Recommended
Recommended
More Related Content
What's hot
What's hot (19)
Similar to ΔΕΞΙΟΤΗΤΕΣ ΑΥΤΟΝΟΜΗΣ ΚΑΤΑΔΥΣΗΣ
Similar to ΔΕΞΙΟΤΗΤΕΣ ΑΥΤΟΝΟΜΗΣ ΚΑΤΑΔΥΣΗΣ (20)
More from Kostas Andreadis
More from Kostas Andreadis (12)
ΔΕΞΙΟΤΗΤΕΣ ΑΥΤΟΝΟΜΗΣ ΚΑΤΑΔΥΣΗΣ
- 1. 1
- 2. 2
- 4. 4
- 6. 6 Δεξιότητες Αυτόνομης Κατάδυσης Κώστας Ανδρεάδης © 2019 ISBN 978-960-602- Αφοί Κυριακίδη Εκδόσεις A.E. Επισκόπου Κίτρους Νικολάου 4 546 35, Θεσσαλονίκη Τηλ. 2310.208.570 - Fax 2315.550.889 www.afoikyriakidi.gr www.fb.com/afoikyriakidi www.twitter.com info@afoikyriakidi.gr H πνευματική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καμιά διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών της. Ανεξάρτητα όμως απ’ αυτό επισημαίνεται ότι κατά το ν. 2121/ 1993 και κατά τη Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης, που κυρώθηκε με το ν. 100/ 1975, απαγορεύεται η αναδημοσίευση και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου, με οποιονδήποτε τρόπο, τμηματικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή, χωρίς γραπτή άδεια του συγγραφέα.
- 7. 7 Στην άσβεστη μνήμη του πατέρα μου για όλα τα παιδικά καλοκαίρια που περάσαμε μαζί στη θάλασσα.
- 8. 8
- 9. 9 Ευχαριστώ τον Robert (έναν μεγάλο δάσκαλο) για την αρχική έμπνευση. Επίσης τον Laszlo για την άδεια να χρησιμοποιήσω το μοναδικό του έργο (λάδι σε καμβά) για το εξώφυλλο του βιβλίου. Ιδιαίτερες ευχαριστίες στη Ρένα, που με την δική της αρωγή το σώμα αυτού του βιβλίου απέκτησε μια συνοχή και μια οντότητα. Διορθώσεις, επιμέλεια κειμένων: Ρένα Χειμωνίδου.
- 10. 10
- 11. 11 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ………………………………………………………..13 ΕΙΣΑΓΩΓΗ………………………………………………………....15 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ - ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 - Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΜΑΘΗΣΗΣ.…19 1.1. ΟΙ ΕΞΙ ΒΑΣΙΚΟΙ ΝΟΜΟΙ ΤΗΣ ΜΑΘΗΣΗΣ ....................... 23 1.2. Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΗΣ ΒΙΩΜΑΤΙΚΗΣ ΜΑΘΗΣΗΣ. ΤΑ 4 ΒΑΣΙΚΑ ΒΗΜΑΤΑ ΣΤΗ ΜΑΘΗΣΗ........................................................ 26 1.3. ΤΟ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ...................................................................... 28 1.3.1. Τα θετικά συναισθήματα στα οποία οφείλει να αποσκοπεί ο σχεδιασμός ενός μαθήματος ηλεκτρονικού περιβάλλοντος (eLearning)………………………………………………………... 29 1.3.2. Η στάση του εκπαιδευτή σε ένα μάθημα ηλεκτρονικού περιβάλλοντος (eLearning)………………………………………33 1.4. ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΜΑΘΗΣΗΣ…………………. 42 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 - Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΝ ΝΟΗΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΣΩΜΑΤΙΚΩΝ ΔΕΞΙΟΤΗΤΩΝ ............53 2.1. Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΤΗΣ ΨΥΧΟΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΗΣ.................... 53 2.2. Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΣΥΝΗΘΕΙΑΣ .................................... 56 2.3. ΕΞΑΡΤΗΜΕΝΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ........................................... 58 2.4. ΕΜΠΟΔΙΑ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΝ ΔΕΞΙΟΤΗΤΩΝ – ΓΙΑΤΙ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΔΕΝ ΜΑΘΑΙΝΟΥΝ ........................................ 59 2.4.1. Ο ανθρώπινος παράγοντας……………………………....61 2.4.2. Το κρύο………………………………..……………….…...67 2.4.3. Προβλήματα εξοπλισμού………………………….......….67 2.4.4. Εξωτερικές πηγές στρες-άγχους…………………........…69 2.4.5. Προβλήματα φυσικής κατάστασης…...…………… ….…70 2.4.6. Ο εκπαιδευτής ως παράγοντας που αναχαιτίζει τα εμπόδια στην ανάπτυξη των δεξιοτήτων…………………………...…72 2.4.7. Προβλήματα συμπεριφοράς………………………………73
- 12. 12 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 - Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ..........................................................................77 3.1. ΒΑΣΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ .........................77 3.2. ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗΣ ......................................79 3.2.1. Έλλειψη ψυχικής προετοιμασίας……...…………….……81 3.2.2. Δυσκολία σωματικής προσαρμογής………..……….......81 3.2.3. Έλλειψη κατάλληλης κατάρτισης………...…………........84 3.2.4. Έλλειψη απαιτούμενων γνώσεων………...……….……..85 3.2.5. Προβλήματα εξοπλισμού…………...………………..……85 3.2.6. Χρήση ψυχοτρόπων ουσιών………..………………........87 3.3. ΟΙΚΟΔΟΜΩΝΤΑΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΗ ΣΩΣΤΕΣ ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ – Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΤΥΠΟΠΟΙΗΣΗΣ……………………………88 3.4. Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΑΔΥΤΙΚΗΣ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣ.…..91 3.5. ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΕΚΤΑΚΤΗΣ ΑΝΑΓΚΗΣ .....................…….92 3.5.1. Επιλύσιμα προβλήματα………………...…………………94 3.5.2. Μη επιλύσιμα προβλήματα……………………...………..98 3.5.3. Βιώσιμες και μη βιώσιμες επιλογές……………….........100 3.5.4. Ο ψυχοαναπνευστικός κύκλος ....................................106 3.6. ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ........................................109 3.7. ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ...........................110 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ - ΚΙΝΗΤΙΚΗ ΜΑΘΗΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 - Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΤΗΣ ΚΙΝΗΤΙΚΗΣ ΜΑΘΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗ ΚΑΤΑΔΥΣΗΣ...........................115 4.1. ΤΟ ΑΡΧΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΗΣ ΚΙΝΗΤΙΚΗΣ ΜΑΘΗΣΗΣ .............................................................................................115 4.2. ΤΥΠΟΙ ΔΕΞΙΟΤΗΤΩΝ....................................................117 4.3. ΣΤΑΔΙΑ ΤΗΣ ΚΙΝΗΤΙΚΗΣ ΜΑΘΗΣΗΣ ............................118 4.4. ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΤΗΣ ΜΑΘΗΣΗΣ ........................................119 4.5. ΜΕΘΟΔΟΙ ΕΞΑΣΚΗΣΗΣ................................................121 4.5.1. Ως προς τις παραμέτρους της δεξιότητας……………..121 4.5.2. Ως προς τη χρονική διάρκεια εξάσκησης και παύσης......................................................................................... .123
- 13. 13 4.5.3. Ως προς τα στάδια εκμάθησης της δεξιότητας……..….123 4.6. Η ΚΑΘΟΔΗΓΗΣΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗ.................. 126 4.7. ΑΥΘΕΝΤΙΚΗ ΚΑΘΟΔΗΓΗΣΗ ΚΑΙ ΟΛΙΣΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ………………………………………………….…131 ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ - ΑΝΑΤΡΟΦΟΔΟΤΗΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 - ΑΝΑΔΡΑΣΗ / ΑΝΑΤΡΟΦΟΔΟΤΗΣΗ.....................................133 5.1. Η ΓΝΩΣΗ ΤΟΥ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΟΣ ΜΙΑΣ ΚΙΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΚΜΑΘΗΣΗ ΤΩΝ ΚΙΝΗΤΙΚΩΝ ΔΕΞΙΟΤΗΤΩΝ..................... 133 5.2. Η ΕΠΙΔΕΙΞΗ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗ ΩΣ ΜΕΣΟ ΑΝΑΤΡΟΦΟΔΟΤΗΣΗΣ ........................................................ 135 5.3. ΟΔΗΓΙΕΣ ΑΝΑΤΡΟΦΟΔΟΤΗΣΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗ…………………………………………….……...136 5.4. ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΧΡΟΝΙΚΗ ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑΤΡΟΦΟΔΟΤΗΣΗΣ ΕΚ ΜΕΡΟΥΣ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗ…138 ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ - ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 - ΜΕΘΟΔΟΙ ΚΑΙ ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΤΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ......................141 6.1. ΚΙΝΗΤΡΟ ...................................................................... 141 6.2. ΟΔΗΓΙΕΣ....................................................................... 142 6.3. ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ.............................................................. 143 6.4. ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΚΤΗΣΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ............ 144 6.5. ΑΠΟΔΟΣΗ ΚΑΙ ΕΚΤΕΛΕΣΗ .......................................... 148 6.6. ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΚΑΙ ΕΚΤΙΜΗΣΗ...................................... 148 6.7. ΕΝΙΣΧΥΣΗ..................................................................... 149 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 - ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΥ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ........................................................................150
- 14. 14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 - ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΕΝΗΛΙΚΩΝ.……………………………153 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 - ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΣΤΙΑΣΜΕΝΗΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗΣ...................................................156 9.1. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΜΕ ΟΠΤΙΚΟΑΚΟΥΣΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ………………………………………………………..…...156 9.2. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ ΤΩΝ ΕΚΑΣΤΟΤΕ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΗΚΩΝ………………………………..157 9.3. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΔΟΜΗΜΕΝΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ............159 9.3.1. Διάλεξη………………………………………………........160 9.3.2. Ομαδική συζήτηση……………………………………….162 9.3.3. Επίδειξη……………………………………………………164 9.3.4. Προγραμματισμένη διδασκαλία…………………..……..166 9.3.5. Ομαδική-συνεργατική διδασκαλία….…………………...168 ΜΕΡΟΣ ΠΕΜΠΤΟ - ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 - ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΕΠΙΔΟΣΗΣ ΚΑΙ ΕΚΤΕΛΕΣΗΣ ΔΕΞΙΟΤΗΤΩΝ ...........................171 10.1. ΤΟΜΕΙΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ..................171 10.2. ΣΚΟΠΟΙ ΚΑΙ ΜΕΣΑ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ............................172 10.3. Η ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗ...........................174 ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ - Η ΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗ…...........................................176 Ο ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΣ ΣΑΝ ΓΡΑΝΑΖΙ ΤΗΣ ΚΑΤΑΔΥΤΙΚΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ.....................................................................187 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ....................................................................193
- 15. 15 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ο Καζαντζάκης έχει πει πως ο ιδανικός δάσκαλος είναι εκείνος που γίνεται γέφυρα για να περάσει αντίπερα ο μαθητής του. Και όταν πια του διευκολύνει το πέρασμα, αφήνεται χαρούμενα να γκρεμιστεί ο ίδιος, ενθαρρύνοντας τον μαθητή του να φτιάξει τις δικές του γέφυρες. Η πρόκληση για τον εκπαιδευτή είναι η απόκτηση της γνώσης για μια καλύτερη διδασκαλία δεξιοτήτων στην αυτόνομη κατάδυση. Μια διδασκαλία πέρα από τα στενά και άκαμπτα πρότυπα «κονσέρβα» όλων των οργανισμών πιστοποίησης αυτοδυτών, μια διδασκαλία που στην ουσία της θα εμβαθύνει σε θέματα καθαρά διδακτικά. Μια γνώση που βασίζεται σε επιστημονικά και σύγχρονα δεδομένα κινητικής μάθησης, μεθοδολογίας και σωστής ανατροφοδότησης, που θα σας δώσει τα εφόδια να βοηθάτε τους μαθητές σας να αφομοιώνουν τις δεξιότητες με πιο αποτελεσματικό και κυρίως στοχευμένο τρόπο. Το βιβλίο αυτό απευθύνεται σε εκπαιδευτές και βοηθούς εκπαιδευτών και στόχοι του είναι: - Να συνειδητοποιήσετε ότι η διδασκαλία δεν είναι υπόθεση «εφαρμογής συνταγών», αλλά μια δημιουργική διαδικασία και σύνθεση επιστήμης, τέχνης και τεχνικής - Να ανακαλύψετε και να αξιοποιήσετε τα όρια και τις δυνατότητές σας - Να είστε σε θέση να ανακαλύπτετε ή να δημιουργείτε διεξόδους από τη ρουτίνα και την τυποποίηση της διδασκαλίας, εναλλάσσοντας κατά την κρίση σας το διδακτικό σκηνικό και τις μεθόδους
- 16. 16 - Να γνωρίζετε το θεωρητικό διδακτικό πλαίσιο εναλλακτικών μεθόδων και των σύγχρονων διδακτικών κατευθύνσεων - Να είστε σε θέση να σχεδιάζετε και να πραγματοποιείτε τη διδασκαλία σας υπερβαίνοντας τα στερεότυπα στη μάθηση και ασκώντας πάντα κριτική σε αυτά - Να είστε σε θέση να διδάσκετε με βάση τα σύγχρονα δεδομένα και να αξιοποιείτε κάθε άλλη αναγνωρισμένη δυνατότητα που προσφέρει η σύγχρονη τεχνολογία - Να εναρμονίζετε με μεγαλύτερη επιτυχία τη διδασκαλία σας με τον ψυχισμό του εκάστοτε μαθητευόμενου.
- 17. 17 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ιδιαιτερότητα της διδασκαλίας στην αυτόνομη κατάδυση έγκειται στο γεγονός ότι, σε αντίθεση με τη διδασκαλία σε ένα επίσημο σχολικό περιβάλλον, εδώ θα πρέπει να ασχοληθείτε με ανθρώπους όλων των ηλικιών και επιπέδων μόρφωσης, με διαφορετικές νοοτροπίες και με ανθρώπους που έχουν διαφορετικό βαθμό πνευματικών και σωματικών ικανοτήτων. Αν αυτό ακούγεται λίγο δύσκολο, μην ανησυχείτε. Άλλωστε αυτή είναι η πρόκληση, αρκεί να μπορέσετε να την προσεγγίσετε με τη σωστή στάση, και θα είναι εξαιρετικά ευχάριστο και άκρως ικανοποιητικό για εσάς όταν πάρετε στο τέλος (εκτός από την υλική) την ηθική ανταμοιβή. Αυτή τη στάση εκπαίδευσης θα ανακαλύψετε σε αυτό το βιβλίο. Είναι σημαντικό να χειριστείτε με προσοχή τα θέματα που θα διαβάσετε. Οι παρατηρήσεις και οι απόψεις που αφορούν την καταδυτική διδασκαλία στηρίζονται στη λογική και κυρίως στην πολύχρονη εμπειρία του συγγραφέα στη διδακτική επιστήμη και μάλιστα στη σύγχρονη εκπαίδευση της αυτόνομης κατάδυσης. Τα άκρως επιστημονικά θέματα της διαδικασίας μάθησης όσον αφορά τα παιδαγωγικά, τη διδακτική, τη μεθοδολογία, την ανατροφοδότηση και κυρίως την επιστήμη της κινητικής μάθησης δεξιοτήτων δεν επιδέχονται αμφισβήτηση, καθώς στηρίζονται σε επιστημονικές θεωρίες και πανεπιστημιακά συγγράμματα που έχουν εφαρμογή σε όλων των ειδών τις μαθησιακές δεξιότητες. Πρόθεση του βιβλίου είναι να ενθαρρύνει την αρτιότερη εκπαίδευση αυτοδυτών, που θα μεγιστοποιεί την απόλαυση και την ασφάλειά τους σε όλη την πορεία της διδασκαλίας. Ευχής έργον θα είναι οι εκπαιδευτές να εκπαιδεύουν αυτοδύτες για το πραγματικό πεδίο δράσης και τις πραγματικές
- 18. 18 συνθήκες και να κατανοήσουν σε όλο του το εύρος τι σημαίνει να είσαι εκπαιδευτής καταδύσεων. Αν θελήσουμε να το επεκτείνουμε κι άλλο, μπορούμε να πούμε να υπερβούν το «εκπαιδευτής» και να γίνουν πραγματικοί δάσκαλοι. Ο σωστός δάσκαλος γίνεται παιδαγωγός και διαμορφωτής ταυτόχρονα. Κυρίως όμως ελπίζω να αγκαλιάσουν το πνεύμα και τη φιλοσοφία της σύγχρονης εκπαιδευτικής πρακτικής και να συλλάβουν την ουσία της διδασκαλίας: το πώς να διδάσκουν, σε αντίθεση με το τι πρέπει να διδάξουν. Το ΠΩΣ εύχομαι να το ανακαλύψουν εδώ. Το ΤΙ σίγουρα θα τους το έχουν διδάξει οι οργανισμοί πιστοποίησης αυτοδυτών όπου ανήκουν. Ως εκπαιδευτές καταδύσεων θα χρειαστεί να παίξετε πολλούς και διαφορετικούς ρόλους συγχρόνως. Θα πρέπει να είστε πάνω απ’ όλα δάσκαλος/παιδαγωγός, διαμορφωτής συνειδήσεων, ψυχολόγος, αυστηρός κριτής, πωλητής και ένα σωρό άλλα πράγματα. Σε αυτό το βιβλίο θα διαβάσετε πώς μπορείτε να γίνετε όλα αυτά τα πράγματα, τη στιγμή που θα χρειαστεί να το κάνετε. Θα πρέπει να ξεκαθαρίσετε μέσα σας ότι είστε υπεύθυνοι για την ασφάλεια και το μέλλον κάθε νέου αυτοδύτη. Επίσης θα πρέπει να ξεκαθαρίσετε με ποιον τρόπο θα κάνετε τη διδασκαλία σας πιο αποδοτική. Έχοντας απλώς εμπειρία στις καταδύσεις, γνώση στο αντικείμενο ή ικανότητα εκτέλεσης των δεξιοτήτων δεν είναι εγγύηση ότι γνωρίζετε τις τεχνικές διδασκαλίας και ότι ξέρετε πώς να διδάξετε. Θα πρέπει να αντιληφθείτε και να αποδεχτείτε ότι μπορεί να υπερέχετε σε κάποιους τομείς, στα ιατρικά θέματα, στα τεχνικά, στην προώθηση ή στις πωλήσεις, αλλά αυτό δεν εγγυάται ότι κατέχετε και τη διδασκαλία. Βλέπετε, η διδακτική είναι επιστήμη, διδάσκεται σε πανεπιστημιακό επίπεδο και σίγουρα δεν τη διδαχτήκατε από τους οργανισμούς πιστοποίησης σε βαθμό που να σας επιτρέπει να κατανοείτε τις μεθόδους και τις
- 19. 19 τεχνικές ώστε να διδάσκετε δομημένα ένα μάθημα και να το κάνετε αυτό κάθε φορά με τον σωστό τρόπο. Δεν έχει σημασία ποιο σύστημα οργανισμού διδάσκετε, σημασία έχει η διδασκαλία σας να διέπεται από τους κανόνες της μεθοδολογίας και τους νόμους της διδακτικής επιστήμης, θέματα που σαφώς δεν αναφέρονται στα τεχνικά εγχειρίδια των οργανισμών πιστοποίησης αυτοδυτών. Σε αυτό το βιβλίο θα βρείτε τα εργαλεία για τις μεθόδους και τις τεχνικές διδασκαλίας. Θα βρείτε πληροφορίες σχετικά με τις διαδικασίες που εμπλέκονται στη μάθηση, την οργάνωση και το σκεπτικό γύρω από τη μαθησιακή διαδικασία. Θα βρείτε περιγραφές των πρακτικών στρατηγικών που διευκολύνουν τη διαδικασία μάθησης. Με ενθουσιασμό, όρεξη και αγάπη για τη διδασκαλία της κατάδυσης, σκληρή δουλειά και αρκετό χρόνο εκ μέρους σας, θα γίνετε σίγουρα ένας αποτελεσματικός εκπαιδευτής καταδύσεων. Το αν θα γίνετε και καλός δάσκαλος κάποια στιγμή θα εξαρτηθεί και από την προσωπική σας εσωτερική αναζήτηση μέσα στον χρόνο. Ένα πράγμα που πρέπει να γίνει σαφές ευθύς εξαρχής είναι ότι τα θεωρητικά εκπαιδευτικά υλικά που απαιτούνται από τους μαθητές για να μάθουν να καταδύονται δεν έχουν τεράστιο όγκο πληροφοριών. Όλα φυσικά είναι σημαντικά, αλλά η εμπειρία χρόνων στη διδασκαλία μου έχει αποδείξει ότι οι ακριβείς πληροφορίες που δέχεται ο κάθε μαθητής είναι συστηματοποιημένες στον βαθμό που ότι και να διδάξετε ο εκπαιδευόμενος θα πάρει την κλασική συνταγή εκπαίδευσης. Το θέμα λοιπόν είναι πώς θα γίνετε ένας καλός δάσκαλος ή μια καλή δασκάλα, που να εμπνέετε και να παρακινείτε τους μαθητές σας χωρίς να πέσετε στην παγίδα να διδάσκετε τα ίδια και τα ίδια με διαφορετική χροιά. Η πρόκληση λοιπόν δεν είναι το τι διδάσκετε, η πρόκληση είναι οι ίδιοι οι μαθητές σας, οι ιδιαιτερότητες του καθενός και ειδικά εκείνων που χρειάζονται μεγαλύτερη βοήθεια και προσοχή σε σχέση με άλλους που τα
- 20. 20 καταφέρνουν καλύτερα. Άλλωστε, αναλογιστείτε τι προσφέρει τη μεγαλύτερη ικανοποίηση σε έναν εκπαιδευτή: ένας χαρισματικός μαθητής που κάνει αμέσως τα πάντα τέλεια ή εκείνος/η που φαίνεται ότι δεν μπορεί να κάνει τίποτα αλλά τελικά ο εκπαιδευτής/τρια τον μετατρέπει σε έναν καλό αυτοδύτη/τρια; Αυτές οι σελίδες είναι αφιερωμένες στη διαδικασία της μάθησης. Στο γιατί και το πώς μαθαίνουν οι άνθρωποι. Αλλά επίσης και στο γιατί οι άνθρωποι δεν μαθαίνουν, πράγμα το οποίο μπορεί να είναι και το πιο σημαντικό. Θα σας βοηθήσουν να διδάξετε τους ανθρώπους πώς να είναι ασφαλείς κατά την κατάρτισή τους και να μην αντιμετωπίζουν δυσκολίες στη μάθηση. Επειδή όμως πάντα παρουσιάζονται απρόβλεπτες δυσκολίες, το βιβλίο αυτό καλύπτει επίσης τους τρόπους αντιμετώπισής τους και τους λόγους που αυτοί επιλέγονται. Ξεκινώντας αυτό το συναρπαστικό ταξίδι μάθησης, στο πρώτο μέρος του βιβλίου αυτού θα μας απασχολήσουν μόνο τρία πράγματα: γιατί οι άνθρωποι μαθαίνουν, γιατί δεν το κάνουν και τι τους καθιστά ασφαλείς και άνετους μέσα στο νερό.
- 21. 21 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ – ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 - Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΜΑΘΗΣΗΣ Αν ρωτήσετε διάφορους εκπαιδευτικούς σχετικά με τη διαδικασία της μάθησης πιθανότατα θα πάρετε μερικές εκατοντάδες διαφορετικές απαντήσεις. Η διδακτική είναι επιστήμη, που διδάσκεται και αφομοιώνεται σε πανεπιστημιακό επίπεδο. Λόγω, όμως, διαφορετικών τάσεων, ρευμάτων και προσωπικής αντίληψης, υπάρχουν διχογνωμίες ανάμεσα στους πανεπιστημιακούς και τους θεωρητικούς καθηγητές. Εύλογα λοιπόν τίθεται το ερώτημα: τι γίνεται με τους εκπαιδευτές καταδύσεων που μπορεί να μην έχουν μόρφωση πανεπιστημιακού επιπέδου; Υπάρχουν άνθρωποι που καλούνται να διδάξουν άλλους ανθρώπους χωρίς να κατέχουν τα διδακτικά εφόδια. Οι οργανισμοί καταδύσεων στους οποίους εντάσσονται αναπόφευκτα όλοι οι εκπαιδευτές διδάσκουν συγκεκριμένους τρόπους που αναπτύσσουν τις καταδυτικές δεξιότητες των εκπαιδευομένων. Η σφαιρική και ουσιαστική μάθηση, όμως, είναι μια πιο πολύπλοκη και περίπλοκη διαδικασία, η οποία εξαρτάται επίσης από την εμπειρία του εκπαιδευτή σε συνδυασμό με πολυετή παρατήρηση και έρευνα σχετικά με το γιατί οι άνθρωποι μαθαίνουν και γιατί δεν το κάνουν. Το ζητούμενο στην εκπαίδευση της κατάδυσης είναι να βοηθήσουμε τους εκπαιδευόμενους να βρουν περισσότερη χαρά στη διαδικασία και να κατανοήσουν ότι οι αυτόνομες καταδύσεις είναι ένα διασκεδαστικό σπορ.
- 22. 22 Μερικοί άνθρωποι μαθαίνουν πολύ γρήγορα και μερικοί πολύ αργά. Ένας έμπειρος εκπαιδευτής καταδύσεων θα το καταλάβει αυτό από το πρώτο μάθημα. Το ενδιαφέρον είναι ότι η ταχύτητα με την οποία μαθαίνουν δεν είναι ποτέ συνάρτηση των πληροφοριών που δέχονται ή ακόμη και των ικανοτήτων που κατέχουν, αλλά είναι τα κίνητρα και η επιθυμία που έχουν για να μάθουν ή κάποια άγνωστη αιτία, που οι θεωρητικοί της μάθησης ονομάζουν «μαθησιακό όριο» (Vygotski, L.S. 1978). Στην πραγματικότητα, είναι ανέφικτο κάθε μαθητής να γίνει ένας ποιοτικός αυτοδύτης. Ο σωστός δάσκαλος θα διαβλέψει και θα διαγνώσει τον τρόπο που μαθαίνει ο κάθε άνθρωπος. Θα βρει τον τρόπο και το στυλ μάθησης που θα εφαρμόσει επάνω στον καθέναν και την καθεμία. Η μάθηση είναι μια ψυχολογική διαδικασία και ως εκ τούτου όλοι μαθαίνουμε διαφορετικά, διότι όλοι είμαστε μοναδικοί. Οι μορφές διδασκαλίας και τα περιβάλλοντα μάθησης πρέπει να λαμβάνουν υπόψη αυτές τις μεμονωμένες διαφορές. Κατά τις καταδύσεις ενσωματώνουμε τις κινητικές δεξιότητες στη διαδικασία μάθησης, αλλά θα ήταν επίσης καλό να δίνουμε τις κατάλληλες απαντήσεις σε ζητήματα που αφορούν τη διαχείριση του άγχους, τις νοητικές δεξιότητες ή τη λήψη αποφάσεων. Μερικοί μαθαίνουν καλύτερα με την ανταμοιβή ή την τιμωρία, ενώ άλλοι είναι καλύτεροι αναγνώστες, ακροατές ή παρατηρητές. Κάθε άτομο λαμβάνει πληροφορίες με διαφορετικό τρόπο και είναι σε θέση να κατανοήσει καλύτερα μια πηγή πληροφοριών σε σχέση με μια άλλη. Η δουλειά του εκπαιδευτή είναι να διακρίνει ποια πηγή είναι κατάλληλη σε κάθε περίπτωση.
- 23. 23 Το κίνητρο για τη μάθηση είναι επίσης πολύ σημαντικό. Δίνουμε πραγματικό καταδυτικό κίνητρο, αφήνοντας απ’ έξω οποιαδήποτε άχρηστη πληροφορία, και επικεντρωνόμαστε μόνο σε αυτά που πρέπει να μάθουν οι εκπαιδευόμενοι. Αν ένα άτομο δεν πιστεύει ότι οι πληροφορίες που λαμβάνει είναι σημαντικές θα διατηρήσει στη μνήμη του επιλεγμένα κομμάτια μάθησης ή και τίποτα. Εδώ φαίνεται η ποιότητα της εξατομικευμένης εκπαίδευσης που κατέχουν οι «μεγάλοι» δάσκαλοι, συνήθως ερήμην των εκπαιδευόμενων ή ακόμα και των συναδέλφων τους πολλές φορές. Γιατί λοιπόν κάποιοι εκπαιδευτές θεωρούνται καλύτεροι από άλλους, έχουν μεγάλη φήμη και οι μαθητές τους μαθαίνουν πραγματικά; «Με όποιον δάσκαλο καθίσεις, τέτοια γράμματα θα μάθεις», λέει ένα γνωμικό. Ποιοι νομίζετε ότι είναι οι καλύτεροι δάσκαλοι καταδύσεων; Αυτοί που τηρούν κατά γράμμα το εγχειρίδιο; Αυτοί που διδάσκουν «κονσέρβα» σε όλους; Μήπως αυτοί που έχουν πιο πολλούς μαθητές από άλλους ή εργάζονται σε πιο «χλιδάτο» καταδυτικό κέντρο; Οι μεγάλοι δάσκαλοι λοιπόν δεν είναι ευχαριστημένοι με την τυποποιημένη εκπαίδευση, επιμένουν και ζητούν το κάτι παραπάνω από τους μαθητές τους, διδάσκουν σε πολύ υψηλότερο επίπεδο δεξιοτήτων, ενθαρρύνοντας τους μαθητές τους για να τα καταφέρουν και κυρίως εμπνέοντάς τους να συνεχίσουν και πέρα από τα αρχικά στάδια. Οι σπουδαίοι δάσκαλοι δηλαδή είναι αυτοί που έχουν μια ενσυναίσθηση και μια σύνδεση με τον κάθε μαθητή τους και είναι πάντα σε θέση να καθιστούν τα πράγματα κατανοητά, με
- 24. 24 τρόπο που να ταιριάζει με τον προσωπικό τρόπο μάθησης του εκάστοτε μαθητή. Ένα άλλο σημαντικό κομμάτι στο πάζλ είναι να κατανοήσουμε γιατί οι άνθρωποι δεν μαθαίνουν. Ποια είναι τα εμπόδια στη μάθηση; Σε αυτό το πεδίο θα πρέπει να εξετάσουμε προσεκτικά τα περισσότερα από αυτά που συμβαίνουν κατά τη διάρκεια ενός μαθήματος κατάδυσης που μπορούν πραγματικά να αποτρέψουν τους ανθρώπους από την εκμάθηση των σημαντικών δεξιοτήτων που διδάσκονται. Τέλος, το πιο σημαντικό από όλα είναι να αισθάνονται οι άνθρωποι ασφαλείς και άνετοι μέσα στο νερό. Αυτή είναι μια διαδικασία δύο σταδίων. Το πρώτο βήμα είναι το πιο ουσιαστικό και περιλαμβάνει τεχνικές που φροντίζουμε να ξεκινούν από τα πιο απλά και εύκολα για τους μαθητές. Ποτέ δεν φέρνουμε τους μαθητές από την αρχή αντιμέτωπους με τις σύνθετες και θεωρητικά δύσκολες δεξιότητες, παρά με εκείνες που καλούνται προσαρμοστικές δεξιότητες. Η έννοια της προσαρμογής είναι πολύ βασική για όλους. Ο σκοπός κάθε προσαρμοστικής δεξιότητας είναι να μειώσει την πιθανότητα της αποτυχίας και με τον τρόπο αυτό να αυξηθεί η αξιοπιστία της. Ουσιαστικά, πρέπει να πετύχουμε την προσαρμογή του ατόμου στην εκμάθηση των νέων δεξιοτήτων. Έτσι αυξάνεται η αυτοπεποίθηση των μαθητών και αναπτερώνεται το ηθικό τους, φέρνοντάς τους στο σημείο εκείνο που θα μπορέσουν αρχικά να εκτελέσουν και τελικά να αφομοιώσουν καλύτερα την άσκηση. Ο τρόπος αυτός στη διδασκαλία της αυτόνομης κατάδυσης καλείται αμυντική κατάδυση και είναι η διδασκαλία που υποθέτει πάντοτε ότι το χειρότερο μπορεί να συμβεί. Εφόσον τηρηθούν όλοι οι παράμετροι ασφαλείας, εξασφαλίζουμε την εξάλειψη των προβλημάτων στη διαδικασία μάθησης.
- 25. 25 Το δεύτερο βήμα είναι η εκπαίδευση έκτακτης ανάγκης. Αυτή περιλαμβάνει τους τρόπους δράσης όταν όλα τα προηγούμενα αποτύχουν, παρά τις προσπάθειες των εκπαιδευόμενων. Είναι δηλαδή οι διορθωτικές κινήσεις που πρέπει να μάθουν, ώστε να εξαλείψουν την πιθανότητα αποτυχίας σε μια δεξιότητα. Ο συνδυασμός αυτών των δύο βημάτων είναι αυτό που κάνει έναν εκπαιδευόμενο αυτοδύτη να αισθάνεται ότι μπορεί να αντεπεξέλθει στις απαιτήσεις ενός κύκλου μαθημάτων. 1.1. ΟΙ ΕΞΙ ΒΑΣΙΚΟΙ ΝΟΜΟΙ ΤΗΣ ΜΑΘΗΣΗΣ 1ος: Ο νόμος της προθυμίας Κάθε άνθρωπος δρα, ενεργεί και μαθαίνει με μεγαλύτερη ικανοποίηση όταν ο ίδιος το επιλέγει παρά όταν δεν είναι έτοιμος ή δεν το θέλει. Στην εκπαίδευση της αυτόνομης κατάδυσης, ο εκπαιδευτής έχει το ισχυρό πλεονέκτημα ότι οι μαθητές βρίσκονται εκεί από δική τους επιλογή και είναι πρόθυμοι να μάθουν. Οφείλετε να σχεδιάζετε μια πορεία εκπαίδευσης που να συμβάλλει στη διατήρηση αυτής της προθυμίας για μάθηση, ενισχύοντας το κίνητρο και το ενδιαφέρον των μαθητών. Με τον σωστό σχεδιασμό του μαθήματος, τους δίνετε επίσης μια μετρήσιμη αίσθηση όλων όσων μπορούν να επιτύχουν, πράγμα που ανατροφοδοτεί το κίνητρο για μάθηση.
- 26. 26 2ος: Ο νόμος της εξάσκησης Η πρακτική εφαρμογή αυτού του νόμου στην εκπαίδευση της κατάδυσης είναι οι επαναλήψεις των ασκήσεων. Ακόμα και αν εκτελούνται σωστά, εσείς πρέπει να επιμένετε στη συνεχή επανάληψή τους σε έναν κύκλο μαθημάτων. Ως εκπαιδευτές οφείλουμε να σχεδιάζουμε μια πορεία εκπαίδευσης η οποία να συμβάλλει στη διατήρηση αυτής της προθυμίας για μάθηση. Αυτό μπορεί να γίνει σχεδιάζοντας την εκπαίδευση έτσι ώστε να ενισχύουμε το κίνητρο και το ενδιαφέρον των μαθητών. Με τον σωστό σχεδιασμό του μαθήματος δεν διατηρούμε μόνο το ενδιαφέρον των μαθητών, αλλά τους δίνουμε επίσης μια μετρήσιμη αίσθηση όλων όσων μπορούν να επιτύχουν, πράγμα που ανατροφοδοτεί το κίνητρο για μάθηση. Ο σχεδιασμός αυτός θα πρέπει να περιλαμβάνει επαναλήψεις που καλύπτουν όλο το μαθησιακό φάσμα: προβλήματα πρακτικής εξάσκησης, μίνι κουΐζ, τεστ γνώσεων, περιλήψεις και οποιοδήποτε άλλο είδος επανεξέτασης βοηθάει στην επίτευξη της αφομοίωσης όσων διδάσκονται οι εκπαιδευόμενοι. 3ος: Ο νόμος της ανταμοιβής Με απλά λόγια, ο νόμος αυτός αναφέρει τρία πράγματα: - Η μάθηση ενισχύεται σημαντικά όταν συνδυάζεται με ένα αίσθημα ευχαρίστησης και ικανοποίησης. Όταν συμβαίνει αυτό, θα είναι ευκολότερη στο μέλλον. - Η μάθηση αποδυναμώνεται όταν συνδέεται με ένα δυσάρεστο συναίσθημα. Όταν συμβαίνει αυτό, υπάρχουν όλο και λιγότερες πιθανότητες για μάθηση στο μέλλον. - Η αυθεντική μάθηση συμβαίνει όταν ο μαθητής αντλεί ευχαρίστηση από τη διαδικασία και αισθάνεται ικανοποιημένος με τον εαυτό του και με αυτά που έμαθε. Ο μαθητής θα πρέπει να αισθάνεται καλά για να διατηρήσει το κίνητρό του για μάθηση. Μπορείτε να το πετύχετε αυτό δημιουργώντας θετικά συναισθήματα και ένα περιβάλλον που
- 27. 27 να περιλαμβάνει ανταμοιβές. Έτσι εξασφαλίζεται η επιτυχής ολοκλήρωση των τμημάτων του μαθήματος. 4ος: Ο νόμος της προτεραιότητας Όταν αποδείχθηκε ότι η γη είναι στρογγυλή και όχι επίπεδη, πολλοί άνθρωποι δεν το πίστευαν για χρόνια, επειδή έτσι είχαν μάθει και αυτό είχαν αποδεχθεί. Οι άνθρωποι είναι πολύ δύσκολο να ξεμάθουν το πρώτο πράγμα που έχουν διδαχθεί, γι’ αυτό είναι απαραίτητο να διδάσκετε από την αρχή τις σωστές πληροφορίες, τότε που είναι πιο πιθανό να αφομοιώσουν οι μαθητές τις βασικές έννοιες και πρακτικές. 5ος: Ο νόμος της καινούργιας γνώσης Αυτός ο νόμος πρεσβεύει ότι θυμόμαστε περισσότερο το πιο πρόσφατο στοιχείο που μαθαίνουμε. Για τον λόγο αυτόν, θα πρέπει ο σχεδιασμός του μαθήματος να περιλαμβάνει το κεφάλαιο ή το στοιχείο που είναι το πιο σημαντικό στην εκπαίδευσή της ημέρας ή τουλάχιστον τα βασικά σημεία που κρίνετε ότι πρέπει να θυμούνται περισσότερο οι εκπαιδευόμενοι. Αυτό δίνει στους μαθητές την ευκαιρία να επαναφέρουν στη μνήμη τους και να αποτυπώνουν τη βασική δεξιότητα σε κάθε συνεδρία πρακτικής εξάσκησης.
- 28. 28 6ος: Ο νόμος της παρακίνησης Δημιουργώντας μια ευχάριστη εμπειρία μάθησης που προκαλεί τους μαθητές να αισθάνονται δημιουργικά και όμορφα, το μάθημα γίνεται πιο εύκολα αφομοιώσιμο. Ο βαθμός της γνώσης που μεταδίδεται στους εκπαιδευόμενους εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το πόσο καλά μπορεί ο εκπαιδευτής να εφαρμόζει τις τεχνικές κατανόησης της εκπαιδευτικής ύλης. Μάθετε να αναγνωρίζετε τη σωματική και τη συναισθηματική συμπεριφορά των εκπαιδευόμενων, καθώς και την επίδραση που μπορεί να έχει στη μάθησή τους. Βοηθάτε και παρακινείτε τους προς έναν στόχο, ώστε να μειώνεται στο ελάχιστο η όποια απογοήτευση και σύγχυση. Να θυμάστε ότι η μάθηση είναι πολυδιάστατη και να αξιοποιείτε πάντα αυτό το γεγονός. 1.2. Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΗΣ ΒΙΩΜΑΤΙΚΗΣ ΜΑΘΗΣΗΣ. ΤΑ 4 ΒΑΣΙΚΑ ΒΗΜΑΤΑ ΣΤΗ ΜΑΘΗΣΗ Όταν μαθαίνουμε μια νέα δεξιότητα, η διαδικασία μπορεί να φαίνεται περίπλοκη και συγκεχυμένη. Στην πραγματικότητα όμως υπάρχουν μόνο τέσσερα βασικά βήματα στη μάθηση, τα οποία συμβαίνουν συνεχώς και είναι αλληλένδετα μεταξύ τους. Κατανοώντας αυτά τα τέσσερα βήματα, εφοδιαζόμαστε με ένα από τα βασικά κλειδιά που αυξάνουν την ικανότητά μας για μάθηση τόσο στην τάξη ή σε έναν κύκλο μαθημάτων όσο και στην πραγματική ζωή.
- 29. 29 Καθώς μαθαίνουν συνεχώς οι ενήλικες, επιδεικνύουν σαφείς προτιμήσεις για τον τρόπο με τον οποίο μαθαίνουν. Οι θεωρητικοί της μάθησης μελετούν πώς μαθαίνουν οι άνθρωποι από τότε που ο άνθρωπος άρχισε να εκπαιδεύεται, να διαβάζει και να γράφει. Ο David Kolb, Αμερικάνος θεωρητικός της εκπαίδευσης, σε συνεργασία με τον καθηγητή Ron Fry, το 1970 ανέπτυξαν βάσει εμπειρίας ένα μοντέλο που αντικατοπτρίζει τον τρόπο με τον οποίο μαθαίνουν οι ενήλικες, τον «Κύκλο της Βιωματικής Μάθησης». Αυτός ο κύκλος δεν μπορεί να αλλάξει μόνο και μόνο επειδή ένας μαθητής προτιμά μια συγκεκριμένη μαθησιακή προσέγγιση. Προκειμένου να υπάρξει διαρκής και αποτελεσματική μάθηση, πρέπει να ολοκληρωθεί ο κύκλος. Όπως φαίνεται από το μοντέλο του Kolb, κατά την εκπαιδευτική διαδικασία η νοητική διεργασία ενός εκπαιδευόμενου κινείται μέσα σε ένα ελικοειδές άμεσων εμπειριών που οδηγούν στην παρατήρηση και τον στοχασμό της εμπειρίας. Οι στοχασμοί αυτοί απορροφώνται και συνδέονται με προηγούμενες γνώσεις, που εν συνεχεία μεταφράζονται σε αφηρημένες έννοιες ή θεωρίες, δημιουργώντας νέους τρόπους και ενέργειες για να αναπροσαρμοστούν σε εμπειρία και να μπορούν να δοκιμαστούν ή να διερευνηθούν περαιτέρω. Ένας αέναος κύκλος λοιπόν είναι η μάθηση. 1.3. ΤΟ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ
- 30. 30 Οι ευτυχισμένοι μαθητές μαθαίνουν καλύτερα. «Πρώτα υπάρχει το συναίσθημα. Μετά από αυτό έρχεται η γνώση», δήλωσε ο Frank Thissen, καθηγητής πολυμέσων, παιδαγωγικής και διαπολιτισμικής επικοινωνίας στο Πανεπιστήμιο Εφαρμοσμένων Επιστημών στη Στουτγάρδη της Γερμανίας. Σε μια μεγάλη έρευνα διάρκειας 10 χρόνων (2004-2014), που αφορούσε τον ρόλο των συναισθημάτων στην ηλεκτρονική μάθηση, ο καθηγητής Thissen εξήγησε περαιτέρω ότι ενώ τα αρνητικά συναισθήματα τείνουν να μας κάνουν να θυμόμαστε κάποια δεδομένα ξεκάθαρα, συμπεριλαμβανομένων και των λεπτομερειών, τα θετικά συναισθήματα τείνουν να μας βοηθούν να θυμόμαστε πιο πολύπλοκα πράγματα. Αρκετές ακόμη μελέτες δείχνουν ότι η ευτυχία μπορεί να επηρεάσει την επιτυχή μάθηση. Επιπλέον, οι μελέτες αποκαλύπτουν ότι τα συναισθήματα επηρεάζουν σημαντικά τους μαθητές, τους μαθαίνουν στρατηγικές, τους παρέχουν τους γνωστικούς πόρους, τους δίνουν τα κίνητρα για την επίδοσή τους. Ωστόσο, τα ευρήματα αυτά αποδεικνύουν επίσης ότι τα τρέχοντα εκπαιδευτικά προγράμματα δεν προάγουν την ευτυχία των μαθητών. Στη σύγχρονη εκπαίδευση αυτόνομης κατάδυσης, οι εκπαιδευτές χρησιμοποιούν όλο και περισσότερο το ψηφιακό διαδραστικό περιβάλλον ή την ηλεκτρονική εκπαίδευση εξ αποστάσεως σε θεωρητικό επίπεδο. Πόσο προάγει όμως τη μαθησιακή διαδικασία το ηλεκτρονικό περιβάλλον εκπαίδευσης; Οι επιστήμονες και οι τεχνικοί της σύγχρονης τεχνολογίας στην υπηρεσία της εκπαίδευσης, όπως ο Don Norman, ιδρυτής της Nielsen Norman Group, αποφάνθηκαν ότι: «Το πρόβλημα δεν είναι η τεχνολογία, το πρόβλημα είναι ότι σχεδόν όλα τα περιβάλλοντα ηλεκτρονικής μάθησης (eLearning) που
- 31. 31 γνωρίζουμε σήμερα είναι φορείς ανίας και πλήξης και λαμβάνουν υπόψη τους μόνο το γνωστικό κομμάτι της εκπαίδευσης». Μόλις τα τελευταία χρόνια έχουμε καταφέρει να κατανοήσουμε τον θεμελιώδη ρόλο των θετικών συναισθημάτων στην εκπαιδευτική διαδικασία. Οι επιστήμονες τόνισαν ακόμη περισσότερο τη σημασία που έχουν αυτά στην επιτυχία των μαθημάτων ηλεκτρονικής εκπαίδευσης. Πρέπει να υπάρχει πάντα το στοιχείο της περιέργειας ή της εξερεύνησης, το οποίο ουσιαστικά είναι ο τρόπος που μαθαίνουμε γενικά τον κόσμο μας. Αλλά οι μαθητές θα πρέπει επίσης να λαμβάνουν πολλά περισσότερα από ξερή γνώση. Η επιστημονική παιδαγωγική κοινότητα συνεχίζει την έρευνα για να επαναφέρει το συναίσθημα και να το ενσωματώσει στη γνωστική λειτουργία. 1.3.1. Τα θετικά συναισθήματα στα οποία οφείλει να αποσκοπεί ο σχεδιασμός ενός μαθήματος ηλεκτρονικού περιβάλλοντος (eLearning) Αυτοπεποίθηση Η αυτοπεποίθηση θεωρείται το θεμέλιο όλων των επιτευγμάτων, καθώς εμπνέει τους μαθητές στην πρόοδο. Στα μαθήματα ηλεκτρονικής εκπαίδευσης θα πρέπει να κάνετε τους μαθητές σας να αισθάνονται ότι θα πετύχουν και ότι η επιτυχία είναι στο χέρι τους. Πρέπει να πιστεύουν ακράδαντα ότι είναι ικανοί να επιτύχουν τους στόχους τους. Ας δούμε μερικές τεχνικές και στρατηγικές που μπορείτε να χρησιμοποιείτε για να βοηθάτε τους μαθητές σας να έχουν εμπιστοσύνη στις ικανότητές τους:
- 32. 32 - Ξεκινάτε κάθε ενότητα με την ενεργοποίηση της προηγούμενης γνώσης, της γνώσης δηλαδή που διδάχθηκε τελευταία στο προηγούμενο μάθημα. Αφήνετέ τους να συνδέουν μόνοι τους μέσα στο μυαλό τους την προηγούμενη γνώση ή εμπειρία με αυτό που θα διδάξετε σήμερα. - Ενθαρρύνετέ τους συχνά. Φροντίζετε να τους επαινείτε όλους και βεβαιωθείτε ότι δεν αισθάνεται κανείς μειονεκτικά. - Δίνετε στους μαθητές μια ιδέα για το πόσο μακριά έχουν φτάσει, τι βήματα ή άλματα έχουν κάνει στην πρόοδό τους. Δείχνετέ τους ότι καμία από τις προσπάθειές τους δεν πάει χαμένη όταν μαθαίνουν κάτι καινούργιο. - Μην τους φορτώνετε με πολλή ύλη και πολλές καινούργιες έννοιες, αλλά «σπάτε» την ύλη σε μικρότερα και πιο εύχρηστα κομμάτια. Διασκέδαση και απόλαυση Μήπως στην πραγματικότητα αρέσει στους εκπαιδευόμενους αυτό που διδάσκετε όχι επειδή τα λέτε καλά αλλά επειδή το διασκεδάζουν πραγματικά; Αν καταφέρετε να μαθαίνουν απολαμβάνοντας αυτό που κάνουν, οι μαθητές θα συνεχίσουν να το κάνουν ακόμη και αν δεν ανταμείβονται άμεσα από εσάς. Αυτό είναι το λεγόμενο «εγγενές κίνητρο», το οποίο είναι το μόνο (εσωτερικό) είδος κινήτρου που λειτουργεί με συνέπεια. Δεν μπορείτε να επιβάλλετε εσωτερικά κίνητρα στους μαθητές σας, μπορείτε ωστόσο να σχεδιάσετε ένα διαδραστικό μάθημα (eLearning) που να τους προσφέρει αυτά τα κίνητρα. Η λέξη κλειδί εδώ είναι η δέσμευση του μαθητή. Θα πρέπει να καταφέρετε να δίνετε στον καθένα ακριβώς τον σωστό βαθμό της πρόκλησης που ταιριάζει με το επίπεδό του ή
- 33. 33 τις ικανότητες και τον ρυθμό μάθησής του. Δείτε στρατηγικές που μπορείτε να χρησιμοποιείτε: - Προσαρμόζετε το περιεχόμενό σας έτσι που να καλύπτει τις ανάγκες του εκάστοτε μαθητή. Συντονίζετε το μάθημά σας με τους εκπαιδευόμενους σε προσωπικό επίπεδο. - Συνειδητός στόχος σας να είναι η διασκέδαση. Σκεφτείτε το σαν ένα παιχνίδι που μπορεί να απολαύσει κανείς πραγματικά, χωρίς να παραβλέπεται ο πραγματικός στόχος της μάθησης. - Εξασφαλίζετε ότι το μάθημά σας δεν είναι βαρετό, με όποιον τρόπο μπορείτε να σκεφτείτε. Η αίσθηση του χιούμορ βοηθάει πολύ. Ενδιαφέρον Υπάρχουν εικόνες, διαγράμματα, πίνακες, παραδείγματα, σκίτσα, βίντεο κ.λπ. που προσφέρουν σαφείς στόχους, που προάγουν και προκαλούν το ενδιαφέρον – με λίγα λόγια, πράγματα που ουσιαστικά παρακινούν τους μαθητές να σκέφτονται. Αλλά υπάρχουν και πράγματα για τα οποία οι μαθητές δεν ενδιαφέρονται ή που μειώνουν το ενδιαφέρον τους. Είναι πολύ εύκολο να παρασυρθεί ο δάσκαλος σε πάρα πολλές λεπτομέρειες ή πληροφορίες που δίνονται ταυτόχρονα, σε άσχετα δεδομένα σε πίνακες ή ανούσια γραφήματα, σε δυσκολονόητα οπτικά στοιχεία και άλλα πολλά. Προσοχή λοιπόν στις παγίδες και μένετε επικεντρωμένοι στην ενεργοποίηση του ενδιαφέροντος. Για παράδειγμα, ας πούμε ότι διδάσκετε πίνακες καταδύσεων και δεδομένα αποσυμπίεσης με μαθηματικούς αλγόριθμους και μαθηματικές πράξεις. Θα πρέπει να αναλογιστείτε τα παρακάτω: - Είναι όντως ενδιαφέρον το υλικό μου;
- 34. 34 - Πόσο ενδιαφέρον μπορώ να το κάνω αυτό για την τάξη; - Οι μαθητές μου είναι σε θέση να χρησιμοποιήσουν αυτή τη νέα γνώση; - Είναι σε θέση να καταλάβουν κάτι που τους έχει προβληματίσει; - Αυτό θα τους βοηθήσει να ανακαλύψουν κρυμμένα ταλέντα και δυνατότητες; - Και κυρίως: σε ποιο σημείο ακριβώς το μάθημά μου χάνει το ενδιαφέρον του; Αξιοπιστία και εμπιστοσύνη Η αξιοπιστία και η εμπιστοσύνη είναι πολύ σημαντικές έννοιες στη διαδικασία της μάθησης. Εφόσον οι μαθητές σάς εμπιστεύονται και πιστεύουν σε σας, κατά πάσα πιθανότητα τους έχετε κερδίσει και η διαδικασία της μάθησης βρίσκεται σε καλό δρόμο. Στην ουσία έχετε κάνει το κυριότερο αποφασιστικό βήμα. Ας δούμε μερικούς τρόπους που σας βοηθούν να κερδίζετε την εμπιστοσύνη και τον σεβασμό του κοινού σας σε μια ηλεκτρονική παρουσίαση-προβολή: - Δείχνετε πάντα εμπιστοσύνη στους μαθητές σας - Μην τους μεταχειρίζεστε σαν κατώτερους - Διατηρείτε πάντα ενεργό το ενδιαφέρον των μαθητών 1.3.2. Η στάση του εκπαιδευτή σε ένα μάθημα ηλεκτρονικού περιβάλλοντος (eLearning) Η προσωπική σας στάση κατά την παρουσίαση ενός μαθήματος σχετίζεται άμεσα με την επιτυχία του. Ας δούμε ένα προς ένα τα στοιχεία που επηρεάζουν τη δυναμική της διδασκαλίας σας: Ζωντανή παρουσίαση Στις ηλεκτρονικές παρουσιάσεις υπάρχει η πιθανότητα να σας «καταπιεί» η τεχνολογία, με την έννοια ότι το μηχάνημα πρέπει να είναι ο βοηθός σας και όχι το αντίθετο. Το κοινό πρέπει να είναι εστιασμένο στον ομιλητή και όχι στο μηχάνημα. Υπάρχει ένα φαινόμενο που στα αγγλικά αποδίδεται ως «Death by
- 35. 35 PowerPoint» και προκαλείται από την κακή χρήση του λογισμικού παρουσίασης. Οι βασικοί συντελεστές του φαινομένου περιλαμβάνουν δυσκολονόητα γραφικά, διαφάνειες με πάρα πολύ κείμενο και παρουσιαστές που διαβάζουν ολόκληρα κατεβατά από διαφάνειες. Το φαινόμενο αυτό εύκολα αναγνωρίζεται με την παρατήρηση του κοινού. Προσωπικά έχω παρατηρήσει ότι μετά από περίπου 20-30΄ διαλέξεων το ακροατήριο δυσανασχετεί, παίζει με τα κινητά τηλέφωνα και δεν προσέχει τον ομιλητή ή το κάνει αποσπασματικά. Είναι πραγματικά πολύ δύσκολο να κρατήσετε το ακροατήριο σε εγρήγορση και ενεργή συμμετοχή και αυτό το πετυχαίνουν μόνο οι έμπειροι εισηγητές. Όταν ένα ακροατήριο παραμένει συναισθηματικά αποσυνδεδεμένο από το περιεχόμενο της παρουσίασης υπάρχουν δύο πιθανότητες: είτε δεν έχετε προσπαθήσει να σκεφτείτε τα βασικά σημεία που θέλετε να περάσετε στο κοινό σας, είτε έχετε αφιερώσει πάρα πολύ χρόνο και προσπάθεια για τη δημιουργία μιας παρουσίασης στο PowerPoint, ενσωματώνοντας κάθε χαρακτηριστικό από τις επιλογές που σας παρέχει το λογισμικό. Το φαινόμενο μπορεί να αποφευχθεί αν χρησιμοποιείτε την τεχνολογία απλά ως ένα οπτικό βοήθημα για να ενισχύσετε αυτό που λέτε, αντί να βασίζεστε στην τεχνολογία για να την χρησιμοποιήσετε ως επίκεντρο της παρουσίασής σας. Φροντίστε να κερδίζετε το ενδιαφέρον και να μαγεύετε το κοινό σας. Να σκέφτεστε «έξω από την οθόνη» και να κάνετε ερωτήσεις στους μαθητές σας σε πραγματικό χρόνο. Θα δίνετε ζωντάνια στην παρουσίασή σας εφόσον φροντίζετε να: - Δίνετε έμφαση στις λεπτομέρειες. Ακόμη και τα μικρότερα λάθη μπορούν να μειώσουν την αξιοπιστία του υλικού σας. - Εξασφαλίζετε καθαρό σχεδιασμό και επαγγελματική εμφάνιση, εύκολα κουμπιά πλοήγησης και κατανοητές γραμματοσειρές –
- 36. 36 δηλαδή, ένα ξεκάθαρο περιβάλλον που δεν κουράζει και δεν μπερδεύει το κοινό. - Μην επιτρέπετε στην τεχνολογία να απογοητεύει τους μαθητές. - Ενισχύετε την ταχύτητα των πλοηγήσεων από ενότητα σε ενότητα. - Σχεδιάζετε σύντομες παρουσιάσεις και αποφεύγετε τα βαριά προγράμματα και το «κατέβασμα» δεδομένων που διαρκεί αρκετή ώρα αν έχετε κινούμενες εικόνες και υλικό βίντεο. Έλλειψη νευρικότητας Μια ελαφριά νευρικότητα είναι φυσιολογική για όλους, ειδικά τις πρώτες φορές που κάνουν μια παρουσίαση. Η νευρικότητα έχει δύο πηγές. Η πρώτη προέρχεται από τις αρνητικές σκέψεις που κάνουν οι ίδιοι οι ομιλητές όταν αρχίζουν να σκέφτονται την παρουσίαση. Να σκέφτεστε θετικά και να θυμάστε ότι γνωρίζετε καλά αυτά που θα πείτε. Στην πραγματικότητα είστε έτοιμος και είστε το μόνο άτομο που είναι τόσο καλά προετοιμασμένο για αυτό το μάθημα. Αρκεί οι εκπαιδευόμενοι να γνωρίζουν τι έχετε να πείτε, δηλαδή θα πρέπει να έχουν μια ιδέα γύρω από το θέμα που θα αναπτύξετε. Η δεύτερη πηγή έντασης προέρχεται από το αίσθημα ευθύνης των ομιλητών και έχει ψυχολογικές προεκτάσεις. Ο εκπαιδευτής αισθάνεται ότι είναι υπεύθυνος για τις αντιδράσεις και την ευεξία του καθενός μέσα στην αίθουσα. Αρχικά, αποδεχτείτε το γεγονός ότι όλοι θέλουν να ακούσουν τις απόψεις σας, χωρίς αυτό να σημαίνει και ότι όλο το ακροατήριο οφείλει να αποδέχεται ή να συμφωνεί με όσα λέτε. Δεν είναι δική σας δουλειά να τους ευχαριστείτε όλους. Να επικεντρώνεστε στον εαυτό σας και σε εκείνους που ανταποκρίνονται θετικά. Μην αφήνετε να σας επηρεάζουν οι υπόλοιποι.
- 37. 37 Επειδή είναι δύσκολο να αντισταθείτε στη νευρικότητα, πριν από κάθε παρουσίαση φροντίστε να: - Έχετε αρκετό χρόνο για να ελέγξετε τον χώρο και τον εξοπλισμό. - Εξασφαλίσετε έγκαιρη έναρξη. Όταν είναι όλα έτοιμα και είστε και εσείς έτοιμος, μην περιμένετε τους αργοπορημένους. Η καθυστέρηση προσδίδει νευρικότητα σε εσάς και στην ομάδα σας. - Καλωσορίζετε τους προσερχόμενους, συζητώντας χαλαρά με όσους γνωρίζετε μέχρι να έρθει η ώρα να ξεκινήσετε. - Εξαλείψετε τυχόν φυσικά εμπόδια που υπάρχουν μεταξύ της τάξης και εσάς. Αν βρίσκεστε πίσω από ένα τραπέζι ή ένα αναλόγιο, απομακρυνθείτε από αυτό. Μείνετε μακριά από την οθόνη και από τον προτζέκτορα. - Πάρετε βαθιά αναπνοή. Το αυξημένο οξυγόνο βοηθά τον εγκέφαλό σας να σκεφτεί και ο ρυθμός της κανονικής αναπνοής σάς βοηθά να εστιάσετε. Λεκτική επικοινωνία Το να μιλάς δεν είναι από μόνο του και πολύ χρήσιμο ως εργαλείο διδασκαλίας όταν, για παράδειγμα, ο στόχος της διδασκαλίας είναι η ανάπτυξη νέων δεξιοτήτων. Όταν, όμως, πρόκειται να μεταδώσεις πληροφορίες, η λεκτική επικοινωνία είναι πολύ σημαντική. Προσέξτε να είστε σαφείς σε ό,τι λέτε. Μιλάτε με δυνατή και καθαρή φωνή, τονίζοντας τα στοιχεία που είναι σημαντικά. Χρωματίζετε τη φωνή σας ώστε να διατηρείτε ενεργό το ενδιαφέρον των ακροατών. Μη λεκτική επικοινωνία Τόσο στον τομέα των διαπροσωπικών σχέσεων όσο και στον τομέα της μετάδοσης γνώσεων, η μη λεκτική επικοινωνία είναι ένας εξαιρετικά σημαντικός παράγοντας για να μεταφερθεί σωστά η πληροφορία από το ένα μέλος στο άλλο – στην
- 38. 38 περίπτωσή μας, από τον εκπαιδευτή στο κοινό του. Δεν φτάνει να είστε σίγουροι για τις γνώσεις σας και να έχετε κάνει πρόβα το περιεχόμενο της παρουσίασης. Θα είστε έτοιμοι να υποστηρίξετε τους μαθησιακούς στόχους σας όταν λάβετε υπόψη σας τους τρόπους αντίδρασης των άλλων σε σχέση με τη δική σας παρουσία. Χρειάζεται να είστε σε θέση να ελέγχετε τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζεστε στο κοινό σας, ώστε να έχετε το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα. Προσέχετε τα παρακάτω σημεία: Την κατάλληλη απόσταση: Μιλώντας σε μια μεγάλη ομάδα, ένας εκπαιδευτής μπορεί να έχει 4 έως 5 μέτρα απόσταση από την πρώτη σειρά ακροατών χωρίς να θεωρείται αυτό απρόσωπο. Με μια μικρότερη ομάδα θα πρέπει να στέκεστε σε απόσταση περίπου 1,5 έως 2 μέτρα. Αν είστε πιο μακριά οι μαθητές μπορεί να θεωρήσουν ότι φοβάστε. Αν είστε πιο κοντά οι άνθρωποι νιώθουν άβολα. Μην πλησιάζετε υπερβολικά. Ένας ψηλός εκπαιδευτής που πλησιάζει σε απόσταση λίγων εκατοστών από τους μαθητές του και κλίνει προς το μέρος τους εκπέμπει (με τη γλώσσα του σώματος) περισσότερο κυριαρχία παρά φιλικότητα. Οι κανόνες σωματικής προσέγγισης ποικίλλουν από τον έναν πολιτισμό στον άλλο, οπότε βεβαιωθείτε ότι καταλαβαίνετε σε ποιους μιλάτε. Τη σωματική σας στάση: Η σωστή στάση σώματος δίνει την εντύπωση του αυτοελέγχου και της αυτοπεποίθησης. Μην διπλώνετε τα χέρια σας, μην σκύβετε και μην κουλουριάζεστε, γιατί δίνετε σίγουρα ένα μήνυμα ότι βρίσκεστε σε άμυνα. Να στέκεστε ευθυτενής, με το κεφάλι ψηλά. Την εμφάνισή σας: Οι ψυχολόγοι έχουν διαπιστώσει ότι οι ελκυστικοί άνθρωποι είναι πιο πειστικοί από τους μη ελκυστικούς. Δεν αναφέρονται στην ομορφιά κάποιου: κάθε άνθρωπος μπορεί να είναι ελκυστικός, εφόσον είναι περιποιημένος, καθαρός, ντυμένος με επαγγελματισμό, δηλαδή
- 39. 39 με ένα ένδυμα κατάλληλο για την περίσταση. Μιλώντας σε κοινό εκτίθεστε και αυτομάτως η εμφάνισή σας παίζει σπουδαίο ρόλο. Να είστε επαγγελματίας και να επιλέγετε ρούχα που σας ταιριάζουν. Τη μετακίνησή σας στον χώρο και τη χρήση χειρονομιών: Ένας εκπαιδευτής που μένει κολλημένος στη θέση του ή κοντά στην οθόνη δίνει την εντύπωση ότι δεν αισθάνεται άνετα και έχει άγχος. Αν θέλετε να δείχνετε σίγουροι για τον εαυτό σας να μετακινείστε ελεύθερα στον χώρο και να χρησιμοποιείτε τα χέρια σας. Επωφεληθείτε από τις φυσικές σας χειρονομίες, αλλά αποφεύγετε να τις χρησιμοποιείτε συνεχώς. Μερικοί εκπαιδευτές, όταν τους λένε ότι πρέπει να κινούνται, υιοθετούν μια χειρονομία και την χρησιμοποιούν επανειλημμένα. Οι προγραμματισμένες κινήσεις, όμως, στη χειρότερη περίπτωση αποκοιμίζουν το κοινό, ενώ στην καλύτερη διασπούν την προσοχή. Προσαρμόζετε τις χειρονομίες σας για να δίνετε έμφαση σε αυτά που λέτε. Επειδή πολλές παρουσιάσεις περιλαμβάνουν οπτικά βοηθήματα, μπορείτε με τις κινήσεις σας να επισημαίνετε τα πιο σημαντικά στοιχεία. Προσοχή, όμως, να μην το παρακάνετε. Η έξυπνη μετακίνησή σας στον χώρο είναι χρήσιμη, ενώ μια ενδεχόμενη στιγμιαία ακινησία σας θα τονίσει στους ακροατές τη σημασία αυτού που λέτε εκείνη τη στιγμή. Τις εκφράσεις του προσώπου και τη συμπεριφορά σας: Παρόλο που όλοι γνωρίζουμε ανθρώπους που λένε: «Αν μου κόβανε τα χέρια δεν θα μπορούσα να μιλήσω», πολύ λίγοι άνθρωποι χρησιμοποιούν πραγματικά τις χειρονομίες. Οι εκφράσεις του προσώπου, από την άλλη πλευρά, είναι δύσκολο να ελεγχθούν και συχνά δίνουν μια ενοχλητικά ακριβή ένδειξη για το πώς αισθάνεστε πραγματικά. Πέρα από το να δείτε απευθείας τον εαυτό σας σε βίντεο, ο καλύτερος τρόπος να ελέγξετε αν χρησιμοποιείτε τις κατάλληλες μη λεκτικές εκφράσεις είναι να τσεκάρετε τις εκφράσεις των ακροατών σας και να πάρετε ανατροφοδότηση
- 40. 40 από τα σχόλιά τους. Προσπαθείτε να διατηρείτε μια προσβάσιμη, ανοιχτή παρουσία. Θυμηθείτε ότι ένα χαμόγελο μετράει πάντα. Όταν χαμογελάς σε μια παρουσίαση, παροτρύνεις και το κοινό σου να χαμογελάσει, έστω και ασυνείδητα. Έτσι, καθώς μιλάτε χρωματίζετε τη φωνή σας και δείχνετε ενδιαφέρον για αυτά που λέτε. Αν δεν ενδιαφέρεστε εσείς πώς μπορεί να ενδιαφερθεί το ακροατήριό σας; Την οπτική επαφή με το ακροατήριο: Μπορεί κάποια στιγμή να θέλετε να ρίξετε μια ματιά στις σημειώσεις σας ή να εστιάσετε σε ένα σημείο στην οθόνη ή τον πίνακα. Όπως και να έχει, προσπαθείτε κατά κανόνα να κοιτάτε τους μαθητές σας στα μάτια σε κάθε σεμινάριο και να προσέχετε κάθε συμμετέχοντα, χωρίς όμως να τους καρφώνετε με τα μάτια σαν να τους επιτίθεστε. Μπορείτε, βέβαια, να απευθυνθείτε κάποια στιγμή προσωπικά σε κάποιον, αλλά δεν θα παρασυρθείτε και θα επιστρέψετε κανονικά στη ροή της παρουσίασής σας.