Ñe'eteva

1. Guaraní
Lic. Dianora Alvarenga

2. Ñe'ẽtéva Guaraníme

3. ÑE'ẼTÉVA GUARANÍME (LOS VERBOS EN GUARANI)
ÑE'ẼTÉVA
1.He’iséva (concepto)
2.Ñe’ẽtéva ñemohenda (clasificación)
3.Ñe’ẽtéva moambueha (accidentes)

4. HE’ISÉVA
Ñe’ẽtéva niko ha'ehína upe ñe'ẽ oñandukáva tembiapo ha
mba'apo.
Techapyrã:
• karu = rekaru, okaru, jakaru, rokaru, pekaru, okaru
• vy'a = revy'a, ovy'a, javy'a, rovy'a, pevy'a, ovy'a
• ñe'ẽ = reñe'ẽ, oñe'ẽ, ñañe'ẽ, roñe'ẽ, peñe’ẽ, oñe'ẽ

5. ÑE’ẼTÉVA ÑEMOHENDA
2.1. Iñe'ẽpu'andu rupi (por su fonética)
2.2. Hetepy rupi (por su estructura)
2.3. Hekorasapy rupi (por su acción)
2.4. Imosusũ rupi (por su conjugación)
2.5. Ijysaja rupi (por su forma)
2.6. Hekoambue rupi (por su variabilidad)

6. IÑE'ẼPU'ANDU RUPI
2.1.1. Ñe'ẽtéva Jurugua (verbo oral)
2.1.2. Ñe'ẽtéva
HETEPY RUPI
2.2.1. Ñe'ẽtevateĩ (verbo simple)
2.2.2. Ñe'ẽteva'eta (verbo
compuesto)

7. ÑE'ẼTEVATEĨ: Ha'e umi ñe’ẽtéva iñe’ẽrapo peteĩva; ja’eporãsérõ,
oikóva peteĩ ñe'ẽgui.
Techapyrã: guata - guapy - sẽ - kañy – ñani
Techapyrã:
•pokyty
•reipokyty /
•oipokyty /
•jaipokyty /
•roipokyty /
•peipokyty /
•oipokyty

8. 1.Oĩ ñe’ẽtéva katuete oipurúva ñe’ẽpehẽtai mboyvegua “i”, hyapu
porã hagua. Techapyrã: ñamosusũvo pokyty, henon-dépe
ñamohenda ñe’ẽpehẽtai mbohyapukatúva (partícula eu-fónica) “i”.
Péicha:
•pota (aipota, reipota) /
•typei (aitypei, reitypei) /
•ke (aike, reike) /
•nupã (ainupä, reinupä) /
•ko (aiko, reiko) /

9. HEKORASAPY RUPI
2.3.1. Ñe'ẽtéva Mbohasapyréva (verbo transitivo)
2.3.2. Ñe'ẽtéva Mbohasapyre’ỹva (verbo Intransitivo)
ÑE'ẼTÉVA MBOHASAPYRÉVA: Ha’e umi ñe’ẽtéva hesakã’ỹva ijehegui ha
oikotevẽva ambue ñe’ẽre, oĩva moĩmbaha mbohasapyrévarõ, hesakã hagua.
Techapyrã:
•gueru = ha’e ogueru vakapipopo ("vakapipopo", moĩmbaha mbohasapyréva)
•jogua = ha’e ojogua mokõi vosa ("mokõi vosa", moĩmbaha mbohasapyréva)
•guereko = ha’e oguereko kuatia ("kuatia", moĩmbaha mbohasapyréva)

10. ÑE'ẼTÉVA MBOHASAPYRE'YVA: Ha’e umi ñe’ëtéva
ijehegui hesakäva.
Techapyrã:
•guata = Chive oguata / guapy = Ñande jaguapy
IMOSUSŨ RUPI
2.4.1. Ñe'ẽtevatee (verbo propio)
2.4.2. Ñe'ẽtéva Teróva (verbo predicativo)
2.4.3. Ñe'ẽtéva Terarãnguéva (verbo pronominal)

11. ÑE'ẼTEVATEE: Ha’ehína ñe’ẽtéva hekopetéva ha imo-susũme
oipurúvajepi ko’ã ñe’ẽpehẽtai avaite ha papapy-gugua: a - re - o ja
(ña) - ro - pe - o
Techapyrã:
VERBO ORAL VERBO NASAL
aguata ahenói
reguata rehenói
oguata ohenói
jaguata ñahenói
roguata rohenói

12. ÑE'ẼTÉVA TERÓVA: Ko’ãva katu ha’ehína umi téra (tero, teroja ha
ñe’ẽteja) oñemosusũkuaáva; ja’eporãsérõ, téra oñemboheko ñe’ẽtéva.
Techapyrã:
Jurugua Tĩgua
Che cheao Che cheakã
Nde ndeao Nde neakã
Ha'e ijao Ha’e iñakã
Ñande ñandeao Ñande ñaneakã
Ore oreao Ore oreakã
Peẽ pendeao Peẽ peneakã
Ha'ekuéra ijao Ha’ekuéra iñakã
Tero

13. Jurugua Tĩgua
Che cheyvate Che cheakuã
Nde ndeyvate Nde neakuã
Ha'e ijyvate Ha’e iñakuã
Ñande ñandeyvate Ñande ñaneakuã
Ore oreyvate Ore oreakuã
pendeyvate Peẽ peneakuã
Ha'ekuéra ijyvate Ha’ekuéra iñakuã
Teroja

14. Jurugua Tĩgua
Che cheka’aru Che chemombyry
Nde ndeka’aru Nde nemombyry
Ha’e ika’aru Ha'e imombyry
Ñande ñandeka’aru
Ñande
Ñanemombyry
Ore oreka’aru Ore oremombyry
Peë pendeka’aru Peẽ penemombyry
Ha’ekuéra ika’aru
Ha'ekuéra
imombyry
Ñe'ẽteja

15. Jesarekopyrã(Observación)
Ñe’ẽtéva juruguáva ndive jaipuruva’erã ko’ã ñe’ẽpehẽtai: che / nde / ñande / ore /
pende / (h - i - ij hi' = avaite mbohapyha, papyteĩ ha papyetápe).
Ñe’ẽtéva tĩguáva ndive jaipuruva’erã ñe’ẽpehẽtai: che / ne / ñane / ore / pene / (h - i -
iñ - hi' = avaite mbohapyha, papyteĩ ha papyetápe).
ÑE'ẼTÉVA TERARÃNGUÉVA: Ha’ehína ñe’ẽtéva hekopetéva, oñemosusũva
terarãnguete moĩmbaha mbohasapyréva ndive. Oñemosusũ avaite peteĩha ha
mokõiháme, papyteĩ ha papyetápe. Umi terarãnguete ndo-jokupytýi.
Techapyrã:

16. Jurugua Tĩgua
Nde chejuhu Nde chemuña
Che rojuhu Che romuña
Ha'ekuéra ndejuhu Ha'ekuéra nemuña
Ha'e ñandejuhu Ha'e ñanemuña
Ha'e orejuhu Ha'e oremuña
Che pojuhu Che pomuña
Ha'ekuéra pendejuhu Ha'ekuéra penemuña

17. Jesarekopyrã (Observación)
Terarãnguete "ro" ojepurújepi ombojekupyty hagua avaite peteĩha ha
mokõiha, papyteĩme (Che rojuhu).
Terarãnguete "po" katu ojepurújepi ombojekupyty hagua avaite peteĩha,
papypeteĩgua; ha avaite mokõiha, papyetágua (Che pojuhu).
Péicha avei, umi ñe’ẽtéva ijysaja’apýva (verbos triformes) (T-R-Henói / T-R-
Heka), oiko jave ñe'ẽtéva terarãnguérõ oñe-moñepyrũjepi "R"-pe (nde
chereka, ha’e cherenói). Péicha jave noñepyrũiva “T” térã “H”-pe.

18. IJYSAJA RUPI
2.5.1. Ñe'ẽtéva ijysajateĩva (verbo uniforme)
2.5.2. Ñe'ẽtéva ijysaja'apýva (verbo triforme)
ÑE'ẼTÉVA IJYSAJATEĨVA: Ha'e umi ñe'ẽtéva oguerekóva
peteĩ ysaja añónte ojepuru hagua.
Te-chapyrã:
•guata /
•purahéi /
•juhu /
•muña /
•ñani /
•jeroky /

19. ÑE'ẼTÉVA IJYSAJA'APÝVA: Ha'e umi ñe'ẽtéva oguerekóva mbohapy
ysaja ojepuru hagua.
Techapyrã:
•Teka / Reka / Heka /
•Tayhu / Rayhu / Hayhu /
HEKOAMBUE RUPI
•2.6.1. Ñe'ẽtéva hekopeguáva (verbo regular)
•2.6.2. Ñe'ẽtéva hekopegua'ỹva (verbo irregular)
•2.6.3. Ñe'ẽtéva heko'ỹva (verbo defectivo)
•Tenói / Renói / Henói /

20. ÑE'ẼTÉVA HEKOPEGUÁVA: Ha'e umi ñe'ẽtéva naiñam-buéiva
iñe'ẽrapópe oñemosusũvo.
Techapyrã:
•guata / guapy / purahéi / kyhyje /
•vy'a / juhu / muña. Ñe’ëtéva Jurugua Ñe’ëtéva Tïgua
Che aguapy Che amaña
Nde reguapy Nde remaña
Ha'e oguapy Ha'e omaña
Ñande jaguapy Ñande ñamaña
Ore roguapy Ore romaña
Peẽ peguapy Peẽ pemaña
Ha'ekuéra oguapy Ha'ekuéra omaña

21. ÑE'ẼTÉVA HEKOPEGUA'YVA: Ha'e umi ñe'ẽtéva iñam-buéva iñe'ẽrapópe
oñemosusũvo. Avañe'ẽme jaguareko poteĩ ñe'ẽtéva hekopegua'ỹva.
Techapyrã: a u y'u
Che ha'a ha'u hay'u
Nde re'a re'u rey'u
Ha'e ho'a ho'u hoy'u
Ñande ja'a ja'u jay'u
Ore ro'a ro'u roy'u
Peẽ pe'a pe'u pey'u
Ha'ekuéra ho'a ho'u hoy'u
ju ha e
Che aju aha ha'e
Nde reju reho ere
Ha’e ou oho he'i
Ñande jaju jaha ja'e
Ore roju roho ro'e
Peë peju peho peje
Ha’ekuéra ou oho he'i

22. JESAREKOPYRÃ (OBSERVACIÓN)
1.Ko’ã poteĩ ñe'ẽtéva hekopegua'ỹva ojoavy hikuái ojoapytépe.
Péicha, mbohapy “a”, “u” ha “y’u” ndaha’éi iñam-buéva iñe’ẽrapópe.
Nahániri, jajesarekoporãrõ jajuhúta ko’ãva iñambueha -oñemosusũ
jave- avaite ha papapy ñe’ẽpehẽtaime.
2.Ñe’ẽtéva “ju” ha “ha” katu iñambue hikuái iñe’ẽrapópe oñemosusũ
jave, naiñambuéi avaite ha papapy ñe’ẽpehẽtaime.
3.Ñe’ẽtéva “e” katu iñambue mokõivépe: iñe’ẽrapópe ha avaite ha
papapy ñe’ẽpehẽtaime.

23. ÑE'ẼTÉVA HEKO'YVA: Ha'e umi ñe'ẽtéva noñemo-
susũmbaiva mayma avaitépe.
Techapyrã:
•overa /
•otiri /
•osunu /
•oky /