1. औद्योगिक असमतोल
Subject: Industrial Economics
Submitted by: Swati Shivaji Dhoble
Roll Number: 16
Class: M. Com (I)
Guided By: Smt. B.T.Thakre
2. प्रास्ताविक
देशाच्या आगथिक विकासात औद्योगिक विकास महत्िपूर्ि भूममका
बजाितो. आगथिक नियोजिाद्िारे औद्योगिक विकासाला िती ददली जाते.
म्हर्ूि १९५६ च्या औद्योगिक धोरर्ामध्ये 'समतोल प्रादेमशक विकास हे
उद्ददष्ट निश्चित क
े ले. परंतू भारतातील नियोजि कालीि औद्योगिक
विकास पाहता असे ददसूि येते की भारतात राज्यनतहास ि राज्यांतिित
विभािनतहास औद्योगिक असमतोल ददसूि येतो ि नियोजि काळात ही
प्रिृत्ती कायम रादहली आहे. महाराष्र राज्यही यांस अपिाद िाही. प्रस्तुत
प्रकरर्ात औद्योगिक असमतोल त्यािी कारर्े, पररर्ाम ि त्यासाठीच्या
उपाय खोजता याविषयीिी ििाि क
े ली आहे.
3. अथि
िास्तविकता औद्योगिक विकास हा संतुमलतपर्े होर्े आहे.
उद्योिांमधूि रोजिाराच्या विविध संधी उपलब्ध होतात आणर् याि
कारर्ािे लोक औद्योगिक क
ें द्राकवषित होत असतात. जर का एखाद्या
विमशष्ट दठकार्ीि उद्योिांिे क
ें द्रीकरर् झाले, तर क
े िळ त्या दठक
पुरताि रोजिार संधीच्या शोधासाठी लोक इतर दठकार्ाहूि दुसऱ्या
दठकार्ी येतील आणर् ही पररश्स्थता आगथिकदृष््या मािास राज्यांिे
गित्रर् करते ि त्यािप्रमार्े अनतररक्त लोकसंख्येिे गित्रर् विकमसत
राज्यांिे करते. त्यािबरोबर िुंतिर्ुकीिे क
ें द्रीकरर् अशाि राज्यांत
झालेले ददसते.
5. िैसगििक
पररश्स्थतींमधील
मभन्ित्ि
जम्मू- काचमीर सारख्या डोंिराळ भािामध्ये
औद्योगिकरर् होऊ शकत िाही कारर्
उद्योिांकररता लािर्ारे पायाभूत घटक तेथे
उपलब्ध होऊ शकत िाही. िैसगििकदृष्टया
असंतुलि जसे की, अनतररक्त हिामाि हे
प्रादेमशक असमतोलाला कारर् ठरते.
6. कच्च्या
मालािी
उपलब्धता
बऱ्याि उद्योिधंद्याला स्थानिक पातळीिर उपलब्ध
होर्ाऱ्या कच्च्या मालािी आिचयकता असते त्यामुळे.
असे उद्योिधंदे उभारतािा कच्च्या मालािी आिचयकता
असते. त्यामुळे असे उद्योिधंदे उभारतािा कच्च्या
मालािा उपलब्ध होर्ाऱ्या दठकार्ांिा वििार क
े ला जातो.
उदाहरर्ाथि बहुतेक मसमेंटिे कारखािे हे िुिखडी दिड
यांसारख्या कच्च्या मालाच्या स्त्रोतांजिळ उभारले जातात.
ब्रबहार मध्ये उभे असर्ारे लोह पोलादािे कारखािे हे श्जथे
मोठ्या प्रमार्ात लोहखनिज उपलब्ध होते नतथे क
ें दद्रत
झालेले आहेत. महाराष्रामध्ये साखर कारखािे हे श्जथे
उत्तम प्रतीिा उस वपकतो नतथे क
ें दद्रत झालेले ददसतात.
अशा प्रकारे कच्च्या मालािी उपलब्धता असलेल्या
दठकार्ी उद्योिधंदे उभारले जातात.
7. पायाभूत सोयी
सुविधांिी
उपलब्धता
उद्योिांिा मुळाति पार्ी, िीज, रस्ते,
दळर्िळर्ाच्या सोयी, संदेशिहि यांसारख्या
सुविधा असर्े आिचयक असते. यामुळे ते
अशा दठकार्ी स्थावपत होतात की श्जथे बाह्य
आगथिक स्त्रोत हे सहजपर्े उपलब्ध होतील
आणर् उत्पादि खिि ि ककं मत हे कमी होईल.
भारताच्या दृश्ष्टिे बघायिे झाले तर
अविकमसत प्रदेश औद्योगिकरर्ात मािे
रहायिे कारर् म्हर्जे त्यांच्याकडे तयार
पायाभूत सोयी-सुविधा िाहीत.
8. ऐनतहामसक
/भूतकालीि
घटक
ऐनतहामसक उत्तमत्ि ककं िा प्रमसद्धी ही सुद्धा
सद्कालीि असमतोलाला कारर्ीभूत ठरते.
ब्रिदटश काळात मुंबई, कलकत्ता आणर् मद्रास या
महत्त्िािी आयात शहरे होती. त्यािा पररर्ाम
असा झाला की संबंगधत प्रदेश हे इतर प्रदेशांिी
तुलिा करता विकमसत झाले ि त्या तुलिेत
इतर प्रदेशांिा विकास कमी झाला. स्िातंत्र्योत्तर
काळामध्ये ज्या राज्यांिी साििजनिक क्षेत्रातील
उद्योिक्षेत्रात विकमसत होण्यािी इच्छा ि धाडस
दाखिले ते विकमसत झाले आणर् अन्य प्रदेश
मािे पडले.
9. ब्रिदटश
राजसत्तेिा
अिमशष्ट प्रभाि
भारतातील प्रादेमशक असंतुलिाला ब्रिदटश
राजसत्ता मोठ्या प्रमार्ािर जबाबदार आहे.
ब्रिदटश उद्योिपतींिी महाराष्र आणर् बेंिाल
सारख्या राज्यांिा वििार उद्योि संस्थांच्या
उभारर्ीसाठी क
े ला. मुंबई, मद्रास आणर्
कोलकाता या सारख्या शहरांिा उदय ब्रिदटश
कालखंडात झाला. आणर् त्यामुळे या शहरांिा
सातत्यािे अिदी स्िातंत्र्योत्तर काळातही
विकास िालूि रादहला, पर् दुसरीकडे अन्य
प्रदेश मात्र मािास रादहले.
10. उपाययोजिा
औद्योगिक असमतोल दूर करण्यासाठीच्या उपाययोजना: औद्योगिक
असमतोल हा प्रचि ददिसेंददिस भेडसाित आहे. विकासाच्या पररश्स्थतीला
पोषक असत औद्योगिकरर् दुसऱ्या बाजूला अिेक अिमोल घटकांच्या
हासाकडे झुकलेले आहे. औद्योगिक असमतोल दूर करण्यासाठी अथिा
त्यािर काही निबंध िा मयािदा असाव्यात यासाठी काही उपाययोजिा
पुढीलप्रमार्े सांिता येतील.
1. वित्तीय साधिसामग्रीिे हस्तांतर
2. क
ें द्र सरकारकडूि िुंतिर्ुकीस प्रोत्साहि
3. प्रमुख वित्तीय संस्थांकडूि सिलतीिे वित्तपुरिठा
4. मािासलेल्या भािात साििजनिक क्षेत्रातील प्रकल्प
5. उद्योजकांिा प्रोत्साहि
