population problems in India

1. Mahatma Gandhi Arts, Science & Late N.P.
Commerce College, Armori
Class : B.A. II ( IV Sem.)
“भारतातील लोकसंख्या वाढीची समस्या ”

2. 'लोकसंख्या'म्हणजे एखाद्या भौगोललक प्रदेशात राहणाऱ्या व्यकततंचत
संख्या होय.2011 च्या जनगणनेनुसार भारताचत एक
ू ण लोकसंख्या
१२१ कोटी आहे. ही लोकसंख्या जगाच्या एक
ू ण लोकसंख्येच्या 17.5%
आहे. आपला देश भारत जगाततल सर्ााधिक लोकसंख्या असलेला देश
चतन (134.1 कोटी) नंतर दुसरा देश आहे. भारताचत एक
ू ण लोकसंख्या
अमेररका, जपान, इंडोनेलशया, ब्राझतल, पाककस्तान या सर्ा देशांच्या
एक
ू ण लोकसंख्या एर्ढी आहे र् ही लोकसंख्या ददर्सेंददर्स र्ाढत
आहे.
1941 साली भारताचत लोकसंख्या 31.86 कोटी होतत. आणण 2011
येईपयंत ही लोकसंख्या 121 कोटी झाली. आजचत हालत अशत आहे
की जगाततल सहा व्यकततं मिून एक व्यकतत भारततय आहे. भारतात
होत असलेल्या जनसंख्या वर्स्फोटार्र जर आळा घातला नाही तर,
तज्ांच्या मते 2030 पयंत भारत जगाततल सर्ााधिक लोकसंख्या
असलेला देश बनून जाईल.

3. लोकसंख्या म्हणजे काय ?
 कोणत्याही देशाततल शहर, जजल्हे, तालुक
े आणण खेड्या गार्ात
राहणाऱ्या लोकांच्या एक
ू ण संख्येला देशाचत लोकसंख्या म्हटले
जाते.
लोकसंख्या वाढ म्हणजे काय आहे ?
 कोणत्याही देशाततल, शहर आणण क्षेत्राततल लोकांचत संख्या
र्ाढणे म्हणजेच लोकसंख्येचत र्ाढ होय. लोकसंख्यार्ाढ ही
भारतासह जगभरा समोरील मोठी समस्या आहे.
 लोकसंख्यार्ाढीचत व्याख्या सोप्या शब्दात सांगायचत झाली तर
जेव्हा देशाततल मृत्यु दरात कमत येते र् जन्मदर र्ाढतो तेव्हा
मोठ्या प्रमाणात लोकसंख्येत र्ृद्धि होते या जस्िततला
'लोकसंख्या वर्स्पोट' देखतल म्हटले जाते.

4. राष्ट्रीय लोकसंख्या िोरण इ.स. १९७६
 घोषणा १६ एवप्रल १९७६ रोजत क
ें द्रीय स्र्ास््य र् क
ु टुंबराज्य मंत्रत डॉ.
करणलसंग यांनत मांडले.
 उद्दिष्टे व उपाययोजना
 योग्य कायदा करून लग्नाचे ककमान र्य मुलींसाठी १८ र्ष्रे र् मुलांसाठी २१
र्षांपयंत र्ाढर्णे.
 ननबीजतकरण प्रोत्साहनासाठी ददल्या जाणाऱ्या राशतत र्ाढ करणे, दोन
मुलांनंतर क
ु टुंब ननयोजन क
े ल्यास १५० रुपये, ततन मुलांनंतर क
े ल्यास १००
रुपये, चार मुलांनंतर क
े ल्यास ७० रुपये.
 राज्य शासनांना अननर्ाया ननबीजतकरणासाठी कायदे करण्याचत अनुमतत
द्यार्त.
 २००१ र्षांपयंत लोकसभा र् राज्य वर्िानसभा यामितल
प्रनतननधित्र् १९७१ च्या जनगणनेनुसार ननजचचत करार्े.
 क
ें द्रीय र् राज्य शासकीय कमाचाऱ्यांना लहान क
ु टुंब संकल्पना
स्र्तकारण्यासाठी प्रोत्साहनपर लाभ द्यार्ेत.
 राज्यांना त्यांच्या क
ु टुंबननयोजन कायाक्रमासाठी क
ें द्राकडून ननित लमळार्ा

5. फललत
 १९७६ चे लोकसंख्या िोरण हे जास्त काळ दटकले नाही. १९७७
साली ननर्डणुका झाल्या र् ११ मे २००० रोजत भारताचत
लोकसंख्या १०० कोटी झाली. जगाततल क्षेत्रफळाच्या २.४ %
क्षेत्रफळ असलेल्या या देशात जगाततल १६ % लोकसंख्या
राजसत्तेत आलेल्या सरकारने २९ जून १९७७ रोजत र्रील
िोरणाततल, क
ु टुंबननयोजन कायाक्रमात जत सकतत करण्यात
आली होतत, तत रद्द क
े ली.१९७५ मध्ये माजत पंतप्रिान इंददरा
गांित यांच्या सरकारने आणतबाणत जाहीर क
े ली र् या
काळात १९७६च्या लोकसंख्या िोरणाला संसदेत मान्यता देण्यात
आली.
 संजय गांित यांच्यामुळे या िोरणात सकततच्या क
ु टुंबननयोजनाचा
समार्ेश करण्यात आला. या काळात मोठया प्रमाणार्र
ननर्बाजतकरण शस्त्रकक्रया करण्यात आल्या

6. लोकसंख्या िोरण इ.स. २०००
 इ.स.१९९३ साली एम. एस. स्र्ामतनािन यांच्या
अध्यक्षतेखाली एक सलमतत नेमण्यात आली. या सलमततने
आपला अहर्ाल १९९४मध्ये सादर क
े ला र् त्यानुसार पुढे
२००० सालचे लोकसंख्या िोरण ठरवर्ण्यात आले.
 उद्ददष्ट्ट
 अल्पकालीन उद्ददष्ट्ट - संतततननयमनासाठी आर्चयक
सािनांचा पुरर्ठा करणे. आरोग्याच्या पायाभूत सुवर्िा
एकाजत्मक सेर्ा पुरवर्णे
 मध्यकालीन उद्ददष्ट्ट - प्रत्येक जोडप्याला दोन मुले
यासाठी प्रोत्साहन देणे
 दीघाकालीन उद्ददष्ट्ट - लोकसंख्येचे २०४५ पयंत
जस्िरीकरण करणे

7. लशफारसत
 १४ र्षांपयंतच्या मुला-मुलींना प्रािलमक लशक्षण मोफत आणण
सकततचे करार्े.
 शाळेततल गळततचे प्रािलमक र् माध्यलमक स्तरार्रील प्रमाण
२० टककयांपेक्षा कमत आणार्े.
 जननदर ननयंत्रणासाठी र् संततत ननयमनासाठी याबाबत
सामान्य लोकांना मादहतत देण्यासाठी वर्शेष व्यर्स्िा ननमााण
करार्त.
 फकत दोन मुले असलेल्या र् ननर्बाजतकरण करून घेतलेल्या
दाररद्ररेषेखालील दाम्पत्यांच्या नार्े ५००० रुपयांचत वर्मा
पॉललसत उघडार्त.
 १८ र्षांपेक्षा उलशरा वर्र्ाह करणाऱ्या मुलींना बक्षतस देणे तसेच
२१ र्षांनंतर मातृत्र् स्र्तकारणाऱ्या मुलींना बक्षतस देणे.

8. लशफारसत
 माता मृत्युदराचे प्रमाण दर एक लाख जजर्ंत जन्मामागे १००
पेक्षा कमत आणार्े.
 ८०% प्रसूतत संस्िात्मक पद्िततने र् १०० टकक
े प्रसूतत या
प्रलशक्षक्षत व्यकततंच्या उपजस्िततत व्हाव्यात.
 जन्म, मृत्यू, वर्र्ाह, गभािारणा यांचे १०० टकक
े नोंदणतचे लक्ष
साध्य करार्े.
 ग्रामतण भागात रुग्णर्ादहका सेर्ा पुरवर्ण्यासाठी वर्शेष फ
ं ड र्
कमत व्याजदराचे कजा उपलब्ि करून द्यार्े.
 पंचायत सलमतत र् जजल्हा पररषदांना लहान क
ु टुंब िोरण
राबवर्ण्यासाठी बक्षक्षसे द्यार्तत.
 आई र्डडलांनत आपल्या पाल्यार्र र्ैयजकतक लक्ष द्यार्े

9. भारताततल लोकसंख्येचत र्ैलशष्ट््ये
 ववशाल आकार
 लोकसंख्येतील वाढ
 अततररक्त लोकसंख्येची घनता
 स्री पुरुष प्रमाणात घट
 वाढते जन्मिर आणण तनम्न मृत्युिर
 बालमृत्यूचे प्रमाण
 सरासरी आयुमाान
 साक्षरता
 ग्रामीण आणण नागरी ववभाजन

10. ववशाल आकार

11. लोकसंख्येतील वाढ

16. लोकसंख्या प्रकल्पन