Buku guru kls 10

Rosidi, Ajip. 1966. Kesusastraan Sunda Déwasa Ini. Jatiwangi: Tjupumanik.
--------------, 1969. Djalan ke Surga. Djakarta: Gunung Agung
--------------, 1983. Ngalanglang Kasusastraan Sunda. Jakarta: Pustaka Jaya.
--------------, 1984. Manusia Sunda. Jakarta: Inti Idayu Préss.
--------------, 1989. Janté Arkidam. Bandung: Pustaka.
Resmana, Min. 1973. Hujan di Girang Caah di Urang. Bandung: Mitra Kencana.
Ruhimat, Asep. 2006. Sambel Jaer. Bandung: Puspawarna.
Rusyana, Dr. Yus. 1982. Métode Pengajaran Sastra. Bandung: Gunung Larang.
--------------, 1982. Pedaran Paribasa Sunda. Bandung: Gunung Larang.
--------------, 1982. Panyungsi Sastra. Bandung: Gunung Larang.
Salmun, M.A. 1963. Kandaga Kasusastraan Sunda. Bandung: Ganaco.
80 Pamekar D
Diajar BASA SUNDA
Buku Tut
Tuturus Guru SMA/MA/SMK/MAK Kelas X
Pamekar Diajar
BASA SUNDA
KIKD Kurikulum 2013
Buku Tuturus Guru SMA/MA/SMK/MAK
Kelas X
DINAS PENDIDIKAN PROVINSI JAWA BARAT
2013

Pamekar Diajar
BASA SUNDA
KIKD Kurikulum 2013
Buku Tuturus Guru SMA/MA/SMK/MAK Kelas X
Hak cipta © kagungan Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat
Ditangtayungan ku Undang-undang
Disklaimer: Ieu buku téh diajangkeun pikeun guru basa Sunda dina raraga
larapna Kurikulum 2013. Ieu buku disusun tur ditalaah ku hiji tim kalawan
dikoordinasi ku Balai Pengembangan Bahasa Daerah dan Kesenian (BPBDK)
Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat minangka buku kurikulum daerah. Mimitina
dipakéna buku taun 2014. Ieu buku téh sipatna “dokumén hirup”. Hartina bakal
tuluy disarungsum luyu jeung kabutuh katut panéka jaman. Pangdeudeul ti
rupining pihak dipiharep bisa ngundakkeun ajén ieu buku.
PANYUSUN:
Tatang Sumarsono
Ahmad Hadi
Ano Karsana
Asep Ruhimat
Darpan
Dede Kosasih
H. Dingding Haerudin
H. Yayat Sudaryat
Risnawati
PENELAAH:
Prof. Dr. H. Iskandar Wasid
Dr. Hj. Ai Sofi anti, M.Pd.
Drs. H. Elin Syamsuri
Drs. Apip Ruhamdani, M.Pd.
Budi Riyanto
Rarancang Eusi : Yoshi Sukadar
Rarancang Jilid : Yoshi Sukadar
Eusi ngagunakeun Adobe InDesign CS3 jeung Adobe Photoshop CS3
Aksara ngagunakeun Bembo Std 12 pt - 24 pt.
Dipedalkeun ku:
ISBN: 978-602-1300-26-8 (Jilid Lengkap)
978-602-1300-27-5 (Jilid 1)
Perpustakaan Nasional : Katalog Dalam Terbitan (KDT)
Bab I 79
PITUDUH UMUM
PABUKON
Baidillah, Drs.H. Idin, M.Pd,dkk. 2010. Aksara Sunda. Bandung: CV. Walatra.
Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat. 2013. Kurikulum 2013. Bandung.
Hadi spk, Drs. Ahmad. 2005. Peperenian. Bandung: Geger Sunten.
Hadish, Yétty Kusmiyati. 1979. Sastra Lisan Sunda Mite, Fabel, dan Légende
1. Jakarta: Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa Departemén
Pendidikan dan Kebudayaan.
Iskandar, Yoséph. 1982. Tumbal. Bandung: Rahmat Cijulang.
Jurusan Basa jeung Sastra Sunda FPBS IKIP Bandung. 1990. Palanggeran Éjahan
Basa Sunda. Bandung: Rahmat Cijulang.
Karana, Rahmat M. Sas. 1979. Tepung di Bandung. Bandung: Rahmat Cijulang.
Keraf, Dr. Gorys. 1980. Komposisi. Ende Florés: Nusa Indah.
Kunto, Haryoto. 1984. Wajah Bandoeng Témpo Doeloe. Bandung: Granésia.
Lembaga Basa & Sastra Sunda. 1985. Kamus Umum Basa Sunda. Bandung: Taraté.
Muchtar, R.H. Uton, Ki Umbara. 1994. Modana. Bandung: Manglé Panglipur.
Mustapa, Abdullah. 1985. Wirahma Sajak. Bandung: Medal Agung.
No. 1574. 1996. Majalah Manglé.
No. 51-52. 1996. Majalah Simpay.
---------------. 1986. Kedok Tangkorék. Bandung: Remadja Karya.
Poerwadarminta, W.J.S. 1977. Kamus Umum Bahasa Indonésia. Jakarta: PN Balai
Pustaka.
Prawirasumantri, Drs. H. Abud, dkk. 2003. Pedoman Pengembangan Kurikulum
Berbasis Kompeténsi Mata Pelajaran Bahasa Daérah (Sunda). Bandung: Geger
Sunten.
Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa. 1977. Pedoman Éjaan Bahasa Sunda
yang Disempurnakan. Jakarta.

5. Naha aya bahan Pnua hnéségeuanj kaerura mnu ri1d?: KKumaahwa ciahra ngungkulanana?
6. Kumaha rarancang ngoméan pangajaran keur minggu hareup? Kumaha
léngkah-léngkahna?
7. Jeung saterusna.
78 Pamekar D
Diajar BASA SUNDA
Buku Tut
PANGBAGÉA
iii
KEPALA DINAS PENDIDIKAN PROVINSI JAWA BARAT
Alhamdulillah, ieu buku pangajaran basa Sunda tiasa ngawujud, enggoning
nyaosan implemèntasi Kurikulum 2013, pikeun ngeusian lolongkrang Muatan
Lokal Mata Pelajaran Bahasa dan Sastra Daerah di Jawa Barat.
Hasil garapan tim panyusun tèh aya dua rupi buku nyaèta buku murid sareng
buku guru. Èta tèh mangrupa bagian tina pakèt Kurikulum Daerah, hususna
ngeunaan pangajaran basa jeung sastra daèrah, dumasar kana Permendikbud
No. 81A/2013, ngeunaan implementasi kurikulum. Pami diwincik deui, sanès
mung buku wungkul bagian èta Permendikbud tèh, tapi deuih ngawengku
Kompetensi Inti jeung Kompetensi Dasar (KI-KD), silabus, sareng Rencana
Pelaksanaan Pembelajaran (RPP).
Ku medalna ieu buku, dipiharep implementasi kurikulum 2013, hususna
ngeunaan pangajaran muatan lokal basa jeung sastra daèrah di Jawa Barat tiasa
dilaksanakeun kalawan merenah, luyu sareng udaganana. Saparantosna dialajar
ngeunaan basa jeung sastra daèrah, dipiharep dina diri murid aya parobihan
anu tètèla, boh unsur sikepna (attitude), boh pangaweruhna (knowledge), boh
kamampuh ngagunakeun katut karancagèan (performance; behavior). Singgetna
mah èta unsur anu tilu tèh bisa disebut kompetènsi.
Kalungguhan guru dina posisi agèn parobahan utama enggoning
ngaimplemèntasikeun kurikulum 2013 teu kinten pentingna. Aya hiji hipotèsis
basajan, saupami guru kagungan kompetènsi anu nohonan pasaratan Kurikulum
2013, tangtosna gè kalebet guru basa daèrah deuih, tinangtos èta kurikulum bakal
tiasa diimplemèntasikeun kalawan merenah. Ku margi kitu, dina nataharkeun
sareng ngaronjatkeun kompetènsi guru tèh, di antawisna ku cara nysusun buku
padoman guru, kalebet tarèkah anu kedah kènging pangajèn.

iv
Muga-muga waè harepan urang sadaya ngeunaan ayana parobihan anu
tétéla dina dunya atikan ku diimplemèntasikeunana Kurikulum 2013 téh tiasa
ngawujud, enggoning lahirna Generasi Emas Indonesia dina taun 2045 nu badé
dongkap.
Bandung, Desember 2013
Kepala Dinas P
Pendidikan Provinsi Jawa Barat,
Prof. Dr. H. Moh
Moh. Wahyudin Zarkasyi, CPA
Pembina Utama Madya
NIP. 19570807 198601 1 001
Bab III 77
PITUDUH MEUNTEUN
D. Refleksi
Réfl éksi téh diperlukeun keur ngaévaluasi kagiatan diajar ngajar nu geus
lumangsung. Ngaliwatan refl eksi guru bisa ngaanalisis naha hiji pangajaran téh
geus hasil sarta nyumponan pamaredih kompetensi inti, kompetensi dasar, jeung
indikator atawa acan. Sacara umum réfl éksi téh aya dua rupa, nyaéta refl eksi
pangajaran jeung réfl éksi guru sacara pribadi.
1. Réfl éksi di ahir pangajaran
Ieu di handap aya sawatara conto pertanyaan nu bisa ditepikeun ku guru
waktu rék mungkas pangajaran. Tujuanana antarana baé pikeun mikanyaho nepi
ka mana réspon siswa kana pangajaran nu geus ditepikeun sarta naon masalah nu
kapanggih salila prosés pangajaran.
a. Meunang mangpaat naon tina pangajaran nu geus ditepikeun?
b. Resep henteu waktu urang ngulik éta pangajaran téh? Lebah mana anu
resepna, lebah mana anu henteu?
c. Naon baé anu can kaharti tina éta pangajaran? Lebah mana anu ku hidep
dianggap hésé?
d. Naha waktu urang disskusi geus ngarasa méré kontribusi ka kelompok/ka
nu séjén, atawa acan?
e. Naha métode anu dilarapkeun téh ngabantu ka urang pikeun mikapaham
bahan pangajaran?
f. Kumaha pamadegan hidep kana carana ibu/bapa guru nepikeun
pangajaran?
g. Jeung saterusna.
2. Réfl éksi pribadi guru
Ieu di handap aya sawatara conto pertanyaan nu bisa ditepikeun ku guru
ka dirina pribadi sabada réngsé nepikeun hiji pangajaran. Tujuanana antarana
baé pikeun ngabebenah kahéngkéran dirina, atawa ngukuhan naon nu geus
dianggap unggul. Salian ti éta pikeun ngukur nepi ka mana hasilna pangajaran
nu didadasaran ku réspon siswa.
1. Kumaha prakna nepikeun pangajaran, naha geus nyumponan pamaredih
kurikulum?
2. Pangajaran mana nu geus éféktif, sarta mana anu acan?
3. Pangajaran mana nu perlu ditingkatkeun sangkan pamahaman murid leuwih
jembar?
4. Bahan mana nu geus dikawas ku murid, sarta mana anu acan?

4. Conto rubrik meunteun ngadongéng
76 Pamekar D
Diajar BASA SUNDA
Buku Tut
No
Nama Siswa
Aspek yang dinilai
Jumlah
Skor
Skor
Basa Pasemon
Lentong/
Wirahmaa
Gestur/
tagog
3 2 1 3 2 1 3 2 1 3 2 1
1
2
3
5. Conto rubrik meunteun guguritan
a. Meunteun karangan guguritan
No. Aspék Nu Dipeunteun Jumlah
1. Gagasan/Eusi 10 – 25
2. Diksi nu digunakeun 10 – 25
3. Bener henteuna guru lagu jeung guru wilangan 10 – 25
4. Aspék musikalitas/wirahma. 10 – 25
Jumlah 40 – 100
b. Meunteun nembangkeun guguritan
1. Titilaras (pageuh kana nada, henteu sumbang) 10 – 35
2. WIrahma (Pedotan, Ipis-kandel, anca-gancang) 10 – 35
3. Kedaling (Neuleuman, Miharti eusi rumpaka pupuh) 10 -- 30
Jumlah 30 -- 100
6. Conto rubrik meunteun sisindiran
1. Gagasan/Eusi 10 – 25
2. Diksi nu digunakeun 10 – 25
3. Kasaluyuan purwakanti cangkang jeung eusi 10 – 25
4. Itungan engang jeung wirahma 10 – 25
Jumlah 40 – 100
v
PANGBAGÉA
KEPALA BALAI
PENGEMBANGAN BAHASA DAERAH DAN KESENIAN
Kurikulum 2013 ti wangkid ayeuna parantos ngawitan dianggo sacara
nasional. Jalaran kitu, pangajaran basa jeung sastra daérah nu diperenahkeun
janten muatan lokal di Jawa Barat kedah luyu sareng Kurikulum 2013 hususna
patali luyuna sareng elemén-elemén parobihan anu janten karakteristik
Kurikulum 2013 anu ngawengku; standar kompeténsi lulusan, standar isi,
standar prosés, sareng standar penilaian. Éta katangtosan kedah kacangkem
sareng kalaksanakeun ku sakumna guru-guru basa jeung sastra daerah anu
mancén tugas di SD/MI, SMP/MTs, SMA/MA, sareng SMK/MAK.
Ieu buku bahan ajar teh dijudulan Pamekar Diajar Basa Sunda, sadayana aya
24 jilid, ngurung buku siswa 12 jilid sareng buku guru 12 jilid. Kalungguhanana
janten buku babon anggoeun di sakola nu aya di Jawa Barat. Buku murid
diajangkeun pikeun sakumna murid dumasar kana tingkatan kelas. Buku Murid
eusina medar materi ajar sareng pertanyaan-pertanyaan, latihan, tugas/pancen
anu raket patalina sareng kompetensi dasar (KD). Buku Guru eusina medar
silabus, métodologi pangajaran, sareng évaluasi, ogé mangrupi pangjembar
buku murid.
Komponén-komponén anu dimekarkeun boh dina buku murid atanapi
buku guru dumasar kana opat kaparigelan basa anu ngawengku ngaregepkeun,
nyarita, maca, sareng nulis anu diajarkeun maké pamarekan saintifi k sareng
penilaian auténtik. Hal ieu dumasar kana karakteristik Kurikulum 2013 nu
ngalarapkeun pamerakan saintifi k sareng penilaian auténtik dina prosés
pangajaran.
Disusuna ieu buku téh mangrupa lajuning laku tina Surat Edaran Kepala
Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat, Nomor 423/2372/Setdisdik, 26 Maret
2013, negunaan Pembelajaran Muatan Lokal Bahasa dan Sastra Daerah pada
jenjang SD/MI, SMP/MTs, SMA/MA, SMK/MAK. Sajabi ti eta, ogé dumasar
kana Peraturan Gubernur Jawa Barat Nomor 69 Tahun 2013, ngeunaan

Pembelajaran Muatan Lokal Bahasa dan Sastra Daerah pada Jenjang Pendidikan
Dasar dan Menengah.
vi
Muga-muga waé ieu buku téh aya manpaatna ka urang sadaya, tur janten
cukanglantaran dina merenahkeun sareng memeres basa jeung sastra daerah,
anu udagan langkung tebihna pikeun ngamumulé sareng mekarkeun basa jeung
sastra daérah, ngalangkungan jalur atikan di Jawa Barat.
Tangtosna ogé ieu buku téh teu acan tiasa disebat sampurna. Ku margi
kitu, teu kinten diantos-antosna kamadang ti sadayana. Saukur kakirangan anu
nyampak dina ieu buku bakal teras didangdosan, supados tiasa nyumponan
pameredih sareng kaayaan pajaman.
Bandung, Desember 2013
Kepala Balai Pengembangan
Bahasa Daerah dan Kesenian,
Drs. H. Husen R. Hasan, M.Pd.
Pembina Tk. I
NIP. 196110051986031014
Bab III 75
PITUDUH MEUNTEUN
2. Conto rubrik meunteun paguneman
No
Nama
Siswa dan
pasangan-nya
Aspek yang dinilai
Jum.
Skor
Skor
Eusi Basa Pasemon Lentong
Undak-usuk
basa
3 2 1 3 2 1 3 2 1 3 2 1 1 2 3
1
2
3
3. Conto rubrik meunteun aksara Sunda
a. Maca aksara Sunda
1. Gancang kendorna maca 10 – 25
2. Bener henteuna ngejah aksara 10 – 25
3. Lagu kalimah 10 – 25
4. Pamahaman kana bacaan 10 – 25
Jumlah 40 – 100
b. Nulis aksara Sunda
1. Karapihan tulisan: Wangun aksara, jajaran lempeng 10 – 20
2. Kaajegan wangun aksara 10 – 30
3. Benerna wangun aksara 10 – 30
4. Benerna pananda sora (rarangkén) 10 – 20
Jumlah 40 – 100
c. Desain aksara Sunda
1. Akurasi (bener henteuna) aksara Sunda nu didigunakeun 10 – 20
2. Aspek ‘keterbacaan’ aksara Sunda nu digunakeun 10 – 30
3. Unsur estetik/kaendahan kaligrafi 10 – 30
4. Komposisi warna jeung wangun 10 – 30
Jumlah 40 – 100

8. Conto rubrik meunteun ngarang
1. Eusi atawa gagasan 13 – 35
2. Organisasi tulisan 7 – 20
3. Kandaga kecap jeung pilihan kecap 7 -- 20
4. Adegan basa 7 – 20
5. Unsur mékanik: Ejaan, tanda baca, jeung karapihan 2 – 5
Jumlah 30 -- 100
C. Instrumen Meunteun Husus
Ieu di handap sawatara conto rubrik keur meunteun aspek-aspek pangajaran
nu sipatna umum. Téhnikna bisa tes atawa non tes. Wangunna bisa uraian atawa
observasi. Ieu rubrik peunteun téh keur conto baé. Guru bisa nyieun sorangan,
mekarkeun atawa ngarancang instrumén pikeun meunteun luyu jeung kabutuh
panngajaran.
1. Conto rubrik meunteun biantara.
No Aspek Bobot
74 Pamekar D
Diajar BASA SUNDA
Buku Tut
Jumlah
Nilai
1.
Aspek Bahasa
a. Pilihan kata, gaya bahasa, tatakrama
bahasa
b. Struktur bahasa (bentukan kata dan
kalimat) yang benar
c. Pelafalan dan intonasi
35
2.
Pemahaman Isi
a. Penguasaan Isi
b. Penghayatan dan penjiwaan (imaji)
c. Organisasi dan sistematika penyampaian
isi
35
3.
Penampilan (Ekspresi)
a. Gestur (mimik dan gerak)
b. Kreasi dan gaya bicara
30
J u m l ah 100
Rentang nilai 60 - 100
Kurikulum 2013 téh saéstuna mah masih kénéh Kurikulum Berbasis
Kompeténsi (KBK) nu dimekarkeun pikeun nyanghareupan panéka jaman,
utamana mah kompeténsi atawa kamampuh abad ka-21. Dina ieu abad, daék
teu daék kabutuh karancagéan dina rupining widang, nu ngawengku kamekaran
téhnologi, informasi, jeung komunikasi (TIK) milu nangtukeun warna pangajaran
basa Sunda.
Luyu jeung éta hal, rumusan kompeténsi sikep (agama jeung sosial), kaweruh,
jeung kaparigelan nu dipaké dadasar dina Kurikulum 2013 kudu ngaheulakeun
pentingna karancagéan jeung komunikasi. Najan kitu, dina pangajaran basa
Sunda mah perlu ogé niténan kamandirian basa jeung budaya Sunda minangka
média jeung wahana pangajaran basa Sunda.
Kompeténsi dina buku pangajaran basa Sunda diluyukeun kana kompeténsi
dina pangajaran SMA/SMK/MA nu sipatna nasional. Kompeténsi nu dipiharep
ku murid SMA/SMK/MA dirumuskeun minangka kamampuh mikir jeung
paripolah nu rancagé dina ranah nyamuni (abstrak) jeung nembrak (konkrit).
Eta kamampuh téh diécéskeun dina kompeténsi inti (KI) anu dipidangkeun
minangka kaweruh basa Sunda anu bener tur merenah, ngéntép seureuh, sarta
luyu jeung kontéks situasi. Éta kamampuh ogé dirarancang dina prosés pangajaran
winangun papancén (project based learning) jeung ngoréhan (discovery learning)
anu nyoko kana léngkah-léngkah nu ilmiah (saintifi k) kayaning niténan, nanya,
nyoba, nalar, jeung ngedalkeun (ngomunikasikeun).
Ieu buku tuturus guru téh ngawincik tarékah minimal nu kudu dipilampah
ku guru dina nuyun murid ngahontal kompeténsi nu dipiharep. Luyu jeung
pamarekan dina Kurikulum 2013, murid diperedih gedé kawanina tur kadaék
dina ngoréhan kaweruh perkara basa jeung sastra Sunda, anu engkéna parigel
maké basa Sunda. Dampakna murid boga sikep anu hadé kana basa jeung sastra
vii
PANGJAJAP

Sunda katut hirup kumbuhna, bari teu mopohokeun kautamaan sikep. Keur
ngahontal éta tujuan, peran jeung karancagéan guru kacida diperlukeunana.
viii
Tangtu waé ieu buku téh réa kénéh kahéngkéranana. Panyawad katut
pangdeudeul pikeun nyamapurnakeun ieu buku pohara dianti-atina.
Bandung, Oktober 2013
Panyusun
Bab III 73
PITUDUH MEUNTEUN
5) Conto rubrik meunteun sawala
Kritéria Alus Pisan (3) Cukup (2) Latihan Deui (1)
Ngaregepkeun Saregep Kurang saregep Api lain
Komunikasi non-verbal
Ngaréspon Kurang réspon Api lain
Ilubiung Aktif, silihéledan Kurang aktif Cicingeun
Omongan
Nepikeun
pamadegan
ngaruntuy
Nepikeun
pamadegan
kurang ngaruntuy
Cicingeun
Katerangan:
1. Kumpulkeun peunteun murid luyu jeung aspék nu dipeunteun.
Total peunteun
2. Cara meunteun:
X 10
12
3. Contona:
2 + 3 + 1 + 2
X 10 =
8
= 6,7
12 12
6. Conto rubrik meunteun Maca
1. Pemahaman Literal: Kaweruh tina bacaan 10 -- 20
2. Pemahaman Inferensial: Kacindekan Eusi bacaan 10 -- 20
3. Pemahaman Evaluasi: Ngajén Eusi bacaan 10 -- 20
4. Pemahaman Apresiasi: Neuleuman eusi bacaan 10 -- 20
Jumlah 40 -- 100
7. Conto rubrik meunteun nyarita
No
Nama
Siswa
Aspek yang dinilai
Jumlah
Skor
Eusi Basa Pasemon Diksi Skor
3 2 1 3 2 1 3 2 1 3 2 1
1
2
3

Rentang skor = 1 – 5, skor minimal = 6, skor maksimal = 30
Skor: 0 – 6 = Sangat Kurang
7 – 12 = Kurang
13 – 18 = Cukup
19 – 24 = Baik
25 – 30 = Sangat Baik
3. Rubrik Meunteun Sikep
No. Sikep
72 Pamekar D
Diajar BASA SUNDA
Buku Tut
Encan
écés
Mimiti
écés
Mimiti
Mekar
Dibiasakeun Kat.
1. Taliti
2. Tanggung jawab
3. Disiplin
4. Jujur
5. Santun
6. Peduli
7. Percaya diri
4) Conto rubrik meunteun pangaweruh
No Indikator Teknik Bentuk Instrumen
1
Bisa
nyebutkeun
tokoh wayang
tina babad
Mahabarata.
Tes Uraian
1. Pandawa téh anak
Pandudéwana ti dua bibit,
nyaéta Déwi Kunti jeung
Déwi Madrim. Sebutkeun
saha baé nu lahir ti déwi
Madrim jeung saha nu ti
Déwi Kunti!
2. Saha anu dimaksud panengah
Pandawa téh jeung naha
manéhna disebut kitu?
3. Sebutkeun tilu tokoh nu
kagolong ka kulawadet
Kurawa?
4. Saha ngaran guru Pandawa
jeung Kurawa téh?
5. Yudistira téh boga pamajikan,
saha ngaranna?
jst jst jst jst jst
DAPTAR EUSI
PANGBAGEA:
1. Kepala Dinas Pendidikan
Provinsi Jawa Barat _ iii
2. Kepala Balai Pengembangan Bahasa Daerah dan Kesenian Dinas
Pendidikan Provinsi Jawa Barat _ v
PANGJAJAP _ vii
BAB I: PITUDUH UMUM
A. Ngeunaan Buku Tuturus Guru ......................................................... 2
B. Padika Make Buku Tuturus Guru ..................................................... 2
C. Tatapakan Formal ........................................................................... 4
D. Sistim, Prinsip, jeung Pamarekan Pangajaran ..................................... 4
E. Standar Kompetensi Lulusan (SKL) .................................................. 5
F. Proses Pangajaran ............................................................................ 5
G. Kompetensi Inti (KI) jeung Kompetensi Dasar (KD) Kelas X
SMA/MA/SMK/MAK ................................................................... 6
H. Péta Konsép ................................................................................... 8
BAB II: PITUDUH HUSUS
Pangajaran 1: Biantara
A. Maca Téks Biantara ...................................................................... 10
B. Nyangkem Struktur Biantara ....................................................... 12
D. Ngaanalisis Téks Biantara ............................................................. 13
E. Nepikeun Biantara ....................................................................... 14
ix

Pangajaran 2: Paguneman
x
A. Maca Paguneman ....................................................................... 16
B. Ngaanalisis Paguneman ............................................................... 17
C. Paguneman dina Karya Sastra ...................................................... 18
D. Nyusun Téks aguneman ............................................................... 20
E. Mintonkeun Paguneman ............................................................. 22
Pangajaran 3: Biografi jeung Autobiografi
A. Maca Téks Biografi ...................................................................... 25
B. Biografi , Autobiografi , jeung Otobiografi ..................................... 25
C. Unsur-unsur Biografi .................................................................. 26
D. Mangpaat Biografi ...................................................................... 26
E. Ngaanalisis Téks Biografi ............................................................. 27
F. Nyusun Téks Biografi .................................................................. 27
Pangajaran 4: Aksara Sunda
A. Maca Téks Aksara Sunda .............................................................. 31
B. Mikawanoh Aksara Sunda ............................................................ 33
C. Paham Sajarah Aksara Sunda ........................................................ 33
D. Nyalin Téks Aksara Sunda ............................................................ 34
E. Ngagunakeun Aksara Sunda ........................................................ 35
Pangajaran 5: Dongéng
A. Maca Téks Dongéng .................................................................... 38
B. Papasingan Dongéng ................................................................... 39
C. Ciri-ciri Dongéng ..................................................................... 39
D. Ngaanalisis Téks Dongéng ........................................................... 40
E. Ngaéksprésikeun Dongéng .......................................................... 41
Pangajaran 6: Carita Wayang
A. Mikawanoh Carita Wayang .......................................................... 43
B. Pedaran Carita Wayang ................................................................ 44
C. Ngabédakeun Carita Wayang jeung Dongéng ............................... 45
D. Ngaanalisis Carita Wayang ........................................................... 47
Bab III 71
PITUDUH MEUNTEUN
71
B. Instrumen Meunteun Umum
Ieu di handap aya sawatara rubrik keur meunteun aspek-aspek pangajaran
nu sipatna umum. Téhnikna bisa tes atawa non tes. Wangunna bisa uraian atawa
observasi. Ieu rubrik peunteun téh keur conto baé. Guru bisa nyieun sorangan,
mekarkeun atawa ngarancang instrumén pikeun meunteun luyu jeung kabutuh
panngajaran.
1. Conto rubrik meunteun spiritual.
No
Nama
Siswa
Menyadari
keberadaan
bahasa
Sunda
sebagai
anugrah
dari Tuhan
Yang Maha
Esa
Menyadari
keberadaan
bahasa
Sunda
sebagai alat
komunikasi
Bersyukur
atas
kebesaran
Tuhan
dengan
adanya
keragaman
bahasa
Bersyukur
atas kebe-saran
Tuhan
dengan
adanya
kekhasan
dan keung-gulan
baha-sa
Sunda
Skor
Total
1 4 3 2 1 4 3 2 1 4 3 2 1 4 3 2 1
2
3
4
5
Keterangan:
Selalu = 4
Sering = 3
Tidak pernah = 1
Skor minimal = 4
Skor maksimal = 16
Kriteria:
0 – 4 = kurang
5 – 8 = cukup
9 – 12 = baik
13 – 16 = sangat baik
2. Conto rubrik meunteun sosial
No
Nama
Siswa
Aspek yang dinilai
Jumlah
skor
Nilai
Percaya Tanggung
Kerja
Teliti Santun
Toleransi
Akhir
Diri
Jawab
sama
1
2
3

Dina ieu bab bakal dipedar kumaha cara meunteun unggal kompetensi murid
ku rupa-rupa instrumen penilaian. Cara meunteun téh aya nu sipatna umum,
ogé aya nu sipatna husus. Cara meunteun anu sipatna umum dilarapkeun kana
kagiatan-kagiatan anu lumrah dipigawé dina unggal kagiatan diajar. Upamana
keur meunteun sikep spiritual jeung sosial, meunteun lumangsungna diskusi,
atawa meunteun kompetensi-kompetensi anu umum. Upamana bae meunteun
karangan murid jeung meunteun carana murid nyarita. Cara meunteun anu
sipatna husus dilarapkeun pikeun nguji rupaning kompetensi sakumaha nu
kaunggel dina buku murid, tur mikabutuh instrumen penilaian anu husus.
Utamana dilarapkeun pikeun meunteun tugas-tugas mandiri. Upamana
meunteun biantara murid, meunteun hasil analisis, meunteun karangan guguritan
atawa sisindiran, jeung sajabana.
Pancén-pancén nu nyampak dina buku murid bisa dipeunteun ku rubrik
penilaian anu umum atawa anu husus, luyu jeung kabutuhanana. Upamana,
keur meunteun karangan carita pondok karya siswa, guru bisa ngalarapkeun
instrumen penilaian anu sipatna umum keur meunteun karangan, atawa make
rubrik husus keur meunteun karangan carpon.
A. Meunteun Kriteria Ketuntasan Minimal (KKM)
1. KKM dipeunteun dina unggal ahir pangajaran keur unggal-unggal murid.
2. Jumlah komponén anu dipeunteun béda-béda gumantung kana jumlah
komponén dina unggal pangajaran.
3. Komponén anu dipeunteun dicontréng keur nandaan geus tutas acanna.
4. Conto rubrikna siga ieu di handap:
Kritéria Katutasan Minimal (KKM) Pangajaran 1 (Biantara)
Materi nu dipeunteun
70 Pamekar D
Diajar BASA SUNDA
Buku Tut
Katerangan Tutas
Enggeus Encan
A. Maca teks biantara
B. Nyangkem struktur biantara
C. Neuleuman padika biantara
D. Ngaanalisis téks biantara
E. Nepikeun biantara
Pangajaran 7: Carita Pondok
A. Maca Carita Pondok ................................................................... 50
B. Unsur-unsur Carita Pondok ........................................................ 51
C. Kamekaran Carpon .................................................................... 52
D. Ngabédakeun Carpon jeung Dongéng ......................................... 52
E. Fiksimini Sunda .......................................................................... 53
F. Ngaanalisis Carpon ..................................................................... 54
G. Ngarang Carpon atawa Fiksimini ................................................. 55
Pangajaran 8: Guguritan
A. Maca Teks Guguritan .................................................................. 58
B. Mikawanoh Puisi Guguritan ........................................................ 59
C. Ngaanalisis Puisi Guguritan ......................................................... 60
D. Ngarang jeung Nembangkeun Guguritan .................................... 60
Pangajaran 9: Sisindiran
A. Mikawanoh Sisindiran ................................................................. 63
B. Nyangkem Sisindiran .................................................................. 65
C. Ngaanalisis Sisindiran .................................................................. 65
D. Ngarang Sisindiran ...................................................................... 67
BAB III: PITUDUH MEUNTEUN
A. Meunteun Kriteria Ketuntasan Minimal (KKM) ............................... 70
B. Instrumen Meunteun Umum ........................................................... 71
C. Instrumen Meunteun Husus ............................................................ 74
D. Refl eksi ......................................................................................... 77
PABUKON .......................................................................................... 79

69
Bab
I I I
Pituduh Meunteun

68 Pamekar D
Diajar BASA SUNDA
Buku Tut
19
Klompok murid tuluy ngeusian Pancén5, ku cara diskusi pikeun
nyusun cangkang sisindiran nu eusina geus disadiakeun. Salila prosés
diskusi, guru ngaping murid sarta jadi fasilitsator upama murid
manggih masalah dina diskusi.
20
Sabada pancén dipigawé, guru nugaskeun kelompok sacara acak pikeun
macakeun atawa ngagalantangkeun sisindiran hasil beubeunanganana.
Cara macakeunana bisa ogé ku ditembangkeun ngarah kelas jadi hégar.
Guru méré koméntar atawa ngalelempeng saupama aya sisindiran nu
disusun ku murid kurang merenah strukturna.
21
Sabada éta, nincak kana tahap kadua, nyaéta murid ngarang siisindiran
sorangan anu gembleng cangkang jeung eusina. Ieu pancén bisa ogé
dipigawé dina kelompok nu sarua, minangka prakték tina modél diajar
“kolaboratif ” kalawan catetan sisindiran nu dijieun ku masing-masing
murid ulah aya nu sarua.
22
Guru nugaskeun sawatara murid pikeun ngagalantangkeun atawa
ngawihkeun sisindiran beunangna sorangan sacara bagilir. Guru
ngaaprésiasi ka murid anu karyana pinunjul sarta ngumpulkeun hasil
karya murid minangka portofolio. Sisindiran anu dianggap pinunjul
ogé bisa dipublikasikeun/dipamérkeun ngaliwatan rupa-rupa média.
KAGIATAN PANUTUP
Dina kagiatan panutup guru méré kasempetan ka murid pikeun
ngaréfl éksikeun pangajaran. Contona, naon baé mangpaat nu kapetik tina
pangajaran sisindiran? Naon baé kasusah/hahalang dina pangajaran sisindiran?
Naha carana urang salaku guru geus nepikeun pangajaran kalawan hadé jeung
kaharti ku murid? Jeung sajaba ti éta.
Guru méré saran sangkan murid mikaresep sisindiran minangka bagian tina
kagiatan aprésiasi sastra, sarta manggihan mangpaat atawa hikmah tina rupa-rupa
sisindiran nu geus diulik. Kagiatan aprésiasi sastra perlu dimekarkeun pikeun
tujuan ngasah rasa kamanusaan jeung ningkatkeun darajat kabudayaan hiji
bangsa. Guru ogé perlu ngadorong murid sangkan macaan rupa-rupa référénsi
perkara sisindiran dina raraga ngajembaran pangaweruh nu patali jeung kagiatan
aprésiasi sastra.
Dina nutup pangajaran guru umajak ka murid pikeun sukuran ka Pangéran
réh geus meunang rupa-rupa élmu perkara sisindiran, jeung geus bisa ngahasilkeun
karya kréatif anu tangtu gedé gunana keur ngalatih kréativitas (karancagéan),
daya pikir, jeung daya cipta.
1
Bab
I
Pituduh Umum

A. Ngeunaan Buku Tuturus Guru
Ieu buku disusun sangkan guru meunang gambaran anu écés dina
ngalaksanakeun kagiatan pangajaran basa Sunda. Eusina ngawengku sawatara
hal.
1. Wincikan léngkah-léngkah pangajaran dina raraga méré gambaran ka guru
pikeun ngahontal kompeténsi dasar (KD) jeung indikator.
2. Susunan léngkah-léngkah kagiatan anu ngagambarkeun pangajaran nu
gumulung tur ngamalir.
3. Léngkah pangajaran nu disusun dipiharep bisa ngahontal pangalaman
diajar nu miharti (meaningfullnes) pikeun ngawangun sikep jeung paripolah
hadé, ngawasa konsép, kaparigelan mikir nu ilmiah (saintifi k), kamampuh
ngaréngsékeun masalah, karancagéan, pribadi nu sonagar (répléktif), tur
numuwuhkeun rasa basa Sunda.
4. Dadaran rupining téhnik pikeun meunteun kamampuh murid.
5. Wawaran pikeun calecer (acuan) kagiatan rémédial jeung ngajembaran
pangaweruh murid.
6. Pidangan kagiatan diajar nu silih simbeuh tur silih élédan (sharing).
7. Pituduh ngeunaan cara maké buku babon murid.
Kagiatan dina ieu buku dirarancang pikeun mekarkeun kamampuh
(sikep, kaweruh, jeung kaparigelan) murid kalawan gumulung tur rinéka. Ari
paripolahna ngawengku:
1. Muka pangajaran ku karep murid saperti maca atawa ngaregepkeun téks,
tumanya, ngawih, kaulinan, démonstrasi, pidangan masalah, jsté.
2. Nepikeun tujuan pangajaran nepi ka murid bisa nyangreb wawaran nu
ditepikeun.
3. Ngali kaweruh murid samémehna sangkan bisa ngait jeung kaweruh nu
bakal diulik.
4. Papancén nu malapah gedang sangkan murid kabantu dina nyangkem
konsép.
5. Méré lolongkrang pikeun ngalatih kaparigelan murid.
6. Méré unduring laku (umpan balik) pikeun ngukuhan pamahaman murid.
B. Padika Make Buku Tuturus Guru
Ieu buku Tuturus Guru téh mibanda kagunaan ganda, jaba ti pituduh maké
buku babon murid ogé jadi calecer (acuan) keur kagiatan pangajaran di kelas.
Guru dipiharep niténan heula sawatara hal nu dipidangkeun dina ieu buku.
2 Pamekar D
Diajar BASA SUNDA
Buku Tut
Bab II 67
PITUDUH HUSUS
16
Tabél wawangsalan:
Wawangsalanan Jawaban tarucing Katerangan
………………….. ………………….. …………………..
………………….. ………………….. …………………..
Kolom katerangan téh dibutuhkeun lantaran sok aya sisindiran anu
henteu matok kana aturan anu baku. Upamana jumlah engangna leuwih
ti dalapan, sapadana henteu matok opat jajar-opat jajar, atawa sakapeung
sok kapanggih wangun sisindiran anu sora tungtungna henteu nyeplés
murwakanti. Contona:
Jaksi belang jaksi hideung,
Pandan laut kukuncungan;
Bisi melang bissi nineung,
Imut heula urang di panungtungan.
Kembang eros sisi pilar,
Ngarambat kana jambatan,
Supados dipaké baé;
Ulah rumaos ditilar,
Jaga gé mo burung tepang,
Supados diaku baé.
17
Sabada dipigawé, hasil analisis murid dilaporkeun ka guru sarta guru
ngaévaluasi éta pancén individual tur méré koméntar saperluna upama
dibutuhkeun.
D. Ngarang Sisindiran
No Kagiatan
18
Guru ngabagi murid jadi sawatara kelompok. Anggota kelompokna
bisa dua atawa tilu urang. Ti dinya guru nerangkeun pancén nu kudu
dipigawé ku murid sakumaha anu didadarkeun dina Pancén 5. Tahap
kahiji, murid latihan heula ngalengkepan sisindiran nu eusina geus
disadiakeun, sarta tahap kadua murid kudu ngarang sisindiran kalawaan
gembleng ngawengku cangkang jeung eusina. Minangka catetan,
sisindiran anu kudu dikarang ku murid téh nyaéta wangun paparikan
atawa rarakitan, lain wawangsalan anu tingkat kasulitanana rada luhur.

66 Pamekar D
Diajar BASA SUNDA
Buku Tut
11
Sabadana, guru ngabagi murid jadi sawatara kelompok leutik. Hiji
kelompok anggotana antara 3-4 urang. Guru nerangkeun naon nu
kudu dipigawé ku kelompok sarta méré kasempetan ka murid pikeun
nanyakeun hal-hal anu teu dipikaharti.
12
Tahap mimiti, kelompok murid kudu migawé Pancén 2, nyaéta
ngaanalisis sisindiran dina tabél, utamana kudu manggihan jawaban tina
pertanyaan: kaggolong kana naon wangun jeung eusi éta sisindiran?
Guru ogé nyiapkeun tabel matrikulasi keur ngaragum jawaban murid.
13
Kelompok ngalaporkeun hasil analisisna, sarta guru ngaragum hasilna
dina tabel matrikulasi. Sabada sakabéh kelompok ngalaporkeun hasil
analisis, guru ngaévaluasi hasil pagawéan kelompok sarta ngajak diskusi
deui ka murid saupama aya hasil laporan anu béda, nepi ka ahirna
manggih kacindekan.
14
Tahap kadua, kelompok murid nu sarua dibéré pancén pikeun migawé
soal dina Pancén 3. Prosés diskusina sarua jeung prosés dina tahap mimiti,
nyaéta murid kudu manggihan jawaban: naon eusi tina tarucingan lima
wawangsalan nu aya dina tabél? Sabada bérés ngajawab soal, kelompok
ngalaporkeun hasil analisisna, sarta guru ngaragum hasilna dina tabel
matrikulasi. Sabada sakabéh kelompok ngalaporkeun hasil analisis, guru
ngaévaluasi hasil pagawéan kelompok sarta ngajak diskusi deui ka murid
saupama aya hasil laporan anu béda, nepi ka ahirna manggih kacindekan.
15
Réngsé migawé Pancén 3 jeung pancén 4, murid dibéré pancén
individual pikeun ngaanlisis sisindiran jeung wawangsalan anu séjén.
Sumbernna bisa tina buku, majalah, koran, atawa internét. Éta pancén
bisa mangrupa “tugas mandiri terstruktur”. Upamana baé, murid
ditugakeun ngumpulkeun lima paparikan, lima rarakitan, jeung lima
wawangsalan. Guru tuluy ngadadarkeun naon anu kudu dipigawé ku
murid sakumaha katerangan anu nyampak dina Pancén 4.
Laporan murid bisa mangrupa tabél, nu wangunna siga tabél dina Pancén
2 jeung Pancén 3. Keur ngajawab pertanyaan nomer 3 (Akurkeun
jeung patokan sisindiran anu umum), murid bisa nambahan kolom
katerangan keur eusi éta jawaban. Jadi, tabélna bisa kieu:
Tabél paparikan jeung rarakitan:
Sisindirannana Wangunna Eusina Katerangan
……………….. ……………….. ……………….. ………………..
……………….. ……………….. ……………….. ………………..
1. Baca heula ieu buku kalawan telik tur imeut unggal kacana.
2. Cangkem heula tiap-tiap KD jeung indikator pangajaran.
3. Tarékahan pikeun ngasupkeun KI-1 jeung KI-2 dina sakumna kagiatan
pangajaran. Guru kudu nguatan jeung ngukuhan tarékah pikeun ngawangun
sikep, kaweruh, katutg paripolah murid anu hadé.
4. Deudeul kahontalna KI-1 jeung KI-2 ku kagiatan “pembiasaan”,
5. Luyukeun tiap-tiap léngkah kagiatan dina buku tuturus guru jeung buku
Bab I 3
pieunteungeun, pituladeun, jeung kultur di sakola anu hadé.
PITUDUH UMUM
babon murid.
6. Mekarkeun gagasan rancagé dina milih padika pangajaran. Sungsi ogé kagiatan
séjén lamun kaayaan teu luyu jeung naon-naon nu geus dirarancang.
7. Rupining stratégi pangajaran nu rék dimekarkeun (kayaning murid niténan,
nanya, nyaritakeun, metakeun, ngawih, jsté.)kudu ngalibetkeun muridna
sorangan jeung ngalibetkeun warga atawa lingkungan sakola.
8. Guru dipiharep mekarkeun:
a. Métode “pengajaran aktif, inovatif, kréatif, éféktif, dan menyenangkan
(PAIKEM)”;
b. Timbang-timbang ogé maké pamarekan komunikatif jeung kontékstual;
c. Kaparigelan nanya atawa tumanya;
d. Kaparigelan muka jeung mungkas pangajaran;
e. Kaparigelan ngolah kelas jeung pidangan kelas.
9. Gunakeun media jeung sumber diajar nu aya di sabudeureun sakola atawa
patali jeung sosial budaya Sunda.
10. Alokasi waktu nyoko kana struktur kurikulum. Guru bisa nangtukeun
sorangan alokasi waktu luyu jeung minggu éféktif, situasi katut kaayaan di
sakola.
11. Dina sataun ajaran kelas X aya salapan materi anu kudu dibagi ku guru
kalawan proporsional keur dua seméstereun. Kudu ditimbang-timbang ogé
alokasi waktu antara seméster I jeung seméster II sangkan pangajaran bisa
ditepikeun luyu jeung alokasi waktu anu nyampak.
12. Unggal matéri galeuh rata-rata dirarancang keur sabulaneun (4 x
lawungan).
13. Kagiatan dina minggu kahiji dimimitian ku niténan bahan, karep réséptif
(ngaregepkeun jeung maca), minggu kadua mangrupa kagiatan nyoba jeung
ngulik, ari minggu katilu jeung kaopat ngalarapkeun atawa midangkeun
(kagiatan kréatif nulis jeung nyarita) hasil tina minggu kahiji jeung
kadua. Murid digiring sangkan kaasah daya nalar jeung mikirna kalawan
ngaleunjeur. Kagiatan dirarancang pikeun méré lolongkrang tumanya jeung
ngali wawaran nu deukeut jeung murid.

14. Hasil pagawéan murid jeung bukti peunteun bisa dikumpulkeun dina
portofolio murid.
15. Pikeun tarékah ngoméan diri jeung minggu éféktif, jieun catetan réfl eksi
sanggeus hiji téma atawa bahan réngsé katepikeun.
16. Deudeul murid sina resepeun kana basa Sunda sarta yakinkeun yén manéhna
téh cerdas tur bisa.
17. Sangkan tujuan pangajaran kahontal, guru ogé perlu saregep, enya-enya,
tur sabar dina nyanghareupan murid. Ari sababna, kamampuh murid téh
béda-béda. Katambah-tambah teu sakumna padika pangajaran loyog pikeun
sakumna guru, murid, tempat, waktu, jeung bahan ajar.
C. Tatapakan Formal
Bahan ajar basa Sunda anu dipidangkeun dina ieu buku dumasarkana
Kurikulum 2013, ngawengku kasang tukang, karakteristik, jeung tujuanan.
Kurikulum basa Sunda atawa Kompetensi Inti jeung Kompetensi Dasar (KIKD)
Mata Pelajaran Basa jeung Sastra Sunda disusun jeung dikaluarkeun ku Balai
Pengembangan Bahasa Daerah dan Kesenian (BPBDK), Dinas Pendidikan
Provinsi Jawa Barat. Lamun disusud ka luhurna, ngindungna mah tangtu waé
kana Kurikulum Tingkat Nasional, da nu ieu mah kaasup kana Kurikulum
Daerah (Kurda).
Kurikulum Basa Sunda anu disusun ku BPBDK téh diwincik jadi KIKD, luyu
jeung pola struktur Kurikulum Nasional. KIKD disusun mangrupa struktur anu
maneuh, tur salawasna kudu jadi padoman dina kagiatan diajar-ngajar. Cindekna,
sajeroning guru ngajarkeun basa Sunda, dipahing méngpar tina katangtuan KIKD,
téma, jeung alokasi waktu. Ari dina lebah milih bahan katut ngajarkeunana mah
guru dibéré lolongkrang keur ngembangkeun karancagéanana.
Ieu buku poma ulah dianggap hiji-hijina sumber keur tuturus guru. Ari
sababna, naon-naon nu diperedih ku KIKD téh moal sagemblengna kacumponan
mun ukur ngandelkeun tina hiji sumber. Kudu aya sumber-sumber lianna pikeun
pangrojong kagiatan diajar-ngajar, di antarana média massa, bagbagan paélmuan
lianna, jeung kondisi sosial budaya masarakat Sunda. Nya ka lebah dinya pisan
guru kudu rancingeus pikeun néngan jeung ngungkab bahan pangrojong
sangkan KIKD bisa kahontal jeung kacumponan.
D. Sistim, Prinsip, jeung Pamarekan Pangajaran
Sakabéh matéri dina ieu buku diluyukeun jeung sistem pidangan buku
babon murid, nu dipidangkeun maké sistem spiral; dimitian ti nu babari heula,
4 Pamekar D
Diajar BASA SUNDA
Buku Tut
Bab II 65
PITUDUH HUSUS
5
Guru nitah juru catur ti unggal kelompok anyar pikeun nepikeun
hasil diskusi kelompokna. Cara ngabagi peresentasi diluyukeun jeung
jumlah kelompok. Upamana, mun kelompok anyar téh aya opat
kelompok, unggal kelompok kabagéan pikeun nepikeun jawaban
dua jawaban séwang sacara bagilir. Waktu hiji kelompok nepikeun
jawabanana, kelompok séjén bisa mairan bisi aya jawaban anu teu sarua
atawa aya nu kudu dilelempeng (dikoréksi).
6
Sabada juru catur unggal kelompok nepikeun jawabanan, guru
nyindekkeun hasil diskusi.
B. Nyangkem Sisindiran
No Kagiatan
7
Dina ieu bagian, guru ngaasosiasikeun hasil diskusi kelompok kana
pedaran nu aya dina Bagian B. Pedaran utamana difokuskeun kana
usaha ngajembaran pangaweruh murid perkara sisindiran. Dina ieu
bagian, aya hadéna guru mawa conto sisindiran séjénna, boh nu
mangrupa buku, kliping koran, jeung sajabana.
8
Kagiatanana bisa dimimitian ku nugaskeun murid maca pedaran
dina bagian B (Mikawanoh Puisi Guguritan) kalawan gemet di jero
haté. Sabadana guru muka kasempetan ka murid pikeun nepikeun
pertanyaan atawa ngadiskusikeun hal-hal nu kurang dipikaharti.
9
Murid ditugaskeun nyatetkeun hal-hal penting tina éta pedaran keur
ngajembaran pangaweruhna.
C. Ngaanalisis Sisindiran
No Kagiatan
10
Dina ieu bagian, aya tilu pancén nu kudu dipigawé ku murid, nyaéta
Pancén 2 jeung pancén 3, jeung Pancén 4. Pancén 2 jeung tilu kudu
dipigawé ku kelompok, sedengkeun Pancén 4 kudu dipigawé sacarra
individual.
Guru nugaskeun murid pikeun ngimeutan soal-soal dina Pancén
2 jeung 3. Murid ogé ditugaskeun keur nyirian kekecapan anu teu
dipikaharti, sarta sina disusun jadi glosarium keur ditéangan hartina
ngagunakeun bantuan kamus basa Sunda.

Tahap I Tahap I
64 Pamekar D
Diajar BASA SUNDA
Buku Tut
2
Murid tuluy disina maca éta conto sisindiran di jero haté kalawan
daria. Salila maca murid dititah nyirian kekecapan anu teu hartina teu
pati dipikapaham. Upamana aya sawatara kecap anu teu kaharti, ku
murid kudu disusun mangrupa glosarium anu engké kudu ditéangan
hartina dina kamus basa Sunda. Ieu tarékah téh minangka cara keur
ngajembaran kabeungharan kecap basa Sunda.
3.
Sabada bérés maca conto sisindiran, murid dibagi jadi sawatara kelompok
pikeun diskusi jeung ngajawab pertanyaan dina Pancén 1. Jumlah
kelompokna diluyukeun jeung kabutuhan. Upamana diwangun jadi
8 kelompok. Kelompok 1 ngajawab pertanyaan nomer 1, kelompok
kadua ngajawab pertanyaan nomer 2, jeung saterusna. Sabada diskusi
di kelompokna séwang-séwangan minangka tahap kahiji, anggota
kelompok néangan batur ti kelompok anu béda minangka tahap kadua,
nepi ka kawangun kelompok anyar nu anggotana ngawengku anggota
kelompok 1nepi ka kelompok 8. Kelompok anyar dibéré pancén
pikeun nyusun jawaban pertanyaan ti nomer 1 nepi ka 8. Hartina, di
kelompok anyar bakal nyampak dalapan jawaban murid.
Mun digambarkeun rposésna siga ieu di handap:
KELOMPOK 1
(Ngajawab
pertannyaan
nomer 1)
KELOMPOK 2
(Ngajawab
pertannyaan
nomer 2)
KELOMPOK 3
(Ngajawab
pertannyaan
nomer 3)
KELOMPOK 4
(Ngajawab
pertannyaan
nomer 4)
KELOMPOK 5
(Ngajawab
pertannyaan
nomer 5)
KELOMPOK 6
(Ngajawab
pertannyaan
nomer 6)
KELOMPOK 7
(Ngajawab
pertannyaan
nomer 7)
KELOMPOK 8
(Ngajawab
pertannyaan
nomer 8)
Tahap II
KELOMPOK ANYAR
(Hiji wakil ti kelompok
nu dalapan ngahiji
ngawangun kelompok
anyar keur nyusun
jawaban pertanyaan 1
nepi ka pertanyaan
nomer 8)
4
Kelompok anyar kudu ngabahas deui jawaban nu dibawa ku anggota
kelompokna bisi aya nu kudu disampurnakeun. Lian ti éta kelompok
anyar kudu milih salah sahiji anggotana pikeun jadi juru catur keur
nepikeun jawaban di hareupeun kelas.
terus ningkat ka nu hésé. Heula pandeurina nyusun bahan anu dumasar kana
babari héséna téh tumerap kana saban pangajaran.
Sistem spiral anu dignakeun dina ieu buku dumasar kana prinsip proporsional,
tur tahapan (gradasina) henteu patarenggang. Hal ieu bisa tumerap dina wangun
lahiriahna (panjang-pondokna, basajan-kompleksna) kecap, kalimah, atawa
wacana, bisa deuih dina eusi atawa substansina (gampang-henteuna).
Bab I 5
PITUDUH UMUM
E. Standar Kompetensi Lulusan (SKL)
Ranah SD/MI SMP/MTs
SMA/SMK/
MA/MAK
Sikep Nampa, ngajalankeun, ngajénan, jeung ngamalkeun
Pribadi nu iman, ahlak mulya, percaya diri jeung tanggung jawab
dina patali marga kalawan merenah jeung lingkungan masarakat,
alam sabudeureun, sarta dunya katut adabna.
Kaparigelan
Nampa, nanya, nyoba, ngolah, midangkeun, nalar, jeung
ngalarapkeun
Pribadi nu mampuh mikir jeung lumampah kalawan merenah tur
rancagé dina ranah nyamuni (abstrak) jeung nembrak (konkrit).
Kaweruh Mikanyaho, nyangkem, nerangkeun, ngolah, jeung meunteun.
Pribadi nu ngawasa élmu kaweruh, téhnologi, seni budaya, sarta
wawasan kamunasaan, kabangsaan, kanagaraan, jeung paradaban.
F. Proses Pangajaran
Prosés pangajaran lumangsung maké pamarekan saintifi k, anu léngkah-léngkahna:
1. Niténan (mengamati), ku cara maca, ngaregepkeun, atawa nongton;
2. Nanya (menanya), ku cara ngayakeun tanya jawab atawa sawala;
3. Nalar (menalar/mengasosiasi), ku cara nambahan kaweruh anu leuwih
jembar;
4. Nyungsi atawa nyoba (eksplorasi/eksperimen);
5. Midangkeun, ngedalkeun, atawa nepikeun (mengkomunikasikan)
6. Ngawangun ramatloka (networking) ku cara néangan bahan tina sumber anu
lian.

G. Kompetensi Inti (KI) jeung Kompetensi Dasar (KD)
Kelas X SMA/SMK/MA/MAK
KOMPETENSI INTI (KI) KOMPETENSI DASAR (KD)
10.1 Menghayati dan mengamalkan
ajaran agama yang dianutnya.
6 Pamekar D
Diajar BASA SUNDA
Buku Tut
10.1.1 Mensyukuri anugerah Tuhan akan
keberadaan bahasa Sunda dan
menggunakannnya sesuai dengan
kaidah dan konteks sosial budaya
sebagai sarana komunikasi melalui
teks BIANTARA, PAGUNEMAN,
BIOGRAFI dan OTOBIOGRAFI,
AKSARA SUNDA, DONGENG,
CARITA WAYANG, CARPON,
GUGURITAN, DAN
SISINDIRAN.
10.2 Menghayati dan mengamalkan
perilaku jujur, disiplin,
tanggungjawab, peduli (gotong
royong, kerjasama, toleran,
damai), santun, responsif dan
proaktif dan menunjukkan
sikap sebagai bagian dari solusi
atas berbagai permasalahan
dalam berinteraksi secara efektif
dengan lingkungan sosial dan
alam serta dalam menempatkan
diri sebagai cerminan bangsa
dalam pergaulan dunia.
10.2.1 Menunjukkan perilaku jujur,
disiplin, peduli, santun, dan proaktif
dalam berbahasa Sunda untuk
memahami BIANTARA dan
PAGUNEMAN.
10.2.2 Menunjukkan perilaku jujur,
disiplin, dan tanggung jawab dalam
berbahasa Sunda untuk memahami
BIOGRAFI dan OTOBIOGRAFI
serta AKSARA SUNDA. 10.2.3
Menunjukkan perilaku jujur, disiplin,
dan peduli dalam berbahasa Sunda
untuk memahami DONGENG,
CARITA WAYANG,CARPON,
GUGURITAN, dan SISINDIRAN
10.3 Memahami, menerapkan,
menganalisis pengetahuan
faktual, konseptual, prosedural
berdasarkan rasa ingintahunya
tentang ilmu pengetahuan,
teknologi, seni, budaya, dan
humaniora dengan wawasan
kemanusiaan, kebangsaan,
kenegaraan, dan peradaban
terkait fenomena dan kejadian,
serta menerapkan pengetahuan
prosedural pada bidang kajian
yang spesifi k sesuai dengan
bakat dan minatnya untuk
memecahkan masalah.
0.3.1 Mengidentifi kasi dan menganalisis
teks BIANTARA sesuai dengan
kaidah-kaidahnya.
10.3.2 Mengidentifi kasi dan menganalisis
teks PAGUNEMAN sesuai dengan
kaidah- kaidahnya.
10.3.3 Mengidentifi kasi dan
menganalisisteks BIOGRAFI dan
OTOBIOGRAFI sesuai dengan
kaidah-kaidahnya.
menganalisisteks AKSARA
SUNDA sesuai dengan kaidah-kaidahnya.
Bab II 63
PITUDUH HUSUS
Pa n g a j a r a n 9
SISINDIRAN
KAGIATAN AWAL
Dina unggal lawungan guru ngabsén murid sarta nyiapkeun pangajaran
sisindiran. Guru ogé ngajak murid pikeun sukuran ka Pangéran réh geus bisa
deui diajar basa Sunda pikeun alat komunikasi jeung papada manusa dina
kahirupan sapopoé, boh sacara lisan boh sacara tinulis.
Di awal pangajaran guru ogé nerangkeun yén basa Sunda geus
dimangpaatkeun ti baheula keur nuliskeun rupa-rupa masalah. Di antarana
dipaké keur nepikeun rupaning kabeungharan budaya, upamana dipaké
dina sisindiran. Guru bisa ngayakeun tanya jawab jeung murid keur ngagali
pangawruh awal murid patali jeung sisindiran. Alus lamun aya conto sisindiran
anu populer keur ngahudang ingetan murid ngeunaan sisindiran. Atawa, bisa
ogé milih hiji lagu anu rumpakana maké sisindiran samodel “Bubuy Bulan”,
“És Lilin”, atawa “Sorban Palid”.
Guru ogé ngajak murid pikeun aub leuwih daria kana matéri sisindiran
ku cara némbongkeun buku sisindiran atawa gambar/foto nu keur sisindiran
nu sumberna tina koran, majalah, atawa internét. Diterangkeun yén sanajan
sisindiran mangrupa sastra lisan nu geus heubeul pisan ayana, tapi nepi ka
kiwari dipaké kénéh ku masarakat Sunda keur rupa-rupa kaperluan.
Guru nepikeun tujuan pangajaran sisindiran luyu jeung pamaredih Kompeténsi
Dasar jeung indikator nu dipiharep. Di antarana baé murid bisa manggihan ciri-ciri
puisi sisindiran, maham padika puisi sisindiran, nyebutkeun fungsi sisindiran
dina kagiatan komunikasi, sarta bisa ngarang sisindiran ku sorangan.
KAGIATAN INTI
A. Mikawanoh Sisindiran
No Kagiatan
1
Murid diwanohkeun kana sababaraha conto sisindiran di Bagian A.
Saméméh dibaca alusna murid sina niténan heula wangun karanganana.
Upamana niténan pada jeung padalisanana, kekecapanana, jeung
sajabana.

KAGIATAN PANUTUP
pangajaran guguritan? Naon baé kasusah/hahalang dina ieu pangajaran? Naha
carana urang salaku guru geus nepikeun pangajaran kalawan hadé jeung kaharti
ku murid? Jeung sajaba ti éta.
Guru méré saran sangkan murid resep maca guguritan minangka bagian
tina kagiatan aprésiasi sastra, sarta manggihan mangpaat atawa hikmah tina éta
karangan. Kagiatan aprésiasi sastra perlu dimekarkeun pikeun tujuan ngasah rasa
kamanusaan jeung ningkatkeun darajat kabudayaan hiji bangsa. Guru ogé perlu
ngadorong murid sangkan macaan rupa-rupa référénsi perkara guguritan dina
raraga ngajembaran pangaweruh nu patali jeung kagiatan aprésiasi sastra.
Dina nutup pangajaran guru umajak ka murid pikeun sukuran ka Pangéran réh
geus meunang rupa-rupa élmu perkara guguritan, jeung geus bisa ngahasilkeun
karya kréatif anu tangtu gedé gunana keur ngalatih kréativitas (karancagéan),
daya pikir, jeung daya cipta.
110.3.5 Mengidentifi kasi, menganalisis,
dan membandingkan DONGENG
dan CARITA WAYANG sesuai
dengan kaidah-kaidahnya.
Bab I 7
PITUDUH UMUM
10.3.6 Mengidentifi kasi
danmenganalisisCARPONsesuai
menganalisisGUGURITAN sesuai
menganalisisSISINDIRANsesuai
10.4 Mengolah, menalar, dan
menyaji dalam ranah konkret
dan ranah abstrak terkait
dengan pengembangan dari
yang dipelajarinya di sekolah
secara mandiri, dan mampu
menggunakan metoda sesuai
kaidah keilmuan.
10.4.1 Menyusun, menanggapi,
dan memperagakan teks
BIANTARAsesuai dengan kaidah-kaidahnya.
10.4.2 Menyusun,menanggapi,
dan memperagakan teks
PAGUNEMAN sesuai dengan
kaidah- kaidahnya.
10.4.3 Menyusun, menanggapi, dan
membandingkan teks BIOGRAFI
dan OTOBIOGRAFI sesuai
10.4.4 Menyusun dan menyunting
teks pendek yang menggunakan
AKSARA SUNDA sesuai dengan
kaidah-kaidahnya.
10.4.5 Menanggapi dan mengekspresikan
DONGENG dan CARITA
WAYANG sesuai dengan kaidah-kaidahnya.
CARPON sesuai dengan kaidah-kaidahnya.
GUGURITAN sesuai dengan
kaidah-kaidahnya secara lisan dan
tulisan.
SISINDIRAN sesuai dengan
kaidah-kaidahnya secara lisan dan
tulisan.

8 Pamekar D
Diajar BASA SUNDA
Buku Tut
H. Péta Konsép
17
Kagiatanana bisa dimimitian ku méré motivasi ka murid sangkan
murid sumanget migawé tugas. Upamana ku cara nepikeun ieu hal di
handap:
- Ngarang guguritan téh bisa dianggap kagiatan keur miara jeung
ngamumulé kabudayaan sorangan. Mun dibanding jeung sajak,
guguritan leuwih némbongkeun warna kabudayaan lokal.
- Ngaarang guguritan ogé bisa dipaké cara keur ngalatih daya pikir
jeung daya cipta, utamana dina cara néangan kekecapan anu
merenah jeung nyusunna jadi hiji karangan anu mandiri.
- Eusi guguritan bisa ngébréhkeun rasa jeung pikiran, anu bisa
jadi aya mangpaatna keur batur. Bisa keur hiburan, keur babagi
informasi, atawa ngungkab rasa kamanusaan.
- Saupama alus, hasil karangan bisa dipubublikasikeun, boh
ngaliwatan webiste, blog, atawa dina koran jeung majalah. Copelna
bisa ditémpél di majalah dingding sakola.
18
Murid ditugaskeun pikeun ngimeutan léngkah-léngkah Pancén 4,
nepi ka kapaham enya-enya ku murid. Guru ogé méré kasempetan
ka murid pikeun nepikeun pertanyaan upama aya hal-hal anu teu
kaharti.
19
Murid ngarang guguritan luyu jeung tema anu dipilihna sarta
ngéstokeun aturan pupuhna (guru lagu, guru wilangan, jeung watekna).
Dina ieu prosés guru méré kabébasan pikeun murid, utamana dina
néangan insprirasi keur bahan karangan. Guru ogé bisa ngaalarapkeun
modél pembelajaran kolaboratif, ku cara méré saran ka murid pikeun
diajar babarengan, silih bantuan, atawa silih tukuer informasi. Murid
anu boga kamampuan anu punjul bisa méré bantuan ka murid séjénna,
atawa méré bongbolongan ka babaturanana nu nyanghareupan
rupaning masalah sajeroning prosés ngarang.
20
Guru ngaping rposés diajar murid, sarta jadi pasilitator atawa sumber
informasi upama diperlukeun.
21
Murid ngumpulkeun karanganana sarta diajén ku guru. Saupama
kapanggih aya karya murid anu punjul, guru bisa méré aprésiasi atawa
méré ‘reward”. Sakabéh karangan murid tuluy disusun jadi portofolio
atau disusun jadi antologi karya murid. Karangan nu punjul téa bisa
dipublikasikeun ku rupa-rupa cara keur ngahudang sumanget murid.

60 Pamekar D
Diajar BASA SUNDA
Buku Tut
10
Murid ditugaskeun nyatetkeun hal-hal penting tina éta pedaran keur
ngajembaran pangaweruhna.
C. Ngaanalisis Puisi Guguritan
No Kagiatan
11
Sabada diwanohkeun kana conto puisi guguritan jeung mikapaham
pedaranana, murid dibéré tugas pikeun ngaanalisis puisi guguritan anu
béda. Guru
méré pancén ka murid maca guguritan “Nimat Teuing Cai Jamjam”
karangan Yus Rusyana dina Bagian C. Alus lamun aya nu nyontoan
nembangkeun éta guguritan sapada atawa dua pada.
12
Sabadana, murid dibagi jadi 5 kelompok pikeun diskusi jeung ngajawab
pertanyaan dina Pancén 2. Kelompok 1 ngajawab pertanyaan nomer
1, kelompok kadua ngajawab pertanyaan nomer 2, jeung saterusna.
Sabada diskusi di kelompokna séwang-séwangan, anggota kelompok
néangan batur ti kelompok anu béda nepi ka kawangun kelompok
anyar keur nyusun jawaban anu lengkep ti nomer 1 nepi ka 5. Nepi
ka ahirna sakabéh murid meunang pamahaman anu gembleng kana
sakabéh pertanyaan jeung jawaban sakumaha anu diperedih dina
Pancen 2.
13
kelompokna bisi aya nu kudu disampurnakeun.
14
Guru nugaskeun ka unggal kelompok pikeun nepikeun hasil laporan
diskusina, anu tuluy disaruakeun jeung jawaban kelompok séjén. Salila
ngabandungan laporan murid, guru ngarangkum unggal jawaban dina
matrik keur jadi dasar dina nyindekkeun hasil diskusi.
15 Guru nyindekkeun hasil diskusi.
D. Ngarang jeung Nembangkeun Guguritan
No Kagiatan
16
Dina ieu bagian guru nugaskeun murid sacara individual pikeun
nyobaan ngarang gugritan maké daya ciptana sorangan sarta éta hasil
karanganana dicobaan pikeun ditembangkeun luyu jeung pupuh anu
digunakeunana.
9
Bab
I I
Pituduh Husus
Dina ieu bab didadarkeun léngkah-léngkah pangajaran anu kudu
dipilampah ku guru dina ngalaksanakeun pangajaran basa Sunda. Perlu
dicatet yén ieu wincikan téh minangka tarékah minimal nu kudu dipilampah
ku guru dina nuyun murid ngahontal kompeténsi nu dipiharep. Dina harti, guru
dipiharep bisa mekarkeun kalawan rancagé ieu wincikan nepi ka kapanggih
léngkah-léngkah anu leuwih masagi. Luyu jeung pamarekan dina Kurikulum
2013, murid diperedih gedé kawanina tur kadaék dina ngoréhan kaweruh
perkara basa jeung sastra Sunda, anu engkéna dipiharep bisa parigel maké basa
Sunda. Dampakna murid boga sikep anu hadé kana basa jeung sastra Sunda
katut hirup kumbuhna, bari teu mopohokeun sikep anu utama. Keur ngahontal
éta tujuan, peran jeung karancagéan guru kacida diperlukeunana.

BIANTARA
10 Pamekar D
Diajar BASA SUNDA
Buku Tut
KAGIATAN AWAL
Dina unggal lawungan guru ngabsén murid sarta niténan kasang tukang
jeung kamampuh unggal-unggal muridna dina ngawasa pangajaran basa Sunda.
Guru ogé ngajak murid pikeun sukuran réh Pangéran geus ngaanugrahkeun
basa Sunda ka urang pikeun alat komunikasi sapopoé jeung papada manusa.
Guru ngajak murid niténan rupa-rupa conto digunakeunana basa dina
komunikasi sapopoé, boh dina situasi formal atawa teu formal. Dina muka
pangajaran guru ngajak murid pikeun narékahan paham kana matéri biantara
ku cara némbongkeun gambar atawa muter rékaman biantara, boh nu mangrupa
rekaman CD/Kasét boh nu mangrupa fi le komputer. Guru ogé bisa ngayakeun
tanya jawab keur ngagali pangaweruh awal murid perkara biantara dina basa
Sunda.
Di awal pangajaran guru ogé nepikeun tujuan pangajaran biantara luyu
jeung pamaredih Kompeténsi Dasar jeung indikator nu dipiharep. Di antarana
baé murid bisa nyebutkeun struktur teks biantara, bisa ngaidéntifi kasi struktur
teks biantara nu nyampak dina téks, bisa ngaanalisis aspék-aspék kabasaan
nu nyampak dina teks biantara, bisa nyusun téks biantara sorangan kalawan
ngagunakeun basa Sunda anu merenah, mikapaham padika nepikeun biantara,
sarta bisa ngagalantangkeun biantara di hareupeun kelas kalawan ngagunakeun
sora, lentong, jeung wirahma anu merenah.
KAGIATAN INTI
A. Maca Téks Biantara
No Kagiatan
1
Murid diwanohkeun kana conto téks biantara, tuluy guru nitah maca
éta téks di jero haté bari diwawadian sina ngimeutan rupaning aspék nu
kakandung dina éta téks. Upamana strukturna, masalah nu dibiantarakeun,
suasanana, jeung dina acara naon éta biantara ditepikeun.
Bab II 59
PITUDUH HUSUS
5
kelompokna bisi aya nu kudu disampurnakeun.
6
Guru nugaskeun murid pikeun nyusun laporan kelompok, nyaéta
nyusun jawaban dina Pancén 1 kalawan tartib ti nomer hiji nepi ka
nomer 8. Sabadana, juru catur ti unggal kelompok nepikeun hasil
laporan kelompokna. Jawaban ti unggal kelompok ku guru dirangkum
dina tabél matrikulasi pikeun jadi dasar dina nyusun kacindekan diskusi.
Waktu hiji kelompok nepikeun jawabanana, kelompok séjén bisa
mairan bisi aya jawaban anu teu sarua atawa aya nu kudu dilelempeng
(dikoréksi).
7
Guru nyindekkeun hasil diskusi. Hasil kacindekan kudu difokuskeun
kana hal-hal ieu di handap:
- Puisi guguritan boga patokan anu mandiri, luyu jeung patokan
pupuh nu digunakeunana. Ngawengku patokan pada jeung
padalisan (guru wilangan), patokan sora tungtung padalisan (guru
lagu), jeung patokan sipat pupuh nu digunakeun.
- Hiji guguritan biasana dikarang dina hiji pupuh, henteu dina
rupa-rupa pupuh siga dina wawacan.
- Eusi puisi guguritan biasana nepikeun gagasan, pikiran, atawa rasa,
ti batan ngadadarkeun hiji perkara nu sipatna prosais.
- Minangka puisi heubeul, guguritan biasana dikarang keur
ditembangkeun, lain bacaeun di jero haté. Munasabah lamun réa
guguritan ngahaja dikarang keur kaperluan pagelaran tembang
(Cianjuran). Sanajan kitu, réa ogé kiwari guguritan ngahaja
dikarang keur muatkeuneun di media massa atawa diterbitkeun
mangrupa buku.
B. Mikawanoh Puisi Guguritan
No Kagiatan
8
usaha ngajembaran pangaweruh murid perkara guguritan. Dina ieu
bagian, aya hadéna guru mawa réa conto guguritan, boh nu mangrupa
rekaman, buku, kliping koran, jeung sajabana.
9
Kagiatanana bisa dimimitian ku nugaskeun murid maca pedaran
dina bagian B (Mikawanoh Puisi Guguritan) kalawan gemet di jero
haté. Sabadana guru muka kasempetan ka murid pikeun nepikeun
pertanyaan atawa ngadiskusikeun hal-hal nu kurang dipikaharti.

Tahap I Tahap I
58 Pamekar D
Diajar BASA SUNDA
Tahap II
Buku Tut
KAGIATAN INTI
A. Maca Teks Guguritan
No Kagiatan
1
Murid diwanohkeun kana conto karangan guguritan nu judulna
“Asih Indung” karangan Resmiati. Saméméh dibaca alusna murid sina
niténan heula wangun karanganana. Upamana niténan pada jeung
padalisanana, kumaha basana, judulna, jeung sajabana
2
Murid tuluy disina maca éta guguritan di jero haté kalawan daria.
Salila maca murid dititah nyirian kekecapan anu teu hartina teu pati
dipikapaham. Upamana aya sawatara kecap anu teu kaharti, ku murid
kudu disusun mangrupa glosarium anu engkéna kudu ditéangan
3
Sabada bérés maca guguritan “Asih Indung” di jero haté, guru nyontoan
atawa nugaskeun salah saurang murid nembangkeun éta guguritan ku
pupuh Kinanti.
4.
Sabadana, murid dibagi jadi 8 kelompok pikeun diskusi jeung ngajawab
pertanyaan dina Pancén 1. Kelompok 1 ngajawab pertanyaan nomer
1, kelompok kadua ngajawab pertanyaan nomer 2, jeung saterusna.
Sabada diskusi di kelompokna séwang-séwangan minangka tahap kahiji,
anggota kelompok néangan batur ti kelompok anu béda minangka
tahap kadua, nepi ka kawangun kelompok anyar nu anggotana
ngawengku anggota kelompok 1nepi ka kelompok 8. Kelompok anyar
dibéré pancén pikeun nyusun jawaban pertanyaan ti nomer 1 nepi ka
8. Hartina, di kelompok anyar bakal nyampak dalapan jawaban murid.
Mun digambarkeun posésna siga ieu di handap:
KELOMPOK 1
(Ngajawab
pertannyaan
nomer 1)
KELOMPOK 2
(Ngajawab
pertannyaan
nomer 2)
KELOMPOK 3
(Ngajawab
pertannyaan
nomer 3)
KELOMPOK 4
(Ngajawab
pertannyaan
nomer 4)
KELOMPOK 5
(Ngajawab
pertannyaan
nomer 5)
KELOMPOK 6
(Ngajawab
pertannyaan
nomer 6)
KELOMPOK 7
(Ngajawab
pertannyaan
nomer 7)
KELOMPOK 8
(Ngajawab
pertannyaan
nomer 8)
KELOMPOK ANYAR
nu dalapan ngahiji
ngawangun kelompok
anyar keur nyusun
nepi ka pertanyaan
nomer 8)
Bab II 11
PITUDUH HUSUS
2
Guru ngabagi murid jadi opat kelompok pikeun ngadiskusikeun téks
biantara. Tugasna:
1) Kelompok I ngaanalisis struktur téks biantara ka-1.
Alat analisisna bisa ditingali dina pertanyaan nomer hiji dina
pancén ka-1 buku murid. Contona:
Bagian Bubuka
Paragraf ka ….
Paragraf ka ….
Jst
Bagian Eusi
Paragraf ka ….
Paragraf ka ….
Jst
Bagian panutup
Paragraf ka ….
Paragraf ka ….
Jst
2) Kelompok II ngaanalisis masalah nu ditepikeun ku nu biantara.
Dina ngaanalisis masalah nu kakandung dina biantara, murid
kudu nandaan (nyirian) kalimah-kalimah konci anu ngadeudeul
kana masalah nu ditepikeun ku nu biantara. Kelompok tuluy
nyusun laporan diskusina ku cara nyusun karangan pondok anu
ngadadarkeun “masalah poko” nu jadi bukur catur nu biantara.
3) Kelompok III ngaanalisis biantara tina jihad suasana anu mungkin
timbul waktu éta biantara ditepikeun. Upamana, tina masalah nu
ditepikeun ku nu biantara, katémbong sumanget nu biantara nu
hayang ngagedurkeun sumanget hadirin keur merangan narkoba.
Minangka laporan kelompok, murid kudu nyusun karangan
pondok anu ngadadarkeun “suasana” nu bisa dittimbulkeun waktu
éta biantara ditepikeun.
4) Kelompok IV ngaanalisis biantara tina jihad ka saha éta biantara
pantesna ditepikeun. Upamana baé ka murid, ka para pamuda,
ka masarakat réa, atawa ka kelompok-kelompok anu tangtu.
Dina nangtukeun saha-sahana anu bisa jadi “obyék” éta biantara,
kelompok kudu nepikeun ogé alesan-alesan ku naon éta “obyek”
merenah keur ngabandungan éta biantara.

Sabada réngsé migawé tugasna séwang-séwangan, unggal kelompok
ngalaporkeun hasil diskusi kelompokna di hareupeun balaréa. Nalika
hiji kelompok ngalapokeun hasil analisisna, kelompok séjénna bisa
mairan.
4 Guru nyindekkeun hasil diskusi kelompok.
B. Nyangkem Struktur Biantara
No Kagiatan
12 Pamekar D
Diajar BASA SUNDA
Buku Tut
5
Sabada ngalaksanakeun kagiatan maca téks jeung ngadiskusikeun téks
biantara jeung rupaning aspékna. Guru méré pancén ka murid pikeun
neuleuman pedaran nu aya dina bagian B (Nyangkem Struktur Biantara).
Sacara individual murid dibéré pancén ngaasosiasikeun atawa nganalar
rupaning pangaweruh nu kacangkem dina kagiatan diskusi kelompok
jeung pangaweruh ngeunaan struktur biantara dina bagian pedaran.
C. Neuleuman Padika Biantara
No Kagiatan
6
Guru ogé méré pancén ka murid pikeun neuleuman pedaran dina
bagian C (Neuleuman Padika Biantara). Dina ieu bagian, guru leuwih
museurkeun panitén murid kana kumaha cara nepikeun biantara anu
hadé. Hal ieu dilakonan pikeun méré pangaweruh ka murid ngeunaan
téhnik biantara anu hadé.
7
Saméméh nepikeun padika “TAMAN” sakumaha anu dipedar dina
bagian C, aya hadéna guru méré conto biantara mangrupa rekaman
atawa vidéo. Upamana biantara salah saurang inohong anu kawentar
alus dina nepikeun biantara di hareupeun balaréa (publik), boh dina
basa Sunda boh dina basa séjén.
8
Sabada rekaman atawa conto biantara diwanohkeun ka murid, guru
tuluy ngajak murid ngaanalisis éta biantara maké unsur “TAMAN”
(tatag henteu nyaritana, aktual henteu témana, munel henteu eusina,
alus henteu basana, jeung naha biantarana téh ngandung wirahma atawa
henteu). Dina ieu kagiatan, murid bisa dibagi jadi lima kelompok anu
masing-masingna ngaanalisis salah sahiji unsur “TAMAN”. Leuwih
réa conto anu diwanohkeun bakal leuwih variatif jeung leuwih hadé.
Bab II 57
PITUDUH HUSUS
GUGURITAN
KAGIATAN AWAL
Dina unggal lawungan guru ngabsén murid sarta nyiapkeun pangajaran nu
patali jeung guguritan. Guru ogé ngajak murid pikeun sukuran ka Pangéran réh
geus bisa deui diajar basa Sunda pikeun alat komunikasi jeung papada manusa
dina kahirupan sapopoé, boh sacara lisan boh sacara tinulis. Dina wangun tinulis,
basa Sunda dimangpaatkeun ku para bujangga atawa pangarang keur ngarang
guguritan, nu geus lumangsung ti abad ka-19 kénéh.
Di awal pangajaran guru ngayakeun apersepsi atawa ngagali kamampuh awal
murid patali jeung guguritan. Upamana ku nembangkeun sawatara guguritan nu
maké pupuh anu populér. Upamana Kinanti, Sinom, Asmarandana, atawa Pucung.
Contona baé guguritan “Éling-éling mangka éling”, atawa “Budak Leutik bisa
ngapung”. Tuluy diayakeun tanya jawab, contona: “naha hidep kungsi ngadéngé
éta guguritan? Di mana? Jeung sajabana. Alus upama tuluy nugaskaeun ka salah
saurang murid pikeun nembangkeun éta guguritan di hareupeun kelas.
Guru ogé ngajak murid pikeun aub leuwih daria kana matéri guguritan
ku cara némbongkeun sawatara rekaman, buku, atawa kliping koran/majalah
nu kungsi wangun guguritan. Ditarékahan sangkan minat murid keur ngulik
guguritan leuwih gedé tur timbul kapanasaranana pikeun hayang nyaho leuwih
jero.
Guru nepikeun tujuan pangajaran guguritan luyu jeung pamaredih
Kompeténsi Dasar jeung indikator nu dipiharep. Di antarana baé murid bisa
nyebutkeun ciri-ciri wangun puisi guguritan, bisa nataan pupuh nu dipaké keur
nuliskeun guguitan sarta padika-padikana, bisa nembangkeun conto guguritan
nu ngagunakeun pupuh nu populér, sarta bisa ngarang puisi guguritan dina
wangun nu basajaran luyu jeung padika pupuh nu dipakéna.

56 Pamekar D
Diajar BASA SUNDA
Buku Tut
37
Guru ogé bisa ngembangkeun modél pangajaran kolaboratif, nyaéta
murid bisa silih babagi informasi, silih koréksi, atawa silih bantuan
dina ngembangkeun hiji carita.
38
Hasil pagawéan murid tuluy dikoréksi sarta dipeunteun ku guru, anu
tuluy disusun jadi portofolio.
39
Karya murid anu dianggap punjul bisa dipamérkeun ku guru, atawa
di salurkeun pikeun bisa dimuat di média massa, dina raraga méré
motivasi ka murid sangkan leuwih sumanget diajar.
KAGIATAN PANUTUP
pangajaran carita pondok? Naon baé kasusah/hahalang dina ieu pangajaran?
Naha carana urang salaku guru geuss nepikeun pangajaran kalawan hadé jeung
kaharti ku murid? Jeung sajaba ti éta.
Guru méré saran sangkan murid resep maca carita pondok minangka bagian
tina kagiatan aprésiasi sastra, sarta manggihan mangpaat atawa hikmah tina éta
carita. Kagiatan aprésiasi sastra perlu dimekarkeun pikeun tujuan ngasah rasa
kamanusaan jeung ningkatkeun darajat kabudayaan hiji bangsa. Guru ogé perlu
ngadorong murid sangkan macaan rupa-rupa référénsi perkara carita pondok
dina raraga ngajembaran pangaweruh nu patali jeung kagiatan aprésiasi sastra.
Dina nutup pangajaran guru umajak ka murid pikeun sukuran ka Pangéran
réh geus meunang rupa-rupa élmu perkara carita pondok Sunda, jeung geus
bisa ngahasilkeun karya kréatif anu tangtu gedé gunana keur ngalatih kréativitas
(karancagéan), daya pikir, jeung daya cipta.
Bab II 13
PITUDUH HUSUS
9
Sabada ngaanalisis conto biantara ku unsur “TAMAN”, guru méré
pancén ka salah sahiji atawa dua urang murid pikeun ngagalantangkeun
conto téks biantara nu aya dina bagian A. Dina ngagalantangkeun
biantara, murid diperedih ngagunakeun unsur “TAMAN” téa sacara
kréatif. Téks nu dibacakeunana teu kudu kabéh, tapi bisa dicokot
lebah bagian-bagian anu pentingna baé. Ka murid anu geus nyobaan
ngagalantangkeun éta biantara, guru méré aprésiasi anu hadé.
D. Ngaanalisis Téks Biantara
No Kagiatan
10
Dina ieu kagiatan guru ngajak murid sangkan leuwih paham perkara
struktur jeung padika biantara. Sabada ngaanalisis struktur biantara
dina Bagian B jeung ngaanalisis padika biantara dina bagian C, dina
ieu sub-bab guru ngajak murid ngaanalisis hiji téks biantara kalawan
kompréhénsip minangka latihan pikeun leuwih mikapaham dua aspék
di luhur. Téks nu aya dina ieu sub-bab ngan keur conto baé. Guru
atawa murid bisa néangan téks séjén nu sumberna tina réferénsi séjén
(buku atawa internét) keur bahan analisis.
11
Guru ngabagi murid jadi opat atawa lima kelompok. Unggal kelompok
dibéré tugas nu sarua, nyaéta nganalisis téks biantara ku cara ngajawab
pertanyaan-pertanyaan nu aya dina buku murid (pancén 3 jeung
pancén 4).
12
Guru méré kasempetan ka murid pikeun nanyakeun hal-hal anu
kurang kaharti.
13
Hasil analisis kelompok dilaporkeun kalawan susunan anu tartib,
ngawengku:
a. Téks biantarana atawa rekaman CD/Kasét.
b. Jawaban pertanyaan kahiji ngeunaan struktur biantara. Dina
ngajawab pertanyaan kahiji, murid bisa ngagunakeun tabel:
Bubuka
• Conto téks …………………………………........
• Conto paragraf ………………………………….
• Conto omongan ………………………………....

Eusi
14 Pamekar D
Diajar BASA SUNDA
Buku Tut
• Conto téks ………………………………………
• Conto paragraf …………………………………
• Conto omongan ………………………………..
Panutup
• Conto téks ………………………………………
• Conto paragraf …………………………………
• Conto omongan ………………………………..
c. Jawaban pertannyaan kadua nu mangrupa glosarium (daftar kecap
jeung hartina).
d. Jawaban pertanyaan katilu ngeunaan cara ngagalantangkeun éta
biantara. Eusina nyaéta hasil tafsiran murid kumaha hadéna éta
biantara ditepikeun.
14
Hasil analisis murid ku masing-masing kelompok dilaporkeun ka guru
sarta ku guru dipeunteun maké rubrik évaluasi anu merenah. Hasil
évaluasina dilaporkeun deui ka murid sarta guru ngayakeun réfl éksi
patali jeung hasil analisis murid.
E. Nepikeun Biantara
No Kagiatan
15
Dina ieu kagiatan murid latihan biantara anu prosésna dimimitian
ku nyusun téks biantara sorangan nepi ka ngagalantangkeunana di
hareupeun kelas.
16
Guru méré apersépsi ku cara ngélingan murid kana pangajaran nu geus
ditepikeun saméméhna, utamana perkara kumaha nepikeun biantara
anu hadé nu geus dibahas dina sub-bab “Padika Biantara” (bagian C).
Guru ogé bisa méré deui conto rékaman CD atawa kasét nu biantara
keur méré wawasan ka murid dina nepikeun biantarana.
17
Guru muka kasempetan ka murid pikeun ngayakeun tanya jawab patali
jeung hal-hal nu can ngarti atawa can dipikapaham.
18
Guru méré pancén ka murid (Pancén 5) ngeunaan léngkah-léngkah
nepikeun biantara, nyaéta:
a. Milih topik.
b. Nyusun téks jeung ngapalkeun téks.
c. Ngéstokeun unsur-unsur TAMAN.
d. Nepikeun biantara di hareupeunn kelas.
Bab II 55
PITUDUH HUSUS
27
Hasil analisis bisa didadarkeun mangrupa éséy pondok. Anu susunanana
bisa kieu:
Paragraf 1 Æ nerangkeun téma carpon.
Paragraf 2 Æ ngadadarkeun para palaku jeung pasipatanana.
Paragraf 3 Æ ngadadarkeun latarna, jeung saterusna.
28
Murid tuluy maca carpon “Ada Main” karangan Darpan kalawan gemet
di jero haté. Upama aya kekecapan nu kurang kaharti, murid dititah
nyusun éta kekecapan nepi ka jadi glosarium, anu tuluy ditéangan
hartina dina kamus.
29
Murid tuluy ngajawab pertanyaan nu patali jeung unsur carita
minangka bahan keur nyusun éséy.
30
Murid sacara individual nyusun éséy dumasar kana jawaban atawa hasil
analisisna. Dina nyusun éséy, murid diwawadian pikeun ngagunakeun
basa Sunda anu merenah sarta ngéstokeun cara ngagunakeun éjahan
jeung tanda baca anu bener.
31
Murid ngumpulkeun pancaénna sarta guru nyusun éta pancén jadi
portofolio.
G. Ngarang Carpon atawa Fiksimini
No Kagiatan
32
Dina ieu bagian, murid ditugaskeun pikeun ngarang carpon atawa
fi ksimini kalawan ngagunakeun daya ciptana sorangan.
34
Saméméhna guru méré bekel aprésiasi ku cara mulangkeun deui
ingetan murid kana carpon nu kungsi dibaca dina bagian saméméhna,
jeung rupaning pangaweruh ngeunaan carpon atawa fi ksimini tina
hasil diskusi.
35
Guru tuluy nugaskeun murid pikeun maca kalawan gemet dadaran
dina Pancén 5. Guru ogé méré kasempetan ka murid pikeun nepikeun
pertanyaan saupama aya hal-hal anu kurang kaharti.
36
Murid sacara individual dibéré kasempetan jeung kabbébéasan pikeun
ngarang hiji carita pondok atawa fi ksimini sakumaha pamaredih Pancén
5. Aya hadéna lamun guru ngabébaskeun muridna pikeun néangan
inspirasi sacara laluasa, upamana nitah murid kaluar ti kelas sarta
niténan alam sabudeureun. Ti dinya, bisa jadi aya bahan anu katangkep
ku pancaindra murid pikeun ditimbang-timbang jadi bahan carita.

54 Pamekar D
Diajar BASA SUNDA
Buku Tut
22
KELOMPOK 1
(Ngajawab
pertannyaan
nomer 1)
KELOMPOK 2
(Ngajawab
pertannyaan
nomer 2)
KELOMPOK 3
(Ngajawab
pertannyaan
nomer 3)
KELOMPOK 4
(Ngajawab
pertannyaan
nomer 4)
KELOMPOK ANYAR
nu opat ngahiji
ngawangun kelompok
anyar keur nyusun
nepi ka pertanyaan
nomer 4)
23
24
hasil diskusi kelompokna. Waktu hiji kelompok nepikeun jawabanana,
kelompok séjén bisa mairan bisi aya jawaban anu teu sarua atawa aya
nu kudu dilelempeng (dikoréksi).
25
F. Ngaanalisis Carpon
No Kagiatan
26
Guru nerangkeun heula pancén naon nu kudu dipigawé ku murid
sacara individual dina sub-bab F (Ngaanalisis Carpon).
Murid disina maca carpon “Ada Main” dijero haté kalawan gemet,
sarta tuluy dititah ngaanlasis unsur-unsur caritana. Cara ngaanalisisna
bisa ngagunakeun analisis carpon “Kuburan” di bagian awal bab.
Nyaéta, murid nyusun pertanyaan-pertanyaan nu patali jeung unsur
carita. Upamana:
- Naon téma caritana?
- Saha waé palaku nu kacatur dina éta carita jeung kumaha
pasipatanana?
- Di mana latar tempatna jeung iraha latar waktuna?
- Maké tilikan (point of view) saha éta carita dilalakonkeunana?
- Kumaga galur caritana?
- Naon amanat nu bisa kapetik sabada urang maca éta carita?
Bab II 15
PITUDUH HUSUS
19
Sangkan sakabéh murid kabagéan nepikeun biantara di kelas, aya hal-hal
anu kudu dititénan ku guru. Di antarana baé:
a. Téks biantara murid kudu difokuskeun kana eusina, sedengkeun
bubuka (mukadimah) jeung panutupna bisa saperluna baé.
b. Durasi biantara murid ulah lila teuing (cukup 2-3 menit).
c. Lantaran biantara téh “art of speech”, kalimah-kalimah biantara
nu disusun ku murid kudu réa direumbeuy ku mamanis basa
(upamana diselapan ku sisindiran, kalimah-kalimah pinilih/”kata-kata
mutiara”, babasan jeung paribasa, jsb.).
Dina ieu prosés guru sacara aktif jadi fasilitator ku cara méré bahan,
méré référénsi, atawa méré saran sangkan téks biantara nu dikarang ku
murid munel eusina.
20
Guru ngadesain ruangan kelas sangkan waktuna murid biantara
enya-enya siga nyanghareupan publik/jalma réa. Upamana ku cara
nempatkeun podium di hareupeun kelas keur tempat biantara murid.
Podium bisa dijieun atawa dirékayasa tina barang-barang anu basajan.
Bisa ogé nyadiakeun mic (boh enyaan lengkep jeung spikerna, boh
ukur bobohongan).
21
Murid nepikeun biantarana saurang-saurang kalawan ngéstokeun
unsur “TAMAN” sarta nitah murid nu ngabandungan méré réspon
anu positif, upamana ku cara méré keprok. Dina ieu prosés Guru méré
peunteun maké rubrik évaluasi anu merenah.
KAGIATAN PANUTUP
pangajaran biantara, naon baé kasusah/hahalang dina ieu pangajaran, jeung
sajabana.
Guru ogé bisa méré tugas tambahan sangkan murid leuwih mikapaham
perkara biantara. Contona nitenan rupa-rupa cara tokoh biantara, siga nu sok
katongton dina televisi atawa kasaksian dina hiji acara/kagiatan, tuluy dibanding-banding
jeung pangaweruh nu geus kacangkem ku dirina.
Guru nutup pangajaran kalawan ngajak murid sukuran ka Pangéran réh
geus meunang rupa-rupa élmu perkara biantara dina basa Sunda.

PAGUNEMAN
16 Pamekar D
Diajar BASA SUNDA
Buku Tut
KAGIATAN AWAL
Dina awal lawungan guru ngabsén murid sarta nyiapkeun pangajaran
paguneman. Guru ogé bisa ngajak murid pikeun sukuran ka Pangéran réh geus
bisa deui diajar basa Sunda pikeun alat komunikasi jeung papada manusa dina
kahirupan sapopoé. Guru umajak sangkan dina ngayakeun komunikasi téh ulah
urang poho kana tatakrama minangka wujud tina silih hargaan papada jalma.
Dina lawungan mimiti guru ngajak murid paguneman ngeunaan hiji perkara
anu keur aktual sarta paguneman dipungkas ku guru ku nepikeun “pernyataan”
yén éta téh conto paguneman nu biasa dilakonan ku urang dina kahirupan
sapopoé. Ti dinya guru ngajak murid pikeun aub leuwih daria kana matéri
paguneman ku cara némbongkeun gambar atawa muter rékaman paguneman.
Sabadana guru ngayakeun tanya jawab keur ngagali pangaweruh awal murid
perkara paguneman dina basa Sunda.
Guru nepikeun tujuan pangajaran paguneman luyu jeung pamaredih
Kompeténsi Dasar jeung indikator nu dipiharep. Di antarana baé murid
mikawanoh wangun-wangun téks paguneman, bisa ngaanalsis aspék-aspék
kabasaan paguneman dina rupa-rupa situasi, bisa mikapaham aspék-aspék undak-usuk
basa Sunda nu nyampak dina paguneman, bisa nyusun téks paguneman
sorangan kalawan ngagunakeun basa Sunda anu merenah, sarta bisa mintonkeun
paguneman di hareupeun kelas.
KAGIATAN INTI
A. Maca Téks Paguneman
No Kagiatan
1
Murid diwanohkeun kana dua conto téks paguneman. Murid
dipapancénan pikeun maca éta téks di jero haté bari diwawadian sina
ngimeutan rupaning aspék nu kakandung dina éta téks. Upamana basa
nu digunakeunana, bentuk pagunemanana, para palaku pagunemanana,
jeung sajaba ti éta.
Bab II 53
PITUDUH HUSUS
16
Dina proses diskusi guru nyadiakeun tabél matrikulasi (bisa digambar
dina bor atawa dina média séjén). Guru tuluy nanya atawa nunjuk
sacara acak murid ti unggal kelompok pikeun nepikeun hasil
pagawéanana. Jawaban ti murid bisa didiskusikeun deui jeung nu séjén
nepi ka kapanggih jawaban nu leuwih lengkep (sampurna). Guru
bisa ngalelempeng mun aya nu kudu dikoréksi. Hasil jawaban murid
diasupkeun kana tabél matrikulasi keur dipaké dasar dina nyieun
kacindekan diskusi.
17 Guru nyindekkeun hasil diskusi.
E. Fiksimini Sunda
No Kagiatan
18
Guru nitah murid maca pedaran awal bagian E (Fiksimini Sunda)
kalawan gemet, sarta maca conto-conto fi ksimini Sunda karangan
Hadi AKS nu judulna “Lebaran Ahéng”. Guru bisa ogé néangan conto
fi ksimini séjén anu dianggap leuwih luyu jeung kaayaan lingkungan
murid. Hadéna disadiakeun kamus Basa Sunda bisi aya kekecapan nu
kurang kaharti ku murid.
19
Guru bisa ogé nyontokeun cara maca fi ksimini bari digalantangkeun,
atawa nitah murid nu boga kamampuh maca bedas anu alus. Ieu
tarékah téh keur ngahégar-hégar suasana pangajaran, atawa minangka
selingan sangkan kagiatan diajar leuwih dinamis.
20
Sabadana, murid dibagi jadi 4 kelompok sarta unggal kelompok murid
disina néangan jawaban tina 4 pertanyaan nu nyampak dina Pancén
3. Hiji kelompok kudu ngajawab hiji pertanyaan kalawan daria
ngaliwatan prosés diskusi.
21
Murid migawé pancén sarta guru jadi fasilitator atawa jadi sumber
informasi upama dibutuhkeun.
Guru bisa ngagunakeun model pangajaran anu dinamis. Upamana,
sabada diskusi di kelompokna séwang-séwangan, anggota kelompok
néangan batur ti kelompok anu béda, nepi ka kawangun kelompok
anyar nu anggotana ngawengku anggota kelompok 1nepi ka kelompok
4. Di kelompok anyar bakal nyampak opat jawaban murid.

C. Kamekaran Carpon
No Kagiatan
52 Pamekar D
Diajar BASA SUNDA
Buku Tut
11
Guru méré pancén ka murid maca pedaran dina bagian C (sub-bab
Kamekaran Carpon) kalawan gemet. Guru ogé nitah murid nyirian
kekecapan anu kurang dipikapaham hartina, sarta nyatetkeun éta
kekecapan dina buku catetan nepi ka jadi glosarium sarta ditéangan
hartina dina kamus.
12
Guru ngajak murid ngaasosiasikeun rupaning pangaweruh nu nyampak
dina bagian C jeung pangalaman sarta pangaweruh anu kacangking
dina diskusi saméméhna. Sacara Individual, murid ogé bisa ditugaskeun
néangan informasi perkara buku-buku kumpulan carpon Sunda,
pangarangna, sarta taun terbitna, dina raraga ngajembaran pangaweruh
ngeunaan kamekaran carpon Sunda.
13
Minangka alternatif, murid ditugaskeun keur néangan hiji carita
pondok anu alus ajénna, néangan biografi jeung poto pangarangna,
sarta didesain sangkan bisa ditémpélkeun atawa diwanohkeun ka nu
lian. Alusna mah dipilih pangarang anu mémang geus moyan sarta
karyana pinunjul. Guru tuluy milih sawatara hasil pagawéan muridd
pikeun “dipamérkeun” di ruang kelas, minangka tarékah ngawanohkeun
karya sastra Sunda jeung pangarangna.
D. Ngabédakeun Carpon jeung Dongéng
No Kagiatan
14
Guru ngabagi murid jadi genep atawa tujuh dalapan pikeun migawé
pancen 2 dina bagian D, nyaéta néangan bébédaan antara carita pondok
jeung carita dongéng. Murid diaping ku guru pikeun manggihan éta
bébédaan dina prosés diskusi.
15
Guru nerangkeun tugas masing-masing kelompok. Unggal kelompok
ditugaskeun keur néangan bebedaan antara carita pondok jeung carita
dongéng. Lembar kerjana bisa ngagunakeun tabél dina Pancen 2.
Dina ieu diskusi, murid ngalengkepan titik-titik dina tabél. Sabada
réngsé diskusi di kelompokna, murid néangan pasangan kelompok
séjén pikeun ngabanding-banding hasil diskusina, nepi ka kawangun
kelompok-kelompok anyar nu mangrupa gabungan tina kelompok
awal (3 atawa 4 kelompok).
2 Murid ngabanding-banding téks paguneman kahiji jeung kadua.
Bab II 17
PITUDUH HUSUS
3
Murid dibagi kana opat atawa lima kelompok, anu tugas unggal
kelompokna nyaéta ngajawab pertanyaan nu aya dina pancen 1.
4
Murid ngayakeun diskusi kelompok keur ngajawab pertanyaan dina
pancen 1.
5
Sabada diskusi, unggal kelompok nu diwakilan ku juru caturna
séwang-sewangan nepikeun laporan hasil diskusi. Guru nyindekkeun
unggal jawaban kelompok nomer per nomer nepi ka aya jawaban anu
pertéla tina unggal pertanyaan. Hadéna guru geus nyadiakeun tabel
pancén 1 ti anggalna dina fi le komputer atawa dina bor sangkan
unggal jawaban kelompok langsung katémbong sarta langsung bisa
dibanding-banding.
B. Ngaanalisis Paguneman
No Kagiatan
6
Guru méré pancén ka murid maca pedaran dina bagian B (sub-bab
nganalisis paguneman). Murid ngaasosiasikeun jawaban dina diskusi
kelompok nu geus dibahas ku guru jeung rupaning informasi nu
nyampak dina bagian B.
7
Sabadana, guru méré pedaran singket ngeunaan paguneman ku cara
museurkeun pedaran kana dua masalah inti, nyaéta situasi resmi
jeung teu resmi dina paguneman sarta undak-usuk basa dina
paguneman. Éta dua masalah dina paguneman téh boga implikasi
séwang-séwangan tur kudu jadi perhatian keur nu ngalaksanakeun
paguneman.
8
Patali jeung undak-usuk basa dina paguneman – anu ogé disebut
tatakrama basa – guru méré pancén ka murid pikeun ngimeutan
kecap-kecap loma jeung lemes dina téks paguneman kahiji, lantaran
di dinya nyampak kecap-kecap lemes (boh lemes keur sorangan boh
lemes keur ka batur) nu dipaké ku palaku paguneman. Sacara individual
murid sina maluruh kekecapan lemes dina éta paguneman, tur hasilna
didiskusikeun (diakurkeun) jeung hasil analisis babaturanana (tingali
Pancén 2).

18 Pamekar D
Diajar BASA SUNDA
Buku Tut
9
Guru nyindekkeun pedaran yén saéstuna paguneman urang sapopoé
téh henteu leupas tina dua aspék, nyaéta aspék formal henteuna, jeung
aspék tatakrama.
C. Paguneman dina Karya Sastra
No Kagiatan
10
Saéstuna sub-bab C leuwih neueulkeun dadaran paguneman nu aya
patalina jeung aprésiasi karya sastra, boh prosa, puisi, jeung drama. Ku
hal, éta pedaran paguneman dina ieu bagian mah ngala wangunna
wungkul, sedengkeun pedaranana bisa dipatalikeun atawa dijembaran
kana soal-soal aprésiasi sastra.
11
Aya tilu paguneman dina ieu bagian, nyaéta paguneman dina prosa, dina
puisi, jeung dina drama, lengkep jeung pancénna séwang-séwangan.
Éta tilu bahan téh keur diskusikeuneun murid.
12
Guru ngadadarkeun pancén anu kudu dipigawé ku murid. Saméméhna,
sakabéh murid kudu maca heula tilu conto paguneman nu nyampak
dina buku.
13
Dina prakna ngaanalisis paguneman dina karya sastra, guru ngabagi
kelompok murid jadi genep kelompok. Dua kelompok ngadiskusikeun
paguneman dina prosa, dua kelompok ngadiskusikeun paguneman
dina puisi, sarta dua kelompok deui ngadiskusikeun paguneman dina
drama. Dua kelompok anu bahan diskusina sarua sina diskusi séwang-séwangan
heula dina kelompokna masing-masing. Alat analisisna
nyaéta pancen 3, pancén 4, jeung pancén 5.
a. Pancén 3 (keur kelompok 1 jeung 2) ngarobah kalimah-kalimah
langsung dina téks jadi bentuk paguneman tanya jawab.
b. Pancén 4 (keur kelompok 3 jeung 4) nyieun parafrase tina puisi
kana bentuk prosa.
c. Ngaanalsis onjoyna (atawa kaunikanana) paguneman dina drama
jeung nangtukeun tujuan ditulisna téks drama.
14
Sabada unggal kelompok réngsé migawé pancénna, kelompok 1 jeung
2 ngagabung keur ngabanding-banding hasil pagawéanana séwang-séwangan
nepi ka aya persépsi anu sarua. Dina ieu rposés, lumangsung
deui diskusi dua kelompok. Kitu deui kelompok 3 jeung 4, sarta
kelompok 5 jeung 6, migawé diskusi anu sarua keur nyaruakeun
persépsi.
Bab II 51
PITUDUH HUSUS
4
5
hasil diskusi kelompokna. Cara ngabagi peresentasi diluyukeun jeung
jumlah kelompok. Upamana, mun kelompok anyar téh aya opat
kelompok, unggal kelompok kabagéan pikeun nepikeun jawaban
dua jawaban séwang sacara bagilir. Waktu hiji kelompok nepikeun
jawabanana, kelompok séjén bisa mairan bisi aya jawaban anu teu sarua
atawa aya nu kudu dilelempeng (dikoréksi).
6
B. Unsur-unsur Carita Pondok
No Kagiatan
7
struktur carita pondok nu ngawengku Jejer (téma), palaku, latar
(setting), puseur sawangan (point of view), galur carita (plot), jeung
amanat carita.
8
Sangkan aya dinamika, guru bisa ngabagi-bagi deui pedaran dina bagian
B luyu jeung kelompok-kelompok diskusi saméméhna. Upamana
kelompok 1 nu ngajawab pertanyaan nomer 1 sina ngaderes pedaran
bagian (a), kelompok 2 ngaderes bagian (b), jeung saterusna.
9
Sabada ngaderes pedaran, unggal kelompok nepikeun pamadeganana
atawa kacindekan kelompokna ngeunaan bagian-bagian struktur
carpon. Waktu hiji kelompok nepikeun pamadeganana, kelompok
séjén bisa mairan. Bisa ngalelempeng, nambahan, atawa nepikeun
pertanyaan.
10
Upama diperlukeun, guru méré apingan atawa nambahan katerangan
tina hasil diskusi murid, sarta antukna nyindekkeun hasil diskusi sacara
umum.

Tahap I Tahap I
50 Pamekar D
Diajar BASA SUNDA
Tahap II
Buku Tut
KAGIATAN INTI
A. Maca Carita Pondok
No Kagiatan
1
Murid diwanohkeun kana conto karangan carita pondok nu judulna
“Kuburan” karangan Trisna Mansur. Saméméh dibaca alusna murid
sina niténan heula wangun karanganana. Upamana niténan panjang
pondokna karangan. Kumaha kalimah mimitina, kumaha judulna,
jeung sajabana
2
Murid tuluy disina maca éta carpon di jero haté kalawan daria.
Salila maca murid dititah nyirian kekecapan anu teu hartina teu
pati dipikapaham. Upamana aya sawatara kecap anu teu kaharti, ku
murid kudu disusun mangrupa glosarium anu engké kudu ditéangan
3
Sabada bérés maca carpon “Kuburan”, murid dibagi jadi sawatara
kelompok pikeun diskusi jeung ngajawab pertanyaan dina Pancén 1.
Jumlah kelompokna diluyukeun jeung kabutuhan. Upamana diwangun
jadi 8 kelompok. Kelompok 1 ngajawab pertanyaan nomer 1, kelompok
kadua ngajawab pertanyaan nomer 2, jeung saterusna. Sabada diskusi
di kelompokna séwang-séwangan minangka tahap kahiji, anggota
kelompok néangan batur ti kelompok anu béda minangka tahap kadua,
nepi ka kawangun kelompok anyar nu anggotana ngawengku anggota
kelompok 1nepi ka kelompok 8. Kelompok anyar dibéré pancén
pikeun nyusun jawaban pertanyaan ti nomer 1 nepi ka 8. Hartina, di
kelompok anyar bakal nyampak dalapan jawaban murid.
KELOMPOK 1
(Ngajawab
pertannyaan
nomer 1)
KELOMPOK 2
(Ngajawab
pertannyaan
nomer 2)
KELOMPOK 3
(Ngajawab
pertannyaan
nomer 3)
KELOMPOK 4
(Ngajawab
pertannyaan
nomer 4)
KELOMPOK 5
(Ngajawab
pertannyaan
nomer 5)
KELOMPOK 6
(Ngajawab
pertannyaan
nomer 6)
KELOMPOK 7
(Ngajawab
pertannyaan
nomer 7)
KELOMPOK 8
(Ngajawab
pertannyaan
nomer 8)
KELOMPOK ANYAR
nu dalapan ngahiji
ngawangun kelompok
anyar keur nyusun
nepi ka pertanyaan
nomer 8)
Sabadana, guru nunjuk wawakil ti kelompok 1 jeung 2, 3 jeung 4, sarta
5 jeung 6 pikeun nepikeun présentasi hasil diskusi. Unggal kelompok
bisa silih pairan.
Hasil diskusi anu dipiharep kira-kira kieu:
a. Prosa:
Édo : Ih geuning Ujang! Kang Encu ieu Jang Ganda!:
Samsu : Iraha ka dieu, Jang?
Suganda : Tadi, nyubuh.
Samsu : Geuning kamari teu béja-béja?
Bab II 19
PITUDUH HUSUS
(Suganda teu némbal)
Samsu : Teu ka sakola?
Suganda : Permios sadinten ieu.
Samsu : Aya naon?
Suganda : Badé diparios dokter.
Samsu : Ku naon, gering?
Suganda : Badé diala getih.
Samsu : Diala getih? Naha?
Suganda : Kanggo ....
Samsu : Keur Enéng?
(Suganda unggeuk. Bapa Naib nyampeurkeun, nyekel taktak
Suganda. Teu lemek teu nyarék. Ngan socana baé baseuh)
Édo : Teu nyeri Jang, diala getih téh?
Suganda : Nyao, da acan. Kakara gé rék dipariksa.
Édo : Naha nya, maké dipariksa heula sagala...?
Suganda : Bisi teu aakur kapan?
Édo : Teu ngarti; teu akur téh teu akur naonana? Lain sarua
getih jelema téh? (bari ngarérét ka Bapa Naib).
Suganda : Bisi teu akur golonganana... Pan aya golongan A,
golongan B, golongan... naon deui.
b. Puisi:
Aya budak nanya ka indungna perkara eusi langit, di mana
tungtung langit, jeung nanya soal béntang anu baranang. Ari
dijawab ku indungna majar téh cenah langit téh teu jauh ti dada
ema, eusina napas jeung getih. Ari bentang pajarkeun téh teu jauh
ti Si Ujang.
Budak téh nanya deui, cenah ari nu boga langit téh saha, kitu
deui béntang anu baranang, bulan, beurang jeung peutingna, éta téh
saha nu bogana? Ari jawab indungna, cenah éta kabéh ogé bogana
Si Ujang, paéhna, hirupna, kabéhanana ogé bogana Si Ujang.

20 Pamekar D
Diajar BASA SUNDA
Buku Tut
15
Lamun dihartikeun mah éta puisi téh ngagambarkeun kanyaah
indung ka budakna. Indungna nganggap sagala nu aya di ieu alam
dunya téh saolah-olah milik SI Ujang, budak nu dipikanyaahna.
c. Drama:
Onjoyna atawa kaunikan éta naskah drama téh di antarana:
1) Paguneman dibarengan ku rupa-rupa pituduh. Upamana
pituduh ngeunaan paripolaah palaku. Pituduh keur nyiptakeun
adegan di panggung, pituduh ka saha omongan ditujulkeun,
jeung sajabana.
2) Basa nu digunakeun dina paguneman drama mah diréka, henteu
sahinasna siga paguneman biasa. Malah sok diciptakeun adegan
anu dramatis. Contona omongan Tanuwijaya ieu di handap!
TANUWIJAYA : (KA PURAGABAYA jeung PANATAYUDA)
Jaga di lawang kampung. Gancang, babaturan béjaan kabéh.
Musuh keur kadieukeun.
3) Para palaku jeung sawatara pituduh dittulis maké hurup
kapital kabéh. Saolah-olah hayang tétéla jeung méré akséntuasi
(penegasan).
Biasana téks drama mah ditulis keur dipanggungkeun. Ku sabab éta,
pagunemana ditulis kalawan diréka sangkan engké mun dipanggungkeun
matak kataji anu nongton.
16
Guru nyindekkeun pangajaran yén wangun-wangun paguneman téh bisa
kapanggih dina rupa-rupa bentuk jeung keur rupa-rupa kaperluan. Dina
karya sastra bentuk-bentuk paguneman téh bisa kapanggih dina prosa,
puisi, jeung drama, anu ditulis ku pangarang keur rupa-rupa tujuan.
17
Guru méré saran ka murid sangkan macaan deui paguneman dina
karya sastra anu nyampak dina buku atawa karya sastra séjén di luar
conto buku téks. Tujuanana, sangkan murid leuwih paham kana
wangun paguneman dina karya sastra sarta pikeun milu ngaaprésiasi
karya sastra Sunda nu winangun prosa, puisi, jeung drama.
D. Nyusun Téks aguneman
No Kagiatan
18
Dina ieu kagiatan guru ngajak murid sangkan leuwih paham kumaha
nyusun dialog atawa paguneman dina wangun tinulis. Wangun paguneman
siga kitu téh sok kapanggih dina karangan-karangan prosa, upamana
dina dongéng, carpon, atawa novel. Nyusun paguneman sarupa kitu téh
mangpaat pisan lamun urang keur diajar ngarang. Tapi téhnik nyusun
dialog sarupa kitu téh henteu babari. Butuh latihan anu daria.
Bab II 49
PITUDUH HUSUS
WAWANCARA
KAGIATAN AWAL
Dina unggal lawungan guru ngabsén murid sarta nyiapkeun pangajaran nu
patali jeung carita pondok (carpon). Guru ogé ngajak murid pikeun sukuran
ka Pangéran réh geus bisa deui diajar basa Sunda pikeun alat komunikasi jeung
papada manusa dina kahirupan sapopoé, boh sacara lisan boh sacara tinulis.
Di awal pangajaran guru ogé nerangkeun yén basa Sunda geus dimangpaatkeun
ti baheula keur nuliskeun rupa-rupa masalah. Di antarana dipaké keur nuliskeun
karya sastra samodél wawacan, novel, sajak, atawa carita pondok. Ti dinya guru
bisa ngayakeun tanya jawab jeung murid, upamana karangan naon baé nu kungsi
di bacana, ti mana sumberna, iraha macana, jeung sajabana. Pertanyaan tuluy
leuwih difokuskeun kana hal-hal nu patali jeung carita pondok. Upamana
naha kungsi maca carpon, naon judulna, saha pangarangna, ti mana sumberna,
jeung sajabana. Éta kabéh pertanyaan téh bisa dianggap apersépsi keur ngagali
kamampuh jeung pangaweruh awal murid ngeunaan wanda karangan carita
pondok.
Guru ogé ngajak murid pikeun aub leuwih daria kana matéri carita pondok
ku cara némbongkeun buku atawa karangan carpon nu kungsi dimuat di rupa-rupa
média, upamana tina koran, majalah, atawa internét.
Guru nepikeun tujuan pangajaran carita pondok luyu jeung pamaredih
Kompeténsi Dasar jeung indikator nu dipiharep. Di antarana baé murid bisa
ngabédakeun wangun carpon jeung dongéng atawa carita wayang nu geus diulik
di bab saméméhna, bisa ngaanalisis struktur carita carpon, mikapaham sajarah
kamekaran carita pondok Sunda, sarta bisa ngarang carita pondok Sunda dina
wangun nu basajan.

Buku guru kls 10

Recommended

Recommended

More Related Content

Viewers also liked

Viewers also liked (20)

Similar to Buku guru kls 10

Similar to Buku guru kls 10 (13)

Buku guru kls 10