1. Het vooruitstrevende verlichtingsbeleid ontstond in 2005.
“Er moest een nieuw beleidsplan geschreven worden
waarin ook aandacht was voor energiebesparende maatre-
gelen”, vertelt Ensing. Eén van die maatregelen was het
verwijderen van afgeschreven verlichting in het buitenge-
bied en deze niet te vervangen. Het buitengebied kan wel
donkerder, was de gedachte. Dit stuitte op veel weerstand
van de bewoners. “We merkten dat verlichting een sociale
functie heeft, het geeft een gevoel van veiligheid. Daarom
besloot de gemeenteraad te stoppen met de uitvoering van
het plan en op zoek te gaan naar alternatieven. We lieten
een onderzoek uitvoeren door Hanzehogeschool Groningen
en daar kwam het dynamisch verlichtingsmanagement voor
het eerst om de hoek kijken. De stad Oslo was hiermee
bezig en bespaarde zo’n 60% op de energierekening.”
Ensing noemt zichzelf een techneut met interesse in het
vakgebied verlichting. Hij ziet dynamisch verlichtings-
management als een uitdaging en schreef zelf het beleids-
plan.
“Zo’n nieuwe ontwikkeling, dat is spannend. Het is niet
meer een kwestie van alleen maar een lampje aan en uit
doen. Thuis laat je ook niet de hele nacht het licht branden,
dus waarom zou je dat buiten wel doen? Je jaagt de
gemeenschap daarmee op kosten. Dat kan anders.”
18
Mag het wat minder?
• door Trea ten Kate
Dynamisch verlichtingsmanagement
als uitdaging
Verlaging van CO2-uitstoot, verhoging van de veiligheid, meer
groen en het terugdringen van energiegebruik zijn onderwer-
pen die bij veel gemeenten hoog op de politieke agenda
staan. De gemeente Stadskanaal is koploper op verlichtings-
gebied in Nederland. Deze gemeente heeft dynamisch ver-
lichtingsmanagement als beleid gekozen voor de vervanging
van de openbare verlichting. “Ons motto is: niet meer licht
gebruiken dan nodig is”, zegt Henk Ensing, beleidsadviseur
team Stadsbeheer van de gemeente Stadskanaal.
Allicht_7-2010.indd 18 18-08-2010 23:53:18

2. Dimmen bij volle maan
Er werd een proefproject met dynamische verlichting opge-
start aan de Atlantislaan, waarvoor een klankbordgroep
werd samengesteld van raadsleden en vertegenwoordigers
van dorpsbelangen en wijkraden. “Met deze groep gingen
we ‘s avonds naar de Atlantislaan, nadat de verlichting op
50% was gezet. Men was het erover eens dat dit voldoende
licht geeft. In het buitengebied vond men dit een goed
alternatief voor het weghalen van de verlichting.” Maar het
proefproject aan de Atlantislaan behelst meer dan alleen
maar het dimmen van de verlichting. “Volledig geautoma-
tiseerd wordt de computer gevoed met variabelen, zoals de
weersomstandigheden en de verkeersintensiteit, en dan
wordt de verlichting daarop aangepast. Met dynamische
verlichting wordt bijvoorbeeld bij volle maan of tijdens een
heldere winternacht het licht automatisch gedimd. Onder
normale omstandigheden staat het verlichtingsniveau
‘s avonds op 20%. Voor veel mensen is dat voldoende,
maar een passerende fietser kan desgewenst met een druk-
knop de lichtsterkte opvoeren. De gebruikers reageren hier
positief op.” Een ander pluspunt van de dynamische ver-
lichting is dat op de computer kan worden afgelezen of
lampen kapot zijn of dat ze aan vervanging toe zijn. Ook
dat scheelt weer in de kosten. “Normaal gesproken wordt
voor een schouwronde overdag de verlichting aangezet en
gaan onderhoudsmonteurs straat voor straat de lampen
controleren. Nu is dat niet meer nodig. Storingen worden
direct en automatisch via de computer gemeld. Je zou kun-
nen zeggen dat er wordt gecommuniceerd met de lichtmas-
ten.”
Proeven met led
Naast de proeven aan de Atlantislaan heeft de gemeente
Stadskanaal, met Ensing als enthousiaste aanjager, meer
manieren gezocht om te besparen op verlichting. Er zijn
proeven gedaan met leds in verschillende kleuren. “Hoe
kouder de kleur, hoe energiezuiniger de led-lampen”, ver-
telt Ensing. “We konden in eerste instantie kiezen uit
warmwit licht met een kleurtemperatuur van 3000 K of
koudwit licht van 6000 K. Het koudwitte licht voelt voor
veel mensen onaangenaam aan, terwijl het lijkt alsof er
meer licht is. De ontwikkelingen gaan snel, en toen er leds
van 4000 K op de markt kwamen, kozen we daarvoor. Dat
licht komt niet heel koud over en is toch energiebesparend
ten opzichte van het warmere licht van 3000 K.” Led-
verlichting vraagt echter hogere investeringskosten. Ensing
zet daar de voordelen van led tegenover: “Het kan gemak-
kelijk gestuurd worden van 0 tot 100%, zonder dat dat meer
energie kost. Zo zoeken we naar mogelijkheden om het
licht zoveel mogelijk te dimmen. Het mooie van led is dat
het langer meegaat naarmate je meer dimt.”
Bestrating reflecteert
Op zoek naar mogelijkheden om zoveel mogelijk te dim-
men, kwam de gemeente Stadskanaal in contact met
Kijlstra Bestrating. Wat heeft de nieuwste innovatie op
bestratingsgebied te maken met dynamische lichtplannen?
Veel, vertellen Ronald Bronsema (directeur) en Piet Zijlstra
(senior manager verkoop) van Kijlstra Bestrating uit
Veendam. Bronsema en Zijlstra stonden aan de wieg van de
ontwikkeling van de Reflexstone, dat nu al het meest inno-
vatieve bestratingproduct van 2010 wordt genoemd. Het is
een betonsteen met een hoge mate van reflectie, waardoor
de openbare verlichting tot bijna 70% kan worden gedimd.
“De Reflexstone is ontwikkeld na drie jaar onderzoek”,
vertelt Zijlstra. “We doen onderzoek naar allerlei innova-
ties op bestratingsgebied. Als je daarmee bezig bent, loop
je tegen andere dingen aan.” Zijlstra is duidelijk enthousi-
ast over de Reflexstone. Wereldwijd is de belangstelling
voor de reflecterende steen van het bedrijf in Veendam
groot. “Korea, Japan, Australië, uit alle windstreken krijgen
we reacties”, zegt Kijlstra. “Dat komt doordat het een heel
helder straatbeeld geeft: bij deze reflectie zie je obstakels
beter, voetgangers zijn in het donker beter zichtbaar en
gezichten zijn eerder herkenbaar. Het heeft voordelen voor
de verkeersveiligheid en het vergroot dan ook de sociale
veiligheid.” Zijlstra noemt ook de verbeterde luminantie als
voordeel van de reflecterende steen: “Bij gebundeld led-
licht geeft deze bestrating een zebra-effect op de weg. Zo
wordt de luminantie verbeterd.” Naast het veiligheidsas-
pect speelt voor veel gemeenten de verlaging van de ener-
‘Een passerende fietser kan desgewenst
met een drukknop de lichtsterkte opvoeren’
19
Reflexstone: reflec-
terende bestrating.
tiseerd wordt de computer gevoed met variabelen, zoals de
weersomstandigheden en de verkeersintensiteit, en dan
wordt de verlichting daarop aangepast. Met dynamische
verlichting wordt bijvoorbeeld bij volle maan of tijdens een
heldere winternacht het licht automatisch gedimd. Onder
normale omstandigheden staat het verlichtingsniveau
‘s avonds op 20%. Voor veel mensen is dat voldoende,
t
g
r
-
a
-
-
g
t
r
Allicht_7-2010.indd 19 18-08-2010 23:53:27

3. gierekening natuurlijk een grote rol. Is
de Reflexstone in de aanschaf dan niet
erg prijzig? “De grondstoffen voor de
fabricage van de steen zijn duurder.
Dat verhoogt de inkoopprijs, waar-
door een straat met Reflexstone onge-
veer vier euro per vierkante meter
duurder is”, antwoordt Zijlstra.
Volgens hem valt dat mee en verdie-
nen de extra kosten zichzelf snel terug
door de forse energiebesparing.
Momenteel zijn er in het noorden des
lands een aantal plaatsen waar dit
bestratingproduct is toegepast.
“In Tynaarlo was een gevaarlijke
fiets- en voetgangersoversteekplaats.
Daar hebben we de Reflexstone toe-
gepast”, vertelt Zijlstra. Het werkt
met iedere vorm van licht en verhoogt
de verkeersveiligheid voor de overste-
kende fietser en voetganger. De echt
forse besparing op de energierekening
komt pas als de bestaande verlichting
wordt vervangen. Dan moet er reke-
ning worden gehouden met deze
reflecterende bestrating door lantaarns
verder uit elkaar te plaatsen en door
de mogelijkheid van het dimmen van
het licht toe te passen. In Stadskanaal
is Kijlstra Bestrating ook betrokken
bij het proefproject op de Atlantislaan.
Zijlstra is positief over de manier
waarop de gemeente Stadskanaal hun
verlichtingsmanagement uitvoert:
“Veel gemeenten hebben een afdeling
voor verlichting en een afdeling voor
onderhoud en beheer. In Stadskanaal
werken die afdelingen nauw samen
met elkaar. Dat is goed.”
Toekomst
Het proefproject aan de Atlantislaan
mag geslaagd worden genoemd, want
de beoogde energiebesparing is
gehaald en de reacties van gebruikers
zijn positief. Het project is tot beleid
verheven. “Als volgende stap willen
we dynamische verlichting in de hele
gemeente toepassen”, zegt Ensing.
“We zijn nu bezig met het vervangen
van 3300 lichtmasten. In nieuwe
woonwijken wordt dynamische ver-
lichting direct toegepast. In sommige
buitengebieden is het vanwege het
beschikbare netwerk nog niet moge-
lijk om dynamische verlichting volle-
dig toe te passen, maar bij het vervan-
gen van afgeschreven verlichting
worden er al wel lichtmasten geplaatst
die geschikt zijn voor dynamische
verlichting. We kijken ook verder, hoe
we dynamische verlichting gaan toe-
passen in verkeersgebieden en win-
kelgebieden. Er moet natuurlijk flink
geïnvesteerd worden, maar veel ver-
lichting was al langere tijd afgeschre-
ven en aan vervanging toe. We pakken
het nu stap voor stap aan en maken
daarbij steeds de afweging hoeveel
we als gemeente bereid zijn extra te
investeren ten opzichte van energiebe-
zuiniging en het verlagen van de CO2-
uitstoot. Ons motto is: niet meer licht
gebruiken dan nodig. En als er behoef-
te aan is, moet er meer zijn. Daarbij is
dit is de verlichting van de toekomst:
de investeringen die we nu doen, gaan
30 tot 40 jaar mee. Het doel is om tot
aan 2020 minimaal 40% minder ener-
gie te gebruiken. We investeren in de
toekomst.”
www.stadskanaal.nl
www.kijlstra-bestrating.eu
www.tonn.nl
Bestrating, afwatering en verlichting
Het oog wil ook wat en mensen wonen graag in een groene omgeving. Tel
daarbij op dat de gemeente mogelijkheden zoekt om te besparen, en zo
kwam Ensing van de gemeente Stadskanaal uit bij Tonn Nederland. Het
roostersysteem van Tonn maakt het mogelijk om snel en duurzaam parkeer-
plaatsen aan te leggen en allerlei andere verhardingen te realiseren. Omdat
de grond niet wordt afgesloten, kan regenwater probleemloos wegzakken.
Voor de aanleg van het systeem is ook geen fundering nodig. En de roosters
kunnen naar wens opgevuld worden. Door dit bijvoorbeeld met gras te
doen, wordt een groen parkeerlandschap geschapen. Remco van der
Meulen van Tonn Nederland: “In Stadskanaal is een parkeerplaats beroos-
terd. Men koos voor de combinatie van het groene aspect in de roosters,
en in het gesprek met de gemeente kwam ook de Reflexstone ter sprake.”
Samen met Kijlstra werkt Tonn aan de innovatie van de Reflexstone voor
toepassing in de roosters. Naast het beroosteren is Tonn ook gespeciali-
seerd in duurzame verlichting op maat. “Dynamische verlichting gaat niet
alleen over de lichtbron”, zegt Van der Meulen. “Er is in Stadskanaal geko-
zen voor waterdoorlatende bestrating in combinatie met de Reflexstone en
energiezuinige led-verlichting. De combinatie maakt het verschil.”
21
Allicht_7-2010.indd 21 18-08-2010 23:53:37