Манас жана Айтматов

1. Аткарган: Бегимай Санжарбек кызы
Мугалим:Назира Тилекова
Чыӊгыз Айтматов
жана «Манас» эпосу

2. Чыӊгыз Айтматов: «Кыргыз
элинин оозеки чыгармалары
формасы жагынан да, мазмуну
жагынан да, көлөмү жагынан да
таӊ каларлык бай, түгөнгүс кенч» -
деп айтканы бар. Ошол «руханий
дөөлөттүн башаты», «байыркы
кыргыз рухунун туу чокусу»
«Манас» эпосу экендигин Ч.
Айтматов ар дайым сыймыктануу
менен белгилеп келген.

3. Манас» жазуучунун чыгармачылыгында өзгөчө орунда
жана бул маселе көп катмарлуу, көп кырдуу, миӊ сырдуу
дагы. Ошолордун ичинен эӊ бир олуттуусу, бул –
жазуучунун эпоско карата эстетикалык көз карашы. Мына
ушул маселенин чоо-жайын тереӊ аӊдап, тактабай туруп,
жалпы эле анын чыгармачылыгында, «Манас» баш
болгон кыргыз эпикалык традициясынын, жалаӊ эле
кыргыз эмес, түрк элдеринин эпикалык традициясынын
духун, маанисин туура түшүнүү мүмкүн эмес.

4. "Ч.Айтматовдун пикири боюнча «Манас» эпосу, бул
тарыхый санжыра эмес. «Бул баарынан мурда ошол
тарыхый жана реалдуу окуялардын негизинде
кыргыз элинин чыгармачылык генийинен
жаралган, улам такталып, тазарып, артыкпаш
жүктөрдөн бошонуп, керектүү, зарыл жаӊы
кошумчаларды кабыл алып, тулку боюна сиӊирип,
өзүнүн бүгүнкү көз кайкыган бийиктигине жеткен
көркөм чыгарма» - деген пикири бар.

5. «Манас» эпосун «ал улам такталып, тазарып, артыкбаш жүктөрдөн
бошонуп, керектүү зарыл жаӊы кошумчаларды кабыл алып турган»
жандуу кубулуш катарында карашы аны жараткан элдин
чыгармачылык потенциалынан кабар берет. «Манас» - мезгилдин
агымы менен элдик акыл-эсте редакцияланып, баралына жеткен асыл
көркөм дөөлөт.

6. Ал – эпостун түбөлуктүүлүгү. Абай салып
карасак, «Манас» эпосунун идеялык-
көркөмдүк куну жылдар өткөн сайын
бийиктеп артып баратат, жылдар өткөн
сайын анын дүйнөлүк маданияттагы ээлеген
орду, аброю кеңейүүдө. Эпостун дүйнөлүк
баа жеткис маданий эстеликтердин
катарынан орун алышынын, дүйнөлүк
адамзаттын көӊүлүн өзүнө бурушунун
себеби эмнеде? Ч.Айтматовдун тереӊ
ишениминде бул күч биринчи кезекте
эпостун эч качан эскирбес, көөнөрбөс
идеясында. Ал идея – чыгарманын башынан
аягына чейин ырааттуу өрчүтүлүп отурган
эркиндик, көз каранды эместик идеясы

7. «Манас» өткөндөгү кыргыз элинин келберсиген
чалкар дүйнөсүн бүткүл керемети менен көз алдыга
тартат, бул анын дүйнөлүк маданияттын
панорамасындагы залкар көркөм полотносу.

8. Чыӊгыз Айтматовдун «Манас» эпосу, манасчылар туурасында айткан
пикирлерин окуп отуруп, алардагы ойдун тереӊдигине, күтүүсүз
жаӊычылдыгына, илимий негиздүүлүгүнө таӊ бересиӊ. Нечендеген
«Манас» изилдөөчүлөр да алиге чейинки айта элек ойлорду, таба элек
өзгөчөлүктөрдү Ч.Айтматов таап, көрө билип, аны чакан гана макалада
бардыгын камтый алган тезистерде бере билгени суктандырат, бир эсе
анын бардыгына окшобогон бийиктигин, акылман-ойчулдугун улуулугун
дагы бир жолу эсиӊе салат.

9. «Манас» эпосун таанып-билүүчүлүк даражасы Ч. Айтматовдо таптакыр
башкача бийиктиктен болду. Анын көптөгөн объективдүү жана
субъективдүү факторлору бар. Ошентсе да алардын ичинен эӊ негизги
себеби катары сууруп чыккан К.Асаналиевдин версиясына кошулбай
коюуга болбойт. Ал өзүнүн «Манас» эпосу жана Чыӊгыз Айтматов» аттуу
макаласында Айтматовдун «Манас» эпосуна алака-катнаш маселесине
жаӊыча көз караштан иликтөө жүргүзүп жатып мындай дейт: «Манас»
эпосун таанып-билүүдө эмпирикалык, партикулярдык абалдан чыгуу,
коньюктуралык-утурумдук саясатташкан калыптардан бошонуу
натыйжасында, Ч.Айтматов Улуу сөздүн, синкреттик искусствонун
дүйнөлүк үлгүсү катарында, азыркы философиялык-эстетикалык көз
караштын негизинде кабылдоо жана түшүнүү деӊгээлине көтөрүлүп
чыкты» - деп белгилеген.

10. Ч.Айтматовго чейинки айтылган ой-
пикирлерде эпосту «улуу трагедия» деп таасын
айткандар болгон эмес. «Манас» эпосун трагедия
катарында түшүнүп таанып билген азырынча
жалгыз гана Ч.Айтматов. «Манас» эпосундагы
трагедиялуулуктун бир учу баатырдык улуу
жеӊиштердин артындагы күнөөсүз төгүлгөн кан,
кыйылган нечендеген адам өмүрлөрүндө жатса,
экинчи учугу Манас баатырдын, анын кырк
чоросунун чыгарманын акырында кырылышына
барып такалат. Эпостун жогорудагы трагедиялуу
финалы туурасында Ч.Айтматовдун адаттан
тышкары көз карашы окуучунун көӊүлүн бурат.

11. Манастын өлүмү Айтматовдун пикири
боюнча эпостун гуманисттик жыйынтыгын,
эпосту жараткан элдин акылмандуулугун
билдирет. «Мындай кайталангыс финал улуу
чыгармаларга гана мүнөздүү жана
жарашыктуу» дейт ал

12. Ч.Айтматов: «Эгерде элдин баатыры
журттун айтканына көнбөй, адилетсиз
чабуулга аттанса, анда эл өзүнүн
сүйүктүү каарманын да аябайт. Эпостун
гуманисттик жыйынтыгы да мына
ушундай» - деген.

13. Ошентип, буга чейинки изилдөөлөрдө «Чоӊ Казат» Манастын
баатырдык өнөрүн ачкан кырдаал катары гана бааланып келсе,
Манас ата-бабаларынын эзелки өчүн алыш үчүн гана кытайларга
каршы согуш башталган делинип келсе, Ч. Айтматов казаттын
адилетсиздигин ашкерелейт. Ошонусу менен эпостун баатырдык,
гуманисттик беделин түшүрбөстөн, тескерисинче, андагы
финалдык чечилиштин акылмандуулугун даӊазалайт, эпосту дагы
бийик тепкичке көтөрөт.

14. Рахмат