1. “નઇતા લમ ું છા ાલય” િવ શાંિત ું ધ ુવાડ ું”
* ડો.મનોજ પરમાર
તાવના.
શાંિત એટલે હસાની ગેરહાજર . હસાની ગેરહાજર એટલે અ હસા, ુ ધ ેમ, સમસંવેદના. આ
સમસંવેદનામાં યાશીલતા અ ભ ેત છે. ુ ધ ેમથી યાશીલ થ ું ક વત ું. અ હ શાંિતનો અથ છે, ેમની
યાશીલતાને યાપક બનાવવી, અ હસાનો િવ તાર કરવો. માં એક ય તએ બી ય ત માટ ચતા
ય ત કરવી. મ ુ યનાં દયમાં ેમ કરવાની વાભાિવક ર ત, એજ અ હસા છે. સામા ય વન યવહારમાં
અને યાપક તર અ હસાજ જોવા મળે છે, પરં ુ હસાનો ફલાવો ય તના દયને આઘાત આપે છે,
પ રણામે હસાની ચચા - ન ધ વ ુ લેવાય છે. હસા એ ડર, ભય, બીક પેદા કરવા ું મા યમ હોવાથી ય ત,
સ ૂહ અને સ ુદાયમાંથી તરતજ તેનો િતઘાત સાંપડ છે. આ િતઘાત એ જ તો હસા ું વ ુપ છે. માનવ
વનનાં ઇિતહાસમાં હસા - ુ ધ િવશેની મા હતી વ ુ હોવાથી તે ું ુનરાવતન પણ વ ુ થાય છે. યાર
અ હસા, શાંિતનાં ઇિતહાસનો ફલાવો ન થયો હોવાથી તેની ણકાર નો ફલાવો ઓછો થયો છે. શાંિત,
અ હસાને ધરાતલ ઉપર લાવવા માટના િવ ભરમાં થયેલા યાસો માનવીને શાંિત તરફ દોર શક તેમ
છે. ુત શોધપ માં નઇતાલીમ ું છા ાલય, િવ શાંિતની થાપના કરવામાં કવી ર તે મહ વ ું કાય કર
છે, તે જોવાનો સમજવાનો યાસ કય છે.
અ યાસમાં વપરાયેલા શ દો. નઇતા લમ, છા ાલય, િવ શાંિત અને ધ ુવાડ ું
શાંિતનો ઇિતહાસ
શાંિત-અ હસાનાં ઇિતહાસ ઉપર નજર કર એ તો ાચીન ુગમાં વેદ, ઉપિનષદ અને ુરાણોનાં િવિવધ
મં ોમાં પણ ॐ શાંિત !શાંિત! શાંિત! થી મં ું સમાપન થાય છે. આ ણ વાર શાંિત બોલવાનો અથ જ એ
છે, ક હ ુ ુ અમને મનની શાંિત (આિધમાં), તનની શાંિત ( યાિધમાં) અને ુદરતી પ રબળોમાં
(ઉપાિધમાં) શાંિત આપ તેવી યાચના કરવામાં આવે છે. ુ ધ અને મહાવીર શાંિતની શોધ આદર હતી.
માંથી અ હસાને વનનાં શા તર ક કવી ર તે અમલમાં ુક ું, તેનાં દશા િનદશો મળે છે.
ॐ असतो मा स गमय ।तमसो मा यो तगमय ।मृ योमा अमृतं गमय ।ॐ शाि तः शाि तः शाि तः
અમને અસ ય માંથી સ ય તરફ લઇ ઓ, ધકારમાંથી કાશ તરફ લઇ ઓ |
અમને ૃ ુ થી અમર વ તરફ લઇ ઓ , ઓમ શાંિત શાંિત શાંિત ||
Lead us from the unreal to the real, lead us form darkness to light, lead us form mortality to
immortality
ॐ पूणमदः पूण मदं पूणात् पूणमुद यते । पूण य पूणमादाय पूणमेवाव श यते ॥ ॐशां तः शां तः शां तः॥
તે ૂણ છે ઈ ર, ૃ ટ ૂણ છે, તે ૂણમાંથી જગત ૂણ થાય છે; ભલે લઈ લો ક દ ૂણ ૂણથી, લીધા છતાં
ૂણ બચી રહ છે. ૐ શાંિતઃ । શાંિતઃ । શાંિતઃ
આપણાં ુરાણો અને ઉપિનષદોમાં શાંિત થાપવાના બધાજ યાસો આપણાં બધાજ કાય કરતી વખતે
યાનમાં રાખવા ું ૂચવે છે.
મહા મા ગાંધી એ અવાચીન ુગમાં શાંિત અને અ હસાને વન યવહારમાં ુકયાં િવના સા ુ વરાજ
ા ત થશે ન હ તેવી િતતી કરાવી. ય ત અને ય તઓની દર રહલી અ હસક ૃિતને જગાડવાનો
યાસ કય . હસા જ પરાવલંબી બનાવે છે, તેની સામે અ હસા જ ભારતને વાવલંબી બનાવશે તેવી ધા
માંથી “અ હસક સામા ક યા” નો િસ ધાંત જગતનાં ઇિતહાસમાં ઉમેર આ યો. આવનાર ભિવ યની
પેઢ ઓ માટ સંઘષ િનવારણનો અ હસક માગ કવો હોવો જોઇએ અને આ માગ ઉપર ચાલનારો કવો હોવો

2. જોઇએ તેની સમજનો ઇિતહાસ ર યો છે. શાંિત એટલે શાર રક હસા અથવા ુ ધોનો અભાવ . કનેથ
બો ડગ થર શાંિત અને અ થાયી શાંિતનો યાલ ર ુ કર છે. થાઇ શાંિત એટલે એવી પ ર થિત,
માં ુ ધ થવાની શકયતાઓ એટલી બધી ઓછ હોય છે ક, તે સાથે સંકળાયેલા ય તઓની
ગણતર માં જ તે આવે નહ i
. (.Kenneth E. Bounding. p.13) " ો.જોહાન ગા ુંગ કહ છે ક,શાંિતનાં
યેયને હાંસલ કરવા માટ હસાનો સામનો કરવો. તેઓ હસાની યા યા આપતા જણાવે છે ક હસાની
ગેરહાજર યારજ હોય છે, યાર “ માનવીની વા તિવક , શા રર ક અને માનિસક િસ ધ તેમની સંભિવત
િસ ધ કરતાં ઓછ હોય છે. યાર માનવીના ઉપર તેનો ભાવ પડ છે. When human beings are beings
influenced so that their actual somatic and mental realization are below their potential realization. ii
(Johan g. ‘violence, peace and peace research jpr vol.6.1969 p.168) ો.ગા ુંગ, િવકાસના ૂ યો ક
લ યો બે કારનાં સમ વે છે. એક; ય ત અ ભ ુખ િવકાસનાં ૂ યો ક લ યો અને બી માળખાગત
અ ભ ુખ ૂ યો ક લ યો. ય ત અ ભ ુખ ૂ યો ક લ યોમાં વૈય તક િવકાસ, વૈિવ યતાનો િવકાસ,
સામા જક-આથ ક ૃ , સમાનતાઅને સામા ક યાયની થાપના. યાર માળખાગત અ ભ ુખ િવકાસનાં
ૂ યો ક લ યોમાં સમતા, વાય ા, એકતા, ભાગીદાર અને પયાવરણીય સમ ુલા સમ ુલા વાં િવકાસનાં
ૂ યો ક લ યોને હાંસલ કરવામાં આવે તો શાંિતની થાપના થઇ છે. જો ય ત અ ભ ુખ ૂ યો ક
લ યોમાં અ લ તપ ું, એકસરખાપ ું, ગર બી, અસમાનતા, સામા કઅ યાય અને માળખાગત અ ભ ુખ
િવકાસનાં ૂ યો ક લ યોમાં ૂસણખોર , િવભાજન, િસમાંિતકરણ અને પયાવરણીય અસમ ુલા વાં ૂ યો
ક િવકાસના લ યો હાંસલ કરવાંમાં આવે તો, હસા ફલાય છે. સમ િવ માં હસાના સાધનો
િવકસાવવાની હર ફાય મંડાઇ હોય તે ું World's top 15 military spenders SIPRI Yearbook 2013 ના
કડાઓમાં જોવા મળે છે. ુજબ નીચેના કો ટકમાં જોવા મળે છે.
World's top 15 military spenders (SIPRI Yearbook 2013)
Rank Country Spending ($ Bn.) %of GDP World share
(%)
Spending ($ Bn.
PPP)
સમ િવ 1,753 2.5 100 1562.3
1 અમે રકા 682.0 4.4 39.0 682.0
2 ચીન 166.0 2.0 9.5 249.0
3 રિશયા 90.7 4.4 5.2 116.0
4 ગલડ 60.3 2.5 3.5 57.5
5 પાન 59.3 1.0 3.4 46.0
6 ાંસ 58.9 2.3 3.4 50.7
7 સા.અર બયા 56.7 8.9 3.2 63.9
8 ભારત 46.1 2.5 2.6 119.0
9 જમની 45.8 1.4 2.6 42.8
10 ઈટાલી 34.0 1.7 1.9 31.0
11 ા ઝલ 33.1 1.5 1.9 24.4
12 દ. કો રયા 31.7 2.7 1.8 44.2
13 ઓ લયા 26.2 1.7 1.5 16.3
14 કનેડા 22.5 1.3 1.3 18.3

3. 15 ટક 18.2 2.3 1.0 25.9
iii
SIPRI estimate. (Stockholm International Peace Research Institute)
The figures for Saudi Arabia include expenditure for public order and safety and might be
slightly overestimated.
It is possible that the United Arab Emirates (UAE) would be in 15th position in place of
Turkey, but data is not available for the UAE in 2012
આ કો ટકમાં જોવા મળે છે ક સમ િવ માં હસાના માગ જવા માટ જ ર બધાજ શ ો દરક દશે મેળવી
લેવાના છે, તેના માટ ખચ કરવો પડ ? રોકાણ કર ું પડ ? ના ભોગે ખચ કરવો પડ ? તે બ ુંજ
કર ું, પરં ુ હસાના શ ો ખર દવા, વાપરવા, વેચવાની માનિસકતા િવકસતી ય છે.જોવા મળે છે. ભારત
વા અ પિવકિસત દશમાં પણ ણે ક િમલીટર ખચ કયા િવના આપણો ઉ ાર થવાનો નથી, તેવી માનિસક
થતી જોવા મળે છે. ચીન પછ થી ભારતનો નંબર આવે છે. “Our scientific power has outrun our spiritual
power. We have guided missiles and misguided men.” -Martin Luther King, Jr. “આપણી વૈ ાિનક
શ તએ આ મક શ તની હદ વટાવી છે. આપણે િમસાઈલોને માગદશન આપીએ છ એ અને માનવીને
ગેરમાગ વાલી છ એ” - ુિનયર મા ટન ુથર કગ . “Peace is not merely the absence of war but the
presence of justice, of law, of order in short, of government.” -Albert Einstein “ શાંિત એ ફ ત ુ ની
ગેરહાજર જ નથી, પણ તે યાયની હાજર , કાયદાની હાજર અને મબ તામાં છે. ૂંકમાં સરકારના શાસનમાં
છે” - આ બટ આઈ ટાઇન. “The abolition of war requires the development of effective nonviolent
alternatives to military struggle” -Gene Sharp “ ુ ની ના ૂદ માટ લ કર સંઘષની સામે અસરકારક
અ હસક િવક પોનો િવકાસ કરવો જ ર છે” - ન શાપ
અવાચીન ુગમાં િવ શાંિતના યાસો.
િવ શાંિત એટલે રા ોની દર અને તરરા ય માનવીય સંબંધોમાં આદશ વતં તા, શાંિત અને ુખ,
અથાત લોકોની વતં તાની સાર-સંભાળ કરવી અને તેને સંઘષ થી ુ ત કરવી, થી લોકો શાંિત અને
ુખનો અ ુભવ કર શક. વળ , ૃ વી પર હસાનો અભાવ અને રા ોનો પાર પ રક સહકાર ુલભ બને.
લડાઈ ઝઘડાને ટાળે એવો સમાજ િનમાણ થાય. વ ુમાં એમાં પ ટ ક ુ છે ક, માનવ અિધકારો અને
પ ુઅિધકારોનો ભંગ ન થાય. દરકને ટકનૉલો , િશ ણ અને યં િવ ાની ુલભતા હોય. આરો ય અને
રાજય-વહ વટની યવ થા યથાયો ય હોય. તરરા ય સરહદની સમ યાઓનો સમજણ ૂવક ઉકલ
લાવવામાં આવે, અને લ કર અથડામણોને ટાળવામાં આવે. સં ુ ત રા ની જનરલ એસે બલી ારા 1981માં
તરરા ય િવ શાંિત દવસ હર કરવામાં આ યો. સ ટ બર 1982ની 21 સ ટ બરના રોજ થમવાર
તેની ઉજવણી કરવામાં આવી.1982માં દરવષ સ ટ બર મ હનાના ી મંગળવાર તરરા ય શાંિત
દવસની ઉજવણી કરવા ું િનિ ત થ ું.2002માંપસાર થયેલા તરરા ય કાયદા બાદતેની દર 21
સ ટ બર તેની ઉજવણી કરવામાં આવે છે. 21 સ ટ બરને તરરા ય અને વૈિ ક ુ િવરામ દવસ તર ક
પણ ઉજવાય છે, આજના દવસે િવ માં યાં પણ ુ ચાલ ું હોય યાં િન:શ ીકરણની અપે ા રાખવામાં
આવે છે. આ દવસે ુ િવરામ રાખવાનો આશય ુ ત િવ તારોમાં િનદ ષોને મદદ પહ ચાડવાનો પણ છે.
સં ુ ત રા અમેર કામાં દર વષ શા ો પાછળ અબજો ડોલરનો ખચ થાય છે. યાર 11 બ લયન ડોલર
આરો ય પાછળ અને 3 બ લયન ડોલર જ િશ ણ પાછળ ખચાય છે.આમ, આ દવસની ઉજવણી પાછળનો
એક આશય એ પણ છે ક જો ુિનયાના દરક દશ, શાંિત માટ ય નો કર તો આરો ય અને િશ ણ વી
મહ વની બાબતોમાં વ ુ નાણાં ફાળવી શકાય. સે ૂરના ઝાડની ડાળ પર બેઠ ું સફદ ક ૂતર એ શાંિત ું

4. િતક છે. કથ લક, ય ુદ , તી અને ઇ લામ ધમ માં ક ૂતરને શાંિત ું ૂત માનવામાં આવે છે. િવ શાંિત
દવસની ઉજવણી દર યાન ઠર ઠર તેને ઉડાડ શાંિતનો સંદશો ફલાવાય છે. સં ુ ત રા ના ુયોક થત
ુ ય મથકમાં શાંિતઘંટ રાખવામાં આ યો છે. િવ શાંિત દવસની ઉજવણીની શ આત આ બેલને વગાડ
કરવામાં આવે છે. આ શાંિતઘંટ ુિનયાભર માંથી બાળકો ારા એકઠા કરવામાં આવેલા િસ ાઓ પીગાળ ને
બનાવવામાં આ યો છે. સં ુ તરા સંઘ ારા આ શાંિતઘંટ પાનને આપવામાં આવેલી ભેટ છે. ુ ના
ુ પ રણામોનો અહસાસ કરાવતો રહ છે. આ શાંિતઘંટ પર `િવ શાંિત અમર રહો' ું ૂ કંડારવામાં આ ું
છે. iv
(http://vtvgujarati.com/news.php?id=857)
િવ શાંિત માટ િવ ભ ધમ ના િવચારો નીચે ુજબ છે.
બહાઈધમ - બહાઈ િવ ાસના બહાઉ લાએ થાયી શાંિતની થાપના માટ સમ જગતના માટ સમિથત
સા ૂહક ુર ા યવ થાનો ુઝાવ આ યો છે. ૂિનવસલ હાઉસ ઓફ જ ટસ the promise of world
peaceમાં આ યા ગે લખવામાં આ ું છે, અને લગભગ બધાંજ ધમ માં આ ુજ કહવામા આ ું છે.
બૌ ધમ - બૌ અ ુયાયીઓ એ ું માને છે ક, િવ માં શાંિત યાર જ થાિપત થઈ શક, જયાર આપણા મનની
ભીતર શાંિત થાિપત થાય. બૌ ધમના થાપક િસ ાથ ગૌતમ કહ છે ક “શાંિત ભીતરથી આવે છે, અને તેને
તેના િવના ન શોધવી” િવચાર એવો છે ક, ુ અને લડાઈ ું કારણ, ુ સો અને મનની અ ય નકારા મક
અવ થાઓ છે. બૌ ોનો િવ ાસ છે ક, લોકો ફકત યારજ શાંિત અને સ ભાવથી વી શકશે, જયાર આપણે
આપણા મનમાંથી ોધ વી નકારા મક ભાવનાઓનો યાગ કર ું, અને યાર, ક ુણા વી સકારા મક
ભાવનાઓ પેદા કર ું.
ઈસાઈધમ- ૂળ ૂત ર તે સ ભાવ અને િવ ાસથી એકબી વ ચે જોડાણ કર ને શાંિતને વધારવી એ
ઈસાઈનો આદશ છે. સાથે સાથે એમને પણ માફ કર દવા મણે શાંિતનો ભંગ કરવાની કોિશશ કર છે. “ ું
તને ક ું , પોતાના ુ મનોને યાર કરો, તમને શાપ આપે છે, તેમણે આશીવાદ આપો, તેમ ું ભ ું કરો,
તમને નફરત કર છે અને તેમના માટ ાથના કરો, તાર સાથે ેષ ૂણ યવહાર કર છે અને ઉ પીડન
કર છે. કારણક તે પણ પરમ િપતા પરમે રના જ સંતાનો છે, વગમાં છે, કારણક તેમણે ૂય બના યો છે,
તે ુ ટ અને ભલા બંને ઉપર ઊગે છે, યો ય અને અયો ય બંને ઉપર વરસાદ વરસાવે છે” મે ુ 05;44 -45
“ ું તને એક નવો આદશ આ ું ક તમે એકબી ને ેમ કરો, વો ું તમને ેમ ક ું , કારણક તમે
એકબી ને ેમ કરો છો તેનાથી બધાં લોકો ણશે ક તમે બધાં મારા િશ યો છો, તેથી જ તમને બી માટ
ેમ છે, જોન 13;34 -35. જોન 14;06 ુજબ ઈ ુ મશીહના શ દોને કારણે તે કહ છે “ ું માગ ં, સ ય ં,
વન ં અને મારા મા યમના િવના કોઈ પણ પરમિપતા પાસે નહ આવે. કટલાયે ઇસાઇઓ ઈ ુ
મશીહના િવના ઈ ર ુધી પહ ચવા માટના અનેક તા રકાઓ અપનાવવામાં અસમથ છે. તેથીજ ઈસાઈ
યારએ એક સા ુ કાય છે. આ વાતનો ચાર કરવો ક ભગવાન ફ ત એકજ છે અને એકજ પિવ તા છે.
ઇસાઇઓએ પોતાના શ ુને યાર કરવો અને ઉપદશના અ ુસાર તેમને ુસમાચાર ચા રત કરવા ું
કહવામા આવે છે.
હ ુધમ- પરંપરાગત વ પમાં હ ુ ધમમાં"वसुधैव कु टुंबकम"ની અવધારણા ૃહ ત છે. નો અ ુવાદ છે,
"સમ િવ એક પ રવાર છે". આ કથનનો સાર એ ું બતાવે છે ક, ફ ત ક ુિષત મન જ ભાજન અને
િવભાજન ુવે છે. આપણે ટ ું વ ુ ાન ા ત કર ું તેટલાજ સમાવેશક બની ું. આપણે સંસા રક મ
અને માયાથી આપણી દરના આ માને ુ ત કરવો પડશે. હ ુઓના અ ુસાર એ ું િવચારવામાં આવે છે ક,
િવ શાંતી ફ ત ત રક સાધનોના મા યમ થીજ હાંસલ કર શકાય. પોતાની ૃિ મ મયાદાઓ માંથી ુકત
થઈને, આપણને અલગ કર છે પરં ુ શાંિત હાંસલ કરવામાં તે ુબજ સા ું છે.

5. ઇ લામધમ- અ ુસાર આપણે બધા ફકત એકજ ુદામાં િવ ાસ ધરાવીએ છ એ. આદમ અને ઇવના પમાં
એક સમાન માતાિપતાના હોવાના કારણે, આપણે મનાવીઓ શાંિત અને ભાઈચારાથી એકસાથે રહ એ છ એ.
િવ શાંિત માટના ઇ લામી િવચારો ુરાનમાં વણ યા છે, તેમાં ૂર માનવતાને એક પ રવારના વ પમાં
મા યતા ા ત છે. બધા લોકો આદમના બાળકો છે. ઇ લામી આ થાનો ઉ ે ય લોકોને પોતાની બરાદર ની
તરફ અને ુદ વયંને ા ૃિતક કાવની ઓળખ કરાવવાનો છે. ઇ લામ પરલોકશા ના અ ુસાર
પૈગંબર સસના રાહબરમાં તેમના બી અવતરણમાં સમ િવ એક ટ થઈ જશે. આ સમયે ુબજ ેમ,
યાય, અને શાંિત હશે યાર ૃ વી વગ વી બની જશે
ય ૂદ ધમ- તેની પરંપરા ુજબ શીખવે છે, ક ભિવ યમાં કોઈ એક સમયે મહાનનેતાનો ઉદય થશે અને તે
ઈઝરાયેલના લોકોને એક ટ કરશે. ના પ રણામ વ પે િવ માં શાંિત અને સ ૃ આવશે. આ િવચાર ૂળે
તનાખ અને ર બાનીના યા યાનોના ઉદાહરણો માંથી છે. ટ ુન ઓલમ (િવ સં કાર )ના િવચારો પણ
એવા જ છે, ટ ુન ઓલમની ઉપલ ધ િવ ભ સાધનોના મા યમથી થાય છે, મક ઈ રના દવી આદશો
(સ બાત, ક ુત કા ુનો વગેર ું પાલન કર ને) તે ું અ ુ ઠાનીક વ પમાં પાલન કર ું, સાથે સાથે ઉદાહરણો
ના ારા બાક િવ ને રા કરવાથી હોય છે. ટ ુન ઓલમની ઉપલ ધ દાન અને સામા જક યાયના
મા યમથી પણ થાય છે. કટલાંક ય ુદ ઓ ું માન ું છે ક યાર ટ ુન ઓલમની ઉપલ ધ થઈ જશે અથવા
યાર ુિનયા સં કાર થઈ જશે યાર ુ તદા ા ુગની શ આત થશે.
નધમ- નો ક ય િવચાર ક ુણા છે. બધા કારના માનવીય અને ગૈર માનવીય વન યે ક ુણા રાખવી.
માનવ વનએ એક અ તીય ાન ુધી પહ ચવા માટનો ુલભ અવસર છે. કોઈપણ ય તની હ યા નહ
કરવી. તેણે અપરાધ ું કય છે તેનાથી કોઈ મતલબ નથી.
શીખધમ- ુજબ દરક વ જ ં ુ તેમના છે અને તે બધાના છે. તે િસવાય ુ ુએ આગળ ઉપદશ આ યો છે ક,
'એક બેદાગ ઈ રની ુતી ગાઓ, તેઓ બધાની ભીતરમાં િન હત છે. િશખના ુ ુની ખાસ િવશેષતા છે ક, તે
િત વગ કરણના ઢાંચાથી પર થાય છે અને િવન તાની તરફ ે રત થાય છે, યાર તેનો મ ઈ રના
દરવા માં વીકારવામાં આવે છે. v
(http://en.wikipedia.org/wiki/World_peace)
આમ સમ િવ માં િવિવધ ધમ એ તેમની ત વ દશ ય મા યતાના આધાર િવ શાંિત માટના યાસો કયા
છે.
નઇતાલીમ ું છા ાલય અને િવ શાંિત
અશાંિત માનવીનાં મનમાં– દમાંગમાં શ ુ થાય છે, યારબાદ શર રમાં ઉતર આવે છે. શાંિતની થાપના
માનવીના મનમાં રોપાય; રચાય એવી કળવણી અને તેનાં મા યમોની જ ુર યાત છે. કળવણી માનવીનાં
મન, ચત અને દમાગમાં શાંિતનાં બીજ વાવે છે, તેમાંથી શાંિતનાં નવાં ુરો અને છોડ ઉભાં થાય છે. આ
બી ં ુરને જ ુર પોષણ અને માવજત આપવાની પણ એટલીજ જ ુર યાત છે. બાળકને ુ ુંબમાંથી કટલાંક
પોષણ અને માવજત મળે છે, પરં ુ તે શાળા-મહાશાળામાં ય છે યાર તેનાં ચ માં વાતં યની ઝંખનાને
પોષવી અને તેનાં માટ જ ુર સમાનતા, બં ુતાનાં ૂ યોની સમજ િવકસાવવી એજ કળવણીની કસોટ છે. આ
કળવણી એ અ હસાની થાપનાની શા ીય યા છે. એ યા આ શાળા મહાશાળાઓ ુ ય વે મા હતી
દાન કરવા ું જ કાય કર છે અને તે ું લ ય મા મા હતી આધાર ત કાર કદ ઘડતર ું છે. આ કાર કદ
ઘડતર માટ ર તાઓ, સાધનો અપનાવવા પડ તે અપનાવવા તેવી માનિસકતા બની છે, ૃિત આધા રત
ુ યાંકન થ ું હોવાથી પણ આ ું બનવાની સંભાવના વધે છે, પ રણામે ચા ર ય ઘડતર બા ુ પર રહ ું છે.
ય તનાં દયમાં ગટલાં ભાવો, વલણો ું ુ યાંકન થ ું નથી, પ રણામે િવ ાથ આવી બાબતો ઉપર બ ુ
ભાર આપતો નથી. ગાંધી કળવણીનો સામા ય અથની ચચા કર છે, સામા ય અથમાં કળવણી એટલે

6. અ ર ાન, વાંચતાં, લખતાં, હસાબ ગણતાં શીખ ું-શીખવ ું તે ાથિમક કળવણી. ગાંધી ની ટ કા
કળવણીની આવી સં ુ ચત યા યા િવષે છે. તેમને માટ સવાલ છે ક કળવણી શાના કા ? તેનો હ ુ ું ?
કળવણીનો ઉ ેશ કવળ અ ર ાન હોય તે ગાંધી ને મં ૂર નથી. તેઓ હ લીને ટાંક ને કળવણીનો ઉ ેશ
પ ટ કર છે. હ લી છે ક ું મન અને શર ર ુશમાં હોય, ુ શાંત અને યાયદશ હોય, ની ઇ યો
વશમાં હોય અને ુદરતને િપછાણીને વત તે કળવાયેલી ય ત ગણાય. ગાંધી આનાથી આગળ જઈને
કહ છે ક કળવણીથી આપણે માણસ બનવા જોઈએ.માણસ બન ું એટલે તને િપછાણવી, માણસ
હોવાપણાની મયાદાને િપછાણવી અને તે અ ુસાર વન યતીત કર ું. આ કારની કળવણીમાં નીિત
િશ ણ પાયા ું બને છે. vi
( િ દ પ ુ દ, હદ વરાજ િવશે પાનાં.100) ગાંધી તો ચા ર ય ઘડતર કર એજ
સાચી કળવણી છે, તેમ માનતા હતાં. આ ચા ર ય ઘડતર ું મા યમ “છા ાલય” છે. નાનાભાઇ ભ સૌ થમ
છા ાલય શ ુ ક ુ અને યાર બાદ શાળા શ ુ કર . “સ ુણો ું સામા કરણ કર ું” એ ગાંધી ની મોટ ભેટ
છે, તેની યા મક યોજના એ છા ાલય છે, ય ત ક િવ ાથ ના વનમાં સામા કતાની તાલીમએ
છા ાલય વનમાથી ા ત કર શક છે. અને તેજ ઉ મ, અસરકારક અને થર મા યમ છે. ચ નીચના,
નાત તના, સબળા નબળાના, ગર બ અમીરના, અને ધમના ભેદભાવથી ુ ત એ ું સ ૂહ વન અને
સહિશ ણ િવ ાથ ને સમતોલ અને સંવેદનશીલ બનાવવામાં મદદ કર છે. છા ાલયએ મા રહવા
જમવાના થળને બદલે સંવા દતા, સામા કતા અને ભાવના મકતાની કળવણી ું મા યમ થાન છે. અને
તેથીજ નઇતાલીમના અ યાસ મમાં ભણવા આવતા િવ ાથ એ તેના અ યાસના ભાગ પે છા ાલયમાં રહ ું
અગ ય ું ગ ું છે. આ નઇતાલીમ, પાયાની કળવણી, રા ય કળવણી, ુનયાદ કળવાણી, આ મી કળવણી
ક વધાપેટનના નામથી ઓળખાતી િશ ણતરાહ ક યવ થામાં છા ાલયમાં રહ ને નવા સમાજના વનની
નવી વનશૈલી િવ ાથ એ શીખવાની છે. આ કળવણીના ુ ય વે ચાર આધારો છે. માં ાન માટ ું
િશ ણ,(learning to know) સ ન માટ ું િશ ણ, (learning to do) સહ વન માટ ું િશ ણ (learning to
live) અને અ ત વ માટ ું િશ ણ.( Learning to be) આ ચારય આધારો ઉપર જ 21મી સદ ના િશ ણમાટના
ુને કોના અહવાલમાં પણ િશ ણના આ ચાર પાયાઓની જ મહ વની ચચા કરવામા આવી છે. vii
( િશ ણ
ભીતરનો ખ નો.પાના.51) નઇતાલીમ ક કળવણીમાં છા ાલયને મહ વ ુ ગ ગણવામાં આ ું છે. આ
છા ાલયમાં િવ ાથ એ બધાંજ કારના કાય તે કરવાના છે, િવિવધ જવાબદાર ઓ ઉઠાવીને જવાબદાર
બનવા ું છે. બી સાથે સંવાદ તા કળવવાની છે, અ યનો વીકાર કરવાનો છે, ય તગત હઠા હને બદલે
મતા હ સમ વવાનો છે, િવ ાથ સ ુહ ું આગ ું, પોતી ુ, વતં અને વ થ અ ત વ િવકસાવ ું એ
છા ાલયનો યેય છે, માંથી ય ત ું આગ ું,પોતી ુ, વતં ય ત વ િવકસે છે, સહ વનમાં મ ુ યનાં
અ ત વનો પાયો મજ ૂત બને છે અને િવકસે છે. અ હસક મનો ૃિત ખીલવવા માટ અ હસક સામા ક વન
છા ાલયમાં ઉ ું કરવામાં આવે છે. માંથી િવ ાથ ની અ હસક મનો ૃિતની ખીલવણી થાય છે. છા ાલયમાં
એક બી નો વીકાર, તટ થતા ૂવકનાં િનણયો, વનરસનો વીકાર, શ ત,સામ ય, મતા,આવડતને
િવકસાવવાની મોકળાશ અને જ ુર ો સાહન મળે છે,પ રણામે િવ ાથ યાર સમાજમાં ય છે, યાર
સંઘષ અને રચનાનો સમ વય કર શક છે. ડો.અ ય સેન કહ છે ક િવકાસ ું િતમ પ રણામ વાતં ય છે.
યાર નાનાભાઇ કહ છે, િવ ાથ ને આ મક વાતં યનો અ ુભવ કરાવવોએ મોટામાં મો ુ ધાિમક િશ ણ છે.
viii
(કો ડ ુ- ઓ ટો-2000;પાના. 45) આ મક વાતં યની ઝંખના જગાડવા ું કાય છ ાલય વન માંથી
િવ ાથ માં આવે છે. માં િવ ાથ વિનયનમન તરફ વળે છે. પરિનયમનથી બધાં દોરાય છે, પરં ુ મ
મ ય તની આ મક વાતં યની ઝંખના વધતી ય છે, તેમ તેમ વિનયમન થી તે દોરાતો ય છે.
ગાંધી કહ છે,ક “ ય ત વાતં યની મને કમત છે, પણ માણસ ૂળે સામા ક ાણી છે. તે ન ૂલ ું

7. જોઇએ. સામા ક ગિતની જ ુર યાતોને ય ત બંધબેસતા થવા ું શીખતાં શીખતાં જ તે આજની થિતએ
પહ યો છે. િનરં ુશ ય ત વાતં ય અને સામા ક ુશ વ ચે મ યમમાગ કાઢતા શી યા છ એ, સામા ક
ુશોનો આખા સમાજના ક યાણના હતની ્ ટએ વે છ ૂવક વીકાર કરવામાં જ ય તનો તેમજ
સમાજનો અ ુદય રહલો છે”.ix
(હ રજન બં ુ. ૨૮-૮-૨૭,૨૭૨) અહ વાતં ય અને જવાબદાર નો ુમેળ
કવીર તે થાપીત કરવો ? સ યપણે યાસ કરવો જ ુર છે. ગાંધીએ કમ ુ ધ, દય અને મગજ, મ
અને કા ય, ધમ અને વનનાં લ ન આ સં ૃિતમાં કરા યાં અને નવીન સં ૃિતનો પાયો નાં યો.
માનવીના ચ નો પલટો કરવો, તેનાં મનની ૂની ઇમારતોને હલાવીને તેનાં મનો મં દરને નવીનઘાટ
આપવા માટનાં સાધનો અ હસક ન હોયતો તે ું ચ અ હસક બન ુ નથી. હસાએ વન નાિશની છે અને
અ હસાએ વનદાિયની છે. અ હસાએ જ વન ું સંવધન ક ુ છે, આ આપણી પાસે કંઇ િવ ની ુભ
અને થાઇ કમાણી છે, તે ેમ સહકાર અને િનવર ું પ રણામ છે. માનવીમાં ોધ,ઇષા અને હસા છે
તેની જોડા જોડ જ ેમ, સોહાદતા અને સ યિન ઠા પડ ાં છે. મા ખોટ તાલીમ અથવા ખોટ ગોઠવણને
લીધે ુભ બા ુ ું ાગટ ઓ ં વ ુ થ ું જોવા મળે છે. ણે હસા પર આધાર રાખવો છે, તેણે િવચાર
વાતં યને કચડયા િસવાય ચાલવા ું નથી. િવચાર વાતં ય આપ ું નથી તેને કોઇને કોઇ કારની હસા
પર મદાર રા યા િવના ચલશે ન હ.x
(બે િવચારધારા, પાના.17) િવચાર વાતં યનો પાયો કોણ નાંખે ?
છા ાલય. અ હ સમાનતા, સ ૂહ વન, સ ૂહકાય , સા ૂહક િનણયો, સહ ભાગીદાર , સંઘષ ને બદલે
સમાધાન ને ાધા ય આપવામાં આવે છે. લોકશાહ માં િવ ાસ રાખવામા આવે છે. તેથી િવ ાથ ઓમાં પણ
લોકશાહ ૂ યોમાં િવ ાસ વધે છે. બી ઓ સાથે વવા ું િશ ણ - સહ વન ું િશ ણ એ અ યારની
સાં ત ુિનયાની તાતી જ ુર યાત છે, અ ય સાથે વીએ તો અ યની િવશેષતાઓ અને જ ુર યાતો અને
સમ યાઓની સમજ પડ. શાળા મહાશાળામાંમાં ૩ ક ૫ કલાક સહપાઠ થવાથી અ યનાં વનની ણ
થતી નથી “ લોકો ું વાભાિવક વલણજ અ ય લોકોના ુથોના ુણો સામે ૂવ હ રાખીને પોતાના
ુણોનીવધાર કમત કવા ું હોય છે. પધા મક ભાવનાને અને ય તગત સફળતાને અ મતા
આપવામાં આવે યાર સંઘષ પેદા થાય છે. આ સંઘષનાં જોખમોને ઘટાડવા માટ ુદાં ુદાં ુથોના સ યો
વ ચે સંપક અને સહ વન વધારવામાં આવે અને તેમાં સમાનતાનો સંદભ થાપવામાં આવે અને જો
તેમનીવ ચે સમાન યેય અને સહભાગીતાના હ ુઓ હોય તો, ૂવ હો અને ુ ુ ત ુ મનીની ભાવના
નબળ પડ છે. તેનાં થાને વ ૂ હળવાશ ભર , સહકારની ભાવના ક કદાચ મૈ ીનાં સંબંધો આકાર
લેશે. બી નો વીકાર અને બી ની સાથે સંવાદ તથા ચચા એ અ હસા અને શાંિતની થાપનાના
ર તાઓ છે. (11); િશ ણ ભીતરનો ખ નો.પાના.૫૧)
છા ાલયમાં િવ ાથ ઓ પોતાના રોજબરોજનાં અનેક કાય , જવાબદાર ુવક ઉપાડવાના હોય છે.
છા ાલયમાં ઉભા થતાં અનેક ોના ઉકલ માટની તા લમ અને સા ુ હક જવાબદાર ની ભાવના
િવ ાથ માં કળવાય છે. સમતા, સહયોગ, સહા ુ ૂતી, સ હષ ુતા, આ મિનયં ણ, સ યતા, યવહાર ુશળતા
વગેર સામા ક સ ુણોનો િવકાસ થાય છે. સામા ક અ ુ ુલનની તા લમ મળે છે. લો શાહ તં ની
યાનો અ ુભવ િવ ાથ મંડળ ારા, નાગ રક માટની તાલીમ મેળવે છે. નૈ ૃ વની શ તની મતાનો
િવકાસ થાય છે. છા ાલય એક સ ૂહ છે. તેમાં સ ૂહ વન વવા ું છે. તે વતાં વતાં સમ યાનો
સામનો કરવો પડ છે, તેનો સામનો કરવાની િવ ાથ માં મતા વધે તેવો મનોરથ છે. આ છા ાલયમાં
અનેક કારની વૈિવ યતા વાળા િવ ાથ ઓ આવે છે, તે ુદાં- ુદા ધમ, િત, ાિત, દશ, ભાષા ક
બોલી, થા, મા યતા, ુ યો, ધરાવતાં હોવા છતાં છા ાલયમાં તે બધાં એક સાથે રહવાથી તેમની વ ચે
મૈ ી કળવાય છે. તેમનાં ુખ અને ુખમાં સહભાગી થાય છે. તેઓ તેમનાં િશબીર, વાસ, ક િનવાસ વાં

8. શૈ ણક કાય મો, પીકનીક, ખ નાની શોધ, િવિવધ િવિશ ટ દવસો અને ઉ સવોની ઉજવણી, સાં ૃિતક
કાય મ વગેરમાં સહભાગી થાય છે. આ સહભાગીપણા દર યાન તેમને કોઇ પણ કારનાં ભેદભાવની
અ ુ ૂિત થતી ન હોવાથી તેનાં ચ માં રહલી માનવતા અને માનવીયપણાનાં બીજ અ ુંર ત થાય છે.
નાંથી િવ શાંિતની થાપના થાય છે.
નઇતા લમ ું છા ાલય કવી ર તે િવ શાંિત ું ધ ુવા ડ ું બને છે.
1. અ હસક સામા જક રચના માટની કળવણી શીખવા માટ રચાયે ુ છા ો માટ ું તં . અહ કોઈ કોઇની
ઉપર શાર રક ક માનિસક હસા આચર શકશે નહ તેવો પાયાનો િસ ાંત. અ હ કોઈ િવ ાથ ઉપરા થતાં
ર ગગને અવકાશ નથી. અહ નવા ૂનાનો ભેદ નથી. અહ નવા િવ ાથ ઓને આવકારવા, વીકારવાની
પરંપરા છે.
2. સ ૂહ વન, માં નાત, ત, ધમ, કોમના ભેદભાવ વગર સ ૂહમાં વન વ ું. કોઈપણ કારના
નાત, ત, ધમ, કોમના ભેદભાવ વગર એકજ ઓરડ ક ઓરડામાં સાથે રહવા ુ છે. અ યા સાથીઓ
ભેગાથાય છે અને વનના સાથી બની ય છે. સ ૂહ ભોજન, સ ૂહસફાઈ, સ ૂહ ૃહકાય , સ ૂહ મ
સ ૂહ ાથના વગેર, આ બ ુજ સાથે રહ ને બધાંજ કારના કાય બધાએ કરવા. કોઈ કાય હલ ું નથી
તેવી સભાનતા અને સંવેદન શીલતા કળવવી.
3. વાવલંબન પોતાના બધા કાય તે કરવાના, ગત જ રયાતો ક કાય માટ જ ર પર પરાવલંબન
કળવ ું.
4. સ ૂહકાય ની વહચણી, છા ાલય ું યવ થાતં અને ુકડ કાય ની વહચણી, જવાબદાર વહન
કરવાની નામાં વી સમજશ કત, ૂજ, આવડત, પહલ ૃિત ુજબ જવાબદાર સ પણી માંથી િન ઠા,
સંચાલન અને જવાબદ હતાની કળવણી.
5. સાથીિમ ોની સેવા, અહ િવ ાથ કોઈક કારણસર બીમાર પડ યાર તમની ુ ુષા તેમના સાથી િમ ોજ
કર છે.
6. સમાજસેવાના કાય મોના આયોજન હાથ ધર ને સમાજસેવાની કળવણી અપાય છે. ુદરતી આપિ ઓ
આવતા િવ ાથ ઓએ આપિ િનવારણ માટ રાહત, ક યાણ, િવકાસના કાય માં જોડાય છે. નાથી
બી ની ુ કલીઓની સમા ુ ૂિત થાય છે અને તેમાં આપિ ત લોકોને કવી ર તે મદદ કરવી તેના
પાઠ શીખે છે.
7. શાળા અને મહાશાળાની દનચયા સાથે છા ાલયની દનચયાનો સમ વય હોવાથી િવષય અ યાસ ું
િશ ણ અને વન અ યાસ ું િશ ણ વ ચે અ ુબંધ ઊભો થાય છે.
8. િશ બર, વાસોના આયોજનોમાં િવ ાથ ની સહભાગીદાર ારા કાય મ સંચાલન અને આયોજક તર ક ું
િવ ાથ ું ઘડતર થાય છે.
9. સહિશ ણને નઇતા લમમાં મહ વ ુ થાન આપવામાં આ ું છે. ના કારણે અ યાસ ૂણ કર ને
સમાજ વનમાં િવ ાથ વેશે છે, યાર તેને સમાજમાં ીઓ સાથે કાય યવહાર કરવામાં
અસમાયોજનની ુ કલીઓનો સામનો કરવો પડતો નથી. ીઓ સાથે સહજભાવે વતન યવહાર કર શક
છે.
10. લોકશાહ ના ૂ યોની સમજ અને ુશાસનનો યવહાર, છા ાલયના મં ીમંડળની રચના અને ૂંટણીઓ
ારા કરલો હોવાથી તે ુજબ તેમાં કાય કરવા ેરાય છે.

9. 11. વનરસ માટના કાય મો અને ઉ સવોની ઉજવણી, આનંદબ ર, સ ુહ વાસ, ગરબી અને રાસ, નાટકો
અને સાં િતક કાય મો, ુશોભન પધા, વગેરના આયોજનો થતાં હોવાથી વનરસના ે ો િવકસાવી
શક છે.
12. રા ય અને સામા જક, ધાિમક, સાં ૃિતક કાય મોની ઉજવણીઓને કારણે િવ ાથ ઓમાં રા ય
ભાવનાનો િવકાસ અને સામા જક સાં િતક િવિવધતાના વીકારની લાગણી િવકસે છે.
આવા તો અનેક ુ ાઓની ચચા કર શકાય તેમ છે, િવ ની દર શાંિત થાપના કરવામાં આ નઇ
તાલીમ ું છા ાલય શાંિતના બીજો ું રોપણ કરવામાં અને તેના ુરણ કરવામાં પોષણ આપે છે. આજના
િવ ની ભયાવહ ગંભીર સમ યાઓના સમાધાન, બહારના લોકો આવીને કરશે તેવી આશા રાખવાને બદલે
ગાંધી એ ૂચવેલી નઇ તાલીમને યા વત કરવામાં આવે તો સમ યા ું સમાધાન જ ર મળ શક તેમ છે.
* ડો. મનોજ પરમાર
9427710594
ymanoj69@gmail.com
મદદનીશ ા યાપક, સમાજકાય િવભાગ, મહાદવદસાઇ સમાજસેવા મહાિવ ાલય, ૂજરાત િવ ાપીઠ
અમદાવાદ (લોકભારતી સણોસરા આયો જત અને ુ સી અ ુદાિનત રા ય પ રસંવાદ "ગાંધી અને
િવ શાંિત" િવષય ઉપર તા-૬/૭ ફ ુઆર -૨૦૧૨માં ર ુ કરલ શોધપ )
Ú .
i
Kenneth E. boulding.( 1978 ) Stable peace; Austin” uni. Of Texas press,
ii
Johan g. ( 1969) ‘violence, peace and peace research jpr vol.6.
iii
http://www.sipri.org/yearbook/2013
iv
http://vtvgujarati.com/news.php?id=857
v
http://en.wikipedia.org/wiki/World_peace
vi
િ દ પ ુ દ, (2009 ) હદ વરાજ િવશે
vii
ક ુઝ ડ હોષ અ ુ. દપક િ વેદ .; (૨૦૦૦)િશ ણ ભીતરનો ખ નો, ુિન. ંથિનમાણ બોડ. અમદાવાદ
viii
કો ડ ુ- ઓ ટો-2000; ામ દ ણા ૂિત , બલા, .ભાવનગર -364210
ix
હ રજન બં ુ. ૨૮-૮-૨૭,૨૭, નવ વન કાશન, અમદાવાદ
x
પંચોલી, મ ુભાઈ,(1945) બે િવચારધારા, , લોકભારતી કાશન, સણોસરા, ભાવનગર.