Oturan Sistemin Toparlanmasi süreci ve Performans Testleri

1. Güç Sistemleri Bölümü
TEIAS-EKH-2011 TDEP, 08.06.2012
Bilgi için: oguz.yilmaz@uzay.tubitak.gov.tr; ismail.elma@uzay.tubitak.gov.tr 1/7
Oturan Sistemin Toparlanması Hizmeti
Performans Testleri
TÜBİTAK UZAY-TEİAŞ EKH Teknik Destek ve Eğitim Projesi kapsamında,
TEİAŞ Elektrik Kalite Hizmetleri Müdürlüğü için,
Oğuz YILMAZ, İsmail ELMA
Tübitak (UZAY) Güç Sistemleri Bölümü, Ankara
08.06.2012
TEİAŞ Yük Tevzi Dairesi Başkanlığı Elektrik Kalite Hizmetleri Müdürlüğü’nün mevcut yürüyen
teknik danışmanlık projesi kapsamındaki talebi doğrultusunda, oturan sistemin toparlanması
ve ünitelerin kendiliğinden toparlanma yeterlilikleri ile ilgili teknik kriterler, değerlendirmeler
ve test prosedürleri, 30 Eylül 2011 tarihinde TEİAŞ’a iletilmişti. TEİAŞ’a iletilen bu rapor
doğrultusunda hazırlanan ve Şebeke Yönetmeliği’ne EK-4D olarak eklenecek Oturan Sistemin
Toparlanması Hizmeti Performans Testleri Prosedürü aşağıda belirtilmiştir.
Ayrıca, aşağıda belirtilen kriterlerin, ilgili yan hizmet anlaşmasının yanı sıra Elektrik
Piyasası Yan Hizmetler Yönetmeliği’ne de eklenmesi ve zaman zaman çelişen mevcut
mevzuatın bu dökümanda belirtilenler ile tutarlı hale getirilmesi tavsiye edilmektedir.
 Harici bir enerji kaynağından bağımsız devreye girebilme: İlgili üretim tesisinin, en az
bir ünitesinin harici bir enerji kaynağına ihtiyaç duymadan devreye girmesini
sağlayabilecek kapasitede acil durum generatörüne sahip olması gerekmektedir.
 Devreye Girme Süreleri: Oturan sistemin toparlanması sürecine katılacak, tam
karanlıktan toparlanma yeteneğine sahip üretim tesislerinin TEİAŞ’ın ilgili biriminden
talimat gelmesinin ardından “belirlenen süre içerisinde” bağlı olduğu iletim ya da
dağıtım sistemindeki bir adayı enerjilendirmiş olması beklenmektedir.
 Ardı Sıra Tam Karanlıktan Toparlanabilme: Oturan sistemin toparlanması sırasında
meydana gelmesi olası problemler ve tekrardan oturma durumlarına karşı, ilgili
üretim tesisinin üniteleri iki saat içerisinde üç defa ardı sıra tam karanlıktan
toparlanabilecek yeteneğe ve bunu sağlayabilecek acil durum generatörü enerji
kaynağına sahip olmalıdır.
 Ada Modu Kararlılığı: İletim sistemi tekrardan enterkonnekte yapıya kavuşana kadar,
bölgesel bir adayı ve bu adadaki yükleri beslemesi gereken santralların “ada modu
kararlılığını” yani, gerilim ve frekansın kararlı bir şekilde, artan genlikte bir salınıma
sebep olmadan, şebeke yönetmeliğinde belirtilen sınırlar içerisinde tutulabilmesi,
koşulunu sağlamalıdır.
 Blok Yük (Tek basamakta ani yük değişikliği) Kabul Edebilme Yeterliliği: Bölgesel bir
adanın beslenmesi sırasında, devrede olan üretim tesislerine, fider kapama suretiyle
ani yüklerin (20-40 MW) bağlanması doğaldır. Bu durumda üretim tesisinin frekans ve

2. Güç Sistemleri Bölümü
TEIAS-EKH-2011 TDEP, 08.06.2012
Bilgi için: oguz.yilmaz@uzay.tubitak.gov.tr; ismail.elma@uzay.tubitak.gov.tr 2/7
gerilim değerlerini şebeke yönetmeliğinde belirtilen değerler arasında tutması
beklenmektedir.
 Boş Hatların Enerjilendirilmesi ve Reaktif Güç Yeterlilikleri (Line Charging): İlgili üretim
tesisinin üniteleri ilk enerjilendirilme esnasında ölü baraya kesici kapatabilmeli ve söz
konusu bölgedeki boş hatların reaktif güç ihtiyacını kademeli olarak
karşılayabilmelidir.
 Emreamadelik Oranı: İlgili üretim tesisinin ünitelerinin en az %90’lık emreamadelik
oranını sağlaması beklenmektedir. İlgili üretim tesisinde, “TEİAŞ tarafından
belirlenecek minimum sayıda ünite”,* ilgili hizmet için, daima emre amade olmalıdır.
Sistem toparlanması durumunda, belirlenen minimum sayıdan daha fazla ünitenin de
devreye girmesi istenebileceği için hiçbir şekilde emre amade kapasite saklanamaz.**
Gerek acil durum generatöründe, gerekse de hizmeti sağlayacak üretim tesislerinin
ünitelerinde acilen devreye girmelerini engelleyecek ve emre amade olma
durumlarını etkileyecek planlı bakımlar için ilgili Bölge Yük Tevzi Merkezi’nden izin
alınmalı, TEİAŞ tarafından belirlenen minimum sayıdaki ünitenin emreamadeliğini
etkilemeyecek şekilde organize edilmelidir. Emre amadeliği ortadan kaldıran arızalar
ise derhal bildirilmelidir.
 Sistem oturması durumunda doğalgaz boru hattı basıncında yaşanabilecek
problemlere karşı, toparlanma yeteneğine sahip olup, oturan sistemin toparlanma
sürecine katılacak gaz yakıtlı üretim tesisleri için sıvı yakıtla da çalışabilme ve bir
ünitenin tam yükte minimum 3 günlük yakıt ihtiyacını depolayabilecek olanaklara
sahip olma nitelikleri, ilgili üretim tesisinin Sistem Toparlanma Planı’ndaki rolüne göre
talep edilebilir.
*, **: Eğer TEİAŞ’ın sistem toparlanma planları çerçevesinde, ilgili anlaşmaya dahil üretim
tesisinin en az bir ünite ile değil de daha fazla sayıda ünite ile sistem toparlanmasına katkı
vermesi bekleniyorsa bu anlaşmada belirtilmelidir. Aksi takdirde bir sistem oturması
durumunda, ilgili üretim tesisinden biri aktif güç diğer reaktif güç kaygıları ile, ilki “blackstart”
yapmak kaydıyla, minimum iki ünitenin devreye girmesi gerektiği halde sadece tek bir ünite
anlaşma doğrultusunda emre amade tutulduğu için devreye girebilirse, hizmet TEİAŞ
açısından tam anlamıyla yerine getirilmemiş olacaktır. Dolayısıyla başarı kriteri, ilgili üretim
tesisi için belirlenecek minimum sayıdaki ünitenin (zorunlu kısım) devreye girmesi olarak
değerlendirilmelidir. Belirlenen minimum sayı haricinde, sistem toparlanma sürecinde tabii ki
daha fazla ünitenin devreye girmesi istenebilir. Bu doğrultuda da ilgili üretim tesisi emre
amade olan üniteleriyle beklenen şekilde katkısını gerçekleştirmelidir.
Bu dökümanda belirtilen testler dışında, yine aynı test adımlarını takip ederek ancak bu
sefer tam anlamıyla gerçek koşulları yansıtacak şekilde (boş hatların enerjilendirilmesi, ada
modu kararlığı), TEİAŞ’ın bu hizmeti sunacak üretim tesisinini ve bağlı olduğu bir bölgeyi
enterkonnekte sistemden izole ederek, bir toparlanma testini, 5 yıldan daha kısa
olmayacak periyotlarla gerçekleştirebileceği de belirtilmelidir. Bu test sadece bağımsız test
firmalarının gerçekleştirebileceği periyodik bir test olarak değerlendirilemez.
8 Haziran 2012, Ankara

3. Güç Sistemleri Bölümü
TEIAS-EKH-2011 TDEP, 08.06.2012
Bilgi için: oguz.yilmaz@uzay.tubitak.gov.tr; ismail.elma@uzay.tubitak.gov.tr 3/7
E.4.D. OTURAN SİSTEMİN TOPARLANMASI HİZMETİ PERFORMANS
TESTLERİ
(1) Oturan Sistemin Toparlanması Hizmeti Performans Testleri, Ünite Toparlanma Testi
ve Üretim Tesisi Toparlanma Testi olmak üzere iki testten oluşmaktadır. Bunun yanında
TEİAŞ aşağıda belirtilen aynı test adımlarının takip edileceği ancak tam anlamıyla gerçek
şebeke koşulları yansıtacak şekilde, (boş hatların enerjilendirilmesi, ada modu kararlığı), bu
hizmeti sunacak üretim tesisinini ve bağlı olduğu bir bölgeyi enterkonnekte sistemden izole
ederek, bir üretim tesisi toparlanma testini, sistem testi olarak gerekli gördüğünde
gerçekleştirebilir.
Ünite Toparlanma Testi, ilgili üretim tesisinin iletim sistemi ile bağlantısı mevcut iken, sadece
testin gerçekleştirileceği ünitenin iç ihtiyaç barası enerjisiz bırakılıp acil durum generatöü
vasıtasıyla beslenerek devreye alınması suretiyle gerçekleştirilecektir. Ünite Toparlanma
Testi, ilgili üretim tesisinin, bu hizmeti sunacak tüm ünitelerinde gerçekleştirilir.
Üretim Tesisi Toparlanma Testi ise, ilgili üretim tesisinin tüm çıkış fiderlerinin ya da iç
ihtiyaç baralarının izole edilmesi suretiyle iletim sistemi ile bağlantısı tamamiyle
koparılmışken, test edilecek ünitenin, iç ihtiyaç barasının acil durum generatörü vasıtasıyla
beslenerek devreye alınması suretiyle gerçekleştirilecektir. Üretim Tesisi Toparlanma Testi,
ilgili üretim tesisinin iletim sistemiyle bağlantısının olmadığı durumda tek bir ünite seçilerek
yapılır.
Şekil 1: İç ihtiyaç ve acil durum generatörü genel elektriksel bağlantı konfigürasyonları

4. Güç Sistemleri Bölümü
TEIAS-EKH-2011 TDEP, 08.06.2012
Bilgi için: oguz.yilmaz@uzay.tubitak.gov.tr; ismail.elma@uzay.tubitak.gov.tr 4/7
(2) Oturan Sistemin Toparlanması hizmetini sunacak üretim tesislerinin tümünde bu
testler gerçekleştirilir. Ünite Toparlanma Testi her üç yılda bir kere, Üretim Tesisi
Toparlanma Testi ise her altı yılda bir kere yapılır. Üretim Tesisi Toparlanma Testi’nin
yapılması durumunda Ünite Toparlanma Testi’nin ayrıca yapılmasına gerek yoktur.
E.4.D.1. Ünite Toparlanma Testi
Test Hedefi
(3) Ünite Toparlanma Testi’nin amacı, test edilen ünitenin toparlanma yeteneğinin ve
ilgili ünitenin acil durum generatörü vasıtasıyla devreye girebilmesinin doğrulanmasıdır.
Test Aşamaları
(4) Testin gerçekleştirileceği ünite devrede ve ilgili üretim programı doğrultusunda
yüklenmiş olmalıdır.
(5) MYTM/BYTM’nin bilgilendirilmesinin ardından ilgili talimatlar doğrultusunda testin
gerçekleştirildiği ünite kademeli bir şekilde yükü azaltılarak servis harici edilecektir. Bu
süreçte tüm acil durum generatörleri devre harici olmalıdır.
(6) Testin gerçekleştirildiği ünitenin iç ihtiyaç barası sistemden izole edilecektir. (Örnek
olarak Şekil 1’de verilen iki konfigürasyonda CB1 ve CB3 kesicilerinin açılması)
Mevcut santral elektriksel bağlantı konfigürasyonu gereği, sadece tek bir ünitenin iç
ihtiyacının izole edilerek acil durum generatörü vasıtasıyla beslenme durumu
sağlanamıyorsa, bahsi geçen ünite toparlanma testi için test adımları, mevcut santral
konfigürasyonunda yapılacak manevraların tek hat şemasında belirtilmesi suretiyle, test
öncesinde revize edilerek, TEİAŞ’ın onayına sunulmalıdır.
(7) Acil durum generatörü devreye alınarak, testin gerçekleştirildiği ünitenin iç ihtiyaç
barası enerjilendirilecektir.
(8) Testin gerçekleştirildiği ünitenin yardımcı ekipmanlarının enerjilendirilerek acil
durum generatörü tarafından beslenmesi sağlanacaktır.
(9) İlgili ünitenin iç ihtiyacı acil durum generatörü vasıtasıyla beslenirken, gerekli
koşulların sağlanmasının ardından, ünite devreye alınarak, MYTM/BYTM talimatları
doğrulutusunda yüklenecektir.
(10) İlgili ünitenin işletme prosedürleri doğrultusunda belirlenmiş çıkış gücü seviyesinde,
ünitenin çıkış gücünde herhangi bir intıkaya sebeb vermeden, iç ihtiyacı, ilgili üretim tesisinin
konfigürasyonuna göre, ünite yardımcı trafosuna (örnek Konfigürasyon 1) ya da santral servis
trafosuna (örnek Konfigürasyon 2) aktarılacaktır.
Bu durumda, iç ihtiyaçta dolaylı olarak da ünite çıkış gücünde bir intıkaya ya da devre harici
olmaya sebep olmamak için acil durum generatörünün otomatik servis harici edilmesi ya da
şebeke ile acil durum generatörünün senkronizasyon koşullarının sağlanmasına dikkat
edilmelidir.
(11) İç ihtiyacın normal konfigürasyon ile beslenmesinin ve acil durum generatörünün
devre harici edilmesinin ardından, MYTM/BYTM talimatları dikkate alınarak, ilgili
ünitebelirlenmiş üretim programı ya da yük al talimatları doğrultusunda yüklenecektir.

5. Güç Sistemleri Bölümü
TEIAS-EKH-2011 TDEP, 08.06.2012
Bilgi için: oguz.yilmaz@uzay.tubitak.gov.tr; ismail.elma@uzay.tubitak.gov.tr 5/7
Test Sonuçları
(12) Ünite Toparlanma Testi sırasında, aşağıdaki bilgiler zaman bilgisi ile birlikte kayıt
altına alınacaktır. Bu verilerin yanısıra testi gerçekleştiren uzmanın gerekli gördüğü diğer
bilgiler de kayıt altına alınacaktır. Elde edilen verilerin kaynağı, doğruluğu ve güvenilirliği,
gerçek koşulları yansıttığı, testi gerçekleştiren bağımsız test firmasının sorumluluğundadır.
 Acil durum generator aktif güç çıkışı (MW)
(ACL_DRM_GEN_AKT_CIK_GUCMW)
 Testin gerçekleştirildiği ünitenin generatör terminali aktif güç çıkışı (MW)
(UNT_AKT_CIK_GUC_BRUTMW)
 Testin gerçekleştirildiği ünitenin iç ihtiyaç bara gerilimi (kV)
(IC_IHTYC_GER_kV)
 Testin gerçekleştirildiği ünitenin generatör terminal gerilimi (kV)
(UNT_GEN_TER_GER_Kv)
Burada tanımlanan değişkenler, belirtildiği şekilde isimlendirilerek, TEİAŞ tarafından belirlenen
veri formatı doğrultusunda (ASCII/Text, csv), test raporuna CD/DVD ortamında eklenecektir.
(13) Testler sırasında ölçümü yapılan her bir değer için örnekleme sıklığı saniyede en az 10
veri olmalıdır (100 milisaniye veya daha kısa sürede en az bir veri). Veri kayıt techizatı
doğruluk sınıfı en az % 0.5 olmalıdır ve ölçülen değerleri zaman bilgisiyle kayıt edebilecek
özellikte olmalıdır.
Test Kabul Kriterleri
(14) Testin gerçekleştirildiği ünitenin planlı olarak servis harici edilmesi anından ilgili
ünitenin iç ihtiyacının şebekeye aktarılması anına kadar geçen süre, TEİAŞ tarafından genel
olarak belirlenen veya ilgili anlaşma metninde kayıt altına alınan süreyi geçmemelidir.
E.4.D.2. Üretim Tesisi Toparlanma Testi
Test Hedefi
(15) Üretim Tesisi Toparlanma Testi’nin amacı da, gerçek bir sistem oturması durumunda,
ilgili üretim tesisinde yer alan ilgili ünitenin acil durum generatörü vasıtasıyla devreye
girebilmesinin doğrulanmasıdır.
Test Aşamaları
(16) İlgili üretim tesisinde, testin geçekleştirileceği ünite haricinde, diğer tüm üniteler
devre harici edilecektir.
(17) MYTM/BYTM’nin bilgilendirilmesinin ardından ilgili talimatlar doğrultusunda testin
gerçekleştirileceği ünite kademeli bir şekilde, yükü azaltılarak servis harici edilecektir. Bu
süreçte tüm acil durum generatörleri devre harici olmalıdır.

6. Güç Sistemleri Bölümü
TEIAS-EKH-2011 TDEP, 08.06.2012
Bilgi için: oguz.yilmaz@uzay.tubitak.gov.tr; ismail.elma@uzay.tubitak.gov.tr 6/7
(18) İlgili üretim tesisindeki tüm iç ihtiyaç baraları, iç ihtiyaç bara kesicisi ya da tüm çıkış
fiderleri açılarak izole edilecktir.
(19) Acil durum generatörü devreye alınarak, üretim tesisinin gerekli iç ihtiyaç baraları ve
testin gerçekleştirildiği ünitenin iç ihtiyaç barası enerjilendirilecektir.
(20) Testin gerçekleştirildiği ünitenin yardımcı ekipmanları enerjilendirilerek acil durum
generatörü tarafından beslenmesi sağlanacaktır.
(21) İlgili ünitenin iç ihtiyacı acil durum generatörü vasıtasıyla beslenirken, gerekli
koşulların sağlanmasının ardından, ünite devreye alınarak, MYTM/BYTM talimatları
doğrultusunda yüklenecektir.
(22) İlgili ünitenin işletme prosedürleri doğrultusunda belirlenmiş çıkış gücü seviyesinde,
ünitenin çıkış gücünde herhangi bir intıkaya sebep vermeden, iç ihtiyacı, ilgili üretim tesisinin
konfigürasyonuna göre, ünite yardımcı trafosuna (örnek Konfigürasyon 1) ya da servis
trafosuna (örnek Konfigürasyon 2) aktarılacaktır.
Bu durumda, iç ihtiyaçta dolaylı olarak da ünite çıkış gücünde bir intıkaya ya da devre harici
olmaya sebep olmamak içinacil durum generatörünün otomatik servis harici edilmesi ya da
şebeke ile acil durum generatörünün senkronizasyon koşullarına dikkat edilmelidir.
(23) İç ihtiyacın normal konfigürasyon ile beslenmesinin ve acil durum generatörünün
devre harici edilmesinin ardından, MYTM/BYTM talimatları dikkate alınarak, ilgili ünite ve
diğer üniteler belirlenmiş üretim programı ya da yük al talimatları doğrultusunda devreye
alınacak ve yüklenecektir.
Test Sonuçları
(24) Üretim Tesisi Toparlanma Testi sırasında, aşağıdaki bilgiler zaman bilgisi ile birlikte
kayıt altına alınacaktır. Bu verilerin yanısıra testi gerçekleştiren uzmanın gerekli gördüğü
diğer bilgiler de kayıt altına alınacaktır. Elde edilen verilerin kaynağı, doğruluğu ve
güvenilirliği, gerçek koşulları yansıttığı, testi gerçekleştiren bağımsız test firmasının
sorumluluğundadır.
 Acil durum generator aktif güç çıkışı (MW)
(ACL_DRM_GEN_AKT_CIK_GUCMW)
 Testin gerçekleştirildiği ünitenin generatör terminali aktif güç çıkışı (MW)
(UNT_AKT_CIK_GUC_BRUTMW)
 Testin gerçekleştirildiği ünitenin iç ihtiyaç bara gerilimi (kV)
(IC_IHTYC_GER_kV)
 Testin gerçekleştirildiği ünitenin generatör terminal gerilimi (kV)
(UNT_GEN_TER_GER_kV)
Burada tanımlanan değişkenler, belirtildiği şekilde isimlendirilerek, TEİAŞ tarafından belirlenen
veri formatı doğrultusunda (ASCII/Text, csv), test raporuna CD/DVD ortamında eklenecektir.
(25) Testler sırasında ölçümü yapılan her bir değer için örnekleme sıklığı saniyede en az 10
veri olmalıdır (100 milisaniye veya daha kısa sürede en az bir veri). Veri kayıt techizatı
doğruluk sınıfı en az % 0.5 olmalıdır ve ölçülen değerleri zaman bilgisiyle kayıt edebilecek
özellikte olmalıdır.

7. Güç Sistemleri Bölümü
TEIAS-EKH-2011 TDEP, 08.06.2012
Bilgi için: oguz.yilmaz@uzay.tubitak.gov.tr; ismail.elma@uzay.tubitak.gov.tr 7/7
Test Kabul Kriterleri
(26) Testin gerçekleştirildiği ünitenin planlı olarak servis harici edilmesi anından ilgili
ünitenin iç ihtiyacının şebekeye aktarılması anına kadar geçen süre, TEİAŞ tarafından genel
olarak belirlenen veya ilgili anlaşma metninde kayıt altına alınan süreyi geçmemelidir