1. ‫ريش ‌هاي‌مكتب‌پ اگماتيسم‌ ا‌م توانتا‌فلسفه‌ سق اطي‌و‌بهويژ گا ‌هايپروتاگو اس‌پ گ فت‬
‫ر ير‬
‫‌‬ ‫‌ ه‌ديد ه ‌‬ ‫پيشا‌ ر‬ ‫ري ‌‬‫‌‬ ‫ر‬ ‫ه‬
‫نواب مقربي‬
‫‪ pragmatism‬از واژه يوناني ‪ -pragma-t‬و پس�وند –‪ ismos‬ساخته ش�ده اس�ت. ‪ pragma‬از مصدر يوناني ‪ )prattein) ← prasso‬ميآيد. معناي اصلي اين‬
‫مصدر «كردن» يا «انجام دادن» است. و اما خود ‪ pragma‬به معناي «كار و عمل پيدرپي» و «تمرين» است، نه به معناي «كنش» يا «كار» در حالت انتزاعي؛‬
‫يعني عمال برابر است با ‪ exercise‬التين يا ‪ action‬هنگامي كه جنبه ‪ exercise‬داشته باشد؛ يا معادل است با ‪ work‬انگليسي يا ‪ werk‬آلماني. از سوي ديگر،‬
‫واژه «ورز» هم دقيقا به معناي «كار و عمل پيدرپي» اس�ت و در ش�اهنامه هم به معناي «فعاليت» به كار رفته اس�ت. وانگهي، واژههاي «ورز» يا «‪»varza‬‬
‫ايراني، ‪ work‬انگليسي، ‪ werk‬آلماني و ‪ ergon‬يوناني كه واژه ‪) energy‬كارمايه) از آن ساخته ش�ده، همگي از يك ريشهاند. از اين رو، پارهاي از مترجمان‬
‫معادل «ورزگروي» را براي پراگماتيسم پيشنهاد كردهاند و پارهاي ديگر هم معادل «مذهب اصالت عمل» را. ولي هيچ يك از اين معادلها )اگرچه همگي‬
‫درستند) معنا يا معناهاي متعددي را كه واژه پراگماتيسم به ذهن فارسي زبانان متبادر ميكند، نميرساند؛ درست همانگونه كه واژه «تلويزيون» معنايي‬
‫قطعا يكي از چهرههاي‬
‫را ميرساند كه «جام جهاننما» نميرساند. در اين مقاله واژه پراگماتيسم به كار ميرود و ديدگاهي كه نويسنده اين مقاله ميكوشد بر پايه آن به وارسي و‬ ‫برجسته پراگماتيسم با‬
‫فروكاوي مكتب پراگماتيسم بپردازد ديدگاه تحليلي است. پيش از هر چيز با تجزيه و تحليل و ترجمه واژه پراگماتيسم بحث آغاز ميشود و در ادامه نيز به‬ ‫سمت و سوي ليبرالي،‬
‫ريچارد رورتي است. رورتي‬
‫مهمترين مؤلفهها، نظريه پردازان و مفاهيم اين مكتب فلسفي پرداخته خواهد شد.‬ ‫را غالبا متفكري رند با‬
‫مذاق ليبرال دانستهاند‬
‫كه اعتقاد راسخي دارد به‬
‫اينكه دموكراسي را بايد‬
‫اين است كه از ميان نظريههاي موجود نظريهاي را برگزينيم كه براي زندگي عملي ما‬ ‫اگرچه پراگماتيسم نامي نو است ولي ريشههاي آن را ميتوان در حدود سال‬ ‫مبتني بر پراگماتيسم‬
‫دست كم سودمند افتد؛ هرچند بر ش��ناخت ما از واقع امر چيزي نيفزايد. افالطون در‬ ‫005 پيش از ميالد هم جستوجو كرد. شايد بتوان پروتاگوراس را نخستين‬ ‫آمريكايي برقرار كرد‬
‫و فلسفه به طور عام‬
‫رساله «تهاي ته توس» در تفسير نظريههاي پروتاگوراس ميگويد يك عقيده را ميتوان‬ ‫فيلسوف پراگماتيست ناميد؛ چنانكه پارهاي از بنيانگذاران پراگماتيسم هم اين ادعا‬ ‫چندان دخلي به استقرار‬
‫گفت بهتر از عقيده ديگر است ولي نميتوان گفت «صحيحتر» است. اگر كسي يرقان‬ ‫را كردهاند. پروتاگوراس بيشتر به واسطه اين نظريهاش شناخته شده است كه «انسان‬ ‫نهادهاي دموكراتيك‬
‫داشته باشد، همه چيز را زرد ميبيند ولي از اينجا نميتوان نتيجه گرفت كه همه چيز‬ ‫ميزان همه چيز است؛ ميزان چيزهايي كه هس��تند كه هستند و ميزان چيزهايي كه‬ ‫ندارد. او متفكري همواره‬
‫جنجالبرانگيز بوده است.‬
‫زرد است اما ميتوان گفت چون تندرستي بهتر از بيماري است، عقيده شخص تندرست‬ ‫نيستند كه نيستند». اين سخن را چنين تفس��ير كردهاند كه چون انسان - يعني فرد‬
‫بهتر از عقيده شخص بيمار است. اين چنانكه پيداست با نظريه پراگماتيستي درباره‬ ‫انسان - ميزان همه چيز اس��ت و افراد انس��اني با يكديگر اختالف نظر دارند، بنابراين‬
‫صدق پيوند دارد.‬ ‫هيچگونه حقيقت عينياي يافت نميش��ود كه برپايه آن، يك نظر، صادق و نظر ديگر‬
‫اما پراگماتيس��م به معناي امروزي آن، نام س��نت فلسفياي اس��ت كه سه فيلسوف‬ ‫كاذب باشد. اين نظريه اساسا نظريهاي شكاكانه است و برپايه فريبندگي حواس استوار‬
‫آمريكايي، چارلز س��ندرس پيرس، ديويی و ويليام جيمز آن را پ��ي افكندند. پيرس‬ ‫شده اس��ت. از اينجا چنين برميآيد كه آبشخور نخس��تين پراگماتيسم، شكاكيت يا‬
‫استدالل ميكرد كه كار تحقيق اين نيست كه واقعيت را بازنمايد بل اين است كه ما را‬ ‫شكگرايي است. شيلر - يكي از بنيانگذاران پراگماتيسم - خود را شاگرد پروتاگوراس‬
‫قادر سازد به شيوه بهتر و مناسبتري عمل كنيم. پيرس با نظريه بازنمايي واقعيت كه‬ ‫ميناميد. اگر هيچ حقيقتي يافت نميشود و هر نظريهاي پوچ است، پس خردمندانه‬
‫آبان 8831‬ ‫82‬

2. ‫فالسفه نسل اول تحليلي‬ ‫برهانند ولي در همان حال آرمانهاي اخالقي و ديني را از ش��كگرايي آمپريستي يا‬ ‫از زمان دكارت بر تفكر فلسفي حاكم شده بود، سر ناسازگاري داشت؛ به ويژه او پيامآور‬
‫چنين ميانديشيدند كه‬ ‫پوزيتيويستي حفظ كنند. ناتوراليسم آنان با تبيين بنيادشكنانه و كلگروانه ويالرد ون‬ ‫انديشه چرخش زباني بود؛ يعني يكي از نخستين فيلسوفاني بود كه ميگفت توانايي‬
‫اگر فيلسوفان به جاي‬
‫ارمن كوآين درباره معنا، هيالري پاتنم و دانلد ديويدسون- فيلسوفان زباني كه اغلب‬ ‫كاربرد عالمتها شرط ضروري انديشيدن است.‬
‫مطالعه ساختار ذهن يا‬
‫تجربه، به مطالعه ساختار‬ ‫متعلق به سنت پراگماتيستي شناخته ميش��وند- پيوند دارد. اين سنت همچنين با‬ ‫جيمز نظريه پيرس را گسترش داد. وي در سال 0981 كتابي منتشر كرد به نام «اصول‬
‫زبان ميپرداختند، كارشان‬ ‫توماس كوهن كه در ساختار انقالبهاي علمي پارادايمها را سنجشناپذير ميشمارد‬ ‫روانشناس��ي» كه با مذهب تداعي يا تداعيگروي الك و هي��وم مخالف بود. جيمز با‬
‫سودمندتر و شايد روشنتر‬ ‫و ب��ه كار در دوره علم عادي تأكيد ميكند و ويتگنش��تاين متأخر كه در پژوهشهاي‬ ‫انتشار كتاب «پراگماتيسم: نامي نوين براي پارهاي از شيوههاي كهن تفكر» (7091)‬
‫و خرسندكنندهتر بود ولي‬ ‫فلسفي، مسألههاي فلسفي را بيماريهاي فلس��فياي ميداند كه بايد درمان شوند-‬ ‫ديدگاه خود را ادامه داد. او در اين كتاب صدق را چنين تعريف ميكند: «به سخن بسيار‬
‫فيلسوفان تحليلي آغازين‬
‫خويشاونديهايي دارد.‬ ‫كوتاه، «صادق» فقط به مفهوم صالح در شيوه انديشيدن ماست؛ دقيقا همانگونه كه‬
‫اين چرخش را با انديشه‬
‫سنتي آمپريستياي‬
‫چارلز س��ندرس پيرس، ويليام جيمز و ج��ان ديويي را همچون پراگماتيس��تهاي‬ ‫«صحيح» فقط به مفهوم «صالح» در شيوه رفتار ماست؛ صالح كمابيش به هر شيوه‬
‫داير بر اينكه ادراك‬ ‫كالسيك ميشمارند ولي هر يك از اين سه تن دلبستگيها و عاليق متعدد و متنوعي‬ ‫و البته صالح در تحلي��ل نهايي و در درازم��دت [در تحليل نهاي��ي و روي همرفته]»‬
‫حسي مبناي شناخت‬ ‫دارد كه با ديگري ناهمسان است. تنها جايي كه هر سه توافق دارند، رد نظريه مطابقت‬ ‫(پراگماتيسم ص ۲۲۲).‬
‫تجربي را تشكيل ميدهد‬ ‫با واقع و نظريه ش��ناخت مبتني بر بازنمايي واقعيت است. اگرچه هر سه اين متفكران‬ ‫جيمز و ديويي هردو درپي آن بودند كه فلسفه را با نظريه داروين آشتي دهند؛ به اين‬
‫درآميختند؛ انديشهاي‬ ‫در زمان خود يكديگر را ميشناختند و ميس��تودند ولي خودشان را متعلق به نهضت‬ ‫معنا كه جستوجوي حقيقت به وسيله آدميزادگان را با فعاليتهاي جانوران پستتر‬
‫كه درآغاز سده بيستم،‬
‫فلسفي س��ازمانيافتهاي نميدانند. پيرس خود را پيرو كانت ميشمارد كه ميكوشد‬ ‫و تكامل فرهنگي را با تكامل زيستش��ناختي پيوند دهن��د. ديويي از مفهوم «نفس»‬
‫هم ايدئاليستها و هم‬
‫پراگماتيستهاي كالسيك‬ ‫آموزه مقوالت او و تص��ور او از منطق را اص��الح كند. پيرس رياضيدان��ي كارديده و‬ ‫يا «خود» دكارتي كه پي��ش از زبان و فرهنگپذيري برجاس��ت، انتقاد كرد و به جاي‬
‫كمر به رد آن بسته بودند.‬ ‫دانشمندي آزمايشگاهي است و در اين دو حوزه بسيار شناخته شدهتر از جيمز و ديويي‬ ‫آن تبييني از «خود» به دس��ت داد كه آن را چونان حاصل اعم��ال اجتماعي در نظر‬
‫اس��ت. جيمز كانت را چندان جدي نميگرفت ولي بيش از پيرس و ديويي دلبس��ته‬ ‫ميگرفت.‬
‫پيامدهاي اين جهاني دين بود. ديويي سخت هوادار هگل و با كانت مخالف بود. تعليم‬ ‫ديويي كه دلبس��تگي آغازين او بيش��تر اصالح فرهنگ��ي، تربيتي و سياس��ي بود تا‬
‫و تربيت و سياست بهجاي علم و دين در كانون توجه او بودند. پيرس يكي از نخستين‬ ‫مسألههاي فلسفي خاص (مس��ألههايي كه او گمان ميكرد بايد منحل شوند به جاي‬
‫فيلسوفاني بود كه بر اهميت عالمتها يا نمادها تأكيد كرد؛ «واژه يا نماد كه آدمي آن‬ ‫اينكه حل شوند)، پراگماتيسم را در زمينه اخالق و فلسفه اجتماعي بسط داد و به كار‬
‫را به كار ميبرد همانا خود آدمي است». او مينويسد: «زبان من حاصل جمع خود من‬ ‫زد. انديشههاي او در سرتاسر نيمه نخست سده بيستم در كانون زندگي انديشهكارانه‬
‫است». ولي به استثناي س��ي.آي.لوئيس و چارلز موريس، فيلسوفان، كار پيرس روي‬ ‫آمريكاييان بود.‬
‫نمادها و عالمتها را جدي نگرفتند. در واقع، آثار پيرس دهها س��ال ناخوانده ماندند.‬ ‫هر سه اين فيلس��وفان بنيانگذار پراگماتيس��م ديدگاه ناتوراليس��تي دارويني درباره‬
‫او هرگز كتابي فلسفي منتشر نكرد و بيش��تر مقالههاي او تنها در دهه 03 جمعآوري‬ ‫آدميزاده را با بدگماني ژرف درباره مسألههايي كه فلس��فه از دكارت، كانت و هيوم به‬
‫و منتشر شدند.‬ ‫ارث برده بود درهم آميختند. آنان اميدوار بودند كه فلسفه را از ايدئاليسم مابعدالطبيعي‬
‫92‬ ‫خردنامه 53 پرونده‬

3. ‫پاتنم همچنين به دفاع از آموزه بدآوازه و مناقشه برانگيز پراگماتيستهاي كالسيك‬ ‫در آن دوره، فلسفه در جهان انگليسي زبان دس��تخوش فراروند دگرديسي به دست‬
‫پرداخته است؛ يعني به اصطالح همان «نظريه صدق پراگماتيسم». پيرس ميگويد‬ ‫ستايشگران فرگه و به ويژه كارنپ و راس��ل بود. اين فيلسوفان راه ظهور دورهاي را در‬
‫«مقصود ما از صدق عقيدهاي اس��ت كه سرانجام همه كس��اني كه درباره آن تحقيق‬ ‫فلسفه هموار كردند كه گوستاو برگمان آن را دوره «چرخش زباني» در فلسفه نام نهاده‬
‫ميكنند بر سر آن توافق كنند. عين يا م�تعلق كه عقيده آن را بازمينمايد همان امر‬ ‫است. آنان چنين ميانديشيدند كه اگر فيلسوفان به مطالعه ساختار زبان ميپرداختند‬
‫واقع است». پاتنم اين انديشه را دوباره زنده كرد و استدالل آورد كه حتي اگر ما نتوانيم‬ ‫به جاي آنكه به مطالعه س��اختار ذهن يا تجربه بپردازند، كارش��ان سودمندتر و شايد‬
‫تعريف پيرس از صدق را چونان تعريف آرماني بپذيريم ولي بههرحال بايد بپذيريم كه‬ ‫روش��نتر و خرس��ندكنندهتر بود. ولي فيلس��وفان تحليلي آغازين اين چرخش را با‬
‫تعريف او از فهم مفهوم صدق جداييناپذير است. پاتنم نظريه مطابقت صدق را با اين‬ ‫انديشه س��نتي آمپريس��تياي داير بر اينكه ادراك حسي مبناي ش��ناخت تجربي را‬
‫استدالل نقد ميكند كه ميگويد هرگونه مطابقت باور با واقعيت، تنها ميتواند تحت‬ ‫تشكيل ميدهد درآميختند؛ انديشهاي كه درآغاز سده بيستم، هم ايدئاليستها و هم‬
‫توصيفي خاص صورت گيرد و اينكه هيچ توصيفي - چه از ديدگاه هستي شناسانه و‬ ‫پراگماتيستهاي كالسيك كمر به رد آن بسته بودند. اين فيلسوفان همچنين بر تمايز‬
‫چه از ديدگاه شناختشناسانه - برتر از توصيفهاي ديگر نيست.‬ ‫ميان مسألههاي مفهومياي كه امروزه آنها را مسألههاي مربوط به معناي عبارتهاي‬
‫راس��ل در مقالهاي كه درباره پراگماتيس��م نوش��ته اس��ت ميگويد پراگماتيس��م و‬ ‫زباني تعبير ميكنند و مسألههاي تجربي مربوط به امور واقع تأكيد ميكردند.‬
‫هومانيسم (اومانيسم) يك چيزند. بحث در اينجا بر سر تمايز شناخت براي شناخت،‬ ‫تنها پس از آنكه كوآين در سال 1591 مقاله مشهور «دو حكم جزمي تجربهگروي» را‬ ‫هيالريپاتنمازچهرههاي‬
‫علم براي علم و علم براي انس��ان و علم براي دلبس��تگيهاي آدميزاده است. بحث بر‬ ‫منتشر كرد، مكتب پراگماتيسم توانست جان تازهاي بگيرد و دوباره خود را مطرح كند.‬ ‫شورشيونامتعارفسنت‬
‫فلسفهتحليليبهشمار‬
‫سر اين است كه هدف علم، شناخت يا فلس��فه اين است كه براي انسان سعادت به بار‬ ‫كوآين در اين مقاله تمايز پوزيتيويستهاي منطقي ميان گزارههاي تحليلي ضروري‬
‫ميرود و امروزه او را جزو‬
‫آورد و دش��واريهاي زندگي انس��ان را از ميان بردارد و زندگي خوب به ارمغان آورد‬ ‫و گزارههاي تركيبي احتمالي را رد كرد و بدينسان راه امتزاج پراگماتيسم با هوليسم‬ ‫بانيانمكتبپساتحليليهم‬
‫يا اينكه ش��ناخت به خودي خود و صرف نظر از آدميزاده و آرزوهايش مطلوب است.‬ ‫(كلگروي) و ناتوراليسم را هموار كرد. نظريه كوآين را اثر پرآوازه ديگري كه كمابيش‬ ‫بهشمارآوردهاند.اوكتابهاي‬
‫پراگماتيس��تهايي همچون پروتاگوراس ميگويند علم براي آدميزاده است نه براي‬ ‫همزمان با آن منتشر شد تقويت كرد. ويتگنش��تاين در اثر مهم خود، «پژوهشهاي‬ ‫بسياريدرحوزههاي‬
‫خود علم. جستوجوي علم براي خود علم مهمل است. هنگامي كه ستارهشناسي به‬ ‫فلس��في» (3591) اين نظريه را كه منطق امري متعالي و گوهره فلس��فه اس��ت به‬ ‫گوناگونتفكرتحليلي‬
‫منتشركردهاست.يكياز‬
‫كهكشان آندرومدا ميانديشد بايد بينديشد كه تحقيق درباره كهكشان آندرومدا چه‬ ‫ريشخند گرفت؛ انديشهاي كه يك زمان او و استادش راسل هر دو به آن معتقد بودند.‬
‫كتابهايمعروفاو«اخالق‬
‫فايدهاي براي آدميان خاكي دارد؛ اگر تحقيق درباره آن براي آدميان بيفايده اس��ت‬ ‫اندكي بعد س��اختار انقالبهاي علم��ي تامس كوه��ن در س��ال ۲691 قوت تصور‬ ‫بدونهستيشناسي»است‬
‫پس هرگز موضوع تحقيقِ علمِ پراگماتيستي نيست. معلوم نيست آيا دانشمندان اين‬ ‫پوزيتيويس��تي از علوم طبيعي را درهم شكس��ت زيرا او روشها و دستورالعملهاي‬ ‫كهمسعودعلياآنراترجمهو‬
‫ضابطه پراگماتيستي را ميپذيرند يا نه. درست است كه علم جديد براي زندگي بشر‬ ‫عقالني پارادايمگونهاي را پيش��نهاد ميكرد كه باقي افراد بايد آن را سرمش��ق خود‬ ‫نشرصراطمنتشركردهاست.‬
‫مفيد فايدههاي بسيار بوده است ولي كمتر نظريه علمياي است كه بر پايه تنها توجه‬ ‫كنند. هيالري پاتنم شناخته شدهترين فيلسوف معاصري است كه خود را پراگماتيست‬
‫به نيازهاي آدميزاده ابداع شده باشد. نيوتن هنگامي كه به نيروي جاذبه ميانديشيد‬ ‫مينامد و نوشتههاي شايان مالحظهاي درباره سه بنيانگذار پراگماتيسم دارد و آنان را‬
‫به هيچ روي در هواي برآوردن نيازهاي بش��ري نبود؛ انگيزه اصلياي كه سائق او بود‬ ‫به سبب رد جدا شناخت «جهان چنانكه در خود هست» و«جهان چنانكه در پرتوي‬
‫تنها كنجكاوي دروني و توصيف حركتهاي ستارگان بود. اينشتين هنگامي كه نظريه‬ ‫نيازها و عاليق آدمي پديدار ميشود»، ستايش ميكند.‬
‫نس��بيت خود را مطرح كرد به هيچ روي به س��ودمنديهايي كه اين نظريه براي بشر‬ ‫طبق تبيين پاتنم، لب نظريه پراگماتيس��م اين اس��ت كه روي ديدگاه عامل يا ناظر‬
‫در زندگي عملي به همراه ميآورد نميانديشيد؛ هدف او تنها تبيين و توصيف بود نه‬ ‫تأكيد ميكند. هنگامي كه ما درمييابيم بايد دي��دگاه معيني را بپذيريم - يعني بايد‬
‫تغيير در ساختمان كيهاني.‬ ‫«دستگاه يا چهارچوب مفهومي» معيني را به كاربريم و سپس در فعاليتي عملي وارد‬
‫به نظر ميرسد ديدگاه پراگماتيس��تي را بيش از همه كارل ماركس در جمله مشهور‬ ‫ميش��ويم - بايد همزمان اين ادعا را پيش بكشيم كه اش��يا به خودي خود و درواقع‬
‫خود بيان كرده باشد كه ميگويد: «فيلسوفان همگي جهان را تفسير و تبيين كردهاند‬ ‫چنان نيستند كه در دستگاه مفهومي ما پديدار ميش��وند. پاتنم بر اين باور است كه‬
‫ولي نكته اساسي، تغيير جهان است». به سخن كوتاه، پراگماتيستها سوداي شناخت‬ ‫داوريهاي اخالقي ما نه بيشتر از نظريههاي علمي «عيني» و «عقالني»اند و نه كمتر‬
‫جهان را در سر ندارند بلكه در درجه نخست و پيش از هر چيز در انديشه تسلط از راه‬ ‫از آنها. پاتنم با ديويي همداس��تان اس��ت كه عقيده دارد تالش پوزيتيويستها براي‬
‫علم بر جهان و دگرگون ساختن جهان در جهت هدفهاي بشري و اينجهانياند.‬ ‫جداس��ازي «امر واقع» از «ارزش» همچون تالش پيش كوآيني آنان براي جداسازي‬
‫حال بايد به سنجش انتقادي پراگماتيسم - به ويژه نظريه آن درباره صدق - پرداخت.‬ ‫«امر واقع» از «زبان» محكوم به شكست است.‬
‫آبان 8831‬ ‫03‬

4. ‫چارلزسندرسپيرس،ويليامجيمزوجانديوييراهمچون‬
‫پراگماتيستهايكالسيكميشمارندوليهريكازاينسه‬
‫تندلبستگيهاوعاليقمتعددومتنوعيداردكهباديگري‬
‫ناهمساناست.تنهاجاييكههرسهتوافقدارند،ردنظريه‬
‫مطابقتباواقعونظريهشناختمبتنيبربازنماييواقعيتاست‬
‫به ش��رط جيمز - يعني «در تحليل نهايي و روي هم رفته» - رد ميكنند ولي به نظر‬ ‫ديدگاه پراگماتيستي را از دو راه ميتوان نقد كرد؛ يكي از راه نقد نظري و ديگري از راه‬
‫نميرسد كه اين شرط در واقع اشكالها را اصالح كند.‬ ‫نقد عملي. نخست به بررسي نظري اين مكتب ميپردازيم. نكته بنيادياي كه كاستي‬
‫جيمز بيان ميداردكه مقصود او اين نيست كه پيامدهاي يك باور خوب هستند بلكه‬ ‫نظري پراگماتيسم به شمار ميرود اين است كه پراگماتيسم ميگويد يك باور را بايد‬
‫اين اس��ت كه معتقد به آن فكر ميكند اي��ن پيامدها خوب خواهن��د بود. پس چنين‬ ‫صادق دانست اگر معلولها [پيامدها]ي معيني به دنبال داشته باشد، حال آنكه طبق‬
‫برميآيد و او اين پيامدها را ميپذيرد كه اگر ‪ A‬به چيزي باور دارد و ‪ B‬به چيزي مخالف‬ ‫ديدگاه شناخته شده ديگري يك باور را بايد صادق دانست اگر علتهای معيني داشته‬
‫آن، ‪ A‬و ‪ B‬هر دو باور صادقي دارند. جيمز ميگويد: «ممكن اس��ت اين باور را صادق‬ ‫باشد. چند نقل قول از ويليام جيمز موضوع را روشن ميكند. او ميگويد:‬
‫بدانم كه شكسپير نمايشنامهها را نوشت تا نامدار شود و ممكن است باور خود را با يك‬ ‫«انديشهها... فقط در آنجا كه ما را ياري ميدهند تا با بخشهاي ديگر تجربه خود روابط‬
‫منتقد در ميان بگذارم. اگر اين منتقد هم پراگماتيس��ت و هم بيكني باش��د، آنگاه در‬ ‫رضايتبخش برقرار كنيم صادق ميشوند».‬
‫مقام يك پراگماتيست به روش��ني خواهد ديد كه كاركرد باور من آن را در نظرم كامال‬ ‫همچنين ميگويد:‬
‫صادق ميسازد؛ حال آنكه در مقام يك بيكني هنوز بر اين باور است كه شكسپير هرگز‬ ‫«صدق يك نوع خوبي است، و نه چنانكه معموال ميپندارند مقولهاي جداي از خوبي‬
‫نمايشنامههاي مورد بحث را ننوشته است». از اينجا چنين برميآيد كه اين سوال كه آيا‬ ‫و همپايه با آن. صادق عبارت است از هر چيزي به صورت باور كه خوب از كار درآيد، و‬
‫پسازآنكهكوآيندرسال‬ ‫شكسپير نمايشنامهها را نوشته يا نه نامربوط است. يگانه چيز مربوط اين است كه شخص‬ ‫آن هم خوب به دليلهاي مشخص و معين».‬
‫1591مقالهمشهور«دوحكم‬ ‫معتقد به اينكه شكسپير نمايشنامهها را نوشته، چگونه درباره آن ميانديشد. بنابراين‬ ‫«توصيف ما از صدق، توصيفي اس��ت از صدقها در حالت جمع؛ يعني توصيفي است‬
‫جزميتجربهگروي»‬
‫نتيجه ميگيريم كه يك عقيده هم صادق است و هم كاذب؛ يعني رد آشكار اصل امتناع‬ ‫از فراروندهاي راهنماي عمل كه در واقعيات و اش��يا تحق��ق ميپذيرند، و تنها وجه‬
‫رامنتشركرد،مكتب‬
‫پراگماتيسمتوانست‬ ‫تناقض در منطق ارسطويي كه پايه منطق نوين رياضي را هم تشكيل ميدهد.‬ ‫مشتركشان اين است كه به ما سود ميرسانند» (همان جا، 81۲).‬
‫جانتازهايبگيردو‬ ‫چنين به نظر ميرسد كه از نظريه جيمز برميآيد اين گزاره كه «‪ A‬وجود دارد» ميتواند‬ ‫اين تعريف آخر را به اين حكم ميتوان تأويل كرد كه «صدق هر چيزي است كه باور‬
‫دوبارهخودرامطرحكند.‬ ‫به معناي پراگماتيستي صادق باشد؛ حتي اگر ‪ A‬وجود نداشته باشد. جيمز مشتاق بود‬ ‫به آن سود رساند». هر چند پراگماتيستها سخت به اين تأويل تاختهاند ولي معناي‬
‫كوآيندراينمقالهتمايز‬ ‫راهي بيابد كه صدق اين گزاره را كه «خدا وج��ود دارد» تأييد كند، بيآنكه خود را در‬ ‫مقصود آنان چيزي غير از اين نيست.‬
‫پوزيتيويستهايمنطقي‬
‫مابعدالطبيعه گرفتار سازد ولي دلبستگيهاي او چنان منحصر به اين جهان بودند كه او‬ ‫گذش��ته از ايرادهاي كليتري كه بر اين ديدگاه - كه يك باور به وس��يله خوب بودن‬
‫ميانگزارههايتحليلي‬
‫ضروريوگزارههايتركيبي‬
‫تنها دلبسته پيامدهاي اين جهاني اين گزاره بود. اين مسأله كه آيا در واقع يك هستي‬ ‫پيامدهايش صادق ميشود - وارد است، دشوارياي هست كه به هيچ روي نميشود‬
‫احتماليراردوبدينسان‬ ‫قادر مطلق بيرون از مكان و زمان وجود دارد كه خردمندانه جهان را سامان ميدهد، او را‬ ‫برآن فائق آمد. اين دشواري اين است: پيش از آنكه بدانيم باوري صادق است يا كاذب،‬
‫راهامتزاجپراگماتيسم‬ ‫جلب نميكرد و از اين رو گمان ميكرد كه با يافتن برهاني در اثبات اين گزاره كه «خدا‬ ‫ناگزير هس��تيم بدانيم كه (الف) پيامدهاي اين باور چيس��تند و (ب) آيا اين پيامدها‬
‫باهوليسم)كلگروي)و‬ ‫وجود دارد»، «صادق» است همه آنچه را آگاهي ديني بايد مطالبه كند به انجام رسانده‬ ‫خوبند يا بد. حال ما بايد معيار پراگماتيس��تي را درباره (الف) و (ب) به كار بنديم. در‬
‫ناتوراليسمراهمواركرد.‬ ‫است. در اين مورد پاپ، پراگماتيس��م را همچون يك شيوه ناخرسندكننده در دفاع از‬ ‫مورد اينكه پيامدهاي يك باور معين در واقع چيستند، بايد ديدگاهي را برگزينيم كه‬
‫باور ديني محكوم كرد. به نظر ميرسد جيمز در اثبات حقانيت دين كه جستوجوي‬ ‫«سود ميرساند» و به همين ش��يوه هم بايد در مورد اينكه پيامدهاي مذكور در واقع‬
‫بيطرفانه حقيقت را قرباني آن كرده بود هم به هيچ روي كامياب نبوده است.‬ ‫خوبند يا بد، ديدگاهي را برگزينيم كه «سود ميرساند». پيداست كه اين امر ما را در‬
‫با همه انتقادهاي باال كه خطرهاي اجتماعي و سياسياي را كه پراگماتيسم ميتواند‬ ‫يك تسلسل بيپايان گرفتار ميكند.‬
‫به بار آورد ميتوان به آن عالوه كرد، پراگماتيس��م مكتبي سخت جالب توجه و محل‬ ‫گذشته از اينگونه انتقادهاي محض نظري از تعريف پراگماتيستي«صدق»، انتقادهاي‬
‫مناقشه جدي است؛ مكتبي كه به قرن گذش��ته تعلق دارد ولي هم اكنون هم پيروان‬ ‫عمليتر ديگري هم هس��تند كه شايد طبع پراگماتيستي را بيش��تر جلب كنند. اين‬
‫سرشناسي چون پاتنم و كوآين دارد. نكته حائز اهميت اين است كه پراگماتيسم تنها‬ ‫پرسش كه چه جور باورهايي در زندگي فرد پيامدهاي خوبي خواهد داشت، پرسشي‬
‫هنگامي ميتواند يكباره صادق باشد كه دسترس��ي به هرگونه حقيقت عيني به هيچ‬ ‫است كه اغلب به حكومت و پليس بس��تگي دارد؛ باورهايي كه در آمريكا سودمندند‬
‫روي ممكن نباشد. شايد كار ما شناس��ايي راز واقعيت نباشد ولي پراگماتيسم هم راه‬ ‫در روس��يه فاجعه به بار ميآورند و بالعك��س. باورهاي حزب نازي نتوانس��تند معيار‬
‫خرسندكنندهاي را پيش نميكشد. كار ما شايد اين است كه ميان شك مطلق و يقين‬ ‫پراگماتيستي صدق را برآورند زيرا آلمان در جنگ دوم جهاني شكست خورد ولي اگر‬
‫مطلق پي آواز حقيقت بدويم؛ هرچند دور از دس��ترس بنمايد؛ نه اينكه يك بار براي‬ ‫آلمان در اين جنگ پيروز شده بود، معتقدان به پراگماتيسم ناگزير بودند كه آيين نازي‬
‫هميشه جستوجوي هرگونه حقيقتي را ممنوع اعالم كنيم•‬ ‫را از لحاظ پراگماتيستي «صادق» بنامند. پراگماتيستها اينگونه برهانها را با اشاره‬
‫13‬ ‫خردنامه 53 پرونده‬