rice

1. การคัดพันธุ์ข้าวชุมชน
รวบรวมโดย
นางสนิท ทิพย์นางรอง
สมาชิกกลุ่มผู้คัดพันธุ์ข้าว ชุมชนบ้านลิ่มทอง ตาบลหนองโบสถ์
อาเภอนางรอง จังหวัดบุรีรัมย์

2. การคัดพันธุ์ข้าว
1. จุดเริ่มต้นการคัดพันธุ์
เนื่องจากปัจจุบันการทานาของเกษตรกรเปลี่ยนจากทาเพื่อบริโภคในครัวเรือนมาเป็นการทานาที่ มุ่งเพื่อขายแทน ส่งผลให้ข้าวพันธุ์พื้นบ้านไม่ตอบสนองต่อการทานาแบบใหม่อีกทั้งเกษตรกรส่วนใหญ่ใน ชุมชนไม่ได้ให้ความสาคัญกับการคัดพันธุ์ข้าว ทาให้ข้าวที่เกษตรกรในชุมชนปลูกมีการปะปน เกิดการกลาย พันธุ์ กระทั่งส่งผลให้ผลผลิตและคุณภาพของข้าวต่าลง จนต้องเปลี่ยนพันธุ์ข้าวปลูก หรือต้องไปหาซื้อเมล็ด พันธุ์จากภายนอก ทาให้ต้นทุนการทานาสูงขึ้นตามไปด้วย เพื่อเป็นทางเลือกและแนวทางปฏิบัติของ เกษตรกรในชุมชน เกษตรกรชุมชนบ้านลิ่มทอง จึงรวมตัวกันเป็นกลุ่มเกษตรกรผู้ผลิตข้าวสารหอมมะลิ บรรจุถุงและริเริ่มโครงการพัฒนาความรู้ด้านการผลิตเมล็ดพันธุ์ข้าวและการผลิตข้าวสารหอมมะลิบรรจุถุง เพื่อจาหน่ายขึ้น
2. เลือกสายพันธุ์ข้าวที่จะคัดพันธุ์
ปัจจุบันเกษตรกรชุมชนบ้านลิ่มทองมีการปลูกข้าวหลายสายพันธุ์ สมาชิกกลุ่มจึงต้องเลือกสายพันธุ์ ข้าวที่จะใช้เป็นจุดเริ่มต้นในการคัดพันธุ์ข้าวชุมชน ซึ่งสายพันธุ์ข้าวที่สมาชิกกลุ่มคัดพันธุ์ข้าวชุมชนบ้านลิ่ม ทองเลือก มีดังนี้
1. ข้าวพันธุ์พื้นเมืองที่เกษตรกรต้องการอนุรักษ์ ได้แก่ ข้าวหอมมะลิแดง ข้าวจิ๊บ
2. ข้าวที่นิยมปลูก ได้แก่ ข้าวหอมมะลิ 105
3. การฝึกอบรมคัดพันธุ์ข้าว
ปี 2551 สถาบันสารสนเทศทรัพยากรน้าและการเกษตร (องค์การมหาชน) ร่วมกับศูนย์วิจัยข้าว นครราชสีมา อ.พิมาย จ.นครราชสีมา ได้เข้ามาจัดฝึกอบรมเรื่อง การปรับปรุงพันธุ์ การคัดเลือกพันธุ์และ ผลิตเมล็ดพันธุ์ข้าว ให้กับสมาชิกกลุ่มคัดพันธุ์ข้าวและเกษตรกรผู้ปลูกข้าวชุมชนบ้านลิ่มทอง โดยมี คุณ สมหมาย เลิศนา นักวิชาการเกษตร มาเป็นวิทยากรผู้ให้ความรู้
 รูปแบบการฝึกอบรม
แบ่งเป็น 2 ช่วง ดังนี้
เช้า บรรยาย วิทยากรให้ความรู้และคาแนะนา เรื่อง ข้าว การปรับปรุงพันธุ์ เทคนิคการ
คัดเลือกพันธุ์ การผลิตเมล็ดพันธุ์ และการเก็บเมล็ดพันธุ์ไว้ใช้ขยายพันธุ์ในฤดูกาลต่อไป
บ่าย ภาคปฏิบัติ วิทยากรสาธิตเทคนิควิธีการคัดพันธุ์ข้าวในแปลงนา การคัดพันธุ์ข้าว
จากรวง และให้เกษตรกรฝึกคัดพันธุ์ข้าวในแปลงนาสาธิต

3.  การคัดพันธุ์ข้าวในแปลงนา
การคัดเลือกพันธุ์บริสุทธิ์ เป็นการคัดเลือกพันธุ์ข้าวที่ใช้ปลูกอยู่เดิมแต่มีการปะปนหรือ
พันธุ์ที่ได้มาจากที่อื่น มาทาการคัดเลือก
ขั้นตอน
1. เลือกแปลงนาที่มีข้าวเจริญเติบโตดีไม่มีโรคและแมลงรบกวน
2. เลือกเก็บรวงและต้น ที่ต้องการที่มีลักษณะตรงตามแต่ละพันธุ์ที่เลือกเก็บ ดังนี้
ชนิดข้าว
ลักษณะ
หอมมะลิแดง
- ลาต้นและใบเขียวอ่อน ลาต้นสูงประมาณ 120 - 130 เซนติเมตร
- ใบธงตั้งตรง เรียวยาว ประมาณ 20 - 30 เซนติเมตร
- ระแง้ถี่
- เมล็ด เรียว ยาว มีสีเหลืองอ่อน มีครีบด้านข้างสีน้าตาล ไม่มีหาง
ข้าวจิ๊บ
- ลาต้นและใบเขียวเข้ม ลาต้นสูงประมาณ 110 - 120 เซนติเมตร
- ใบธงลู่ เรียวยาว ประมาณ 20 - 30 เซนติเมตร
- ระแง้ถี่
- เมล็ด เล็ก เรียว เปลือกบางมีสีน้าตาลอ่อน ตูดงอน ไม่มีหาง
วิทยากรแนะนาเทคนิควิธีการคัดพันธุ์ข้าวจากรวงในแปลงนาสาธิต
3. เก็บเกี่ยวรวงแยกแต่ละต้น ในการเก็บรวงเพื่อทาพันธุ์นั้น ให้เก็บรวงข้าวที่อยู่ห่างจากขอบ
แปลงข้างละ 1 เมตร เพื่อป้องกันการปนกับข้าวอื่นๆ เก็บประมาณ 200 รวง ต่อหนึ่งพันธุ์หรือให้เพียงพอ กับความต้องการในแต่ละพันธุ์

4. เกษตรและเยาวชนผู้เข้าร่วมการอบรมลงมือคัดพันธุ์ข้าวจากแปลงนาสาธิต
พันธุ์ข้าวที่สมาชิกคัดเลือกไว้สาหรับทาแปลงคัดพันธุ์ในฤดูกาลผลิตต่อไป

5. ตัวอย่างข้าวที่ขึ้นปะปนอยู่ในแปลงนาสาธิตที่ทาการคัดเลือกพันธุ์
4. นารวงข้าวไปตากแดด ประมาณ 1-2 แดด หลังจากนั้นบรรจุรวงข้าวไว้ในพาชนะที่ระบาย
อากาศได้ดี เช่น ถุงผ้า กระสอบ เป็นต้น
5. เขียนชื่อพันธุ์ อายุการเก็บเกี่ยว ติดไว้ * การทาเช่นนี้ 1-2 ฤดูการผลิต จะทาให้สามารถรักษาคุณภาพเมล็ดพันธุ์ข้าวที่ดีไว้ได้
หรืออาจได้ข้าวสายพันธุ์ใหม่จากการคัดเลือกเช่นนี้ได้

6. 4. การผลิตเมล็ดพันธุ์
หลังจากที่สมาชิกกลุ่มคัดพันธุ์ข้าวชุมชนบ้านลิ่มทองได้คัดพันธุ์ข้าวจากแปลงนาสาธิตมาแล้วเมื่อถึง ฤดูกาลทานาในปี 2552 สมาชิกกลุ่มได้นาพันธุ์ข้าวที่คัดไว้มาผลิตเป็นเมล็ดพันธุ์ต่อโดยวิธีการวางรวง
ขั้นตอนการผลิตเมล็ดพันธุ์ ประกอบด้วย
 การเตรียมดิน
- ไถดะ 1 ครั้ง ไถแปร 2 ครั้ง โดยเว้นระยะห่างอย่างน้อย 15 วัน
 การวางรวง
- เตรียมแปลงสาหรับวางรวงข้าว โดย แปลงกว้างประมาณ 2 เมตร ส่วนความยาวตาม
ขนาดของพื้นที่
- คัดเลือกรวงข้าวที่เก็บไว้อีกครั้งก่อนที่จะนาไปวางรวง เพื่อให้ได้พันธุ์ข้าวที่มีความสมบูรณ์
และตรงกับความต้องการที่สุด
- นารวงข้าวที่คัดเลือก มาวางลงในแปลงนาที่เตรียมเอาไว้ โดยวางทีละรวงให้เป็นแถว

7. สมาชิกกลุ่มช่วยกันวางรวงข้าว
พันธุ์ข้าวที่สมาชิกช่วยกันวางรวงเริ่มงอก

8. พันธุ์ข้าวที่วางรวง ระยะที่สามารถปักดาได้แล้ว
 การปลูกและคัดเลือก
ปีที่ 1 ปลูกโดยการปักดา
1. ถอนกล้าพันธุ์ข้าวที่ทาการวางรวงไว้ โดยถอนเป็นกาๆ ละ 1 รวง
2. ปักดา 1 ต้น ต่อ จับ (ระยะห่างต่อต้นประมาณ 15-25 เซนติเมตร) โดยใช้กล้าพันธุ์
1 กา ต่อ 1 แถว และหากต้นกล้าเหลือให้นาไปปักดาไว้ที่หัวแถว เพื่อเก็บไว้สาหรับปลูกแซมต้นที่ตายไป
** เก็บต้นกล้าพันธุ์ไว้เป็นแถวๆ อย่านามาปนกัน
3. แปลงปักดาควรมีขนาด กว้าง 5 เมตร และ เว้นทางเดิน 50 เซนติเมตร
** แปลงปักดา ควรแบ่งเป็นแปลงย่อย กว้าง 5 เมตร เพื่อให้การสังเกตและการตรวจดู
แปลงทาได้ง่ายขึ้น
สมาชิกกลุ่มช่วยกันถอนกล้าเตรียมปักดา

9. สมาชิกกลุ่มช่วยกันปักดาข้าว

10. ปลูกคัดเลือกปีที่ 1

11. ตรวจแปลงและเก็บข้อมูลข้าวในแปลงคัดพันธุ์

12. ข้าวในระยะออกดอก ข้าวในระยะโน้มรวง

13.  การกาจัดวัชพืช
กาจัดวัชพืชโดยวิธีการถอน ครั้งที่ 1 เมื่อข้าวอายุได้ 1-4 วัน หลังจากนั้นหากยังมีวัชพืชอีก
ก็จัดการกาจัดโดยวิธีการถอนเช่นเดิม
 การใส่ปุ๋ย
ครั้งที่ 1 ใส่ปุ๋ยอินทรีย์ในช่วงการไถกลบตอซัง
ครั้งที่ 2 ใส่ปุ๋ยอินทรีย์ในช่วงปักดา
ครั้งที่ 3 ใส่ปุ๋ยอินทรีย์ในช่วงข้าวอายุ 30 วัน
ครั้งที่ 4 ใส่ปุ๋ยอินทรีย์ในช่วงข้าวอายุ 50 วัน
 การจัดการน้า
ระบายน้าเข้าแปลงครั้งแรกหลังข้าวอายุได้ 10 วัน
ระดับน้าในแปลงช่วงที่ใส่ปุ๋ย 10 เซนติเมตร
ช่วงข้าวออกดอกมีน้าในแปลงประมาณ 15-25 เซนติเมตร
ระบายน้าในแปลงก่อนเกี่ยวข้าว 5-10 วัน
 การป้องกันกาจัดศัตรูข้าว
เพลี้ยไฟ กาจัดโดยใช้น้าหมักชีวภาพฉีดพ่นในอัตราส่วน 10-20 ซีซี ต่อน้า 20 ลิตร
หอยเชอร์รี่ กาจัดโดยการเก็บออกจากนาแล้วนามาทาน้าหมักชีวภาพ ส่วนไข่หอยเชอร์รี่
ใช้วิธีการเก็บลงในน้าเพื่อไม่ให้ไข่แตกออกเป็นตัวได้
นก กัดหักต้นข้าวแต่ไม่มาก ป้องกันโดยการใช้ธงไล่
 การกาจัดข้าวเรื้อข้าวปน
แบ่งเป็น 3 ระยะ ได้แก่ ระยะแตกกอ ระยะออกดอก และระยะโน้มรวง

14. ต้องถอนทิ้งทั้งกอ แต่กลุ่มเก็บเอาไว้ เพื่อเปรียบเทียบกับกอที่ยังไม่ออกรวง
ว่าแบบไหนจะเป็นข้าวพันธุ์ดี ตรงกับลักษณะสายพันธุ์ที่ต้องการมากกว่ากัน
และจะแก้ไขโดยการทาป้ายมาปักไว้ที่แปลง
 การเก็บเกี่ยว
เกี่ยวด้วยมือเป็นรวง มัดเป็นกา และมัดรวมกันเป็นฟ่อน และแยกตามแปลงที่ปลูก
** ข้าวที่เก็บเกี่ยวควรแก่จัดและควรแบ่งข้าวตามแปลงที่ปลูก
 การลดความชื้นของเมล็ด โดยการตาก
ตากข้าว ประมาณ 1-2 วัน จนแห้ง หลังจากนั้นนวดข้าวโดยใช้วิธีนวดมือ (ตีข้าว) เสร็จ
แล้ว บรรจุในภาชนะและเขียนป้ายชื่อพันธุ์และเก็บในยุ้งฉางโดยการแยกพันธุ์