TOP VIP Call Girls Janakpuri 9711199012 Russian High Class Model
SHAT KRIYAKALA.pptx
1. Importance of Kriya Kala
According to stages of
Dosha and their
management
Presented by Dr. Ramraj Singh (PG Scholar 2nd Year)
Guided by Dr. J.D. Gulhane Sir (HOD and Associate
Professor)
Kayachikitisa Department
Government Ayurved College, Nagpur
2. षटक्रियाकाल
सञ्चयं च प्रकोपं च प्रसरं स्थानसंश्रयय् |
व्यक्तं भेदं च यो वेत्ति दोषाणां स
भवेक्िषक ||
The art of understanding disease and its stages of
pathogenesis was probably explained for the first time in
Ayurveda in a very comprehensive way. Acharya Sushruta
beautifully illustrates the stage of development of a
pathological process under the nomenclature Kriyakala.
These stages are called Shat kriyakala - 6 time periods for
managing a disease.
1.सञ्चयं- Stage of accumulation
2.प्रकोपं- Stage of vitiation
3.प्रसरं- Stage of dissemination
4.स्थानसंश्रयय्- Stage of
localisation
5.व्यक्तं- Stage of clinical
symptoms
6.भेदं-Stage of complication
Reference : सुश्रुतसंक्रिता सूत्रस्थान् - २१. व्रणप्रश्नाध्यायः
3. 1.सञ्चयं- Stage of
accumulation
तत्र सत्तञ्चतानां खलु दोषाणां स्तब्धपूणणकोष्ठतता
पीतावभासता ्न्दोष्मता चाङ्गानां गौरव्ालस्यं
चयकारणत्तवद्वेषश्चेत्तत त्तलङ्गात्तन भवक्ि |
तत्र प्रथ्ः त्तियाकालः ||१८||
•दोषों का अपनी ही जगह या स्वस्थान ्ें रहते हुए बढ़ना
ही सञ्चय अवस्था कहलाता है।
•यह त्तचत्तकत्सा का त्तचत्तकत्सक क
े पास प्रथ् अवसर होता है।
•इस अवस्था ्ें त्तचत्तकत्सा न की जाए तो दोष वृक्ि को प्राप्त
होते हुए अगली अवस्था ्ें पहुंच जाते हैं।
2022
Importance of Kriya Kala According to
stages of Dosha and their management.
3
Dosha Sancaya lakshana
वात सञ्चय अवस्था स्तब्ध
पूर्णकोष्ठता (Stiffness and
fullness in the abdomen)
त्तपि सञ्चय अवस्था पीतावभासता(Yellowish of body
parts)
कफ सञ्चय अवस्था मन्दोष्मता (Mild decrease in
body temperature)
चाङ्गानां गौरवमालस्यं
(Heaviness in the whole body)
Alasya (Lassitude)
5. 2.प्रकोपं- Stage of vitiation
इस अवस्था ्ें संत्तचत हुए दोष प्रकोप को प्राप्त
होते हैं अपने स्थान से उत्तद्वग्न होने को प्रेररत हो
जाते हैं।
तेषां प्रकोपात् कोष्ठतोद संचरर्ाम्लिका
क्रपपासा पररदाि अन्नद्वेष ह्रदयोत्क्लेद च
जायते।। (सु०सू० 21/27)
2022
Importance of Kriya Kala According to
stages of Dosha and their management. 5
Dosha Prakopa lakshana
वात प्रकोप
अवस्था
कोष्ठ तोद,
वायु का संचार
(Pain and movement of Vata
in Mahasrotas)
त्तपि प्रकोप
अवस्था
आम्लिका (अिोद् गार)
(Sour eructation)
क्रपपासा (Excessive thirst)
पररदाि(Burning sensation all
over the body)
कफ प्रकोप
अवस्था
अन्नद्वेष (Aversion to food)
ह्रदयोत्क्लेद (Excessive
salivation in mouth)
7. Properties leading to Prakopa
Prakopa dosha Properties of
Dosha
Combining
property
वात लघु, रूक्ष, शीत शीत
त्तपि तीक्ष्ण, लघु, उष्ण उष्ण
कफ त्तिग्धा, गुरु, शीत उष्ण
8.
9. वातप्रकोपस्य कालः त्तपिप्रकोपस्य कालः कफप्रकोपस्य कालः
घ्ाणिे च त्तवशेषतः घनािे च त्तवशेषतः वसिे च त्तवशेषतः
शीताभ्रप्रवातेषु तदुष्णैरुष्णकाले च स शीतैः शीतकाले च
प्रत्यूषस्यपराह्णे तु ्ध्याह्ने चार्णरात्रे च पूवाणह्णे च प्रदोषे च
जीणेऽन्ने च प्रक
ु प्यत्तत जीयणत्यन्ने च क
ु प्यत्तत भुत्ात्रे प्रक
ु प्यत्तत
10. 3.प्रसरं- Stage of
dissemination
यह अवस्था प्रकोप अवस्था क
े बाद होती है।
इस अवस्था ्ें दोष अपने स्वाभात्तवक प्र्ाण से
अत्यत्तर्क बढ़ कर शरीर अवयवों ्ें त्तवचरण
करना शुरू कर देते हैं।
एवं प्रक
ु त्तपतानांप्रसरतां वायोत्तवण्ागणग्नाटोपौ,
ओषचोषपररदाहर्ू्ायनात्तन त्तपिस्य,
अरोचकात्तवपाकाङ्गसादाश्छत्तदणश्चेत्तत श्लेष्मणो त्तल
ङ्गात्तन भवक्ि; तत्र तृतीयः त्तियाकालः ||
2022
Importance of Kriya Kala According to
stages of Dosha and their management. 10
Dosha Prasara lakshana
वात प्रसर अवस्था क्रवमागणगमन (Vata moves to
different places other than its
place)
आटोप (Flatulence and
gurgling)
त्तपि प्रसर अवस्था औष (Localised burning
sensation) चौष (Sucking type
of pain)
पररदाि(Burning sensation all
over the body)
धूमायनाक्रन (Feeling of hot
fumes coming out from
stomach)
कफ प्रसर अवस्था अरोचक
अक्रवपाक
साद
11. Types of Prasara
2022
Importance of Kriya Kala According to
stages of Dosha and their management. 11
Doshas move to different parts of the
body with the help of Vayu, either
alone or in combinations. It is of 15
types.
1. Vata prasara
2. Pitta prasara
3. Kapha prasara
4. Rakta prasara
5. Vata pitta prasara
6. Vata kapha prasara
7. Vata rakta prasara
8. Pitta kapha prasara
9. Pitta rakta prasara
10. Kapha rakta prasara
11. Vata pitta rakta prasara
12. Pitta kapha rakta prasara
13. Vata pitta kapha prasara
14. Vata kapha rakta prasara
15. Vata pitta kapha rakta prasara
12. अत ऊर्ध्वं प्रसरं वक्ष्या्ः-
तेषा्ेत्तभरातङ्कत्तवशेषैः प्रक
ु त्तपतानां त्तकण्वोदकत्तपष्टस्वाय इवोत्तितानां प्रसरो भवत्तत |
तेषां वायुगणत्तत्त्त्वात प्रसरणहेतुः सत्यप्यचैतन्ये |
स त्तह रजोभूत्तयष्ठतः; रजश्च प्रवतणक
ं सवणभावाना् |
यथा-
्हानुदकसञ्चयोऽत्ततवृिः सेतु्वदायाणपरेणोदक
े न व्यात्त्श्रयः सवणतः प्रर्ावत्तत, एवं दोषाः कदात्तचदेक
शो त्तद्वशः स्स्ताः शोत्तणतसत्तहता वाऽनेकर्ा प्रसरक्ि |
तद्यथा-
वातः, त्तपिं, श्लेष्मा, शोत्तणतं, वातत्तपिे, वातश्लेष्माणौ, त्तपिश्लेष्माणौ, वातशोत्तणते, त्तपिशोत्तणते,
श्लेष्मशोत्तणते, वातत्तपिशोत्तणतात्तन, वातश्लेष्मशोत्तणतात्तन, त्तपिश्लेष्मशोत्तणतात्तन, वातत्तपिकफाः, वा
तत्तपिकफशोत्तणतानीत्तत; एवं पञ्चदशर्ा प्रसरक्ि ||२८||
2022
Importance of Kriya Kala According to
stages of Dosha and their management. 12
13. 2022
Importance of Kriya Kala According to
stages of Dosha and their management. 13
1.क
ृ त्स्नेऽर्ेऽवयवे वाऽत्तप यत्राङ्ग
े क
ु त्तपतो भृश् |
दोषो त्तवकारं नभत्तस ्ेघवित्र वषणत्तत ||२९||
नात्यथं क
ु त्तपतश्चात्तप लीनो ्ागेषु त्ततष्ठतत्तत |
त्तनष्प्रत्यनीकः कालेन हेतु्ासाद्य क
ु प्यत्तत ||३०||
2.तत्र वायोः त्तपिस्थानगतस्य त्तपिवत प्रतीकारः, त्तपि
स्य च कफस्थानगतस्य कफवत, कफस्य च वातस्थान
गतस्य वातवत; एष त्तियात्तवभागः ||
IMPORTANCE OF PRASARA
14. 4.स्थानसंश्रयय्- Stage of
localisation
शरीर क
े तीन रोग्ागण:
1.कोष्ठत
2.््ण अक्स्थसंत्तर्
3.शाखा; का आश्रयय लेकर व ख- वैगुण्य को प्राप्त
हो यह दोष रोगों को उत्पन करते हैं
यह त्तचत्तकत्साथण त्तचत्तकत्सक क
े पास चतुथण अवस्था
होती है।
स्थान संश्रयः इक्रत दोषदू ष्यस्य संश्रयः।।
(चिपाक्रर् सु०सू० 21/31)
इसी अवस्था ्ें दोष दुष्य स्ुर्ण ना की क्स्थत्तत होती
है।
हेतुओं को भली प्रकार जान कर अगर उनका
त्तवरोर् नहीं त्तकया जाता है तो दोष वृक्ि अपनी
अगली अवस्था ्ें पहुंच जाती है
2022
Importance of Kriya Kala According to
stages of Dosha and their management. 14
1.तेषा्ेव्त्तभसत्तन्नत्तवष्टानां पूवणरूपप्रादुभाणवः; तं प्र
त्ततरोगं वक्ष्या्ः |
तत्र पूवणरूपगतेषु चतुथणः त्तियाकालः ||
2. क
ु त्तपतानां त्तह दोषाणां शरीरे पररर्ावता् |
यत्र सङ्गः खवैगुण्याद्व्यात्तर्स्तत्रोपजायते ||१०||
3.त्तलङ्गानां दशणनं स्वेषा्स्वास्थ्यं रोगसम्भवः||२३||
स्वस्थानस्थस्य स्ता त्तवकारासम्भवः श्ः|
15. Sthanasamsraya rogas
2022
Importance of Kriya Kala According to
stages of Dosha and their management. 15
Organ Diseases
उदर गुल्म, त्तवित्तर्, उदर रोग, अत्तग्नत्तवकार, त्तवबंर्,
अनाह, त्तवशुत्तचका, अत्ततसार, प्रवात्तहका, त्तवलंत्तबका
बस्तीगत प्र्ेह, अस्मरी, ्ूत्रघात, ्ुत्रदोष
्ेढ्र गत त्तनरुिप्रकशोपदंशशूकदोषप्रभृतीन
गुदगत भगन्दराशणःप्रभृतीन
वृषणगत वृिीः
16. 2022
Importance of Kriya Kala According to
stages of Dosha and their management. 16
Organ Diseases
त्वङ्म
ं सशोत्तणतस्थाः क्षुिरोगान क
ु ष्ठतात्तन त्तवसपांश्च
्ेदोगत ग्रन्थ्यपच्यबुणद गलगण्डालजी प्रभृतीन
अक्स्थगत त्तविध्यनुशयी प्रभृतीन
ऊर्ध्वणजत्रुगत स्तूर्ध्वणजान
पादगत श्लीपद, वातशोत्तणत, वातकण्टक प्रभृतीन
सवाणङ्गगत ज्वरसवाणङ्गरोगप्रभृतीन
17. 5.व्यक्तं- Stage of clinical symptoms
• इस पंच् अवस्था ्ें भी अगर रोगी की त्तचत्तकत्सा नही की जाती तो रोग अवस्था और दोष
हेतुओं क
े प्रकोप क
े कारण रोगों क
े पूवण रूपों की उत्पत्ति करते हैं।
• पूवणरूप व्यत होने क
े पश्चात रूप या लक्ष्णों की व्यक्त होती है और दोष वृक्ि अपनी
अंत्तत् अवस्था की और बढ़ जाती है।
2022
Importance of Kriya Kala According to
stages of Dosha and their management. 17
अत ऊर्ध्वं व्यार्ेदणशणनं वक्ष्या्ः-
शोफाबुणदग्रक्ित्तवित्तर्त्तवसपणप्रभृतीनां प्रव्यतलक्षणता ज्वरातीसारप्रभृतीनां च |
तत्र पञ्च्ः त्तियाकालः ||
18. 6.भेदं-Stage of complication
2022
Importance of Kriya Kala According to
stages of Dosha and their management. 18
अत ऊर्ध्वण्ेतेषा्वदीणाणनां व्रणभाव्ापन्नानां षष्ठतः त्तियाकालः, ज्वरा
त्ततसारप्रभृतीनां च दीघणकालानुबन्धः |
तत्राप्रत्ततत्तिय्ाणेऽसाध्यता्ुपयाक्ि ||३५||
•इस अवस्था ्ें दोष स्स्थ शरीर ्ें हलाहल ्चाते हुए उपिावस्था की उत्पत्ति करते हैं।
•यहााँ पहुंच कर त्तचत्तकत्सक क
े त्तलए त्तचत्तकत्सा करना कत्तिन हो जाता है और रोग असाध्य या
प्रत्याख्य रूप र्ारण कर लेता है।
•अतः यह त्तचत्तकत्साथण अंत्तत् अवसर होता है।
19. Importance of Shat kriyakala
DIAGNOSIS
PROGNOSIS
TO REVERSE THE
DISEASE PROCESS
TOWARDS
NORMALCY
PREVENTIVE AND
CURATIVE
MEASURES
INTERVENTION
LEVEL
20. Types of intervention in kriyakala
2022
Importance of Kriya Kala According to
stages of Dosha and their management. 20
पूवणक्ण प्रर्ानं क्ण पश्चात्क्ण
अपरे तु चयादीनां पूवणरूपा
िाना्ातङ्कोत्पिेः प्राग्यत त्ति
यते तत पूवणक्ण
आतङ्कोत्पिौ यत तत प्रर्ानं
क्ण
त्तनवृिातङ्कस्यानुबन्धोपचरणा
य यत तत पश्चात्क्ण|
लङ्घनात्तद त्तवरेकािं पूवणक्ण व्र
णस्य च
पाटनं रोपणं यच्च प्रर्ानं क्ण
तत स्मृत्
बलवणाणत्तग्नकायं तु पश्चात्क्ण
स्ात्तदशेत’’
संशोध्यस्य पाचनिेहनस्वेदना
त्तन पूवणक्ण
व्नत्तवरेचनबक्स्तनस्यत्तसरा्ो
क्षणात्तन प्रर्ानं क्ण
पेयाद्यन्नसंसजणनं पश्चात्क्ण
त्तनबन्धसङ्गग्रह व्याख्या (डल्हण क
ृ त)
22. 2022
Importance of Kriya Kala According to
stages of Dosha and their management. 22
1.शीते शीतप्रतीकार्ुष्णे चोष्णत्तनवारण् |
क
ृ त्वा क
ु याणत त्तियां प्राप्तां त्तियाकालं न हापयेत ||२१||
2.अप्राप्ते वा त्तियाकाले प्राप्ते वा न क
ृ ता त्तिया |
त्तिया हीनाऽत्ततररता वा साध्येष्वत्तप न त्तसध्यत्तत ||२२||
3.या हयुदीणं श्यत्तत नान्यं व्यात्तर्ं करोत्तत च |
सा त्तिया, न तु या व्यात्तर्ं हरत्यन्य्ुदीरयेत ||२३||
आतुरोपि्णीयाध्यायः 35 सूत्रस्थान् सुश्रुतसंक्रिता
23. summary
The concept of Shat kriyakala
helps the physician understand
the manifestation and diagnosis
of disease and also to provide
cost and time-effective
management for the patients.
The validation of the Shat
kriyakala model with the help of
modern science could be a
remarkable achievement in
medicine.
2022
Importance of Kriya Kala According to
stages of Dosha and their management. 23