bond

1. Assignment Presentation
તાલીમાર્થીનું નામ : વૈભવકુમાર H. મમસ્ત્રી
રોલ નુંબર : 27
સેમેસ્ટર : 4
વિષય : cos 1 – સમાજમાું વિક્ષક અને અધ્યેતા
માર્ગદિગક : પ્રો. અલ્પાબેન મમસ્ત્રી
કોલેજ : ગવનનમેન્ટ બી.એડ. કોલેજ કાછલ

2. પ્રશ્ન 1. ભારતમાાં રાષ્ટ્રીય ઐક્યની સાંકલ્પના અને તેનુાં મહત્વ સ્પષ્ટ્ કરો.
 પ્રસ્તાિના : બાંધારણે આપણને ભારતનુાં નાગમરકત્વ લક્ષ્ય છે. આપણે ગુજરાત કે પાંજાબના નાગમરક નથી. આજે
માનવી, સાંકુમિત બની ગયો છે. ભાઈ-ભાઈ વચ્િે રહેલ સ્નેહની સાંવામિતા વચ્િે િીવાલ િણાઈ રહી છે. પ્રજા વચ્િે
સ્નેહસેતુ જમીનિોસ્ત થઈ રહ્યો છે. રાષ્ટ્રીય ઐક્યના અભાવે પ્રજા પૂવનગ્રહથી પીડાય છે અને સાંજોગો મળતાાં એ ભડકી
ઊઠે છે. રાષ્ટ્રના ખ્યાલને મવસરાવી િઈને પ્રાિેમિક સ્વાથન કે સત્તાને કારણે પ્રજા પણ અવળે માગે િોરાય છે, જેનાાં માઠાાં
પમરણામ પ્રિેિ અને રાષ્ટ્ર સૌને ભોગવવાાં પડે છે.
 રાષ્ટ્રીય ઐક્યનો અર્થગ :
રાષ્ટ્રીય ઐક્યનો સામાન્ય અથન થાય છે, િેિ અથવા રાષ્ટ્રના જુિા જુિા ધમો, ભાષાઓ, જામતઓ,
પ્રિેિો કે જૂથોના લોકોમાાં િેિના મહત માટે િેિપ્રેમ અથવા િેિભમિની ભાવના.રાષ્ટ્રીય ઐક્ય એટલે એકતાની લાગણીનો,
એકરૂપતાનો, સાંગમઠતતાનો મવકાસ, બીજી રીતે કહીએ તો સુમેળની, એકતી. અને ભાઇિારાની લાગણીઓ એટલે જ
રાષ્ટ્રીય ઐક્ય.
 રાષ્ટ્રીય ઐક્યએ મનોવૈજ્ઞામનક અને ભાવાત્મક બાબત છે. તે બાહ્ય કે સાંગઠનાત્મક નથી. રાષ્ટ્રીય ઐક્યએ પ્રજાની
આાંતમરક અનુભૂમત છે. પ્રજા વચ્િેનો ભાવાત્મક સેતુ છે. મવમવધતામાાં એકતાએ ભારતની સાંસ્કૃમતની ઉજ્જવળ
લાક્ષમણકતા છે. કોઈ પણ કોમ, જામત, પ્રિેિ, મલાંગ, ધમન તેમજ સાંસ્કૃમતના ભેિભાવ ભૂલીને અમે સૌ એક જ છીએ તેવી
લાગણી કે ભાવ એટલે રાષ્ટ્રીય ઐક્ય.
 ડૉ. રાધાકૃષ્ણને કહ્યુાં છે કે "રાષ્ટ્રીય એકતાની ઇમારત િૂના અને પથ્થરની મિિથી ખડી કરી િકાય નહીાં. છીણી કે
હથોડાની સહાયથી તેને ઘાટ આપી િકાય નહીાં. તે તો મનુષ્યોના માનસમાાં અને હ્િયમાાં િાાંત રીતે પાાંગરી િકે.”

3. રાષ્ટ્રીય ઐક્યનું મહત્ત્િ : િરેક િેિ પોતાના િેિવાસીઓમાાં રાષ્ટ્રીય ઐકયની ભાવના પેિા થાય તે માટે સતત પ્રયત્ન
કરતો હોય છે. એટલુ જ નમહ કેટલાક િેિિાઝ ધરાવતા િેિપ્રેમી વ્યમિઓ પણ અન્ય વ્યમિમાાં કે સમાજમાાં રાષ્ટ્રીય
ઐકયની ભાવના મવકસે તે માટે ઔપિામરક કે મબનઔપિામરક પ્રયત્નો કરે જ છે. સાથે સાથે મિક્ષણ, ધમન ઉપરાાંત
સેવાભાવી સાંસ્થાઓ પણ આવા પ્રયત્ન કરતા જ રહે છે. આમ કરવા પાછળના કેટલાક કારણો છે. જે કારણોને આપને
રાષ્ટ્રીય ઐકયનુાં મહત્ત્વ કહી િકીએ. રાષ્ટ્રીય ઐકયનુાં મહત્ત્વ નીિે પ્રમાણે છે.
 કોઈપણ નાગમરક અને સમાજ કે િેિના મવકાસનો આધાર જે તે િેિના નાગમરકોમાાં રહેલી રાષ્ટ્રીય ઐકયની ભાવના પર
છે. જેટલા પ્રમાણમાાં રાષ્ટ્રીય ઐકય હિે તેટલા પ્રમાણમાાં િેિ અને નાગમરકનો મવકાસ થાય છે.
 રાષ્ટ્રીય ઐકયને કારણો લોકો હળીમળીને રહે છે, એકબીજાના મવકાસમાાં સાથ અને સહકાર આપે છે.
 રાષ્ટ્રીય ઐકયને કારણે જ કુિરતી આપામત્તઓ સામે િેિ એક બનીને ઉભો રહે છે અને સૌ એકબીજાને મિિરૂપ થાય
છે.
 રાષ્ટ્રીય ઐકયને કારણે િેિમાાં તોફાનો, હુ લ્લડો કે અન્ય અાંધાધુાંધી થતાાં નથી, પમરણામે િેિ મવકાસ પામે છે. રાષ્ટ્રીય
ઐકયની ભાવના જ લોકોને રાષ્ટ્રીય સાંપમત્તનુાં રક્ષણ કરતા િીખવાડે છે.
 રાષ્ટ્રીય ઐકય સામામજક-સાાંસ્કૃમતક અને આમથનક તફાવતો અથવા અસમાનતાને ઘટાડે છે. લોકોને મવિારો, મૂલ્યો અને
ભાવનાત્મક બાંધનોમાાં ભાગીિાર બનાવે છે. સામામજક સાંવામિતાને પ્રોત્સાહન આપે છે.
 રાષ્ટ્રીય એકીકરણને કારણે, િેિમાાં લોકો વચ્િે સામામજક બાંધન મજબૂત બને છે, જેનાથી ભાઈિારો, િાાંમત અને
સમહષ્ણુતાને સમથનન મળે છે.
 રાષ્ટ્રને એક કરે છે. મવમવધ જામત, જ્ઞામત, સાંપ્રિાય અથવા મવિારોના લોકોને એક કરે છે. રાષ્ટ્રીય ઐકય િેિને મજબૂત
બનાવે છે, સાથે સાથે િેિને આાંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે િમિિાળી બનાવે છે. િેિની આમથનક વૃમમમાાં વધારો કરે છે.

4. સમાપન :
િેિના નાગમરકોમાાં સાંપ, સહકાર, એકતા, આિર જેવા ગુનો મવકસાવવા માટે રાષ્ટ્રીય એકતા
જરૂરી છે. િેિના મવકાસ ઉપરાાંત સાંરક્ષણ ટૂાંકમાાં, િેિના મવકાસ માટે, િેિની આગવી ઓળખ માટે,
િેિને ટકી રહેવા માટે રાષ્ટ્રીય એકતાનુાં ખૂબ જ મહત્વ છે.માટે પણ રાષ્ટ્રીય એકતા જરૂરી છે.

5. પ્રશ્ન 2. બાંધારણીય મૂલ્યો, હકો અને ફરજો સમજાવો.
પ્રસ્તાિના : ડૉ.બાબાસાહેબ આાંબેડકરની અધ્યક્ષતાવાળી બાંધારણ સમમમતએ ભારતનુાં ઘડેલુાં બાંધારણ અમિતીય
ગણાય છે. ધમન, ભાષા, પ્રિેિો, આમથનક વગનભેિો વગેરેથી તૈયાર થયેલો ભારતીય સમાજ એક તાંતુએ બાંધાય એ ખૂબ
જરૂરી હતુાં અને આજે પણ છે. ભારતના બાંધારણે આ કામ સુપેરે પાર પાડયુાં છે. ભારતની સમગ્ર પ્રજાનો જો કોઈ એક
માન્ય ગ્રુંર્થ હોય તો તે ભારતનું બુંધારણ છે. એના આમુખથી તો ભારતનો એક-એક મવદ્યાથી પમરમિત છે, કારણ કે
એના િરેક પાઠ્યપુસ્તકમાાં પહેલા પાના પર પ્રમસમ કરવામાાં આવે છે, જે નીિે પ્રમાણે છે.
‘‘અમે, ભારતના લોકો, ભારતને એક સાવનભૌમ, સમાજવાિી, મબનસાાંપ્રિામયક, લોકતાંત્રાત્મક,
પ્રજાસત્તાક તરીકે સાંસ્થામપત કરવાનો તથા તેના સવન નાગમરકોને :
ન્યાય : સામામજક, આમથનક અને રાજકીય.
સ્વતાંત્રતા : મવિાર, અમભવ્યમિ, માન્યતા, ધમન અને ઉપાસના.
સમાનતા : િરજ્જા અને તકની સમાનતા અને તે સવે નાગમરકોમાાં વ્યાપક બનાવવાનો.
બાંધુતા વ્યમિનુાં ગૌરવ અને રાષ્ટ્રની એકતા તથા અખાંમડતતા સુદૃઢ કરે તેવી ખાતરી આપવાની.
ગાંભીરતાપૂવનક સાંકલ્પ કરીને અમારી સાંમવધાનસભામાાં 26 નવેમ્બર, 1949ના રોજ આથી આ સાંમવધાન અપનાવી તેને
અમધમનયમમત કરી અમને પોતાને અમપનત કરીએ છીએ.

6.  બુંધારણના મૂલ્યો :- આમુખ બે ભાગમાાં વહેંિાયેલુાં છે. પહેલા ભાગમાાં પ્રજાસત્તાકનાાં લક્ષણો િિાનવ્યા છે અને
બીજા ભાગમાાં મસમાાંતો િિાનવ્યા છે.
1. ન્યાય : ન્યાયના મસમાાંત હેઠળ માત્ર અિાલતી ન્યાય સ્થાપવાનુાં કહેવામાાં આવ્યુાં નથી, ઊલ્ટુાં અિાલતી ન્યાયનો તેમાાં
ઉલ્લેખ જ નથી. આમુખ એવુાં િિાનવવા છે કે સામામજક, આમથનક અને રાજકીય ન્યાય મળે તે માટે અિાલતી ન્યાય
સ્થાપના થિે. આ િરેક પ્રકારને ન્યાય અાંગે હવે આપણે જઇિુાં.
 સામાવજક ન્યાયઃ ભારતનો ઇમતહાસ જીતાાં માલૂમ પડયુાં છે કે મવિેિી હોય કે નહીાં હોય પણ ભારતમાાં સામામજક
અસમાનતા કાયમી સ્વરૂપે ઘર કર ગઇ છે. આ અસમાનતાનુાં િરમમબાંિુ અસ્પૃશ્યતા છે. કોઈ એક વ્યમિ કોઈ એક
વણનની હોય તેટલા માત્રથી જ તેનો સ્પિન નહીાં કરવાની પ્રણામલકા માનવજાતનુાં સૌથી વધારે અપમાનકારક છે. આ
અસ્પૃશ્યોને ‘અપમામનત’ એવા નામથી સાંબોધવા, એમને ગામ કે કસબાની બહાર રહેવા માટે ફરજ પાડવી, એમને ગામ
કૂવામાાંથી પાણી નહી લેવા િેવુાં અને એવા બીજા અનેક જુલમ કરીને એમને કે અસામામજક અન્યાય કરવામાાં આવ્યો છે
તે ખૂબ ગાંભીર છે. વણન વ્યવસ્થાને કારણે પણ સામામજક અન્યાયને જાણે કે કાયમી માન્યતા આપવામાાં આવી છે.
જ્ઞામતપ્રથાને કારણે પણ સામામજક અન્યાય મોટા પ્રમાણમાાં થાય છે. સાંપ્રિાયો અને ધમોને કારણે પણ ઊ
ાં િનીિનો
ભેિભાવ રાખવામાાં આવે છે. આ પ્રમાણે મોટાભાગના ધમોમાાં આવા ભેિભાવ રાખવામાાં આવે છે. િોક્કસ ધમનના
લોકોને મોટા પાયા પર સામામજક અન્યાયો થઈ રહ્યા છે તેના પુરાવા સરકારે જ નીમેલી એકામધક સમમમતઓ અને
પાંિોએ આપ્યા છે.

7.  આવર્થગક ન્યાય : મસમાાંતના એક ભાગ સ્વરૂપ આમથનક ન્યાયની સ્થાપનાનો પણ આિેિ આપવામાાં આવ્યો છે.
વ્યમિ શ્રમ કરે અને તેનુાં એને સાંતોષકારક વળતર મળે તો તે આમથનક ન્યાય છે. સાંતોષકારક વળતર બજારનાાં પમરબળો
અને શ્રમમકની અપેક્ષાની વચ્િે હોય છે. બજારના પમરબળો કોઈ એક પ્રકારના શ્રમનો પુરવઠો પ્રમાણમાાં વધારે હોય તો
તેનુાં વળતર ઓછ
ુાં નક્કી કરે છે, પરાંતુ બીજી બાજુ શ્રમમકની પોતાના જીવનધોરણને ટકાવી રાખવા જેટલુાં વળતર મળે તે
એની ન્યૂનતમ અપેક્ષા હોય છે.
 આ પમરમસ્થમતમાાં સરકારી રાહે નક્કી થતુાં લઘુતમ વેતન આમથનક ન્યાયની સ્થાપનાની મિિામાાં અગત્યનુાં પગલુાં બને છે.
િરેકને એની જરૂમરયાત પ્રમાણે આપવાની કાળજી લઘુતમ વેતન છે. જેઓ બેકાર છે એમને બેકારીભથ્થુાં આપીને
આમથનક ન્યાય સ્થાપી િકાય. ભારતના ગ્રામ મવસ્તારમાાં મહાત્મા ર્ાુંધી રોજર્ાર યોજના એનુાં એક ઉિાહરણ છે.
‘મોટાભાગના આમથનક અન્યાય સામામજક અન્યાયમાાંથી પેિા થાય છે. આથી સામામજક ન્યાયની સ્થાપના અમગ્રમતા
માાંગે છે.’
 રાજકીય ન્યાય : રાજકીય ન્યાય એવુાં સૂિવે છે કે અાંગત અને સામૂમહક રીતે િોક્કસ મવિારો કે મવિારધારાનો પ્રિાર
મુિ રીતે કરી રાજકીય વ્યમિઓ સત્તા મેળવે તો પણ લઘુમતી મવિારધારાવાળા પોતાના મવિારોનો પ્રિાર મુિ રીતે
કરી િકે. બાંધારણના આમુખમાાં ‘પ્રજાસત્તાક’ િબ્િપ્રયોગ થયો છે, તેથી આપણા િેિમાાં રાજકીય ન્યાય લોકિાહી રાજ્ય
વ્યવસ્થા સ્થાપીને પ્રાપ્ત કરવાનો છે. ભારતની મોટી વસતી અને મવિાળ મવસ્તારને કારણે પક્ષીય, સાંસિીય
લોકિાહીની સ્થાપના થઈ છે.
 આપણો અનુભવ એવુાં િિાનવે છે કે આ પ્રકારની લોકિાહીમાાં રાજકીય ન્યાય મળવો મુશ્કેલ છે- ખાસ કરીને મનષ્પક્ષ
અને મનભનય તેમ જ લોભલાલિ મવનાનુાં મતિાન થાય ત્યાાંથી િરૂ થઈને વડાપ્રધાનના પિ પર વ્યમિની પસાંિગીની
બાબતમાાં હજી ઘણી મજલ કાપવાની બાકી છે

8.  ઉપર જે રાજકીય ન્યાયની સાંકલ્પના િિાનવવામાાં આવી છે તે માટે મબનસાાંપ્રિામયકતાની સાિી ભાવનાને ઉજાગર કરતુાં
રાજકારણ સ્થપાય તે જરૂરી છે., બે મતિાન વચ્િેના સમયગાળા િરમમયાન પણ િૂાંટાયેલા પ્રમતમનમધઓ, વ્યવસ્થાતાંત્ર
અને ન્યાયતાંત્ર રાજકીય ન્યાયની સ્થાપના માટે સ્વયાંભૂ પ્રયત્ન કરે તે જરૂરી છે.
 આ બાબતમાાં જનમાધ્યમોની જાગરુકતા અમનવાયન થઈ જાય છે. અલબત્ત હવે સોશ્યલ મીમડયાને કારણે લોકો પોતાના
મવિારો એટલી અસરકારક રીતે વ્યિ કરવા માાંડયા છે કે જેથી રાજકારણીઓએ બહુ સાંભાળપૂવનક કામ કરવુાં પડે છે.
 આમ, લોકિાહી જે સતત સતકનતા માગે છે તે મિિામાાં િરૂઆત થઈ છે. રાજકીય ન્યાયની મવરુમમાાં ભ્રષ્ટ્ાિાર ખૂબ
અસરકારક રીતે કામ કરે છે.
 િાણક્યે કહ્યુાં છે કે ‘કોઈ એક માણસની જીભ બહાર કઢાવો, તેના ટેરવા પર મધનુાં ટીપુાં મૂકાવો અને પછી કહો કે
ખબરિાર જો મધનો સ્વાિ લીધો તો !’ આ જણાવીને િાણક્યે આગળ કહ્યુાં છે કે આ માણસ માટે મધનો સ્વાિ નહીાં
લેવાનુાં જેટલુાં મુશ્કેલ છે એટલુાં રાજકીય સત્તા મેળવ્યા પછી ભ્રષ્ટ્ાિારથી મુિ રહેવાનુાં મુશ્કેલ છે.
 આથી, રાજકીય ન્યાયની સ્થાપવા માટે રાજકારણમાાં ભ્રષ્ટ્ાિાર ઓછામાાં ઓછો થાય તે જરૂરી છે. આ માટે તાંત્રમાાં
‘િકાસણી અને સમતુલા' ની ખૂબ જરૂર છે.

9.  સ્િતુંત્રતા : આપણુાં બાંધારણ જ સ્વતાંત્રતાની પેિાિ છે. આથી- બાંધારણમાાં સ્વતાંત્રતાનો અવાજ મોટો હોય તે
સ્વાભામવક છે. એ મોટો હોવાની જરૂર પણ છે કારણ કે, અનુભવે એવુાં સમજાયુાં છે કે આ જ આમુખમાાં લખાયેલા અન્ય
મસમાાંતોની જનની પણ સ્વતાંત્રતા જ છે. સ્વતાંત્ર િબ્િ સ્વ અને તાંત્રનો સમાસ છે. જે એમ સૂિવે છે કે અમારા તાંત્રો અમે
િલાવીિુાં અને અમારા જ એ તાંત્રોએ િોરેલી લક્ષ્મણરેખાને ઓળાંગીિુાં નહીાં. તાંત્ર િબ્િ જ સ્વચ્છાં િતાને સ્વીકારતો નથી,
જેમ એ ગુલામીને સ્વીકારતો નથી.
 બાંધારણે જે જુિા જુિા પ્રકારની સ્વતાંત્રતા સ્થાપવાનો આિેિ આપ્યો છે :
 મવિારોની સ્વતાંત્રતા
 અમભવ્યમિ
 માન્યતા
 ધમન અને ઉપાસના
 સમાનતા
 બાંધુતા
 લોકિાહી
 પ્રજાસત્તાક
 સવનભૌમત્વ
 વ્યમિનુાં ગૌરવ
 એકતા અને અખાંમડતતા

10.  બુંધારણ અનસાર નાર્વરકોના મૂળભૂત હકો :
 બાંધારણનુાં આમુખ કોઈ પણ પુસ્તકની પ્રસ્તાવના જેવુાં છે. એનો અભ્યાસ કરતાાં તમને સમજાયુાં હિે કે ભારતની પ્રજા,
ભારતની બાંધારણમાાં નાગમરકોનાાં મૂળભૂત હક્કો અને ફરજો જુિા જુિા પમરચ્છેિમાાં જણાવવામાાં આવ્યા છે.
 મૂળભૂત હક્ક : આમુખમાાં જણાવાયુાં છે તેમ મૂળભૂત હક્કો નાગમરકોને અપાતી િાન-િમક્ષણા નથી. તેઓ તે મેળવવાને
પાત્ર છે. તેથી તો ભારતની પ્રજાએ, ભારતની પ્રજાને બાંધારણ આપ્યુાં છે. મૂળભૂત અમધકારો મેળવવાનો નાગમરકોને હક્ક
છે, પરાંતુ એ અમધકારો તેમને મળે અને તે અનુસાર તેઓ તેનો ઉપયોગ કરે અને જીવે તે જોવાની જવાબિારી બાંધારણે
રાજ્ય ઉપર મૂકી છે.
 લોકિાહીને જીવાંત રાખવા માટે પણ આ અમધકારો નાગમરકોને મળવા જોઈએ. બાંધારણમાાં છ મૂળભૂત અમધકારો
આપવામાાં આવ્યા છે. આ અમધકારો અનેક કાયિાઓની જનેતા બનતા હોય છે. કાયિાઓ િારા અમધકારોનુાં પાલન
કરાવી િકાય છે કારણ કે તો જ તાંત્રો તે માટે જરૂરી સત્તા પ્રાપ્ત કરી િકે છે.
અમધકારો
1.
સમાનતા
2.
સ્વાતાંત્ર્ય
3.
િોષણ
મવરુમ
નો
4.
ધામમનક
સ્વાતાંત્ર્ય
5.
સાાંસ્કૃમતક
અને
િૈક્ષમણક
6.
બાંધારણીય
ઇલજો

11.  બુંધારણ અનસાર નાર્વરકોની મૂળભૂત ફરજો :
 1976 સુધી બાંધારણમાાં નાગમરકોની ફરજોનો ઉલ્લેખ હતો નહીાં, 1976માાં બાંધારણમાાં 42મા સુધારાથી િસ અને 2002
માાં 86માાં સુધારાથી અમગયારમી ફરજ ઉમેરવામાાં આવી છે. આમાાંની કેટલીક ફરજો પાળવા માટે નાગમરકો સભાન થાય
તે માટે મિક્ષણ અને પ્રિાર પર ભાર મુકવામાાં આવ્યો છે. એ ફરજોનુાં જો નાગમરક પાલન ન કરે તો તેને સજા થતી નથી.
બીજી બાજુ કેટલીક ફરજો એવી છે કે, જેનુાં પાલન ન કરવામાાં આવે તો તે અાંગેના ઘડાયેલા કાયિાઓથી તેવા નાગમરકો
સજાપાત્ર બને છે.
 ફરજોની યાદી :
1. બાંધારણે વફાિાર રહેવાની અને તેના આિિો અને સાંસ્થાઓનો, રાષ્ટ્રધ્વજ અને રાષ્ટ્રગીતનો આિર કરવાની
2. સ્વાતાંત્ર્ય માટેની લડતને પ્રેરણા આપનાર ઉિાત મવિારો અને આિિોને અનુસરવુાં અને તેનુાં મનષ્ઠાપૂવનક સાંવધનન કરવુાં.
3. ભારતના સાવનભૌમત્વ, એકતા અને અખાંમડતતાનુાં સમથનન કરવાની અને તેમનુાં રક્ષણ કરવાની.
4. જરૂર ઊભી થાય ત્યારે િેિનુાં રક્ષણ કરવાની અને રાષ્ટ્રની સેવા બજાવવાની હાકલ પડે ત્યારે રાષ્ટ્રસેવામાાં જોડાવાની.
5. ધામમનક, ભાષાકીય, પ્રાિેમિક અથવા મવભાગીય મતભેિોથી પર રહીને ભારતના તમામ લોકો વચ્િે સાંવામિતા
સ્થાપવાની તથા ભાઈિારા (ભ્રાતૃભાવ)ની ભાવના કેળવવાની અને સ્ત્રીઓના ગૌરવને હામન પહોાંિાડે તેવા વ્યવહારોનો
ત્યાગ કરવાની.
6. આપણી સમમન્વત સાંસ્કૃમતના સમૃમ વારસાનુાં મૂલ્ય સમજી તે જાળવી રાખવાની.

12. 7. જાંગલો, તળાવો, નિીઓ અને વન્ય પિુપક્ષીઓ સમહત કુિરતી પયાનવરણનુાં જતન કરવાની, અને તેની સુધારણા કરવાની
અને
જીવો પ્રત્યે અનુકાંપા રાખવાની
8. વૈજ્ઞામનક મમજાજ, માનવવાિ ઉપરાાંત મજજ્ઞાસા તથા સુધારણાની ભાવના કેળવવી.
9. જાહેર મમલકતનુાં રક્ષણ કરવાની અને મહાંસાનો ત્યાગ કરવાની.
10.રાષ્ટ્ર પુરુષાથન અને મસમમના ઉચ્િતર સોપાનો ભણી સતત પ્રગમત કરતુાં રહે તે માટે, વ્યમિગત તેમજ સામૂમહક
પ્રવૃમત્તઓના તમામ ક્ષેત્રે ઉત્કૃષ્ટ્તા મસમ કરવા કમટબમ થવાની.
11.6 થી 14 વષનના પુત્ર/આમશ્રતોને મિક્ષણ મળે તેવી તક આપવાની તેના માબાપ/વાલીની ફરજ છે.
ઉપર િિાનવેલી ફરજોનુાં પાલન કરાવવા માટે અિાલતોનો આિરો લઈ િકાતો નથી. નાગમરકોએ સ્વેચ્છાએ
એક જવાબિાર વ્યમિ તરીકે આ ફરજોનુાં પાલન કરવાની અપેક્ષા રાખવામાાં આવે છે.
આથી, જ્યારે જ્યારે જુિા જુિા સમયની સરકારો અને સાંસિને એવુાં સમજાયુાં કે િોક્કસ ફરજોનુાં પાલન નાગમરકો નહીાં કરે તો
તેમને સજા કરવાની જોગવાઈ કરવી જોઈએ, ત્યારે ત્યારે આમાાંની કેટલીક ફરજોને કેન્રમાાં રાખીને કાયિાઓ કરવામાાં
આવ્યા છે. નોાંધવા જેવુાં છે કે બાંધારણનો આ 4રમો સુધારો િેિમાાં જાહેર થયેલી કટોકટીના સમયગાળા િરમમયાન કરવામાાં
આવ્યો છે.

13. આ સુધારા પછી આ ફરજોમાાંથી કેટલીકનુાં પાલન નહીાં કરવા બિલ સજાની જોગવાઈ કરતા કાયિાઓ થયા છે, જે આ
પ્રમાણે છે :
1. િેિની એકતા અને અખાંમડતતાને હામન પહોાંિાડતા કૃત્યો.
2. જરૂર પડયે સરકારના ફરમજયાત લશ્કરી ભરતીના હુ કમનુાં પાલન નહીાં કરવુાં તે.
3. સ્ત્રીઓની સતામણી કે તેમનુાં માનભાંગ કરતાાં કૃત્યો.
4. પયાનવરણના, પક્ષીના અને વન્ય પ્રાણીઓનાાં મિકાર વગેરે કરવા તે.
5. જાહેર સાંપમત્તનુાં રક્ષણ કરવુાં.
6. રાષ્ટ્રધ્વજ જેવા રાષ્ટ્રીય પ્રતીકોનો અનાિર કરવો.
7. 6 થી 14 વષનના બાળકને િાળાએ નહીાં મોકલવા.

14. પ્રશ્ન 3. બહુ લતાવાિી સમાજ અને સામામજક, ભાષાકીય તથા ધામમનક વૈમવધ્યાતા
સમજાવો .
 પ્રસ્તાિના : એકવીસમી સિી બહુ લતાવાિી(બહુ સાાંસ્કૃમતક) સમાજની સિી છે. આથી, બહુ લતાવાિી મિક્ષણ એ
વીસમી સિીના આઠમા િસકાથી ઊતરી આવેલી સાંકલ્પના છે. તેનો સામનો એકવીસમી સિીના મિક્ષકે કરવાનો જ છે.
મવમવધતામાાં એકતા અને એકતામાાં મવમવધતા સ્વીકારવાનો સમય છે. આ માટે દૃમષ્ટ્કોણ બિલવો સૌ માટે અમનવાયન
બની ગયો છે. તો પછી મિક્ષક કે જે સામામજક ઉન્નમતનો માગનિિનક છે તેણે તો બિલાવુાંજ રહ્યુાં.
 બહલતાિાદી સમાજનો અર્થગ :
 ભારત મવમવધતાભરેલો િેિ છે. મવમવધતા એટલે મવમવધ સાંસ્કૃમતઓનુાં મમશ્રણ એક જ િેિમાાં જોવા મળે છે તે. આથી
ભારતમાાં મવમવધતામાાં એકતા િેશ્યમાન થાય છે. મવમવધ સાંસ્કૃમતઓ જેવી કે ભાષા, ધમન, જામત, મલાંગ, પરાંપરા, રીત-
મરવાજો, આમથનક-સામામજક િરજ્જાઓ વગેરેમાાં એક વ્યમિ બીજી વ્યમિથી જુિી પડે છે. સમગ્ર મવશ્વમાાં ભારત એક
એવો િેિ છે જ્યાાં મવમવધ કે બહુ મવધ સાંસ્કૃમતઓ જોવા મળી િકે છે. આથી, ભારતીય સમાજને બહુ લતાવાિી સમાજ
કહી િકાય.

15.  સામાવજક વિવિધતા :
 લોકો પોતાની બધી જરૂમરયાતો એકલા પુરી કરી િકતા નથી. આપણે આપણી જરૂમરયાતો પૂરી કરવા માટે એકબીજા
પર અને સામામજક જૂથો પર મનભનર છીએ.
 ધમન, સામામજક િરજ્જો કે આમથનક મસ્થમત જેવી પૃષ્ઠભૂમમ લોકોને એકબીજા સાથે રહેવામાાં અવરોધ બની િકે નહીાં.
વ્યમિએ જીવન જીવવા અને પોતાનો મવકાસ સાધવા જુથમાાં રહેવુાં જ પડે. આ રીતે જોતાાં મનુષ્યને સામામજક પ્રાણી
કહેવામાાં આવે છે. આપણા િેિમાાં અન્ય િેિ કરતા સામામજક મવમવધ વધુ છે.
 સામામજક મવમવધતા એક સફળ એવો સમુિાય કે જેમાાં મવમવધ જામત, વાંિીયતા, ધામમનક માન્યતાઓ, સામામજક અને
આમથનક મસ્થમત, ભાષા, ભૌગોમલક મૂળ અને જાતીયતા મવષે મવમવધ અમભગમ ધરાવતા વ્યમિઓ પોતાના મવમવધ
સમુિાયના લાભ માટે પોતાના મવમવધ જ્ઞાન, પૃષ્ઠભૂમમ, અનુભવ અને રસ િારા એકબીજા સાથે વસવાટ કરીને જીવન
ગુજારે છે.
 સામામજક મવમવધતા એ ધમન, સાંસ્કૃમત, આમથનક મસ્થમત વગેરેના મકસ્સામાાં િોક્કસ સમાજમાાં જોવા મળતા તફાવતો છે.
 જો કોઈ િોક્કસ સમાજના લોકોમાાં ધમન, સાાંસ્કૃમતક પૃષ્ઠભૂમમ, સામામજક િરજ્જો, આમથનક મસ્થમત ભાષાકીય વાતાવરણ
વગેરેમાાં મવમવધતા હોય, તો આ બાબત સામામજક મવમવધતા કહેવાય.

16.  ભાષાકીય મવમવધતા :
 કોઈપણ િેિમાાં મવમવધ કારણોથી એક કરતા વધુ ભાષા બોલાતી હોય છે. આમ, એક જ સામામજક જૂથ, પ્રિેિ કે રાજ્ય
જે કોઈ એક એકમ હોય છે, જેમાાં વધુ ભાષાનો ઉપયોગ થતો હોય તો તેને ભાષાકીય મવમવધતા કહેવામાાં આવે છે.
 આપણે ભારતની વાત કરીએ તો ભારત એક ભાષાકીય રીતે મવમવધ્યસભર િેિ છે કારણ કે મવમવધ પ્રિેિોમાાં મવમવધ
ભાષાઓ છે. ઉિાહરણ તરીકે, મહારાષ્ટ્રના લોકો મરાઠી બોલે છે, જ્યારે કણાનટકમાાં રહેતા લોકો કન્નડ બોલે છે. તો
ગુજરાતમાાં રહેતા લોકો ગુજરાતી બોલે છે, ઘણાાં રાજ્યોમાાં મહન્િીનો ઉપયોગ કરવામાાં આવે છે.
 ભાષાકીય મવમવધતામાાં વ્યાકરણ અને િબ્િભાંડોળ સમહત મવમવધ ભાષાકીય લક્ષણો કે જેની તુલના અન્ય ભાષા જૂથો
સાથે કરવામાાં આવે છે.
 જ્યારે લોકો એક જ િેિ રાજ્ય પ્રિેિમાાં રહેતા હોય અને જુિી જુિી ભાષાઓ બોલે છે, ત્યારે તેને ભાષાકીય મવમવધતા
તરીકે ઓળખવામાાં આવે છે.
 ભાષાની મવમવધતા, અથવા ભાષાકીય મવમવધતા, એ એક વ્યાપક િબ્િ છે જેનો ઉપયોગ મવમવધ ભાષાઓ અને લોકો
એકબીજા સાથે વાતિીત કરવાની રીતો વચ્િેના તફાવતોને વણનવવા માટે થાય છે.

17.  એક સવે અનુસાર ભારતમાાં લગભગ 780 ભાષાઓ બોલાય છે. તેમાાંથી 250 ભાષાઓ છેલ્લા 50 વષનમાાં મૃત્યુ પામી છે.
 ભારતની વસ્તી ગણતરી (2011) અનુસાર ભારતમાાં 1599 અન્ય ભાષાઓ સાથે 121 મુખ્ય ભાષાઓ હતી.
 ભારતીય બાંધારણની આઠમી અનુસૂમિ મુજબ કુલ 22 ભાષાઓને અનુસૂમિત ભાષાઓ તરીકે જાહેર કરવામાાં આવી છે.
 ભારતમાાં મહન્િી, ઉિુન, પાંજાબી, આસામી, બાંગાળી, ઉમડયા, ગુજરાતી, મરાઠી અને કાશ્મીરી જેવી ભાષાઓ ઈન્ડો-આયનન
ભાષા પમરવારની છે.
 રમવમડયન ભાષાકીય જૂથમાાં િાર િમક્ષણી ભાષાઓનો સમાવેિ થાય છે, તમમલ, તેલુગુ, કન્નડ અને મલયાલમ,
 તો મધ્ય ભારતની જામતઓ આફ્રો-એમિયામટક ભાષાઓ બોલે છે અને ઉત્તર પૂવન ભારત (મસમક્કમ, અસમ, મેઘાલય
વગેરે)ની જામતઓ િીન-મતબેટીયન ભાષાઓ બોલે છે

18.  ધાવમગક વિવિધતા :
 એક જ સમુહ/રાજ્ય કે િેિમાાં રહેતા લોકો જયારે મવમવધ ધમોનુાં પાલન કરે છે ત્યારે એમ કહેવાય કે ત્યાાં ધામમનક
મવમવધતા છે.
 ધામમનક મવમવધતા એટલે ધમન બાબતે લોકોમાાં ધામમનક માન્યતા અને ધામમનક વ્યવહારમાાં તફાવત.
 ધામમનક મવમવધતા એ હકીકતનો ઉલ્લેખ કરે છે કે ત્યાાં મવમવધ ધમો છે અને લોકોની ધામમનક માન્યતાઓ અલગ અલગ છે.
સમગ્ર મવશ્વમાાં આિરે િાર હજારથી વધુ ધમો છે. તેમ છતાાં, ધામમનક મવમવધતાને કારણે લોકો એકબીજા સાથે િાાંમતથી
રહે છે.
 ધામમનક મવમવધતાની બે રીતે જોવા મળે છે. યહુિી, મિસ્તી અને ઇસ્લામ જેવા એકેશ્વરવાિી ધમો એમ માને છે કે,
ભગવાન એક જ છે.
 જયારે માઓવાિ, જાપાનીઝ મિાંટો અને િાઈનીઝ લોકો એમ માને છે કે બહુ મવધ િેવતાઓ છે
 એક સમયે ધામમનક મવમવધતાનો અથન હતો બામપ્ટસ્ટ, મેથોમડસ્ટ અને એમપસ્કોપેમલયન. આજે તે િીખ, બૌમ, ઇસ્લામ
અને મહાંિુ ધમન જેવી મવમવધ ધામમનક પરાંપરાઓમાાં તેમજ માનવતાવાિ, નામસ્તકવાિ અને વ્યમિલક્ષી આધ્યામત્મકતા
જેવી માન્યતાઓમાાં િેખાય છે

19.  2011ની ભારતીય વસ્તી ગણતરી િિાનવે છે કે ભારતમાાં 79.8% ભારતીયો મહન્િુ 14.2% મુમસ્લમ, 2.3% મિસ્તી,1.7%
િીખ, 0.7% બૌમ અને 0.37% જૈન લોકો છે.
 એટલે કે ભારતમાાં બહુ મવધ ધમનનુાં પાલન કરતા લોકો એક સાથે રહે છે. જેથી આપણે કહી િકીએ કે, ભારત ધામમનક
મવમવધતા ધરાવતો િેિ છે.
 ધમનને એકબીજાથી અલગ પાડતા િોક્કસ તત્ત્વો કે લક્ષણો છે. જુિા જુિા ધમોમાાં નીિેની બાબતે મભન્નતા જોવા મળે છે.
 િરેક ધમનની ધામમનક પરાંપરાઓ અલગઅલગ છે.
 િરેક ધમન પોતપોતાની રીતે િોક્કસ વસ્તુઓને પમવત્ર કે અપમવત્ર ગણે છે.
 િરેક ધમનના ધામમનક વતનનો િોક્કસ છે.
 મૂમતન પૂજામાાં મવશ્વાસ કે અમવશ્વાસ.
 િરેક ધમન િોક્કસ વસ્તુને પમવત્ર માણે છે.
 િરેક ધમનના પમવત્ર સ્થળો અલગ અલગ છે.
 મોટાભાગના ધમનનુાં અાંમતમ ધ્યેય જુિુાં જુિુાં જોવા મળે છે.
 પ્રાથનના કે પૂજા કે ધામમનક મવમધમાાં તફાવત જોવા મળે છે.
 િરેક ધમનના ગ્રાંથો કે સામહત્યમાાં મવમવધતા છે.

20. પ્રશ્ન 4. ઓળખ પ્રસ્થાપન અને રાષ્ટ્રીય ઐકય સમજાવો.
 પ્રસ્તાિના :
 ‘આત્માને ઓળખ્યા મવના રૈ, લખ િોયાનસી નમહ ટળે જી, ભ્રમણાને ભાગ્યા મવના ભવના ફેરા નમહ ટળે જી.’ મીરાાંબાઈનુાં
આ ભજન જણાવે છે કે, પોતાની જાતને જ્યાાં સુધી ઓળખિો નમહ ત્યાાં સુધી તમારો મવકાસ નમહ થઇ િકે. મવકાસ
માટે િરેક વ્યમિએ પોતાનામાાં રહેલી નબળાઈને જાણીને એને િૂર કરવી પડિે.
 ઓળખ પ્રસ્ર્થાપન એટલે િું ? :
 િરેક વ્યમિએ પોતાની ઓળખનુાં મનધાનરણ, સ્થાપન કે પ્રસ્થાપન કરવુાં પડતુાં હોય છે. વ્યમિ પોતાની જાતને
ઓળખતી થાય તો એમ કહી િકાય કે તે વ્યમિએ ઓળખ પ્રસ્થાપન કયુું છે.
 ઓળખ પ્રસ્થાપન કે મનમાનણ, જેને ઓળખ મવકાસ પણ કહેવામાાં આવે છે, તે એક જમટલ પ્રમિયા છે જેમાાં મનુષ્ય
પોતાની જાતની ઓળખ મવિે સ્પષ્ટ્ અને અનન્ય દૃમષ્ટ્કોણ મવકસાવે છે. સ્વ-મવભાવના, વ્યમિત્વ મવકાસ અને મૂલ્યો
બધા ઓળખ મનમાનણ સાથે ગાઢ રીતે સાંકળાયેલા છે. વ્યમિત્વ પણ ઓળખ મનમાનણનો એક મહત્વપૂણન ભાગ છે.
 અમુક પમરમસ્થમતઓ, જેમ કે બાળપણના આઘાત, અસામાન્ય મવકાસમાાં ફાળો આપી િકે છે.

21.  ઓળખ મનમાનણમાાં િોક્કસ પમરબળો પણ ભૂમમકા ભજવે છે, જેમ કે જામત, વાંિીયતા, આધ્યામત્મકતા વગેરે...
 મકિોરોમાાં ઓળખ પ્રસ્થાપન કે રિના કે મવકાસ એ સ્વ, વ્યમિત્વ, અન્ય લોકો સાથે જોડાણ અને વ્યમિત્વની
મજબૂત ભાવના મવકસાવવા મવિે છે.
 એમરકસન માને છે કે મકિોરો માટે ઓળખ મવકાસ એ એક મુખ્ય પ્રમિયા છે અને ઓળખ પ્રસ્થામપત કરવામાાં
મનષ્ફળતા પછીના જીવનમાાં પોતાની ભૂમમકાની મૂાંઝવણ અને નબળાઈ તરફ િોરી જાય છે.
 ઓળખ પ્રસ્થાપન, જેને વ્યમિત્વ તરીકે પણ ઓળખવામાાં આવે છે, તે વ્યમિના મવમિષ્ટ્ વ્યમિત્વનો મવકાસ છે, જે
જીવનના િોક્કસ તબક્કામાાં સતત અમસ્તત્વ ધરાવે છે.
 જેમાાં વ્યમિગત લાક્ષમણકતાઓ હોય છે અને જેના િારા વ્યમિને ઓળખવામાાં આવે છે.
 જેમ કે પ્રમતષ્ઠાની સ્થાપના, આ પ્રમિયા વ્યમિની ઓળખ ઊભી કરે છે.

22.  ઓળખ પ્રસ્ર્થાપન અને રાષ્ટ્રીય ઐક્ય :
 મવદ્યાથી અવસ્થામાાં તેનામાાં એવી ઓળખ પ્રસ્થાપન કરવાની છે કે તે િેિનો સાિૉ, સારો નાગમરક બને. તે િેિના
મવકાસમાાં ભાગ લે. િેિ મવરોધી પ્રવૃમત્તઓને અટકાવે.
 આ રીતે જો િરેક નાગમરક પોતાની ઓળખ ઊભી કરે તો િેિની એકતા અને અખાંમડતતા ટકી રહે.
 મવદ્યાથીની ઓળખ પ્રસ્થાપન એ રાષ્ટ્રીય ઐક્ય પર અસર કરે છે. તેને નીિેની રીતે મૂલવી િકાય.
 મવદ્યાથી પણ િેિનો નાગમરક છે, ત્યારે તેની પોતાની ઓળખ પણ િેિપ્રેમી તરીકે ઊભી કરવાનો પ્રયત્ન િાળા કક્ષાએ
કરીને તેનામાાં પહેલેથી જ એવા સાંસ્કારોનુાં મસાંિન કરવુાં જોઈએ કે મવદ્યાથી જયારે પુખ્ત બને ત્યારે તે પોતાની ઓળખ
એક ભારતીય તરીકે, િેિપ્રેમી આપી િકે.
 િાળા કક્ષાએ એવી પ્રવૃમત્તઓનુાં આયોજન કરવુાં જોઈએ કે જેથી મવદ્યાથીમાાં િેિિાઝ ઊભી થાય.
 મવદ્યાથી અવસ્થામાાં કે ભમવષ્યમાાં ક્યારેય િેિ મવરોધી પ્રવૃમત્તમાાં ભાગ ના લે અને એવી કોઈ પ્રવૃમત્ત થતી હોય તો તેને
અટકાવવાનો પ્રયત તે કરે તેવી િમિ, મૂલ્યો વગેરે િાળા કક્ષાએ તેમ જ ઘરમાાંથી મળી રહે તેવા પ્રયત્નો કરવા
જોઈએ.
 તો જ મવદ્યાથી પોતાની આગવી ઓળખ ઊભી કરી િકિે.

23.  મવદ્યાથીમાાં મવમવધ પ્રકારના સાાંસ્કૃમતક, રાષ્ટ્રીય, સામામજક મૂલ્યો મવકસાવીને તે આિિન નાગમરક બને તેવા
ઈરાિાપૂવનકના પ્રયત્નો કરવા જરૂરી છે.
 વ્યમિ જ્યાાં સુધી પોતાની જાતે, પોતાની જાતને િેિપ્રેમી નમહ સમજે કે નમહ બનાવે ત્યાાં સુધી બહારના પ્રયત્નો અધૂરા
રહેવાના છે.
 વ્યમિ પોતાની હકારાત્મક ઓળખ ઊભી કરે અને પોતે તેની જાતને તે રીતે જુએ તે અગત્યનુાં છે.
 મવદ્યાથી ‘હુાં કોણ છ
ુાં ?’ પ્રશ્નનો પોતાની જાતને જ હુાં એક ભારતીય આિિન નાગમરક છ
ુાં , મારામાાં િેિિાઝ ભરેલી છે, મારા
િેિ માટે મારુાં માાંથુાં પણ આપવા તૈયાર છ
ુાં તેવો જવાબ આપીને પોતાને ઓળખે તે જરૂરી છે.
 ભારતમાાં રાષ્ટ્રીય એકતા સામે કેટલાક જોખમો છે. જેમકે, આતાંકવાિ, જ્ઞામતવાિ, વાંિવાિ, ભાષાવાિ વગેરે. ત્યારે
મવદ્યાથી આ બધી બાબતોથી ઉપર રહી એક તટસ્થ નાગમરક તરીકે પોતાને જુએ તો આઅ જોખમો મનવારી િકાય છે.