De stippellijn geeft aan hoe de huidige situatie is.
Links aan de zee hebben zich strandwallen gevormd, mogelijk gebeurde dit in het Atlanticum.
b) Later in het Holoceen steeg de zeespiegel snel, waardoor de strandwallen werden afgebroken en verder naar het oosten afgezet werden.
c) Ongeveer 5000 jaar geleden nam de snelheid van die zeespiegelstijging af en konden er ten westen van de strandwallen steeds jongere parallelle strandwallen gevormd worden. Op die strandwallen ontstonden door aanlandige wind duinen. De duinen die daar ontstonden typeren we als de oude duinen.
D) Rond het eerste millennium werd het kustprofiel steiler door afslag van de kust, mogelijk door inbraken van de zee. Door die kustafslag was er meer zand beschikbaar, wat tot gevolg had dat er zich jonge duinen in Nederland gingen vormen. Vaak vormden zich jonge duinen op oude duinen, dit was mogelijk door ontbossing, waardoor het jonge duinzand verder het land in kon waaien. Rond 1600 waren de jonge duinen voltooid.
De bodem van jonge duinen behoort voor het grootste deel tot de duinvaaggronden. Op lagere delen komen vlakvaaggronden voor. Ook kan je hydrozandeerdgronden aantreffen, daar was voorheen een minerale of moerige eerdlaag aanwezig.
.
Door de stijgende zeespiegelstijging werden de duinen dichterbij zee steeds hoger. De duinen werden gevormd op stormvloedhoogte, boven normaal zeepeil dus. De duinen werden naast hoger ook steeds breder, waardoor het zeewater steeds minder vaak toegang tot de achterliggende lagune. Dit water werd zoet, onder andere door overstroming van rivieren. Daardoor ging zich daar een dikke veenlaag vormen.
Volgende dia voor “laagpakketten”
Het onderscheid tussen jonge duinzanden en oude duinzanden is behoorlijk lastig. Men spreekt tegenwoordig over de Naaldwijkformatie. Binnen de Naaldwijk Formatie onderscheidt men het Zandvoort Laagpakket, dat bestaat uit strandzanden, die vaak rijk zijn aan schelpen, en het Schoorl Laagpakket, bestaande uit duinzanden, die geen schelpen bevatten. Hierdoor kunnen deze lithostratigrafische eenheden gemakkelijk van elkaar worden onderscheiden.
Waterwinning, kustafslag, polderpeildaling en toename van aanplanting van bos, hebben tot gevolg gehad dat het grondwaterpeil de laatste eeuw behoorlijk gezakt is. Die daling zorgt ervoor dat de specifieke vegetatie in de duinvalleien uitsterft.
Ook werden duinvalleien ontgonnen ten behoeve van akkerbouw. Echter bleek de grond veel mest nodig te hebben, wat het werk voor de boeren erg lastig maakte.
Op oude duinen hebben zich eikenberkenbossen en in sommige gevallen een beukenbos gevormd.
Op jonge duinen komt van nature bijna geen bos voor. Als je een bos vindt op jonge duinen is het waarschijnlijk een aangeplant bos.
Naast bos plant men ook veel helm aan. Deze plant doet het namelijk erg goed op duinen door zijn lange, sterke vertakte wortels. Helm zorgt ervoor, met zijn dichte structuur van bladeren en stengels, dat er meer zand op de duin wordt vastgehouden, waardoor de duin groter en dus sterker wordt.
‘s Gravenzande, aangeplant helmgras
Men wil de duinen sterker maken, omdat de duinen een beschermende functie hebben: ze moeten de zee weren. Met het aanplanten van helmgras en andere vegetatie heeft Rijkswaterstaat de natuur een handje geholpen om er een zo sterk mogelijke duinenrij langs de kust te vormen: een zeereep.
De duinen vormen dus de afsluiting van de Nederlandse kust. Op drie plaatsen echter, wordt deze lijn van nature doorbroken: bij Egmond, Katwijk en Hoek van Holland. Dit komt door de bijbehorende riviermondingen die ontstaan zijn door erosie van de duinen door de desbetreffende rivieren.
De grens tussen kalkrijke en kalkarme duinen ligt bij Bergen.
Duinen ten noorden van Bergen zijn over het algemeen kalkarm en duinen ten zuiden van bergen zijn juist over het algemeen kalkrijk. Dit komt doordat het zand waaruit ze zijn opgebouwd verschillende achtergronden hebben. De duinen ten zuiden van Bergen zijn opgebouwd uit afzettingen van de Rijn en de Maas. Terwijl de noordelijkere duinen ontstaan zijn uit oudere Pleistocene duinzanden die minder kalk bevatten.
Naast de zeewerende functie van duinen, zag men ook kansen voor de bloembollenteelt.
Men had de oude duinen, met namen tussen Leiden en Haarlem, afgegraven. Daardoor kwam er meer kalkhoudend zand aan de oppervlakte te liggen, wat goed is voor de bloembollenteelt.
Verder is de grond makkelijk bewerkbaar en zijn de korrels ongeveer even groot, waardoor het mogelijk is een constant waterpeil te behouden.
Op deze dia zie je een schematische dwarsdoorsnede van een strandwal.
Doordat men in de negentiende eeuw drinkwater begon te onttrekken aan de zoetwaterzak onder de duinen, daalde het grondwaterpeil aanzienlijk. Verdroging en verzilting waren de gevolgen.
Men vond een oplossing in de vorm van infiltratie van rivierwater. Aangezien de duin als een filter werkt, zou op deze manier rivierwater omgezet moeten worden in schoon drinkwater. Echter was het rivierwater te verontreinigd, waardoor er allerlei chemicaliën in de duin achterbleven wat negatieve gevolgen had voor de vegetatie.
Nu wordt rivier water dan ook voorgezuiverd alvorens het in de duinen wordt geïnfiltreerd.
Figuur 14.10Lithologie en grondwaterstanden van vijf boringen loodrecht op de kust bij Haarlem.
In de Figuur is de lithologie gegeven van 5 boringen, die loodrecht op de kust zijn verricht in het gebied ten zuiden van Haarlem. De hoogteligging van de boringen is weergegeven boven de kolommen. Naast de boringen zijn de (huidige) grondwaterstanden aangegeven. Zet de boringen in de juiste volgorde van west naar oost.
a.1,5,4,2,3
b.4,1,3,2,5
c.5,1,4,2,3
d.4,1,5,2,3
Antwoord:
Boring 1 ligt hoog (10.8 m) en ligt dus op de duinen. Boring 2 ligt beneden NAP. Onder klei en veen zit kalkrijk zand; dit moet een oude strandwal zijn of zeezand. Boring 3 bestaat uit klei op veen, en ligt laag. Deze boring moet verder landinwaarts liggen. Boring 4 ligt net boven NAP; dit gebied loopt bij hoge waterstanden onder. Deze boring moet dus op het strand liggen. Boring 5 ligt hoger en bestaat uit duinzand op kalkrijk strandzand. Een mogelijke volgorde van west naar oost is dus: 4, 5, 1, 2, 3, maar dat alternatief zit er niet bij. 5 kan ook op de Oude duinen liggen, in dat geval zou de volgorde 4, 1, 5, 2, 3 juist moeten zijn. Het juiste antwoord is dus d. Eventueel kunnen ook 1 en 5 nog omgewisseld worden, als 5 tegen de duinvoet aan ligt, maar dat alternatief zit er ook niet bij.
Hier is te zien hoe een zandplaat zich verheelt met Ameland. Doordat het zand met een oostwaartse stroming richting het oosten verplaatsen kunnen ze een eiland tegenkomen. Dit kan tientallen jaren duren.
Uitzicht op het zeegat tussen Texel (overzijde) en Den Helder. Dit zeegat heet het Marsdiep. Er staat een harde stroming, daardoor is het een gevaarlijk stuk om op te varen. Onderaan is een dijk te zien. Dat geldt als kustbescherming aangezien er geen duinen kunnen ontstaan op dat stuk.
De Waddenzee bij eb. Te zien is dat water via geulen in en uitstromen. Doordat de stroomsnelheid niet hoog is, worden er zand en klei afgezet. Deze zandbanken komen boven water uit als het eb wordt. Dit noemt men een wadplaat. Tussen de platen lopen geulen. Die geulen samen vormen het getijdendelta. Hier is ook te zien dat het Marsdiep niet droog valt. Dat komt door de sterke stroming.
Figuur 13.3Schoorwal bij Schiermonnikoog. Foto: P. Hoekstra.
Wordt een zeegat verkleind, dan zal het kombergingsgebied versneld dichtslibben; er ontstaat een balansverschil tussen de aanvoer bij vloed en de afvoer bij eb. Een deel van het benodigde sediment wordt dan geleverd door de ebgetijdendelta, die te groot is voor de kleiner geworden doorvoer en derhalve geërodeerd wordt. Eenzelfde proces vindt plaats als het kombergingsgebied (bijvoorbeeld als gevolg van menselijk ingrijpen) kleiner wordt gemaakt. Het zeegat kan dan minder water kwijt tijdens vloed, en zal daardoor smaller en/of ondieper worden. Vervolgens wordt de ebgetijdendelta kleiner omdat de stroming door het zeegat afneemt. Een mooi voorbeeld hiervan is het Friese Zeegat tussen Engelmansplaat en Schiermonnikoog. Door afsluiting van de Lauwerszee is het kombergingsgebied verkleind, het zeegat versmald, en de ebgetijdendelta in omvang afgenomen. In samenhang hiermee vormt zich aan de westkant van Schiermonnikoog thans een soort schoorwal met een lagune. In dit geval wordt de schoorwal dus niet gevormd door kustdrift, maar door de (lokale) afbraak van een buitendelta.
Voor de in- en uitstroom van het water bestaan verschillende geulstelsels. Vloedgeulen zijn veelvuldig aanwezig en hebben een relatief kleine doorsnede. Ebgeulen daarentegen zijn doorgaans groter, omdat de uitstroom geconcentreerd plaatsvindt. Midden op de Waddenzee vormen zich tussen de eilanden en het vasteland grote ondieptes op die plekken waar de vloedstromen (die tussen de verschillende eilanden door de Waddenzee binnendringen) elkaar ontmoeten. Omdat de vloedstroom in verband met de circulatie van het water in de zuidelijke Noordzee steeds vanaf het westen het gebied binnen komt, liggen de ondiepten meer aan de oostzijde achter de eilanden. Deze ondiepten vormen zich op het wantij: de plaatsen waar de horizontale waterstroming vrijwel gelijk is aan nul, en waar alleen een vertikale waterbeweging optreedt door eb en vloed. Via de wantijen is het mogelijk bij laag water naar de eilanden te lopen. Als gevolg van het nagenoeg ontbreken van horizontale stroomsnelheden wordt op het wantij het zwaarste sediment afgezet.
De Slufter op Texel. Links zie je een stuifduin liggen. Een stuifduin is een duin die gemaakt is met behulp van de mens. Daar planten steeds helmgras zodat opstuivend zand daar neerslaat. Zo laten ze de natuur een duin maken. De Slufter is een onderbreking in die duin. Het water kan er binnenstromen als het springvloed is en zal weer naar buiten stromen als het eb wordt. Het water stroomt dan via kreken door het gebied erachter. De kreek mag vrij meanderen en de filosofie is dat het gebied erachter zo goed als mogelijk een natuurlijk proces ondergaat. Het gebied is echter wel afgedamd, omdat er anders kans is dat er land wegslaat. Ook waar het water de Slufter in- en uitgaat wordt voorkomen dat de duinen wegslaan. Dit gebeurd hoofdzakelijk aan de kant waarop de stroming gaat. Op de foto is dat de bovenkant.
Dit is een topografische kaart van de Slufter. Het laat zien hoe de kreek zich meandert en de aftakkingen.
De kustverdediging op het vaste land aan de Waddenzee gaat als volgt. Het ‘rooster’ dat je aan de kust ziet zorgt ervoor dat zand- en kleideeltjes en slib bezinken. Hierdoor groeit de kust aan. Achter dat ‘rooster’ liggen zeedijken zoals we die ook in Zeeland kennen. De Waddeneilanden worden beschermd door duinen. De meeste Waddeneilanden zijn ook begonnen als strandwal en zijn verder gegroeid. Andere vormen van kustverdediging zijn: zandsuppleties (opspuiten van zand voor de kust), en het aanleggen van strekdammen.
