Indringende expositie in Centre Charlemagne in Aken. Lang was het een taboe-onderwerp in het na-oorlogse Duitsland: het castreren en vergassen, onder het regime van de nazi's, van honderdduizenden psychiatrische patiënten.

1. © Copyright 2015 Dagblad De Limburger / Limburgs Dagblad.
Het auteursrecht, ook ten aanzien van artikel 15 AW, wordt
uitdrukkelijk voorbehouden. Zaterdag, 12 september 2015
Weinig artsen die echt weigerdenWeinig a
GEHANDICAPTEN IN NAZITIJD
Gehandicapten golden voor de nazi’s als een ‘belasting’ voor de
samenleving en bedreiging voor de ‘reinheid’ van het Duitse
bloed. Ruim 400.000 van hen werden tegen hun wil gesteriliseerd,
nog eens 200.000 in klinieken vergast. Een expositie in Aken over
het hoe en waarom.
door Serge Sekhuis
DD
e expositie Erfasst, Ver-
folgt, Vernichtet opent
met tientallen portret-
ten. Foto’s van landar-
beiders, huisvrouwen,
kunstenaars en kinderen. Een pop
in hun hand. Daar tegenover foto’s
van mannen in witte jassen. Profes-
soren en artsen. Streng kijkende he-
ren met ronde brilletjes.
Daders en slachtoffers. Ze kijken el-
kaar in Centre Charlemagne weer
in de ogen. Net als driekwart eeuw
geleden. Zo dringt zich meteen die
confronterende vraag op: hoe kwa-
men medici, die ooit met de eed
van Hippocrates hadden gezworen
juist alles te doen om mensen te ge-
nezen, ertoe om wilsonbekwamen
in koelen bloede te doden?
Eind negentiende eeuw raakte in
diverse Europese landen de eugene-
tica in zwang: de overtuiging dat je
een populatie kunt versterken via
haar genetische samenstelling. Niet
alleen positieve eigenschappen als
intellect worden via de genen door-
gegeven aan de volgende generatie;
ook crimineel gedrag of een versla-
ving overerft. Op weg naar een su-
perieur ras moet je dus de juiste ge-
nen of mensen ‘uitschakelen’.
Die rassentheorie was dus niet iets
van de nazi’s. Zij waren wel de eer-
sten die het politiek uitbuitten. Het
ultieme gevolg daarvan kennen we
allemaal: de moord op zes miljoen
joden en andere ‘inferieure men-
sen’ als zigeuners en homo’s. De ge-
handicapten gingen de joden voor.
Met listige propaganda werden
Duitsers ermee vertrouwd gemaakt
dat gehandicapten duur zijn: ze vra-
gen veel zorg. Daarbij leveren ze
weinig op. Op school al leerden kin-
deren: ziek is zwak, gezond is sterk.
In 1934, een jaar na Hitlers machts-
overname, werd in Duitsland een
nieuwe wet van kracht. De wet zur
Verhütung erbkranken Nachwuchses
moest voorkomen dat mensen met
een lichamelijke of geestelijke han-
dicap kinderen zouden krijgen. Kin-
deren die, volgens die wet, immers
slechts nodeloos zouden lijden.
Op grond van die Erb-wet werden
artsen opgeroepen gehandicapte pa-
tiënten te verwijzen naar speciale
Erbgesundheitsgerichte. Hier werden
ze onderzocht op ‘erfelijke waarde
voor de natie’ en werd, via een lijst
met aandoeningen als imbeciliteit,
blindheid, doofheid en alcoholis-
me, besloten tot gedwongen sterili-
satie. Zo werden in de jaren daarna
400.000 mannen en vrouwen te-
gen hun wil onvruchtbaar.
Carmen Roebers, samensteller van
de tentoonstelling, huivert zelf als
ze die cijfers noemt. „De lijst waar-
op werd beslist tot sterilisatie of cas-
tratie werd met de jaren langer. Op
zeker moment stonden er ook ge-
traumatiseerde militairen op.”
Waren er artsen die weigerden om
mee te werken? Ja, zegt Roebers na
een aarzeling; want veel waren het
er niet. „Bijna iedereen deed eraan
mee. Kennelijk was men toch bang
om zelf opgepakt te worden of
vreesden ze negatieve gevolgen
voor hun carrière.”
In september 1939, na de Duitse in-
val in Polen, brak er een nieuwe fa-
se aan in het ‘gezond houden’ van
de samenleving. In een villa aan de
Tiergartenstrasse 4 in Berlijn werd
gepraat over het euthanaseren van
alle gehandicapten. Het moordpro-
gramma kreeg de codenaam Aktion
T4, naar het adres van de villa. Hit-
ler zelf gaf toestemming ‘ongenees-
lijke’ gehandicapten via de ‘genade-
dood’ uit hun lijden te verlossen.
Op zes plekken in het land werden
in het diepste geheim, in bestaande
klinieken, gaskamers en crematoria
gebouwd. Een van die zes plekken
is Hadamar, oostelijk van Koblenz.
Twee uur rijden van Limburg.
Het patroon van de moorden was
steeds gelijk. De slachtoffers, afkom-
stig uit klinieken in de omgeving,
werden in geblindeerde bussen van
het bedrijf Gemeinnützige Kranken-
gesellschaft mbH naar de kliniek ge-
reden. Sommigen dachten dat ze
een dagje uit gingen. In de kliniek
werden ze vaak nog diezelfde dag
gedood. De gaskamer oogde als een
doucheruimte. Vooraf werden ze
door een arts ‘gekeurd’. „Daarbij
werden sommige mensen eruit ge-
pikt voor wetenschappelijke experi-
menten. Zij kregen een rood kruis
op hun lijf. Nadat ze waren vergast,
werden hun hersens verwijderd.”
Zo werden er tot augustus 1941 al-
leen al in Hadamar 10.122 gehandi-
capten vergast. Voor kinderen wa-
ren er speciale ‘klinieken’. Familiele-
den kregen verzonnen doodsberich-
ten. „Daar stond dan bijvoorbeeld
in dat de patiënt was overleden aan
een longontsteking of bloedvergifti-
ging. Berucht is het verhaal over de
plechtigheid in Hadamar bij de cre-
matie van de tienduizendste dode,
die eindigde in een drinkgelag.
Hebben omwonenden van die kli-
nieken nooit iets gemerkt? „Natuur-
lijk wel, maar de angst om te pra-
ten was groot”, vertelt Roebers. Ze
wijst op foto’s van de Hadamarkli-
niek waar een vettige rook uit de
schoorsteen opstijgt. „Men werkte
in drie ploegen, het moorden ging
dag en nacht door. Veel mensen zo-
als Christian Wirth en Josef Menge-
le die later op belangrijke posten in
vernietingingskampen als Treblin-
ka, Belzec of Auschwitz kwamen,
zijn begonnen in Aktion T4.”
De moord op uiteindelijk 200.000
Duitse verstandelijk en lichamelijk
gehandicapten was een testcase.
„De nazi’s wilden weten hoe ver ze
konden gaan met het uit de samen-
leving halen van individuen die
niet in hun ideologie pasten. Wan-
neer zouden mensen in op-
stand komen?” Dat gebeurde in
augustus 1941, toen de bisschop
van Münster erover preekte. De
nazi’s, die hem niet durfden te
arresteren, verkondigden te zul-
len stoppen met het T4-pro-
grammna. In Hadamar werd
de gaskamer ontmanteld. In
werkelijkheid echter ging het
doden door. Geniepiger. Op
grotere schaal ook. Mensen
werden niet langer vergast,
maar kregen injecties met gif-
tige middelen zoals luminal.
Of ze werden maanden uit-
gehongerd en stierven van
uitputting. Na de oorlog
werd de moord op de ge-
handicapten in Duitsland doodge-
zwegen. Ouders, die niet zelden wa-
ren gedwongen hun gehandicapte
kind te laten opnemen in een kli-
niek, kregen geen antwoord op vra-
gen. De duizenden artsen, psychia-
ters, gynaecologen en verpleegkun-
digen die betrokken waren bij de
moorden, gingen weer gewoon aan
het werk. Een klein aantal werd ver-
oordeeld tot celstraffen van twee of
drie jaar, die ze zelden uitzaten. Pas
in de jaren tachtig werd het taboe
maatschappelijk bespreekbaar. „De
kilte waarmee het werd uitgevoerd,
dat die artsen kennelijk geen enke-
le empathie hebben gehad, dat raak-
te me het meest. Ja, daar schaam ik
me voor”, erkent Roebers.
Erfasst, Verfolgt, Vernichtet. Expositie
in Centre Charlemagne, Katschhof 1 in
Aken. Nog te zien tot 25 oktober.
Een nazi-propagandafoto van gehandicapten en Hitlers brief met zijn opmerking over een ‘genadedood’.
Van boven naar beneden: rook uit de schoorsteen van de T4-kliniek in
Hartheim. De doof geboren Maria Eva en Wilhelm Sistermann: beiden
gesteriliseerd. Het gezin Hertwig met zoon Rolf, vergast vanwege zijn
psychische stoornissen. De bus die de gehandicapten vervoerde.
Tekeningen van patiënt Wilhelm
Werner over zijn eigen castratie.