş oranlarda çeşitli yerlere harcaması için bir dizi emir gönderilmişti. Bunlar; Temeşvar’dan ordu-yı hümâyûna katılan ağalara günde 4 vukiyye pirinç ve 1 vukiyye revgân- ı sade verilmesi34, Lukus (?) taburu savaşında yaralanan askerlerin yaralarının tedavisinde kullanılmak için ordu-yı hümâyûnda cerrahbaşı olan Hamza’ya 10 vukiyye sirke, 10 vukiyye asel, 6 vukiyye tuz ve 300 adet yumurta verilmesi35 ve Rumili kadıaskeri için 20 kile pirinç ve 100 vukiyye revgân-ı sade ile Vezir Hüseyin Paşa mutfağı için 10 kile pirincin verilmesi şeklindeydi. Nüzul emininin yaptığı dağıtıma bir örnek olarak Filibe’deki sultan ahırlarının tamirinde çalışan 81 nefer beldar ve neccar için her bir nefere günde 30 M. Çağatay Uluçay, XVII. Yüzyılda Manisa’da Ziraat, Ticaret ve Esnaf Teşkilatı, İstanbul 1942, s. 21. 31 İlber Ortaylı, Hukuk ve İdare Adamı Osmanlı Devletinde Kadı, Ankara 1994, s. 41. 32 Özer Ergenç, XVI. Yüzyılda Ankara ve Konya, Ankara 1995, s. 87. 12 Safer 1068/19 Kasım 1657 tarihinde Edirnede Bergos menzilinde bulundukları sırada askerlerin zahiresi için Lapseki naibi Osman’dan 1250 İstanbul kilesi şa’ir, 6002 kile etmek ve 400 kantar saman Çardak menzilinde teslim alınmıştı ve kendisine bir temessük verilmişti. İbnülemin Askeriye 309. 33 İbnülemin Askeriye 3880 ve 4129. 34 İbnülemin Askeriye 4503. 2 Muharrem 1108/1 Ağustos 1696. 35 İbnülemin Askeriye 4501. 13 Safer 1108. Savaştaki yaralı askerlerin tedavisi için gerekli cerrahlar İstanbul’dan orducu esnaf olarak sağlanmaktaydı. Ancak bunlar diğer orducu esnaf ile birlikte kayıtlı değildir ve genellikle İstanbul kaimakamı ve defterdarına yazılan hükümlerle sağlanıyorlardı. Fazıl Ahmed Paşa’nın Kandiye kuşatması sırasında İstanbul kaimakamı ve defterdarına İstanbul cerrahlarından 16 cerrahın Girit’e gönderilmesi için yazılmış olan 13 Cemaziyelahir 1078/30 Kasım 1667 tarihli bir hüküm için MAD 6547, s. 90. 13
  • 15. BÜLENT ÇELİK bir ekmek, 200 nefer arabacıya her bir nefer için günde iki ekmek verilmesi gösterilebilir36. Bu malzemelerin taşımada genellikle develerden yararlanılmaktaydı. Trakya, Teselya ve Güney Bulgaristan’da deve besleyen göçebe yörük aşiretlerinin varlığı Osmanlı savaşları için yardımcı unsurlardı. İstanbul ve Selanik arasındaki sahil bölgesinde ağır malların taşınmasında deniz ulaşımından çok deve katarları tercih edilmişti37. Ancak Belgrad’ın ele geçirilmesinden sonra daha ötelere düzenlenen seferlerde lojistik alanında Tuna Nehri’nden gemilerle yapılan ulaştırmanın potansiyeli kara taşımacılığının önüne geçmiştir. Örneğin Kanuni Sultan Süleyman’ın 1543 yılının Nisan ayında Batı Macaristan üzerine çıktığı seferde kullanılmak üzere çok sayıda gemi Karadeniz’de hazırlanmış ve savaş gereçleriyle yüklü 371 kayıkla birlikte filo Karadeniz’den Tuna Nehri’ne geçmiştir. Diğer savaş gemileriyle birlikte gemilerde 40.000 şinik ekmeklik un ve 124.800 şinik çavdar yüklüydü38. Yine Kanuni’nin Zigetvar üzerine yaptığı son sefer sırasında Tuna boyunca birçok şehirlerde gemiler inşa edilmiş, top dökümü yapılmış ve menziller savaş araç gereçleriyle doldurulmuştur. Mevzilerin kuşatılması sırasında orduya gereken toplar Tuna’dan Mohaç’a kadar taşınmış, bu iskelede boşaltılan savaş yükü Anadolu askerleri tarafından teslim alınmıştır39. Tuna Nehri’ndeki Türk filosu için Belgrad büyük bir savaş üssüydü. Özellikle Macaristan üzerine yapılan seferlerde bu kent ve çevre iskeleler etkin bir biçimde kullanılıyordu. Askeri açıdan öneme sahip sınıra yakın bölgelerin lojistik anlamda desteklenmesi bu kent üzerinden gerçekleşmekteydi. Bu nakliyat konusunda zaman zaman güçlükler de yaşanmaktaydı. Düzenleme genellikle zamanlama konusunda olmaktadır. 12 Zilkade 1108/2 Haziran 1697 yılında Zağra-yı atik kazasından mirî mübayaa olarak istenilen 5.000 İstanbul kilesi şa’ir’in Filibede bulunan ordu hareket etmeden önce temin edilip nakledilmesi için Zağra-yı atik kadısı, dergâh-ı alî çavuşlarından Mehmed Çavuş ve kaza’nın iş erleri görevlendirilmişti. Devletin istediği 5.000 kile şa’ir kazanın 100 rub’ hanesine tevzi edilmiş, her rub’ haneye elli kile şa’ir isabet etmiş ancak kaza halkından -civardaki köy ve kasabalardaki ambar sahiplerinin de yoklanmasına rağmen- sadece 1.500 kile zahire bulunulabilmişti. Bu da Filibe’ye kile başına 10 paraya nakledilecekti40. Yine 25 Zilkade 1111/14 Mayıs 1700 tarihinde Temeşvar kalesine her sene olduğu gibi nakledilmesi gerekli zahire için bahar zamanı sefere katılacak bir 36 İbnülemin Askeriye 4504. 7 Zilkade 1108/28 Mayıs 1697. 37 Suraiya Faroqhi, ‘Camels, Wagons and the Ottoman State in the Sixteenth and Seventeenth Centuries’, The Institute of Middle Eastern Studies, 14 ( 1982), s. 535. 38 Yusuf Güldüren, ‘Kanüni Sultan Süleymen Döneminde (1520-1566) Tuna ve Tuna’ya Akan Diğer Nehirlerdeki Türk Filosu ve Gemilikleri (Tersaneleri)’, Çevren, S. 43 (Piriştine 1984), s. 20. 39 Tayyip Gökbilgin, ‘Kanuni Süleyman 1566 Sigetvar Seferi, Sebepleri ve Hazırlıkları’, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, XXI (1966), s. 13. 40 Cevdet Maliye 8650. 14
  • 16. ORDUCU ESNAFI miktar asker ayrılarak ve bu işle görevlendirilmişti. Ancak bunların kaleye zahireyi götürüp teslim etmeleri, sonra da geri dönmelerinde pek çok sıkıntı yaşanıyordu. Bu yüzden bu yıl gönderilecek 20.000 kile hınta Belgrad’a Tuna kaptanlarından Mehmed Paşa marifetiyle gemiyle oradan da Temeşvar’a 12 saatlik mesafede olan iki palangaya re’âyâya ücretle taşıttırılacaktı41. Osmanlı Devleti’nde arzın düzenlenmesinde etkili olan bu türden stok politikaları hem fiyat istikrarına katkıda bulunma, hem de olağandışı durumlar için mal depolama amacını taşımaktaydı. İklim şartlarının iyi gitmesi gibi durumlarda üretimin, dolayısıyla arzın artması fiyatları düşürmekte, darlık anlarında ise fiyatlar şiddetle yükselme eğilimi göstermekteydi. İşte Osmanlı ekonomisindeki bu ambar politikası birinci halde üreticinin, ikinci halde de başta askerler olmak üzere tüketicinin zarara uğramasını önleyen sürekli ve yaygın bir uygulama olmuştur42. Ayrıca bir kazadan başka bir kazaya hububat ihracı devlet tarafından yasaklanmıştır. Bu yasağın nedenleri; orduların iaşesi, kazaya dahil kent ve kasaba pazarlarında hububattan alınan vergilerin düzenli olarak tahsili ve özellikle hububatı tamamiyle dışarıdan gelen ve ancak o yolda ihtiyaçlarını sağlayan kentlerin iaşesini sağlamak gibi olağanüstü önemli askeri, mali ve ekonomik zorunluluklardı. Komşu bir kazada başgösteren hububat darlığının vaadettiği yüksek kazanç ümitleri; sınırlarda ve sahillerde yabancı tüccarların ve çok defa düşmanın ödemeye razı olduğu aşırı fiyatlar, kaza nüfusunu açlığa mahkum edebilen, orduların menzillerde zahiresiz kalmasına neden olan ve hububattan alınan vergilerin tahsilini imkansız hale getiren olumsuz sonuçları doğurmaktaydı43. Osmanlı Devleti’nde devlet, kendisine gereken hububatı Rakka’dan, Musul’da Nusaybin’den, Payas ve havalisinden, Kıbrıs’tan, Mısır, Rodos, Menteşe ve Teke İlinden, Ege Denizindeki adalardan, Rumeli’deki üretim bölgelerinden, Bursa ve Edirne gibi büyük kentlerin çevresinde bulunan ve zahiresi İstanbul’a gönderilmeyen kazalarından, Temeşvar, Eflak ve Boğdan’dan Kefe’den, Tuna ve Budin’den satın almaktadır44. Osmanlı seferlerinde ordunun geçeceği güzergâh üzerindeki menzillerin avârız vergisi karşılığı istenilen hizmetlerle çok sıkı bir ilişkisi vardı. Her sefer öncesinde menzillerin bulundukları bölge kadılıklarına yazılan hükümlerde bir miktar zahirenin ordu daha gelmeden menzil noktasında bulundurulması istendiği gibi, güzergâhdan haberleri olan pek çok kimse de mallarını satmak için menzillere gelmekteydi; böylece menzil noktaları sefer esnasında bir ticaret merkezi haline gelmekteydi45. Menzillerde bulunan fırınlar asker için 41 İbnülemin Askeriye 4270. 42 Ahmet Tabakoğlu, Türk İktisat Tarihi, İstanbul 1986, s. 378. 43 Lütfi Güçer, ‘XVI. Yüzyıl Sonlarında Osmanlı İmparatorluğu Dahilinde Hububat Ticaretinin Dahil Olduğu Kayıtlar’ İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Dergisi, C.XII/1-4 (1954), s. 4. 44 Güçer, a.g.m., s. 8. 45 Yusuf Halaçoğlu, ‘Osmanlı İmparatorluğu’nda Menzil Teşkilatı Hakkında Bazı Mülâhazalar’, Osmanlı Araştırmaları, II (1981)’den ayrı basım. s. 125. Ordunun sefer sırasındaki yiyecek ihtiyacı için askerlere pek çok seçenek sunulmaya çalışılmıştır. Ordunun menzillerde 15
  • 17. BÜLENT ÇELİK ekmek ve peksimet yapılmasında kullanılmaktadır. Bazen bu fırınların yenilenmesi gerekiyordu.18 Rebiülevvel 1185/1 Temmuz 1771’de Babadağ sahrasından hareket eden ordu güzergâhı olan İshakçı sahrasına varmadan önce İshakçı mütevellisi Feyzullah Efendi ve bu iş için mübaşir olarak tayin edilen Dergâh-ı alî görevlilerinden Mehmed Ağa bölgedeki 100 adet eski fırının yenilenip hazırlanması ile görevlendirilmişti46. Bazen de sefer güzergâhı üzerinde ahali tarafından kurulduğu iddia edilerek karşılığında yüksek işçilik ücretleri talep edilen hayali fırınlara da rastlanmaktadır47. Devlet tarafından yaptırılması istenen fırınların belirlenmiş standartları vardı ve bunların yöre ahalisi tarafından yapılmaları mutad-ı kadim haline gelmiş uygulamalardı. 28 Zilhicce 1150/18 Nisan 1738 yılında Edirne’den Niş’e kadar ordunun nüzul edeceği menzillerde tayinatlara verilecek nân tabhı için kurulması düşünülen 60 fırının her biri 12 karış olarak (en-boy- yükseklik?) kazaların ahalilerine yaptırılması düşünülmekteydi. Bu iş için kadılar nüzul emini ile ortak bir çalışma yapacaklar ahaliye gereken malzemelerini taşımaları için katır dağıtacaklardı48. Fırınlarda tabh edilen ekmeklerin tüm orduya yetecek şekilde dağıtıldığını söylemek zordur. Merkezi devlet bu fırınları büyük ölçüde kapıkulları için oluşturmaktaydı. Tımarlı sipahiler ve yardımcı kuvvetler kendi başlarının çaresine bakmaktaydılar. Örneğin 5 Cemaziyelahir 1123/21 Ağustos 1711 yılında Moskof seferine katılacak olan 3.000 Mısır askerine devlet yanlarında getirdikleri kahveyi satmak ve bundan kazandıkları ile sefer sırasındaki ihtiyaçlarını karşılamaları için gümrük muafiyeti tanımıştı49. Bu muafiyet, Gelibolu iskelesine, oradan da İstanbul’a vardıkları sırada Mısır askerlerine ve Mekke ve Medine kentlerinden gelen duacılar için de geçerli idi. Sefer sırasında kapıkulu birliklerinin de ayrı ayrı tayinat miktarları ve ekmekçileri vardı. 1105/M. 1693-4 yılında Belgrad’da görevli 6.900 yeniçerinin her birine günlük 0,5 kıyyelik bir ekmekle 100 dirhemlik peksimet verilmekteydi. 1.500 cebeci ile 620 topçunun her birine ise 160 dirhemlik ekmek ile 80 dirhemlik peksimet dağıtılmaktaydı50. 12 Receb 1155/12 Eylül 1742’de bu kaledeki yeniçeri, cebeci, topçu ve top arabacılarının konakladığı sürelerde veya kışladığında oluşturulan pazarlar bu türden uygulamalardır. Pazar için gerekli maddeler Ordu Pazarbaşısı olarak atanan görevli tarafından halktan satın alınırdı. H. 25 B. 1183/24 Kasım 1769 yılında Ordu Babadağında kışladığı sırada Kasabbaşı Ali Ağa ordu-yı hümâyûn pazarbaşısı tayin edilmişti. Kendisine etraftan et ve zahire satın alabilmesi için hazine-i amireden 10.000 kuruş borç olarak verilmişti. Kendisi zahireyi sattıkça bu parayı hazineye geri ödeyecekti. Cevdet Askeriye 2666. Yine asker iaşesi için görevlendirilen kişilerin devlet tarafından desteklenmesi de önemliydi. Kendilerine sık sık hazineden harcamaları için para ayrılırdı. 13 Şaban 1185/21 Kasım 1771’de ordu kassabbaşısı ağaya bu şekilde 200.000 kuruş gönderilmişti. Cevdet Askeriye 36206. 46 Cevdet Askeriye 29825. 47 Yenişehir kazasında bu şekilde kurulan 5 fırın için bkz. MAD 3284, s. 451. 48 Cevdet Askeriye 23151. 49 Cevdet Askeriye 18116. 50 Cevdet Askeriye 14786. 16
  • 18. ORDUCU ESNAFI ekmekçibaşılığı görevine İran yönündeki sefer sırasında yararlığı görülen, İshakçı, Ada ve Belgrad seferlerinde fırın sahibi olarak sefere katılan re’âyâ’dan Şahin atanmıştı51. Bu değişik asker sınıflarının ayrı ayrı mutfakları bulunmaktaydı ve hububat ekmekçilerine ayrı ayrı dağıtılmaktaydı. Özellikle sefer sırasında yüksek rütbeli görevlilerin yiyecek ve diğer malzemeleri ayrıcalıklıydı52. 8 Cemaziyelahir 1183/9 Eylül 1769’da Bender sahrasından Han tepesi menziline hareket eden ordu içindeki habbazlara 25 Rebiülevvel-8 Cemaziyelevvel/29 Temmuz-9 Eylül arası toplam 916.292 kıyyelik dakik yeniçeri, topçu, nüzul emini, cebehâne-i âmire ve sadrazam hizmetindeki ekmekçilere ayrı ayrı dağıtılmıştı53. Ayrıca, sınır bölgelerinde bulunan kale ve palanga gibi istihkam mevkileri hem sınır güvenliğinin hem de sınır ötesi askeri harekatlarda lojistik desteğin sağlanmasında önemli fonksiyonlara sahipti. Orta Avrupa’da yeni fethedilen kent ve kalelere Balkanlar’dan getirilerek iskân ettirilen Sırp ve Boşnaklar düzenli ordunun yanı sıra Osmanlıların yerel vurucu güçlerini oluşturmaktaydı54. Herhangi bir savaş durumu halinde ordunun tüm hazırlıklarını tamamlayarak muharebe bölgesine ulaşmasının ortalama altı aylık bir sürede gerçekleşmesi, geniş topraklara sahip olan Osmanlı Devleti için büyük bir problem teşkil ediyordu. Ayrıca Osmanlı ordusunda at, katır, manda, öküz gibi yük ve binek hayvanlarının sayısı oldukça kabarıktı. Bunların dışında et için ordunun yanında götürülen hayvan sürüleriyle birlikte bu sayı daha da artmaktadır. Hayvanların insanlara göre dört-beş kat daha fazla tahıl tüketmesi hayvan yiyeceklerinin temin edilerek menzillerde hazır hale getirilmesini de içeren geniş bir iaşe sistemini zorunlu kılmıştır. Arpa, saman ve ot bu türden iaşe maddelerinin çoğunluğunu oluşturuyordu55. Güney Avrupa ve Osmanlı Devleti’nin bir çok bölgesinde at 51 Cevdet Askeriye 41656. 52 29 Muharrem 1109/17 Ağustos 1697 tarihinde orduya Serdar tayin edilmiş olan Fazıl Paşa’ya 100 baş koyun ve 30 gav verilmişti. İbnülemin Askeriye 4130. Yine Budin seferinde Tisza Nehri kenarındaki Sagedin kenti ele geçirildikten sonra İbrahim Paşa için 50.000 ve Defterdâr İskender Çelebi için 20.000 baş koyun sürülmüştü. Kent yağmalandıktan sonra orduda un, buğday, cav ve yulaf çoğalmıştır. Feridun Beğ, a.g.e., C. I, s. 564. 53 Cevdet Askeriye 51587. Marsigli’nin belirttiğine göre tamamı Ermenilerden oluşan fırıncılar tarafından günlük olarak sahra fırınlarında pişirilen ve dağıtılan ekmek kapıkullarına günlük 100 dirhem olarak dağıtılmaktadır. Ayrıca 50 dirhem peksimet, 60 dirhem koyun veya sığır eti, 25 dirhem yağ ve 50 dirhem pirinç de verilmekteydi. Bu erzak günde iki defa -sabah 11’de ve akşam 8’de- pişirilir ve bölüklere dağıtılırdı. Graf Marsigli, Osmanlı İmparatorluğunun Zuhur ve Terakkisinden İnhitatı Zamanına Kadar Askerî Vaziyeti (Çev: M. Kaymakam Nazmi), Ankara 1934, s. 189. Devlet bu birliklerin sadece beslenmesini değil savaş araç gereçlerini de karşılamaktadır. Yeniçeriler 909/1503 yılında yay paralarını almak için sayıldıklarında 6606 kişi oldukları görülmüştü. Ömer L. Barkan, ‘İstanbul Saraylarına ait Muhasebe Defterleri’ Belgeler, IX/13 (1979), s. 314. 54 Burcu Özgüven, Osmanlı Macaristanı’nda Kentler, Kaleler, İstanbul 2001, s. 15-16. 55 Mehmet Yaşar Ertaş, ‘Osmanlı Devleti’nde Sefer Organizasyonu’, Osmanlı, Ankara 1999, C. VI, s. 188. 1104/1692-3 yılı için Edirne, Çirmen, Urunca, Hasköy, Filibe, Tatarpazarı, Izlad, Ahtiman ve Samakodan zahire ve bıçağa yarar öküzler arabalarla Belgrad’a ulaştırılacaktı. MAD 8473, s. 5. Bu türden hizmetlerin bedelleri Tımar sistemindeki gibi bölgesel 17
  • 19. BÜLENT ÇELİK yemi olarak kullanılan arpa tedariki savaşa katılacak atlar için çok önemliydi. Örneğin XVI. yüzyılda kötü bir arpa hasadı olduğunda Türkler ile hrıstiyanlar arasındaki çarpışmaların at olmadan düşünülemeyeceği Macar sınırı boyunca ya savaş olmayacağı ya da gecikeceği söylenmektedir56. Bu türden metalar da büyük ölçüde nüzul ve sürsat yoluyla ordunun tüketimine sunulmaktadır. Burada şunu belirtmekte yarar var: düşman üzerine açılan her sefer aslında Osmanlı İmparatorluğu’nda bir manifaktürdür. Sefer sırasında gerek kırsal alanda gerekse kentlerdeki iş kollarında ordu için üretim had safhadadır ve Osmanlı Devleti’nde yapılan her türlü faaliyet dolaylı da olsa bu organizasyonda şöyle ya da böyle yer almaktadır. Dönemin askeri alandaki Batılı taktisyenlerinden biri olan Lazarus von Schwendi de (1522-1584) Osmanlıların savaş alanlarındaki galibiyet nedenleri üzerine bir takım saptamalarda bulunmuştur. Schwendi’ye göre Avusturya ordularının savaşlardaki en büyük zaaflarından birisi ağır yükleridir. Osmanlılar ise bunun aksine hafif ve daha esnek bir sefer donanımına sahipti. Bu hareketlilik sayesinde daha az kayıplara uğradıkları gibi, kaybettiklerinin yerine ikâme şansları daha fazladır. Osmanlılar savaşları mümkün olduğunca yabancı topraklara taşımış, o toprakların yerlilerini de sefer hizmetlerinde kullanmışlardır57. Schwendi Osmanlıların detaylı sefer organizasyonları sayesinde Osmanlı sultanı’nın Habsburg hanedanından çok daha kuvvetli bir orduyu savaş alanlarına sürebilmekte olduğunu belirtmektedir. Schwendi’ye göre önemli olan savaş alanından ve sınır halklarının savaş tecrübelerinden yararlanmak gerekir. En iyisi güçlü kaleler kurup, bunları Osmanlıların muazzam savaş hakimiyetlerini gözönüne alarak iki kat daha fazla birlikle donatmaktır. Düşman ordusunu teknik olarak 4-5 aydan fazla savaş meydanında kalamayacağından en iyisi ve en akıllıca olanı onları sürekli engellemek, asıl hedeflerine ulaşmalarını geciktirmek böylece kumanya ve insan kaynaklarını tüketmesini sağlamaktır. Schwendi’ye göre Osmanlılarla açık bir savaş meydanında karşılaşmak mümkün olduğunca ertelenmelidir58. kaynaklardan karşılanmaktaydı. 1109/1697-8 yılında Kamaniçe kalesine gönderilecek Eflak’dan 12.000 kile, Boğdan’dan 18.000 kile hıntanın bedeli ve Yaş’da toplanan bu zahirenin kaleye taşınması bu bölgelerdeki cizye malından ödenecekti. MAD 10145, s. 34. 56 Braudel, a.g.e.,C. I, s. 156. 57 Kanuni’nin Zigetvar seferini okuyucularına aktaran ve 7 Eylül 1566 yılında basılan Alman gazetesi Relation und Extract kalenin kuşatılması sırasında Tuna Nehri’nin yönünün değiştirilmesi için yeni kanal ve çukurların kazıldığını, boşalan nehir yatağına odun ve toprak taşındığını ve kanalın kısa sürede yükseltilip saldırıda kullanılmak üzere burç oluşturulduğunu ve tüm bu işlemlerin Belgrad’tan sadece bu işler için getirilen yoksul hrıstiyanlarca yapıldığını belirtmektedir. Bkz. Cemal Sakallı, ‘16. Yüzyıl Almanyası’nda Günlük Yazın Tarihinde Türkler’, Tarih ve Toplum, C. 36, S. 212 (2001), s. 26. 58 Thomas Scheben, ‘Schwendi, Montecuccoli, Kinsky: Analysen der osmanischen Kriegsmacht vom 16. bis 18. Jahrhundert’, CIĖPO Osmanlı Öncesi ve Osmanlı Araştırmaları Uluslararası Komitesi VII. Sempozyumu Bildirileri. Peç: 7-11 Eylül 1986 (Yay Haz: Jean- Louis Bacquė- Grammont, İlber Ortaylı, Emeri van Donzel), Ankara 1994, s. 203-204. 18
  • 20. ORDUCU ESNAFI XV. ve XVI. yüzyıllardaki Osmanlı ordusunun Rumeli ve Orta Doğudaki fetihlerinde elde ettikleri başarılar gözlemlendiğinde sefer organizasyonu düzenleyicilerinin hasımlarının ordularının potansiyelini ve askeri güçlerini son derece iyi analiz ettikleri ve dönemin silah teknolojisinden etkili bir biçimde yararlanmış oldukları söylenebilir. Osmanlıların stratejik liderlik teknikleri, onların yönetim merkezlerinden oldukça uzaktaki İran, Mısır veya Macaristan gibi bölgelerde zaferler kazanmalarına olanak sağlayacak kadar ileri düzeydeydi. Bu dönemde hiçbir Avrupa ordusu bunu sağlayamamıştı. Bu türden uzak coğrafyalardaki zaferler, hiç şüphe yok ki, esnek bir askeri ve lojistik koordinasyon gerektiriyordu. Osmanlı askeri liderleri büyük toplulukları dârü ‘l-harb’a hareket ettirme sanatı ustalarıydı59. Ancak bu durum XVII. ve XVIII. yüzyıllarda pek çok nedenden ötürü değişecekti. 59 Lütfi Paşa Asafnâme’de savaş tedbirlerini şöyle açıklar: Önce sefer lazım gelen yerlerde Vezirlerden veya beğlerbeyilerden birini komutan olarak atamalıdır... Savaşa çıkmadan önce, ne kadar para ve ne kadar yiyecek gerekir ise, önceden hazırlayıp sonra sefere çıkmalıdır. Eğer sefer Padişahın kendisi de katılacaksa, Sadrazam, Defterdarı ve Divanın diğer üyelerini toplayıp ne kadar para ve ne kadar asker gerekir ve nerede yiyecek hazırlamak lazımdır, bunları önceden planlamalı ve padişaha gerekli olan deve, katır ve atların malzemeleri mirahur ile görüşüp kararlaştırmalı ve padişaha yolda bineceği bir araba da hazırlatmalıdır... Askere kuvvetli-doğru bir konaklama emini gereklidir. Padişahın yeniçeri ve sipahiye altı gün erzak vermesi kanun gereğidir. Yavuz Sultan Selim Han, üç gün hududa girildiğinde ve üç gün de çıkarken vermiştir. Lütfi Paşa, Asafnâme (Haz: Doç.Dr. Ahmet Uğur), Ankara 1982, s. 21-22. 19
  • 21. BÜLENT ÇELİK BÖLÜM II XVII.- XVIII. YÜZYILLARDA ASKERİ SİSTEMDEKİ DEĞİŞİKLİKLER Osmanlı İmparatorluğu’nda askeri sistemin tarih içersinde geçirdiği değişiklik evrelerini genel olarak devletin ekonomik sistemindeki değişiklikleriyle ilişkilendirmek çok cazip gelen bir açıklama yolu olagelmiştir. Kuşkusuz köhnemiş ve artık seferlerde tımarlı sipahilerin ihtiyaçlarına cevap vermekten çok uzak kalan tımar rejiminin yerini devlet eliyle iltizam uygulamalarına XVII. yüzyıl sonlarından itibaren bırakır olmasının bunda etkisi yadsınamaz. Toplum değiştikçe araçlar da değişmektedir. Tıpkı Orhan Beğ döneminde yapıldığı gibi toplumun göçebelikten yerleşikliğe geçişinde ve buna bağlı olarak askeri sistemdeki göçebe süvarilerin yerlerini yaya piyadelere ve tımarlılara terk ettikleri gibi, tımarlı sipahiler de bu yüzyıllarda savaş meydanlarındaki yerlerini daha profesyonel birliklere terk edeceklerdir. Kuşkusuz bu değişimde ihtiyaçların rolü belirleyici olmuştur. XVII. yüzyıla kadar üretimi doğrudan katılan “üretici” Osmanlı ordusunda tımarlı sipahilerin mirî toprak düzeniyle birlikte çökmesi karşısında başta yeniçeriler olmak üzere, kapıkulları etkinlik kazanmışlardır. Devletin maaşlı askeri durumundaki kapıkulu ordusu, eyalet ordusundan farklı olarak bir “tüketim” ordusudur. Eyalet ordusunu oluşturan tımarlılar barış dönemlerinde çiftliklerle uğraşmalarına karşın bu yeni ordu bütün bir yıl devletten maaş almakta, üretime katılmamaktadır40. Klasik dönem Osmanlı tarihine genel bir bakış, devletin savaşlardan hep olumlu yönden etkilenmeye, bundan yararlanmaya çalıştığını ortaya koymaktadır. Hatta, devletin kurumlarını, yapısını ya da kısacası genel sistematiğini araştıran daha ciddi ve bilimsel yaklaşımlar ise Osmanlı Devleti’ndeki bu sistematiğin savaşlar üzerine biçimlenmiş olduğunu ve ekonominin kendini yeniden üretmesinde bu savaşların çok önemli bir rol ve işleve sahip olduğunu gösterir. Diğer bir deyişle Osmanlı klasik düzeni içersinde ve bu düzenin bir türevi halinde bizlere yansıyan Osmanlı düşünce sisteminde savaşlar bir bunalım ya da yıkım öğesi ya da etmeni olarak yer almazlar. Tam tersine savaşlar bir kazanç kaynağıdır. Devletin neredeyse tüm kurumları Osmanlı savaş gücüne hizmet etmekte ve savaşlar, sosyal sonuçları ne kadar yıkıcı ve onarılması güç olursa olsun toplumun devamını sağlamaya yönelik faaliyetler olarak karşımıza çıkmaktadırlar. Savaşlardan ganaîm elde edilir, fetihlerde dağıtılacak ve üzerinde tarım yapılacak yeni topraklar kazanılır. Bu topraklarda uygulanan 40 Sevgi Aktüre, 19. yüzyıl Sonunda Anadolu Kenti. Mekansal Yapı Çözümlemesi, Ankara 1978, s. 50. 20
  • 22. ORDUCU ESNAFI temel üretim rejimlerinin adaptasyonu sayesinde sistem mükemmelleştirilmeye çalışılır. Bu topraklar ayrıca anavatandaki topraksız fazla nüfusun iskânında ustaca kullanılır. Fethedilen bölgeler halkı ise, maliye için vergilendirilebilir yeni nüfus demektir41. Klasik dönem Osmanlı mali sistem dengesi, bildik ekonomik desteklemelerle ve çeşitli sarsıntı ve yıpranmalara rağmen bu şekilde XVII. yüzyılın ikinci yarısına dek ayakta kalabildi ve bu dönem içersinde merkez ve taşra orduları cephelerde gerekli işbirliğini gerçekleştirerek savaşların çoğunlukla lehte sonuçlanmasını sağladı. Fakat 1645’de başlayan Girit savaşıyla birlikte, savaşların niteliği açısından yepyeni bir döneme girildi: Artık uzun ve masraflı savaşlar dönemi başlamıştı. Nitekim 1645’de başlayan Girid savaşı 25 yıl sürdü ve ancak 1669’da sonuçlandı. yüzyılın ortasında başgösteren Erdel isyanı yıllarca Osmanlı Devleti’ni uğraştırdı ve sonunda Osmanlı Devleti, Avusturya ile 1663 yılında savaşa girdi. 1672’de Lehistan ile savaşların başlangıcı oldu ve bu savaşlar 1676’ya kadar sürdü. 1678-1681 arasında Ruslarla savaşlar yapıldı ve 1683 yılında Avusturya ile yeniden başlayan savaş Rusya, Lehistan ve Venedik’in de karışmasıyla iyice büyüdü ve Osmanlı Devleti’nin peş peşe bozgunlarından sonra ancak 1699’da Karlofça Antlaşmasıyla noktalanabildi. XVIII. yüzyılda Osmanlı maliyesini temelden sarsan ve mali bunalımın uzamasına ve boyutlarının büyümesine yol açan görünürdeki neden işte bu savaşlar olmuştur. Savaşlar, artık Osmanlı Devleti için bir kazanç, kapısı değildir, tersine bu savaşlar maliyeyi ve bu arada genel olarak devleti çökerten birer sosyal afettir. Savaşların Osmanlı Devleti için bu hale dönüşmesinin bir nedeni eskiye göre savaşların daha pahalıya mal olmaları, buna karşılık merkezi hazine olanaklarının sınırlı kalmasıdır42. Ancak ekonomik desteklemelerin daha ötesinde bir evrim geçiren Osmanlı askerinin katıldığı savaşlarda sağ kalıp zaferler kazanmasına neden olabilecek en önemli nokta Avrupa’nın silah teknolojisindeki gelişimin gerisinde kalmasıdır. Devletin bu konuda gelenek olduğu üzere devletçi uygulamalara önem vermeyip gerekli bilgi ve donanımı -topçu sınıfı haricinde- bireylerden beklemesi de ilginçtir43. Özellikle savaşın kendisi bazen her şeyi kapsamaktadır. XVIII. yüzyılda bir tımarlı sipahinin kaç bin akçelik bir tımara sahip olduğunun savaşlarda başarılı olmakla pek ilgisi yoktur. Asıl etmen çağın modern askeri 41 Yavuz Cezar, Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi (XVIII. yy’dan Tanzimat’a Mali Tarih), İstanbul 1986, s. 27-28. 42 Cezar, a.g.e., s. 140-141. 43 İstanbul Başbakanlık Arşivi’ndeki çalışmalarım sırasında çeşitli tasnifleri tararken konumla ilgili doğrudan ilgili olmasa da Osmanlı Devletinin seferlerde özellikle Bosna ve Arnavutluktan tüfekçi askeri istemi ile ilgili pek çok belge gözüme çarptı. Bilinmektedir ki bu türden istekler Anadolu’daki eyalet valilerine de gitmiştir. Kapu halklarının ateşli silahlara alışık askerlerden oluşturulması merkez için önemli bir unsurdu. Genel olarak XVIII. yüzyılda askeri başarısızlıklarla sık karşılaşmaya başlayan Bâb-ı Âlî’nin yerel unsurlara dayanmaya çalışması ve onları bir tür çözüm yolu olarak algılaması dikkat çekicidir. 21
  • 23. BÜLENT ÇELİK birliklerinin sahip olması gereken ve baskı altında bile emirlere uymak, iyi bir tüfeğe sahip olmak -artık savaş meydanlarının kralıdır-, soğukkanlı bir şekilde tüfeği doldurmak, nişan almak ve ateş etmektir. Bunu defalarca tekrarlayan asker, kökeni ne olursa olsun savaşlardaki Osmanlı komutanları için en vazgeçilmez asker tipidir. Bu türden askerlerin kökenleri de eskisi gibi sorun yaratmamaktadır. Genellikle re’âyâ kökenli olan bu askerler tüfek kullanmayı bilen ve bu hizmetleri karşılığında sadece belli dönemlerde -ki bu dönemler sefer süreleriydi- ücret alan asker tipleridir. Gerçi zaman zaman re’âyâ’nın elinde bulunan ateşli silahların toplanması için merkez tarafından emirler gönderilse bile44 bu türden yasaklamalar geçici olarak sürdürülmektedir. Öyle ki, XVII. yüzyılda kentlerden kolaylıkla 4-5.000 kişilik silahlı milisler toplanıp belli amaçlarla kullanılmaktaydı. Bursa’da Evail-i Şaban 1052/Kasım 1642’de böyle bir milis gücü avcı levendâtı adı altında toplanmış cami ve mescitler kapanmış, dükkanlar boşalmış ve bu birlikler bazı hırıstiyan kiliselerine zarar vermişlerdi. Bu durum kentin ileri gelen uleması tarafından İstanbul’a şikayet edilmişti45. Ayrıca yeniçerilerin arasında da re’âyâ kökenli olup askeriye sınıfına tanınan muafiyet ve ayrıcalıkları elde etmekten hoşlanan sivil unsurların sokulmaya başlaması teâmül haline gelmişti. Yeniçeri birlikleri içersindeki bu unsurlar dikkate değer bir askeri hizmet yerine getirememişler aksine disiplinsizlikleri ile profesyonel askerlerin performanslarını da etkilemişlerdir46. Tımarların birleştirilip devlet eliyle özel yatırım alanı olarak yine özel kişilere sunulması, böylece üretim ilişkilerinin değişmesi ve dolaylı olarak da bu yeni durumun askeri sistemi etkilemesi kanımızca bir sonuç değildir. Şöyle ki üretim sisteminin değişmesindeki temel amaç devletin ihtiyaç duyduğu asker tipolojisindeki değişmedir. Sipahi tımarının ekonomik bir üretim biçimi olarak çökmesinden çok daha önce, sipahilik askeri bir nizam olarak da çökmüştür. XVI. yüzyılın ortalarından sonra sipahi askerleri, kendilerinden daha iyi silahlandırılıp teşkilatlandırılmış olan Avrupa ordularına daha güç direnebilecek duruma düşmüşlerdir. Askeri seferlerden artık bol bol ganimet ele geçirilemiyor, savaşlar Osmanlıların hezimetiyle sonuçlanıyordu47. Tımarlı sipahilerin savaşlarda verimli olamaması Osmanlı Devleti’ni daimi olmasa bile ihtiyaç duyulduğunda ücreti karşılığı kolayca sağlanabilen paralı ve tüfekli askerlerden oluşan bir orduyu kurmaya itmiş, dolayısıyla 44 Bu türden hükümlere örnek olarak Bursa için B. Ş. S., C. 2, s. 193a1. Ayrıca bkz. Müçteba İlgürel, ‘Osmanlı İmparatorluğu’nda Ateşli Silahların Yayılışı’, Tarih Dergisi, S. XXXII (1979)(Ord. Prof. Dr. İsmail Hakkı Uzunçarşılı Hatıra Sayısı’ndan ayrı basım), s. 301-318. 45 B. Ş. S., C. 2, s. 197b1. 46 Avigdor Levy, ‘ Military Reform and The Problem of Centralization in The Ottoman Empire in the Eighteenth Century’, Middle Eastern Studies, C. 18, S. 3 (1982), s. 229. 47 Evgeniy Radushev, ‘XVII-XVIII. Yüzyıllarda Osmanlı İmparatorluğu’nda Toprak Rejimi ve Askerî Nizamı’, CIĖPO Osmanlı Öncesi ve Osmanlı Araştırmaları Uluslararası Komitesi VII. Sempozyumu Bildirileri 7-11 Eylül 1986 (Yay. Haz: Jean-Louis Bacqué- Grammont, İlber Ortaylı, Emeri Van Donzel), Ankara 1994, s. 299. 22
  • 24. ORDUCU ESNAFI başlangıçta bahsedilen hizmet karşılığı tımar tevcihatı hizmet fonksiyonu ortadan kalktığı için gerilemiş ve zamanla terkedilmiştir. Bu yeni ordunun ücretleri de ancak yeni toprak rejimleri ile sağlanılmaya çalışılmıştır. Bu yeni durumun -askeri açıdan değerlendirildiğinde pek çok keyfi durumla karşılaşıldığı görülse bile- devletin merkezileşme çabaları ile uyumlu olduğu ve bir paralellik gösterdiği anlaşılır. Savaşlarda daimi olmayan süvari birliklerinden düzenli piyadeye doğru bir yöntem değişikliği merkezileşmenin gerekli bir koşuludur. Devlet tarafından donatılmış piyadeler, öz donanımlı (self-equipping) süvariler karşısında merkezi temsil ederler48. Osmanlı Devleti’nin seçkin piyade birlikleri yeniçerilerdi ve bunlar başlangıçta hem sayıca az hem de teknolojik olarak iyi teçhiz edildiklerinden dolayı gerçekten seçkindiler. Ancak yıllar geçtikçe sayılarının artıp teçhizatlarının kötüleşmesi bu birlikleri seçkin olmaktan çıkarmıştır. Bu değişiklik başka sonuçlara da yol açmıştır. Kapıkullarına ulufe yetiştirmek güçleşmiş, merkezi hazinenin yükü artmış, mali sıkıntı başgöstermiştir. Örneğin 7 Safer 1184/2 Haziran 1770’de İbrail’deki askerlerin tayinat ve ruz-ı merre’leri günlük 22.000’e yükselince şair, dakik (arpa, buğday) gibi zahireyi teslim etmeleri gereken tüccarlar, para olmadığından bu malları teslim etmekten kaçınmış, ancak peşin paraya ve devletin istediği fiyattan daha yüksek bir fiyatla satabileceklerini bildirdiklerinden hazineden yüklü miktarda paranın gönderilmesi istenmiştir. Ayrıca mirî için işletilecek 12 fırın için 15 usta ve işçileri için de para istenmektedir. Bu iki ihtiyaç için 2.500 kuruş İbrail’e gönderilmiştir49. Büyük kentlerdeki bazı mukataaların gelirlerinin bir kısmı da ateşli silahların yaptırılması işinde kullanılmaktaydı. 14 Muharrem 1115/30 Mayıs 1703’de Bursa ihtisab mukataası emini ve Bursa kadısından İstanbul’daki tüfenkhâne kârhanesinde yaptırılacak 10.000 tüfenk için mukataa gelirlerinden 100.000 sağ akçeyi göndermeleri istenmişti50. Devletin ateşli silah üretiminde sık sık güçlüklerle karşılaştığı özellikle uzak merkezlerde bu işlerin çok yavaş gerçekleştiği bilinmektedir. Gurre-i Cemaziyelevvel 959/Mayıs sonu Haziran başları 1552 tarihinde gönderilen hükümde beğlerbeğinin Şam kalesine yeni yazılan yeniçerilere verilecek tüfeğin kalmadığını, önceden yeniçerilere verilen tüfeklerin tımara çıktıklarında tüfekleriyle beraber gittiklerini, dirliklerini bırakanların tüfeklerini de alıp gittiklerini bazılarının savaşta ölüp tüfeklerinin zayi olduğunu tüfek yapmaları için iki Yahudinin ulufe ile tutulduğunu ancak bunların işin ehli olmadıkları için bir tüfeği iki ayda yaptıklarını belirterek İstanbul’dan 1.000 tüfek gönderilmesini istemişti. Ancak merkezi yönetim kayıp ve zayi olan tüfeklerin bulunmasını ve Yahudilere ödenen ulufelerin kesilip ödenen paranın geri alınmasını istemektedir51. Ordunun silahlarında 48 Stanislaw Andezejewski, Military Organızation and Society, London 1954, s. 88. 49 Cevdet Askeriye 25999. 50 İbnülemin Askeriye 4443. 51 Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Koğuşlar Koleksiyonu, No. 888, varak 199/b. 23
  • 25. BÜLENT ÇELİK yapılacak tamirat işleri için de uzmanlara gereksinim duyulmaktaydı52 ve bunu sağlamak yine merkezi devletin göreviydi. Ancak zaman zaman bunun sağlanmasında da güçlükler çekilmekteydi. Örneğin 7 Zilhicce 1154/13 Şubat 1742’de Tırhala sancağı Islatna köyünde yaptırılan sefer-i hümâyûna için gerekli mîrî kılıç namlularının İstanbul’a getirilmesi sırasında yoldaki bazı geçit, derbent ve boğazlarda bac-ı uburiye adıyla akçe istendiği, bu işe memur olam mübaşirlerin zor durumda kalındıkları bildirilmektedir53. Ama bu güçlükler en çok ateşli silahların imâlinde görülmekteydi. Gurre-i Cemaziyelahir 1183/Eylül başları 1769’da İslimye ve Girve (?) Kazalarından cebehâne-i amirede tüfek imali için istenen tüfenkçi esnafıyla ilgili olarak54 H. 8 Cemaziyelevvel 1183/9 Eylül 1769’da Edirne İslimye kazası naibi İstanbul’a gönderdiği 40 tüfekçi ustasından 7’si göreve gitmemek için yerlerine ücretle 6 zımmiyi bulup gönderdiklerini, bunlarında zaten acemi ve şakird olduklarını ve yolda firar ettiklerini bildirmektedir. İstanbul hükümeti hem bu 7 ustanın hem de kaçan 6 zımminin bulunup İstanbul’a gönderilmeleri için Edirne Bostancıbaşısına hüküm gönderilmiştir. Belgede ayrıca İmparatorluktaki tüfek sayısının fazlalığından, usta sayısının azlığından bahsedilmektedir55. XVI. yüzyılda Osmanlı ve Avrupa çakmaklı tüfekleri çok ağır ve kullanışsızdır; yaklaşık 7 kg. gelmekte, ateş sırasında namlusunun 1.50 m. yüksekliğinde bir çatala dayanması gerekmekte ve doldurulup ateşlenmesi için de pek çok işlem gerektirmektedir. Atış hızı da dakikada en fazla 15’dir56. Tüfeğin evrimini gerçekleştirip ordularında uygulayan ilk hükümdar İsveç Kralı Gustaf Adolf’dur. Çatal zorunlu olmaktan çıkar, işlemler basitleştirilir, atış menzili büyür. Fişek icad edildikten sonra o zamana dek barutu tutuşturmak için kullanılan fitilin yerini fişek alır. 15 atla çekilen ağır topların yerini, çok daha hafif ve çok daha kullanışlı toplar alır. 52 Örneğin Gurre-i Muharrem 1102/Ekim başları 1690 yılında Tüfenkçiler kârhanesi ustalarından 4 nefer usta, Bozcaada cebehanesinde olan 332 tüfek namlusunu, 132 tüfek kundağını tamir etmişler ayrıca 200 adet yeni tüfek kundağını kale cebehanesine teslim etmişlerdi. İbnülemin Askeriye 2355. Yine, 17 Zilkade 1151/26 Şubat 1739’da Elbasan cephanesinin bir kısmı ile 5 nefer tüfekçi, kundakçı, kılıççı ve ahengir İstanbul’dan gemilerle önce Akkerman iskelesine oradan da mekkari öküz arabaları ile Bender kalesine gönderilecekti. Cevdet Askeriye 42115. Yine Taman kalesinde 1109/1697-98 yılında görevlendirilmek üzere 125 nefer cebeci, 55 nefer topçu istenmekteydi. Cebecilerden 5’i barutçu, Topçuların da 5’i top dökücü, 5’i de falya dökücü olarak İstanbul’dan tedarik edilecekti. MAD 10145, s. 40. 53 Cevdet Askeriye 9734. 54 Cevdet Askeriye 43122. 55 Cevdet Askeriye 1680. Oldukça geç tarihteki bir örnek olarak, 1214/1799-80 yılında Arabistan’da çıkan isyanı bastırmakla görevli orduda görevlendirilecek ve ücret ve harcırahları vilayetten ödenmek üzere Sivas’tan 10 pişirici ile 10 hamurkâr işçi istenmişse de Sivas naibinin ilâmında bunun mümkün olmadığı, şehirde başgösteren veba nedeniyle kentte zaten 7 olan fırın sayısının 4’e indiği belirtilmektedir. Cevdet Askeriye 1201. 56 Tüfekler için bkz. Mevlut Uzun, ‘Fitilli Tüfekler’, İstanbul Teknik Üniversitesi.Mimarlık Tarihi ve Restorasyon Enstitüsü Bülteni, S. 7 (1976), s. 27-29; ve Mevlut Uzun, ‘Çakmaklı Tüfekler’, İstanbul Teknik Üniversitesi.Mimarlık Tarihi ve Restorasyon Enstitüsü Bülteni, S. 8 (1976), s. 32-34. 24
  • 26. ORDUCU ESNAFI Taktik düzlemde yine Gustaf Adolf, Makedonya falanjından alınmış bulunan, düşman topçusunu korkunç ölümcül duruma getiren derin düzeni: dört-beş büyük bölüğe ayrılmış mızraklı ve tüfekli piyade düzenini bırakır; ince düzeni, derinliği iki-üç sırayı aşmayan, uzun hatları getirir. Mızraklı askerlerin işlevi tüfekliler yanında ikincil bir duruma getirilir, tüfekli askerlerin sayısıysa, öteki orduların yanında iki katına çıkarılır. Son olarak, tüfekli birlikleri çevreleyen süvari birliği artık kılıçla değil, tabancayla saldırıya geçmektedir57. Bu yeni arayışlar savaşın kapitalizme yol açtığına dair küçük bir örnektir. Ama tersi de pekala mümkün olabilmektedir. XVII. yüzyıl en mükemmelinden kuşatma savaşları, top, lojistik, düzenli birliklerce yapılan mücadeleler dönemidir. Sonuç olarak masraflı bir savaş, dipsiz bir kuyu58. Hangi lojistik sistemi kullanırsa kullansın iyi düzenlenmiş bir ordunun ilk gereksinimi değerini kaybetmeyen para idi. Bununla beraber XVI. yüzyılın ikinci yarısı boyunca orduların gelişimi, kendi hükümetlerinin mali olanaklarını oldukça aşmıştır. Zamanın en büyük gücü İspanya bile 1557’den 1598’e kadarki dönemde askeri harcamaları nedeniyle üç kereden az olmamak üzere iflas etmiştir. Otuz yıl savaşları zamanında Hollanda dışında hiçbir büyük Avrupa devleti kendi ordularına düzenli ödeme yapamamıştır59. Otuz yıl savaşlarına katılan Avrupa orduları -bir din yasası ile oluşturulan İsveç Kralı Gustaf II. Adolf’un ulusal ordusu dışında- Condottière’lerin (milis komutanlarının) yönettiği, daha çok para verene satılmaya, maaşlar gecikti diye dağılmaya ya da düşman tarafına geçmeye hazır özel çetelere benzemektedir. Daha sonra hükümdarlar, disiplinli ve sadık, kendi kurumlarınca denetlenen ordulara sahip olmaya çalışırlar. Ama zorunlu askerlik hizmeti kavramı henüz yoktur ve askere alma gönüllü yazılmaya dayalıdır. Kış aylarında görevliler, kent ve kasabaları dolaşıp, meyhanelerde içki ısmarlayarak askerliği övücü konuşmalar yapar: yüksek maaş, iyi şarap, güzel üniformalar vaat ederler. Ancak Avrupa ordularındaki silahlı kuvvetler, devlet için ne yapacakları önceden belli, güvenilir devlet araçları değildi. İkmal maddelerinin yetersizliği ve bundan daha da ciddi bir konu olan ücret ödemelerindeki yetersizlikler yüzünden yığınlarca askerin denetimden çıkması çok beklenebilir bir olgudur. Kardinal Richelieu Testament Politique’de şu acı sözlere yer vermiştir: Tarihte, yokluk ve düzensizliğin mahvettiği orduların sayısı düşmanlarınca mahvedilenlerden çok daha fazladır. Ben kendi zamanımda girişilen tüm işlerin sırf bu yüzden nasıl eksik kaldığına tanık oldum60. Bu ücret ve malzeme sorunu orduların performansını çeşitli biçimlerde etkilemekteydi. Gustaf Adolf’un akıllara durgunluk verici bir hareketlilik içinde gerçekleşen Almanya seferinde bile, Clausewitz’in sözünü ettiği 57 Türk ve Dünya Tarihi Ansiklopedisi, İstanbul 1985, C. IV, s. 996. 58 Fernand Braudel, Maddi Uygarlık Ekonomi ve Kapitalizm XV-XVIII. Yüzyıllar, Ankara 1993, C. III: Dünyanın Zamanları, s. 44. 59 Martin Van Creveld, Supplying War. Logistics from Wallenstein to Patton, Cambridge- London-New York-Melbourne 1977, s. 8. 60 Van Creveld, a.g.e., s. 17’den aktarılmıştır. 25
  • 27. BÜLENT ÇELİK anlamda bir askeri-stratejik plan doğrultusunda yürütülmek yerine, muazzam ordusuna yiyecek ve hayvan yemi bulmak gibi basit ama zorlayıcı bir arayış gerçekleşmektedir61. Avrupa’da XIV. Louis’in hükümdarlığının sonunda orduda, 400.000 asker vardır. Bu sayı o dönem için çok yüksektir. İspanya Kralı V. Felipe’nin emrinde 132 piyade taburuyla 130 süvari birliği bulunmaktadır. Brandenburg Seçicisi ve Prusya Dükü olan Friedrich Wilhelm, sürekli olarak 30.000 kişilik bir ordu besler. Büyük Petro da, muvazzaf ordusu için hesapsız para harcar62. Osmanlı Devleti’nde de aynî olarak istenen hizmet ve ürünlerin yerini bu yüzyıllarda nakit para talepleri alacaktır. Re’âyâ’nın tımarlı sipahilerce korunması tımar rejiminde tarımsal üretimi arttırıcı bir unsurdu. Bu koruyucu unsur ortadan kalkınca üretici köylü zarar görmeye başlamıştır. Askerliğe geçen re’âyâ tarımsal alan yerine askerlik alanında istihdamı edilmeye başlanınca üretimin azalması kaçınılmaz olacaktır63. Avrupalılar, organize ve disiplinli birliklerin etkisini keşfettiklerinde ve kendileri saldırıyı ele almaya başladıklarında Osmanlı ordusunun sürekli olarak yenilgileri kesinleşmiş oldu. XVI. yüzyıl ortalarında Avrupa orduları Osmanlı askerleri ile son derece temkinli olarak açık alanlarda karşılaşmaktan kaçınıp, korunaklı siperleri tercih ederlerken XVII. yüzyılın ikinci yarısında bu durum değişmişti. Artık Osmanlılar yenilmez ordulara sahip düşmanlar olarak görülmüyorlardı. Gerçekten de çelik gibi bir disiplin içinde olan, neredeyse otomatikleşmiş birlikleri aşmak pek mümkün değildi. Her şartta, yüzyüze çarpışmalarda bile, birlik içinde savaşmak önemliydi, böylece kurulan seti yıkmak mümkün olmuyordu. Ama en iyisi birçok yönden düzenlenecek kısa, konsantre saldırılardı. Bu türden saldırılara karşı Türkler dayanışma sağlayamıyorlardı ve birliklerini doğru yönlendiremediklerinden gereği gibi karşılık veremiyorlardı. Kinsky, Osmanlıların kale sanatlarını da beğenmemekte ve savunmada da kötü olduklarını söylemektedir. Sadece inatçılıkları ve cesaretleri sayesinde istilaların sürelerini uzattıklarını, ağır işleyen takviye sistemlerinin hareketliliklerini ve operasyon bölgelerini oldukça kısıtladığını belirtmektedir64. Osmanlı Devleti’nin batı yönünde yaptığı seferlere ilişkin olmak üzere orducu veya seferlerde kurulan ordu pazarlarına ilişkin bilgiler de elimizde bulunmaktadır. Kanuni’nin Mohaç savaşı sırasında Macar kralının Tuna Nehri’ni geçerken boğulup ölmesinden sonra Macar ordugâhında Osmanlı askerlerini kralın ordu ve bazarı, cephanesi, top ve başka savaş aletleri beklemektedir65. Savaş ganimeti olarak niteleyebileceğimiz bu mallar Osmanlı Devleti’nin başarılı seferlerinde bir sonraki seferleri besleyen 61 Van Creveld, a.g.e., s. 13-17. 62 Türk ve Dünya Tarihi Ansiklopedisi, C. IV, s. 1214. 63 Özer Ergenç, ‘Osmanlı Merkez Askerinin Nitelik ve Fonksiyonları Üzerine’. Birinci Askerî Tarih Semineri, Bildiriler II, Ankara 1983, s. 81. 64 Scheben, a.g.m., s. 212-21. 65 Solakzâde Tarihi, C. II, s. 145. 26
  • 28. ORDUCU ESNAFI kaynaklardan birini oluşturmaktadır. Zafer kazanan taraf düşmanı hakkında önemli stratejik bilgilere ulaşmaktadır. Böylece bir sonraki savaşlarında kendi askeri dönüşümünde bu noktaları dikkate almakta ve gerekli değişiklikleri ordusuna uyarlayabilmektedir. Böylece savaşlarda alınan galibiyet ya da mağlubiyetler tarafların ne türden saldırı-savunu araçlarına daha çok ihtiyaçları olduğunu sergilemekte ve gerek devlet, gerekse savaşçılar birey olarak bu değişiklikleri donanımlarına eklemeleri gerektiğini hissetmektedirler. 27
  • 29. BÜLENT ÇELİK BÖLÜM III OSMANLI SEFERLERİNİN NİTELİĞİ XIV. yüzyılda Gelibolu yarımadasının fethedildiği zamanlarda Osmanlı ordusu hala steplerdeki savaşlarda bildik göçebe taktiklerini uyguluyordu. Bu taktiklerin Hunlar ve Moğollar tarafından kullanılanlarla aynı olup olmadığını söylemek oldukça zordur. Muhtemelen Osmanlı Türklerinin, artık etkin olmayan göçebe taktiklerinin değişikliğe uğramış bir türünü kullandıklarını söyleyebiliriz. Toprağa bağlı tımar sisteminin uygulanmasından ve böylece üretim tarzında meydana gelen değişmelerden ötürü bu türden savaşın ekonomik ve sosyal temelden yoksun kaldığını da varsayabiliriz. Bu varsayımı destekleyen başlıca olgu yeniçerilik düzenidir. Bu yeni askerler, aslında savaş sırasında paniğe kapılmaya oldukça meğilli hafif süvarileri, ki bu süvariler klasik göçebe tarzının en önemli öğesidir, tamamlayıcı bir unsurdu. Yeniçeriler klasik göçebe savaş tarzının gerektirmediği katı ve sarsılmaz bir güç görevi görüyorlardı. Bunların ekonomik durumları tamamen devletin kaderine bağlıydı. Devleti etkileyen her ekonomik değişme ulufe ile geçinen sınıfları da etkiliyordu. Osmanlı Devleti’nin daha ilk büyük sefer organizasyonlarını gerçekleştirdiği dönemlerden itibaren ordunun seferde tüketeceği ürünlerin fiyatlarını belirlemeye çalışması bize seferdeki askerlerin devlete olan maliyetinin çok yüksek olduğunu ve bunun devlet müdahaleleri yoluyla düşük tutulmaya çalışıldığını göstermektedir. Seferlerde hem istenilen fiyatta hem de istenilen ölçülerde ihtiyaç maddeleri bulabilmek zor olsa da bu sıkıntı ilk dönemlerde aşılmıştır. Örneğin seferlere katılan hayvanlar için vazgeçilemez bir besin kaynağı olan arpanın sefer güzergâhı üzerindeki vilayet ve sancaklardan tedarik edilmesi devlet tarafından belirlenen fiyatlarla gerçekleştirilmekteydi66. Yine hayvan yemi olarak kullanılan mısır, Rumeli 66 22 Ramazan 951/7 Aralık 1544’de sefere çıkacak olan Osmanlı ordusu için alınacak arpa fiyatları için Erdel vilayetinden toplanacak arpanın kilesi Budin’e kadarki nakliye ücreti dahil olmak üzere 4 akça, Brata yakınlarındaki Ali Çavuş’a, Semendire den alınacak un için 6 veya 7 akçalık fiyatlar belirlenmiş eğer bu fiyattan Semendireden un alınamazsa arpa alınıp Belgrat’a gönderilmesi için Semendire Beğine ve Sinan Çavuş’a hükümler yazılmıştır. Bkz. TSA D.12321.296 ve 306 nolu hükümler. 307 nolu hükümde ise Semendireden Un yerine arpa alınıp parası hazine-i amireden Semendire Beğine gönderilen akçeden ödenmesi istenmektedir. Erdel için başka bir hükümde seferdeki Osmanlı ordusuna arpa temini için 10.000 altın ayrıldığı belirtilmektedir. Bkz. 273 nolu hüküm. Bu defterin transkripsiyonuna yayımlanmadan önce incelememe izin veren sayın Prof. Dr. Halil Sahillioğluna teşekkür ederim.Yaklaşık 130 yıl sonraki bir sefer için (IV. Mehmed’in 1048/1674 ikinci Lehistan seferi sırasında) ise Bolu vilayetinden satın alınan mirî zahirenin fiyatları şu şekildedir. Her 8 İstanbul kilesi arpa 1 esedî kuruş (160 akçe) olmak üzere kısmen Bartın kısmen de Ereğli iskelesinden gemilerle İsakçı’ya taşınacaktı. Gemilere navlun ücreti olarak her bir kile zahire için 4 akçe ödenecekti. Halil 28
  • 30. ORDUCU ESNAFI eyaletinde Sirem, Semendre, Pojega, Niğbolu, Alacahisar ve Sofya’dan sağlanıyordu. XV. yüzyılın ilk yarısında açılan seferlerde toplanan mısırın toplam miktarı şöyledir67: 1514 Tebriz Seferi 25.437 müdd 1515 Kemah Seferi 12.497 müdd 1516 Şam Seferi 15.904 müdd 1518 Mısır Seferi 24.791 müdd 1521 Belgrad Seferi 12.326 müdd 1522 Rodos Seferi 6.925 müdd 1526 Budin Seferi 24.657 müdd 1529 Viyana Seferi 6.925 müdd 1532 Alman Seferi 4.658 müdd 1537 Korfu Seferi 15.520 müdd 1538 Boğdan Seferi 10.651 müdd 1543 Estergon Seferi 22.368 müdd 1549 Van Seferi 11.013 müdd Yukarıda miktarlar seferlerde re’âyâ’dan zorunlu olarak talep edilen mısır oranlarını göstermektedir. Bunların hepsi seferler boyunca stok yapılmadan askerler tarafından tüketilmiştir. Seferlerin kendileri de toplanan miktarlar kadar ilgi çekicidir. Oranların büyüklüğüne bakıldığında bütün seferlerin büyük organizasyonları gerektirdiği görülmektedir. Pratikte tedarik edildiği varsayılan bu tür ürünlerin bir ordu taşaronunca sabit fiyatlarla satın alınması ve tekrar askere satılması biçiminde gerçekleşen bu tür işlemlerde köylüye geri ödemeler gecikebiliyor, eksik yapılabiliyor, ya da hiç yapılmıyordu68. Canlı hayvan tedarikinde de sık sık bu türden sıkıntılar yaşanmaktaydı. Örneğin 1105/1693-94 yılında sefer-i hümâyûn için Boğdan’dan 5.000 kuruş sürsat karşılığı devlet, her bir koyun için 1 kuruşluk fiyat belirlemiş ve bu verginin canlı koyun olarak temin edilmesini istemişti. Aynı istek 7.000 kuruş sürsat için Eflak voyvodalığından da istenmişti. Ancak her iki voyvodalıkta bulunan re’âyâ kendilerinin fakir, memleketlerinin de düşman istilası yüzünden harap ve yanmış bir halde bulunduğunu belirterek bu vergiyi nakden ve her bir koyun için 1,5 kuruş-Boğdan 7.500, Eflak 10.500- olmak üzere kasabbaşıya ödeyeceklerini belirtmişler, devlet de bu yeni durumu benimseyerek bu bölgeden bir daha koyun talep olunmamasına dair bir emr-i şerif göndermiştir69. Görüldüğü üzere canlı hayvan yerine nakit olarak Sahillioğlu, ‘Dördüncü Mehmed’in İkinci Lehistan Seferi Dolayısıyla Bolu Vilâyetinden Satın Alınana Arpa (1)’ Çele, Yıl 1, S. 9 (1963), s. 24-25. 67 Káldy-Nagy, a.g.m., s. 173-174. 68 Lütfi Güçer, XVI- XVII. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Hububat Meselesi, İstanbul 1964, s. 105-115. 69 MAD 8473, s. 187 ve 188. Sefer sırasında toplanan canlı hayvanların kullanım biçimleri ve dağıtımının yapılmasından ordu kassabbaşısı sorumludur. 20 Safer 1109/7 Ağustos 1697 yılında bu görevde Mehmed Ağa bulunmaktaydı ve kendisine 60 çift öküzü cebehane mühimmatını taşıyacak arabalara ayırması için tezkire yazılmıştı. İbnülemin Askeriye 4134. 29