menaxhmenti-dhe-menaxhimi-i-biznesit

ZEKI BEJTULLAHU: MENAXHMENTI DHE
MENAXHIMI I BIZNESIT
Ribotim i dytë
dr Zeki Bejtullahu është profesor ordinar në Fakultetin Ekonomik
të Universitetit AAB në Prishtinë. I lindur me 1939 në Gjakovë.
Në Prishtinë, jeton dhe vepron. Për një kohë të gjatë studioj
menaxhmentin bashkëkohor dhe praktikisht ushtroj veprimet në
menaxhment të ndërmarrjeve ekonomike dhe institucioneve profe-
sioniste në administratën shtetërore të niveleve të ndryshme.
Kërkimet për biznesin e përparuar të përmasave regjionale, të
vendit dhe botërore i intensifikoj nga vitet e shtatëdhjeta. Nga
udhëtimet studiuese në shumë vende, tuboj përvoja dhe literaturë,
të avancuar. Nga këto ndërtoj projekte të vlerave teorike dhe
praktike, në fillim si eksperimentale. Pastaj duke përcjellë
ndodhitë aktuale në biznes dhe menaxhment, kërkimet i thelloj
edhe më tepër duke gërshetuar njohuritë dhe përvojat
shumëvjeçare personale. Pos shumë veprave tjera të mëparshme
ekonomike me karakter shkencor e profesionist, nga këto
rezultuan edhe tri tri librat e biznesit të përparuar.
Vërejtje: Kopjimi, përkatësisht reproduktimi i këtij libri,
në tërësi ose pjesërisht, pa leje me shkrim nga autori ose
botuesi, është i ndaluar. Të drejtat e autorit dhe botuesit
janë të mbrojtura me ligj.

2
Prof. dr Zeki Bejtullahu
MENAXHMENTI DHE MENAXHIMI I BIZNESIT
Recensentë:
Prof.dr Partizan Shuperka, Fakulteti Ekonomik
Doc.dr Hilmi Troni, Fakulteti Ekonomik
Ligj. mr Masar Nagavci, psik. Fakulteti Filozofik
Botues:
Universiteti ABB
Redaktor:
Prof. dr. Masar Stavileci
Thyerja e tekstit:
Armand Bejtullahu
Realizimi i kopertines:
Armand Bejtullahu
PRISHTINË
2007

3
Zeki Bejtullahu
MENXHMENTI DHE MENAXHIMI I
BIZNESIT
ribotim
Universiteti AAB
PRISHTINË
2007

5
PARATHËNIE
"I varfëri flet me lutje, ndërsa i pasuri
flet lirisht e me krenari."
Solomoni
________________
Në librin e mëparshëm kushtuar biznesit të përpa-
ruar, bëra një shtruarje e cila nuk ishte e zakonshme.
Udhëzohesha nga qëllimi të zgjoj kureshtjen për disa,
përkatësisht edhe shumë çështje aspak të njohura ose jo
aq të njohura, në mjedisin i cili ishte i ngarkuar me për-
plot fraza dhe "modele" tejet pak ose aspak frytdhënëse
të cilat edhe ashtu i kishte shkelur koha. Ngarkesat
praktike ishin të ndërlidhura me rrethanat e vështira në
çdo kuptim. Nga këto rezultonte biznesi i krizës.
Duke u përpjekur që në mënyrë tejet serioze, me
shumë referime të përvojës dhe ecurive botërore
aktuale të shkencës së biznesit, përpilimin e atij libri ia
adap-tova një metode që në shikim të parë krijon
përshtypjen për dominimin e pragmatizmit. Në të
vërtetë kjo ishte vështirësia më e madhe që shkaktohet
kur dëshiron të prezentosh shkencën e popullarizuar. E
vërteta origjina-le dhe baza shkencore, për një
fushëveprim aq të gjerë çfarë është biznesi, më shtyri
që në librin e parë të ruaj kompatibilitetin me qëllimin.
Do të thotë, mos të lësho-hem në tërë gjerësinë e
fushëveprimit të trajtuar. Desha të zgjoj ndjenjën e

6
kureshtjes për iniciativë. Gjithçka ia kisha kushtuar
përshkrimit për biznes të mirëfilltë, ndërsa me qëllim
biznesin si definicion asnjëherë nuk e shpjegova. Në
atë mënyrë, p.sh. kisha bërë provokimin lexuesit që të
mësoj si themelohet dhe udhëhiqet ndër-marrja, por
këtë ta kuptoj si një veprim të vetin me udhëzimet e
mia dhe ta çmoj si një lojë serioze, nga e cila nuk duhet
të frikësohet.
Për dallim nga i mëparshmi i titulluar”Parimi i
iniciativës dhe suksesi,” në këtë libër, kam bërë një
studim dhe kombinim tjetër. Në fillim jam përpjekur që
disa çështje për të cilat mendoja se njerëzit i dinë, e
kuptova se nuk i dinin, të ofroj disa shqyrtime të vlera-
ve praktike. Ndërkaq pasqyrova ecuritë botërore të filli-
meve dhe të tashmes në zhvillimin e biznesit, përka-
tësisht drejtimit të ndërmarrjes. Disa definicione për
biznesin dhe biznesmenin si "leading motive" (motiv
prirës) tash i prezentoj në kompleksin me epitetet:
"zhongler, profesionist, artistik, shkencor"; matej bash-
kangjita: "psikolog, filozof, sociolog, aventurier." Pas-
taj, thura edhe çështjet më të ndërlikuara dhe më të
ndjeshme që gjenden në këtë fushë veprimi.
Në qendër të çdo veprimtarie është njeriu. Në biz-
nes njeriu si ndërmarrës është në qendër dhe epiqendër
të aktivitetit. I tërë ky studim ngërthen njeriun me shka-
thtësinë, energjinë, virtytin, natyrën dhe tiparet e tij tra-
dicionale, konvencionale dhe jokonvencionale. Sipas
këtyre veçorive kam bërë edhe shikimin nga këndëvë-
shtrimet më karakteristike.
Ky libër diç më pak se sa i pari i dedikohet shtresa-
ve me të gjera të lexuesve. Megjithëqë shumica e trajti-
meve janë të shtruara po ashtu me metodën e shkencës
së popullarizuar. Mirëpo, për një pjesë të qasjeve, kër-
kohet njohje paraprake për të kuptuar disa vështrime
më të ndërlikuara. Tërë librin e përshkon trajtimi i
çësh-tjeve të përpunuara sipas kërkimeve teorike dhe
prak-tike të shumanshme - multidisiplinare.

7
Nëse këtë studim nuk e lexoni me kushtim, mund të
krijoni përshtypjen se mos janë bërë përsëritje nga libri
i parë. Në shikim të parë, duket se disa tituj janë të
njëjtë e disa duken të ngjashëm. Por, këtu studimi është
më i thelluar. Ajo çka është thënë në të parin, këtu veç
sa apostrofohet se është përshkruar aty. Sidoqoftë, me
këtë bëhen plotësimet, të cilat qëllimisht nuk i kam
përshkruar më parë.
Me të dy librat - të mëparshmin dhe këtë - plotëso-
het informacioni për biznesin e përparuar, për personin,
ndërmarrjen e nivelit më të ulët deri në më të lartin,
sistemin dhe efikasitetin e veprimtarisë. Prandaj, ky
dhe libri i mëparshëm, kanë një vijë të përbashkët për
nga qëllimi, përkatësisht i dyti është plotësim i të parit.
Ndërkaq, duke mos pretenduar se janë rrumbullakuar
shpjegimet për organizimin e ndërmarrësit dhe biznesit
të tij, megjithatë është prezentuar një bazë origjinale
dhe mjaft e gjerë për nevoja teorike e praktike.
Nuk do të interesohesha për çështjet e shqyrtuara,
sikur të mos kisha bindjen se këto do të sjellin apli-
kimin praktik dhe se do të ndikojnë në shtytjet e reja të
lëvizjeve shoqërore. Mendoj se edhe me këtë studim do
të bëj një ndikim edhe në botëkuptimet dhe qasjet më të
gjera, se për biznes duhet shtresuar përvojat dhe dituritë
personale, të cilat nuk mund të mësohen sipas "psikolo-
gjisë së të dytit", përkatësisht nga imitimet e huazuara
prej njëri-tjetrit.
Shumë çështje e veprime të domosdoshme për biz-
nesin e mirëfilltë si dhe metodat, mënyrat, modelet, qa-
sjet, konceptet e të ngjashme që nuk kanë ekzistuar,
përkatësisht të cilat nuk i kam hasur në literaturën më të
gjerë - në përmasat botërore - jam përpjekur që t'i ndër-
toj, emërtoj, determinoj dhe definoj, në mënyrën ashtu
çfarë më është dukur më e përshtatshme.
Prishtinë Autori

8
2007
Biznesi në fillimin e shekullit XXI
Këto ditë autori Prof.dr.Zeki Bejtullahu me mbësh-
tetjen e Universitetit AAB, në Prishtinë iu qas ribotimit
të librit që më parë ishte treguar i suksesshëm për vijue-
sit që duan të marrin informacione sa më të shkurtra
por kuptimplote dhe mirëvenëse në trajtimet, mësimet
dhe zbatimet e bizneseve. Në eksponimin e kërkimeve
kushtuar menaxhmentit dhe menaxhimit të biznesit, në
librin e mëparshëm emërtuar „Strategjia në biznes“
botuar me 1994 ishin dhe mbetën të qëndrueshme,
përkatësisht aktuale edhe sot. Përndryshe ky është njëri
nga tre librat e biznesit botuara nga ky autor në gjuhën
shqipe.
Vepra jo vetëm që këto shqyrtime u treguan të
thella dhe profesioniste, por edhe praktikisht ndikuan
në përhapjen e nocioneve dhe udhëzimeve për masivi-
zimin e zhvillimit të biznesit. Në një pjesë i thurur me
gjuhen e shkencës së popullarizuar, autori krijoj simbi-
ozen e depërtimit të mentalitetit paksa ndryshe nga
shikimet në të kaluarën. Mirëpo, në shumë shpjegime
kërkohet përgatitje superiore për ta kuptuar qenësinë e
vlerësimeve në analizat fundamentale të përvojave dhe
të trajtimeve shkencore nëpër botë.
Aspekti etnologjik tejet frymëzues

9
Relacionet gjithnjë e më të dinamizuara, patjetër-
sisht kushtëzojnë frekuentimin e lëvizjeve në skemën e
biznesit ndërkombëtar. Në kapitullin I të titulluar
„Rendet dhe rirenditjet“ në këtë vepër gjejmë trajtime
makroekonomike, autori e njofton lexuesin për zhvilli-
met botërore në kapërcyellin mes shekullit XX dhe
XXI. Konstatohet se koncepti i trikotomisë pësoj
ndryshime rrënjësore, si për shkak të konstelacionit të
ri politik, ashtu edhe të përparimit teknologjik,
afirmimit të informatikës etj. Shfaqja e filozofisë së re
të quajtur në me pretenciozitet në filozofinë e qarqeve
perëndi-more, „Rendi i ri Botëror,“ në të vërtetë është
zëven-dësimi i dominimit hapësinorë (territorial) me
domin-imin ekonomik – teknologjik. Çështje kjo që
autori e trajton në disa detaje duke i vënë në simetri
përmasat janë gjithnjë e më tepër duke u shtruar në
raportet e racionalizmit të veprimtarisë dhe kërkimeve
alternative për arritjen e vendimeve më koherente,
qoftë në bizne-set konkrete ose edhe në marrëdhëniet
ndërmjet shtete-ve.
Strategjitë konkrete të zhvillimeve globale, janë
bërë moto e ndryshimit të struktural të mendimit dhe
vënien e superstrukturave kreative për arritje të përfiti-
meve më të mëdha.
Raporti në mes të imagjinatës dhe prokopisë, këtu
trajtohet në kapitullin e dytë. Në këtë shtjellim primati i
takon imagjinatës. S’ka prokopi pa imagjinatë, por me
të ajo begatohet duke përfituar në përmbajtje. Në
vazhdim prezentohen komponentët e imagjinatës,
respektivisht konkretizimi: koncepti, strategjia, taktika,
plani, programi, rezoni. Kur është fjala për konceptin
autori e shpjegon dallimin nga ideja dhe konspekti. Ko-
ncepti shtrohet si kërkesë e konkretizimit të idesë që në
vazhdim me strategji e merr përmasën kohore afatgjatë,
kundruall taktikës në përmasën afatshkurtër.
Në realitet të gjitha këto shqyrtime, në trajtitimin e
prioriteteve sipas peshës, kanë një qasje mjaft të kon-
kretizuar si një përbërje simetrike ndërmjet teorisë,

10
pragmatizmit dhe konceptualës si tërësi që është më
afër dhe i përshtatet teorisë.
Kapitullin e tretë autori e ka emërtuar: “raporti i
vlerave njerëzore.” Aty gjejmë shqyrtime mbi karakte-
ristikat e ndryshme psikologjike që janë relevante për
rrjedhat e biznesit. Nuk mjafton vetëm njohja e vetes,
por edhe duhet pasur pasqyrën e mentalitetit të palës
tjetër siç shprehet autori: „ një suaze për veprime më të
qëndrueshme për të avancuar në veprimtarinë përka-
tëse.
Refleksionet e autorit mbi aspektin etnologjik të
vlerave njerëzore, më janë dukur tejet frymëzuese. Pasi
që shkurtimisht prezenton karakteristikat e disa nga
popujt fqinj, autori krejt natyrshëm më për së afërmi
sfidon mentalitetin e shqiptarëve. Sa jemi në dijeni,
pos origjinalitetit të qasjes ës autorit, këto shikime janë
eksponime të para nga ky aspekt. Duke mbajtur para
sysh biznesin, në punim konstatohet se shqiptari i ka
disa përparësi dhe mangësi, ku të parat duhet të mak-
simalizohen ndërsa të dytat të minimizohen. Udhëzohet
që bashkëkombësi ynë të jetë më analitik, më tolerant
për nga mendimet e të tjerëve, me i prirur për punë
ekipore, të zbërthej ide dhe të krijoj atmosferë dispo-
nimi dinjitoz në bazë të aftësimeve të cilëve duhet t’u
ofroj përparësi në perspektiven afatgjatë të biznesit.
Sendërtimi i menaxhmentit shqyrtohet në kapitullin
e katërt. Aty shqyrtohen tri çështje: vështrimi shkollave
të ndryshme të menaxhmentit, aspekti bashkëkohorë i
menaxhmentit dhe teoritë prijëse të menaxhmentit.
Shqyrtimet mbi shkollat e drejtimit ndonëse duken
të njohura për lexuesin e informuar, mundësojnë njo-
hjen e tendencave bashkëkohore në sferën e menaxh-
mentit, në të cilat veçohen edhe teoritë që ishin dhe
mbetën mirëvënëse në drejtimin e bizneseve sidomos të
gjigantëve që sot ngadalë por sigurt po i tejkalojnë
politika dhe kontinentet. Shfaqja e këtyre tendencave të
reja u kushtëzua nga progresi teknologjik, konkurrenca
në rritje dhe nevojave për efikasitet më të madh në

11
drejtimin e biznesit. Zbatimi i teorive sikurse „X“ „Y“
„Z“ dhe të tjera qëndron në varësi me madhësinë e
firmave, përkatësisht korporatave dhe të tjera.
Trajtimi i këtyre teorive nga autori që përpiqet ta
lëshoj zbërthimin shprehimor në nivelin e kapshëm në
përmasa më të gjëra të interesuarve, e bënë shtruarjen e
lëndës më të thjeshtësuar, por edhe duke ndërvënë
sentencën e tij si rezon. Kjo është veçori e dalluar e
autorit i cili tërthorazi vënë alternativen e gjykimit të
shkurtër, por mjaft të qëlluar dhe tërheqës.
Në vazhdim, kujdes i merituar i kushtohet kom-
oponentëve të tjerë të menaxhmentit: planifikimit, orga-
nizimit, kuadrove, kontrollit, afatit, zgjidhjes së konfli-
kteve, aspektit ekologjik etj. Te konfliktet duhet dalluar
Vlerësimin objektiv, ku në shumicën e rasteve kanë
efektin pozitiv – stimulativ për ndryshime strukturale
duke prodhuar energji zhvillimore e cila në instancën e
fundit e shton prokopinë e firmës.
Këtu vlen të përmendet edhe një risi rreth konst-
ruktit të menaxhmentit si një rrotullim në qendër të të
cilit gjendet profiti. Lansimi i këtij koncepti në SHBA,
për një kohë të shkurtër ka pasuruar shkollat klasike të
menaxhmentit. Ky trajtim krejt tjetër me të njohurat e
deritashme, shumë i thjeshtësuar në këtë libër shtrohet
si kapitull i veçantë. Në këtë drejtim Z. Bejtullahu për-
siatet edhe për trajtime tjera rreth menaxhmentit,
sidomos që shkolla amerikane i ishte më frymëzuese në
aspektet e ndorënduarta të risive në vizionet e të ardh-
mes.
Përndryshe dallimet konceptuale të disa shollave
evropiane dhe ato amerikane patjetërsisht autori i
shtron në prezentimin e literaturës së shfrytëzuar dhe të
bash-këngjitur në mënyrë kumulative në librin e tretë të
„Bazat e Biznesit.”
Kapitulli i pestë, padyshim kryesori në këtë vepër i
kushtohet strategjisë në biznes. Në listën e gjatë të de-
finicioneve të biznesit autori përcaktohet për variaci-

12
onet si punë sipas ujdisë me leverdi materiale. Por
gjithçka që sjell prokopi, autori thekson se nuk është
biznes. Ndërtimi i biznesit ka fazat e veta nga cilat
vizioni dhe determinimi i qëllimit janë më kryesoret.
Vizionin e përshkruan si mendim me imagjinatë i
materializuara dhe vazhdimisht duhet të jetë në përpje-
stim me masën e vlerave matur me përmasat e biznesit.
Po ashtu prezentohen e kategoritë dhe llojet e
ndër-marrjeve me grupet e bizneseve ndër të cilat ofron
rang listën sipas aftësive të ushtruesve të biznesit dhe
vlera-ve të ndryshme që varirojnë në relacionet e
profitit, përkatësisht prokopisë. Ndonëse veprimtaritë
shërbye-se, ato të profesionit më lartë për nga
frymëzimi kriju-es dhe „Konsulting“ shërbimet sipas
autorit përfitojnë peshë specifike. Aty renditen edhe
shumë sektore të prodhimit dhe shërbimeve që kanë
propulzivitet dhe prokopi të dalluar. Në këtë drejtim
është sugjestive dhe instruktive përvoja e gjigantëve në
Azinë Juglindore, Singapori, Honk Kongu, Maleizia,
Tajvani dhe Kina, India...
Trajtimi i sindromave
Shqyrtimit të sindromave autori i kushton një
shqyrtim mjaft tërheqës. Trajton edhe prejardhjen e
sindromave duke akceptuar ligjet për arritjen e rendi-
mentit sa më të lartë, përkundër atij të mangët. Spe-
cifikimin e hierarkisë së veprimtarive të ndryshme dhe
efikasitetin individual dhe ekipor këtu e shikojmë si
ndërlidhje e tipareve të menaxherëve. Të gjitha këto
ndërlidhen me kohëzgjatjen sipas tipareve të natyrës së
njerëzve përkatës evolutiv dhe jo evolutiv. Ky segment
duket tejet inovativ. Autori e ndanë konstruksionin e
atyre të përcjell duke vepruar në menaxhement dhe të
regjistruara në literaturën e biznesit, përkatësisht në
literaturën e SHBA-ve. Në listën e gjatë prezentohen
hulumtimet e autorit. Pos mënyrave tjera autori
udhëzon mbështetjen në fuqinë e vullnetit etj. Veçmas

13
eksponon vetëkontrollin dhe përmbajtjen në relacionin
ndërnjerëzor dhe shmangien e sindromave të cilat shka-
ktojnë zvogëlimin e prokopisë. Aty këtu situatat e
papritura zakonisht shfaqen te njerëzit konfliktuoz dhe
të rrëmbyeshëm. Autori me kujdes përshkruan edhe
rastet gati si edhe qesharake me ngritjen e egos per-
sonale dhe egoizmit ku krijohen raporte denigruese për
personalitetin dhe imazhin e njerëzve të kyçur në biz-
nes.
Në kapitullin e gjashtë, trajtohet të menduarit. Këtu
Nuk është çështja për shqyrtime të specializuara filozo-
fike e psikologjike. Edhe njëherë shqyrtimi është vënë
në funksion me rendiment të duhur në raport me
prokopinë. Në mendim mbështete vizioni, ndërsa nga
aty buron strategjia duke shkoqitur vendimin konve-
ncional dhe jokonvencional. Autori më shumë vëme-
ndje i kushton të dytit. Spontanitetin e ndërven në dy
kahe të mendimeve ku anësorja laterale duhet të res-
pektohet. Këtu nuk udhëzohet në njohuri të dendura të
aftësimit paraprak mbi baza vetëm shkencore.
Kapitulli i fundit është shumë i vlerëshem kushtuar
problematikës së vendimeve. Ekziston lidhje e drejt-
përdrejtë ndërmjet informatave dhe vendimeve në një
varshmëri të ndërsjellë.
Në vazhdim mësimmarrësi, përkatësisht lexuesi
njoftohet për llojet e vendimeve, ku rendësi qenësore
kanë vendimet afatgjata të cilat faktikisht determinojnë
ecurinë e biznesit. Shqyrtimet e prezentuara në këtë
vepër na shfaqen si kombinim i dy premisave: teorike
fundamentale dhe empirike pragmatike. Gërshetimi i
tyre i mundëson lexuesit që në vetëdijen e vet të bëj
kombinimin e teorisë dhe praktikës. Autori udhëzon
hapjen e shtegut që të mendohet në kategori të biznesit,
ndërmarrësisë projektuar në masën e prokopisë.
Autori nuk pretendon të jep përgjigje në të gjitha
çështjet apo pyetjet që kanë të bëjnë me biznesin.
Thekson se qëllimi kyç i mësimeve mbi biznesin, është
ndërtimi i stilit individual. Pra jo recetë për secilën

14
situate, por aftësim i individit dhe ekipit na qasjet
biznesore.
Vepra në shqyrtim plotëson vakuumin evident në
këtë lloj të literaturës dhe do të jetë ndihmesë e madhe
për studentë kushtuar mësimit të përgjithshëm, por
edhe më shumë për student që duan të specializojnë
mbi njo-huritë kushtuar aftësimit për biznesin e
përparuar. Sidomos për biznesmen modern.
Prishtinë Prof.dr. Partizan Shuperka
2007

15
KREU 1
RENDET DHE RENDITJET
"Një njeri nuk vlenë aspak më shumë
se tjetri, në qoftë se nuk punon më
shumë se tjetri."
Servantesi
HYRJE
Njerëzimi përherë i bëri lëvizjet dy hapa përpara
një prapa. Ka begatuar raportet dhe ka përparuar sipas
logjikës: "I pasuri edhe më i pasur, i varfëri më pak i
varfër." Kështu në këndet e ndryshme të botës, përpa-
rimi ka qenë i "siguruar". Në të vërtetë, disa kanë ecur
dy hapa përpara e një gjysmë hapi prapa, e disa dy hapa
prapa e një gjysmë hapi përpara.
Janë bërë edhe përplot zbulime. Por, për shumicën
prej tyre me vonë është konstatuar se nuk ishin bërë
atë-herë kur mendohej, por ishin përsëritur të njohurat.
"Buxheti shtetëror duhet të bëhet i balancuar. Sa më
tepër duhet zvogëluar borxhet publike. Patjetër duhet të
ndalim dhe kontrollojmë hiret e burokracisë. Në vend
që të shpenzojmë pa nevojë paratë shoqërore, më mirë

16
është t'i përvjelim mangët..." Duken këto thënie të
sotshme, të ndonjë ministri të financave ose kryetari të
qeverisë. Por, jo. Vërtetë se janë aktuale për çdo kohë.
Këto rekomandime e këshilla i kishte thënë para më
tepër se dy mijë vjetëve Ciceroni (Marcus Thullius
Cicero), orator, burrështeti dhe filozof romak i shekullit
të fundit p.e.s.
Thënie të ngjashme gjejmë edhe të Solomoni diç
më pak se një mijë vjet para Ciceronit. Mirëpo, me fjalë
të ngjashme, përmbajtje të njëjtë, dëgjojmë e lexojmë
edhe tash. Dëgjuam, përkatësisht lexuam të ngjashme
prej presidentit të SHBA-ve, Klinton, në gjysmën e
dytë të shkurtit, pikërisht me 16, të 1993-shit.
Rendet, renditjet dhe rirenditjet shkojnë herë njëra
pas tjetrës e herë shtresohen njëra mbi tjetrën. Por, këtu
nuk është qëllimi që të gjitha këto të shpjegohen.
Kërki-mi përqendrohet në disa çështje që mund të
përfshihen në: çka ishte, çka u bë; si është dhe si do të
bëhet.
ÇKA ISHTE
Pasi që mësova abetaren, menjëherë më lëshuan në
dorë veprën për fëmijë të A. Kononovit "Kasollen".
Këtë mu deshtë ta mësoj përmendësh; sidomos vargjet
që gjendeshin në fillim të faqes së parë:
"Dhe pasanikun e marrë, me të gjitha të mirat! S'e
zë gjumi! I varfëri lakuriq! Si petriti; flenë dhe gëzo-
het."
Derisa recitoja këto vargje më zë, nëna u ndal dhe
më tha: "Gabim e ke. Ndryshe duhet të mësosh: në
t'vetë kush se ç'është jeta, nënë e baba thuaj se është
kuleta."
Më vonë, por jo edhe më shumë se dyzet e gjashtë
vjet (për mua), pasi që u lejua "ngjallja" e At Gjergj
Fishtës, e ngjashme, siç shkruan autori (në Anzat e Par-

17
nasit) - fjalë e vjetër ishte porosia: "Me t'pvetë kush se
ç'ishte jeta. Mik e fis thuej këtu asht kuleta."
Në klasën e tretë na urdhëruan të marshojmë si pi-
onier duke kënduar: "Amerika dhe Anglia, do t'zotëro-
hen nga vegjëlia" (kupto proleterët)!
Vështirë ishte dikur të gjendesh në mesin e parulla-
ve. Absurdet ishin pak a shumë të qarta. I varfër dhe
"barkthatë" s’të zënte gjumi. Vegjëlia filloi vrapin dy
hapa prapa një gjysmë përpara. Gjithë ata që u orvatën
t'i zmbrapsin të pasurit, këtyre iu ndihmuan që të pasu-
rohen dhe vet u varfëruan edhe më shumë.
Me 1968, në ligjëratat e studimeve postdiplomike,
filozofi i njohur në Ballkan e më gjerë: Prof. Rudolf
Legradiq, duke shpjeguar ligjin e vlerës, bëri një digre-
sion me qëndrimin e kundërt, por aktual "Unë të
pagëzoj n'emër të atit Marks, birit Engels dhe Shpirtit të
shenjtë Lenin." Ndërhyra me thënien "Po 'teoria trian-
gulare' (e trekëndëshit)." U përgjigj: "Po mund të jetë,
por e paqëndrueshme..., me këto parulla u përdhos qe-
nësia e marksizmit."
Shekulli XX dallohet për nga "pagëzimet" të cilat
janë imponuar nga nevoja për ekzistencën e sistemeve
totalitare, kryesisht socialiste-komuniste. Kështu shumë
përmbajtje të vjetra e të reja u emërtuan me nocione
"më të avancuara", ngase tingëllonin më mirë.
Bota vërtetë gjendej në një trekendësh, por jo të
llo-jit çfarë u imponua me emrin "trikotomi". Kishte
përp-lot takime si këshillime, kongrese e të ngjashme,
me pretekste "zbuluese."
Një ndër këshillimit e rangut profesionist ishte ai
me titull "Jugosllavia dhe rendi i ri ndërkombëtar eko-
nomik" (organizuar nga Lidhja e Ekonomistëve të
Jugosllavisë, Fakulteti për turizëm dhe tregti të jashtme
në Dubrovnik dhe "Informatori" Zagreb, Dubrovnik 26-
28 shkurt 1979). Këtu u përmend "trikotomia", si
kompleks i kaheve të botës kapitaliste, socialiste dhe të
painkuadruarve. Trikotomia, përndryshe është fjalë

18
gre-ke - trefish, ndarje në tri pjesë, a shkoqitje në tri
kate-gori. Në një këshillim tjetër, të mbajtur në
Beograd me 1979, "trikotomia" u përmend me
pretendime më të përcaktuara, që ishin thënë edhe më
parë nga disa eko-nomist eminent, sikurse Branko
Horvat, profesor i Fakultetit Ekonomik në Zagreb etj.
në raportin kapita-lizmi, socializmi (kuptohet i
dirigjuar) dhe socializmi vetëqeverisës.
Herë më pak e herë më shumë, njohës të shkencës,
janë munduar që të nxjerrin kategori, definicione dhe
determinime të reja, duke iniciuar hipoteza ose ndërtuar
teori. Çështja e trikotomisë është një raport, që duke
bërë krahasimet e caktuara, secilin e shpien deri te kon-
kluzionet e ndryshme.
Trikotomi janë edhe shtegtimet e Dante Aligierit në
"Komedinë hyjnore", nëpër Parajsë, Purgator dhe Ferr.
"Renditja trikotomike" në teori si definicion, në
praktikë u tregua e qëlluar, por në një dimension tjetër.
Të paktën për aq sa shtresimi ndërmjet të pasurve, gjys-
më të pasurve dhe të varfërve u bë edhe më i shprehur.
Numerikisht edhe për nga vëllimi i pasurisë, me mangë
të përvjela dhe xhepa të cektë, mbeten ata që këndonin
këngët për prosperitetin e të varfërve dhe rënien e të
pasurve. E vërteta, këta në vendin e vet e bënë me
dhunë rënien e të pasurve (inventiv e të aftë). Për ata
jashtë vendit të vet përcollën parullat dhe "uratat". Më
në fund këta urues dhe rrënues u bënë borxhlinj të ven-
deve të pasura.
Është e qartë se "trikotomia" nuk ishte renditje e
vërtetë mbi baza të garave dhe konkurrencës, por dë-
shira e të varfërve - vendeve socialiste të dirigjuara dhe
vendeve "në zhvillim" për katarza të të pasurve.
Nuk është për tu çuditur se tërë ky procesion i të
varfërve, në "rrugën e varfërisë" ishte i mirëseardhur
për të pasurit, si kundërthënie e nevojshme në shtegun e
zhvillimit dhe pasurimit të tyre më të hovshëm dhe më
të sigurtë. Kishte gjasa teorike që sikurse parullat dhe
energjia e derdhur kot të të varfrit të shpenzohej në

19
përparimin objektiv, të pasurit të bijën në grackë të
pasurisë së vet. Kundërthënia e dyfishtë: në rendin bo-
tëror dhe në përmasat nacionale, në një pjesë ndikoj te
të pasurit si të bëhen më vigjilent dhe si t'i bëjnë të
varfrit borxhlinj të tyre.
"Ngrehina trikotome" u shkatërrua edhe kjo vetëm
nga brenda. Arkitektët e saj u munduan që përherë të
tërheqin vëmendjen kah "faktori i jashtëm". Në këtë
mënyrë ndrydhen resursin e vet më inventiv njerëzor
dhe shpejtësuan përmbysjen e mirëqenies, duke krijuar
"trikotomi" të re në përmasat nacionale. Kjo kishte një
përmbajtje tjetër - shtresuar sipas planit të dirigjuar e jo
mbi bazat e aftësive njerëzore.
Në vend që "trikotomia" të renditej sipas një rrafshi
horizontal, ajo në të vërtetë u shtresua në mënyrë verti-
kale.
Një trikotomi e ngritur më se një shekull e gjysëm -
në fillim në teori pastaj në revolucion, u shua, thua se
mos të kishte qenë. Mirëpo, i la gjurmët si pasoja të
rënda në mendjen dhe jetën e njerëzve.
Spastrimi "mendor" dhe i resurseve frytdhënëse
njerëzore, pa tjetër u bënë kundërthënia dhe arma më e
ashpër në shkatërrimin e sistemeve totalitare, të cilat
me varfërinë si aksiomë u munduan të krijojnë "pasanik
dhe shoqëri pa klasa". Marksistët e interesit dhe dog-
mës, kishin anatemuar shumë mendimtar, përkatësisht
fiolozof, sikurse Hjumin, Hobsin dhe Lokun (që të tre
filozofë anglez) të cilët çmonin se njerëzit janë të pa-
barabartë, andaj edhe dallojnë për nga virtyti, ndër-
gjegjja, koshienca, zelli dhe talenti. Në realitet, raporti
ndërklasor u zbut atje ku drejtoheshin kritikat - në
perëndim dhe u ashpërsua atje nga bëheshin kritikat -
në lindje dhe vendet tjera të socializmit të dirigjuar.
ÇKA U BË

20
Sa teori e literaturë origjinale e deskriptive u bënë
të pavlershme. Sa ndërrime u bën në strukturën e teo-
rive. Ndërkaq, tezat u shembën krejtësisht. Literatura,
më së shumti nga shkencat shoqërore, domosdo edhe
ato ekonomike, në një pjesë e nga disa autor krejtësisht
e humbi aktualitetin, si në perëndim e më tepër në
lindje. Kuptohet, ngase nga përmbajtja, interpretimi dhe
porosia ishin dedikuar sistemit të "trikotmisë së ga-
buar".
Në tërë procesin e shembjes së piramidës së iluzio-
neve idealiste, u krijua një zmbrapsje e përcjellë me
huti, dilema e varfëri edhe më të madhe. Nuk ishte ve-
tëm idealizmi bartës i iluzionit për përparimin e sho-
qërisë së "të barabartëve." Kishte përzierje të iniciuar
më herët për dominimin e të varfërve dhe rrëmbimin e
pushtetit, duke ndërtuar utopinë e re si kundërvënie
utopive të vjetra. Liderizmi mbi baza të forcës, formoj
socializmin e dirigjuar, si utopi totalitare për lëçitjen e
vlerave të njëmendta dhe ngritjen e atyre që ishin të
zbrazëta.
Utopitë e dy Tomasëve - Thomas Campanella, filo-
zof italian me kryeveprën "Qyteti i diellit", e Thomas
Morus, burrështeti dhe humanist anglez, me veprën
"Utopia," dhe të tjerëve: Saint-Simon, teoricien fran-
cez, Robert Owen, socialist, teoricien etj. - të kun-
dërshtuara në shoqëritë që pretendonin të bëhen pa
klasa, u bënë më të afërta në ato vende të cilat pak ki-
shin të bënin me barazinë e unifikuar njerëzore. Char-
les Fourier, socialist-utopist francez, i pari përdori
emërtimin "socialistët" dhe këtë ua kishte dedikuar aty-
re që zhvilluan mendjen, tregun e vlerave efektive, kon-
kurrencën, garën, humnizmin dhe forcën prodhuese.
Të varfërit edhe më tepër u varfëruan. Veçmas kjo
u ndodhi atyre që këtë nuk e pritnin - "socialistët në
rru-gën për komunizëm". Humbi edhe një pjesë e
poten-cialit të nevojshëm për fokus të përqëndruar në
ardh-mëri.

21
Atje ku raportet artificiale mbaheshin me ortodo-
ksinë e dogmës, pas heqjes së lëvozhgës si mbulojë për
mashtrim, bukuria e pasurisë filloj të bëhet qëllimi ele-
menar i jetës individuale dhe shoqërore. Kështu filloj
procesi i kalimit nga "asketizmi" në "hedonizëm" me
mjete të njëjta të varfra, por me bindje tjera të "buj-
shme".
SI ËSHTË
Kriza e pjesëve të trikotomisë solli një turbullirë të
përgjithshme botërore. S'ishin të zotët të gjendeshin në
raportet e reja as ata që përnjëherë ishin në fitim (ven-
det e quajtura kapitaliste) e as ata që filluan rrugën e
mundimshme të këndelljes.
U bë një tollovi në mjediset që nuk e kishin arritur
shkallën e qytetërimit mirëqenës, për të cilin mash-
troheshin duke u krenuar se janë tejet të civilizuar. U
ringjallën lugetërit e vjetër nën petkun e ri. Pa pasur
kontroll i rifilluan betejat e vjetra të humbura. Kësisoj
filloj shtresimi i ri. Një trikotomi e përzier me luften
ndërmjet civilizimeve të paformuara, atyre me të for-
muara dhe ballafaqimeve në suazat e vetës. Pse? Bota
ishte e papërgatitur për diçka të tillë. As që mendohej
se nuk janë tejkaluar mizoritë njerëzore, veçmas në
Ballkan e gjetiu, pasi që këtu drejtpërdrejt mbretëronte
dhe vegjetonte njëlloj paqeje me kundërthënie, por pa
konflikte.
Kështu u kristalizua "trikotomia transitore" në tri
shtresat e civilizimit: të lartë, të pranueshëm (të përba-
llueshëm) dhe primitiv. Mjaft rrafshe për kundërthënie
latente e potenciale.
Një pjesë e njerëzimit gjendet e drejtuar kah koz-
mosi, pjesa tjetër kah mirëqenia dhe ekzistenca, ndërsa
një pjesë e kthyer kah humnera. Të këta të fundit,

22
shumë kohë u fshehën armiqësitë e vjetra e te këto
kolektivitete nuk u krijuan miqësi të reja.
Në një recesion paksa të përballueshëm, filloj ri-
ndarja e pasurisë botërore, për nevoja ose të ruajtjes së
paqes ose kthimit të paqes. Prokopia vazhdoj të jetë
atributi elementar i mirëqenies dhe zhvillimit. Në mje-
diset e krizës ajo filloj të formohet sipas parrugullsive
çfarë i imponon kriza. Me shterjen e pasurisë së mëpa-
rshme filluan huazimet nga e ardhmja, duke i lënë
borxh trashëgimtarët. Në ndërkohë ca prej tyre që ishin
në shkallën më të lartë të qytetërimit, të vendosur në
veri e qendër të Evropës, u kthjellën; tjerët në Jug,
sikurse një pjesë e madhe e Ballkanit, u cyten edhe më
thellë.
SI DO TË BËHET
"Trikotomia", pareshtur ndërron kahet e
komponen-tët, duke bërë zëvendësime me më
frytdhënëse dhe më mirëvenëse. Asgjë e re nuk u
zbulua në raport me pro-kopinë, pos që metodat e
shtera e të vjetruara të kohës gradualisht u shndërruan
në të reja. Teknologjia dhe teknika e përparuar,
kushtëzuan dhe mundësuan përca-ktimin e normave të
inovuara të projektuara në mënyrë tejet të rafinuar në
"Rendin e Ri Botëror".
Vërtetësia e paralajmërimit e këtij Rendi ishte në
qenësinë e dështimeve dhe dëshpërimeve nga Lufta e
Dytë Botërore. Pas kësaj, të gjithë kuptuan se shembjet
nga luftërat barbare krijuan humnerë të thellë për të
gjithë. Më së keqi e pësuan ata që ia nisën ekspansionit.
Mirëpo, meqë kishin potencialin e ushtruar të traditës
se punës tejet frytdhënëse, mu të ngadhënjyerit dhanë
betimin dhe kushtrimin e fitorës së tretë botërore. Por,
me metoda të reja. Me luftën ekonomike, duke mbësh-
tetur aftësinë njerëzore për prokopi mbi baza të konku-

23
rrencës dhe garave të pandërprera (Japonia dhe Gjer-
mania).
Duke arritur qëllimin e betuar, Bota u soll rreth
zbulimit të të pathyeshmëve në kuptimin ekonomik.
Mendimi u përqendrua në përcaktimin e "Rendit të Ri
Botëror". U kushtëzua rirenditja, jo vetëm ekonomike,
por edhe sociale, psikologjike dhe më në fund edhe
filozofike. Kjo rirenditje tash iu futë frikën të gjithë të
paaftëve për treg të: mendimit, mallrave, kapitalit dhe
fryteve të inovacioneve.
Çështjet dhe qasjet u thjeshtësuan. Rendet e mëpar-
shme të koklavitura me strategji e taktikë të kuptua-
shme më tepër për rrethin e strategëve, u zbërthyen në
"trikotominë e re", të qartë për të gjithë. Lufta u fisni-
krua, duke u thjeshtësuar në raportin e garës dhe
konkurrencës në mes të: më pak të aftëve, të aftëve dhe
më shumë të aftëve. Dhe gjithçka u bë e mundshme.
Lufta klasore u shua. U shuan edhe erupsionet e
mëparshme, pos që disa "vullkane" në disa pjesë të
botës akoma qesin më shumë tym se flakë.
Rendi i Ri Botëror
Përderisa një pjesë e njerëzimit, bënte përsiatjet për
zbulime të formave të reja, duke i ruajtur përmbajtjet e
vjetra - të pazhvilluarit dhe ata që "s'dëshironin" të
zhvillohen - pjesa tjetër nuk lodhte kokën me forma,
por kërkonte përmbajtje të reja, më të afërta me inte-
resin individual dhe të kolektiviteteve të tëra, që sjellin
prokopi më të madhe dhe me më pak mundim. Ishin
këto tendenca që duhej të përhapën në tërë botën. Or-
vatje kjo e arsyetuar me kërkesën për hapjen e tregjeve
të reja, aktivizimin e resurseve njerëzore, por edhe me
pakësimin e ndihmesës së drejtpërdrejtë atyre që s'dinë
ose s'duan të punojnë. Kështu, duke u aftësuar këta - të
pazhvilluarit dhe më pak të dirigjuarit - për vitalitetin e

24
të menduarit, krijohej mundësia që të dalin në treg, të
këmbejnë me botën, të zgjerojnë tregun dhe të ofrojnë
tregje të reja duke u bërë treg i leverdishëm edhe për të
tjerët.
Psikologjia e re e prokopisë, ishte rritja e besimit. I
gjithë procesi u përfshi në rendin e ri botëror, i cili
duket disi fluid - i papërcaktuar sa duhet (për disa).
Mirëpo, në të vërtetë është tejet i përpunuar dhe me
mekanizma rigoroze tejet i mbrojtur, por në realizim i
ngadalshëm.
Zhvillimi përbëhet prej përparimit të përcjellë me
kontradikta. Kontradiktë mjaft e madhe është konku-
rrenca si luftë fisnike e pafund ndërmjet më pak të af-
tëve, të aftëve dhe shumë të aftëve? A i afron raportet e
lëvizjeve botërore kompleksi i antitezës "të punosh për
tjetrin"? Në vend të tezës, të punosh për veten duke i
ndihmuar tjetrit. Kështu do të vijmë deri te koncepti i
ri: të paaftë s'ka, nëse aftësojmë resursin njerëzor. Por,
ka të aftë e të aftë, përkatësisht tejet të aftë dhe tejet
tejet të aftë. Më tepër duhet hapur mundësitë kategorive
të fundit, se këta tërheqin përpara. Sidoqoftë, askënd
nuk duhet lënë në pozitën e ekzistencës së rrezikuar.
Duke bërë ndërtime të reja, përpjekjet përqendro-
hen në rimëkëmbjen dhe mbarështimin me të cilin
iniciohen prapë ndërtime të reja. Tekefundit, nëse nuk
arrihet aq me këto ndërtime, të mos shkaktohen shem-
bje ose rrënime.
Nuk e ka bashkuar Gjermaninë rrënimi i murit të
Berlinit, por ndërtimi i tij. Duke krijuar ecuri të zhvilli-
mit të hovshëm në njërën anë të këtij muri, përherë u
zgjonte kërshëria në anën tjetër. Kështu
ballafaqoheshin dy përmbajtje të dy realiteteve.
Ç'është pra Rendi i Ri Botëror?
Gjithsesi një agregat i qëllimeve të përpunuara në
një kodeks të normave ndërkombëtare, të cilat imponoj-
në vullnetin e ri. Përmbajtja është shumëfaqëshe, në
rend të parë ekonomike (përkundër qëllimeve të më

25
hershme kryekëput politike). Pastaj renditen ato: poli-
tike, sociale, etike e tjera. Sidoqoftë, Rendi i Ri Botëror
është strategji në të cilën raportet e më hershme të inte-
resave të njëanshme për dominimin hapësinor, janë
ndërlidhur dhe pak a shumë janë zëvendësuar me kër-
kesat materiale, përkatësisht dominimin ekonomik.
Bota duhet të jetë e secilit që kësaj i ofron më shumë
mirëqenie.
S'është kjo utopi. Veçse, arbitrariteti i mirëqenies i
cili nuk i përket më, shumë qendrave: të ndershme e të
pandershme. Përcillet në ordinimin botëror me ndër-
hyrje edhe të ashpra aty ku përçmohet ose persekutohet
njeriu pse i përket racës, religjionit, bindjeve, aftësive e
të ngjashme. Në këtë relacion shembulli se zezaku në
Madagaskar ka të ardhura 200 $ USA në vit, e ai në
SHBA i cili si kategori sociale nuk punon merr 800 $
USA në muaj, ilustron raportin ndërnjerëzor.
Barazia dhe pabarazia sipas aftësisë së mangët,
aftësisë mesatare dhe aftësisë së lartë, janë kompone-
ntët qenësor të kundërthënies dhe nivelit të lumturisë
njerëzore. Kjo trikotomi e re në Rendin e Ri Botëror,
paraqet lidhshmërinë e mendimit të më hershëm dhe
mundësive të materializimit. Kjo më parë ishte privilegj
dhe obligim i një pjese të njerëzimit. Tash u sendërtua
si parim universal.
Liria, si bazë e krijimtarisë materiale, shpirtërore
dhe frymore, është qëllimi dhe argumenti kyç i
tejkalimit të pabarazisë njerëzore. Pasi që nuk ka liri pa
aftësim dhe pasuri, prokopia e renditur sipas aftësisë
krijuese sjellë begatimin e pavarësisë së njeriut në
kuptimin individual dhe të kolektivitetit.
...
"Për 'Liri' mor' t'paça shndosh,
Duhet shkollë punë edhè grosh,
E jo dokrra t'thata e llafe"
... At Gjergj Fishta -"Anzat e Parnasit"

26
E kjo duhet të ngritet në nivelin e pasurimit dhe
lirimit për të vepruar - krijuar prokopi. Për këtë qëllim
mjetet dhe metodat përkrahëse dhe mbrojtëse janë të
shumta e të llojllojshme: konceptuale, materiale, takti-
ke, humane, juridike e deri arbitrare, pothuajse edhe
mi-litare.
Rendi i Ri Botëror nuk mund të lavdërohet si ideal
njerëzor, por si kërkesë e kohës në të cilën ka përplot
përzierje të interesave të dominimit të rregullave unike,
të cilat e përcaktojnë pozitën për të aftit, të pasurit dhe
të mbrojturit.
Ndërkaq, rregullat e eskponuara nuk mënjanojnë
përjashtimet, ndër të cilat më së shpeshti është imponi-
mi i mendimit dhe vendimit mbi bazë të "vullnetit të
mirë", sipas përparësisë së të pasurve. Kur dihet se këta
janë në anën e atyre që "ndihmojnë", duhet pranuar se
kështu imponohen kërkesat për norma çfarë nuk janë
gjithnjë në interes të përhershëm të të liruarve.
Këto thënie mund të mbështesin plot shembuj. Ko-
mpanitë multinacionale, të përhapura në shumë mjedise
të botës, përherë orvatën që të krijojnë suazë të re të
marrëdhënieve ekonomike dhe shoqërore në vendet ku
veprojnë. Ndërkaq, rrjeti i bonifikimeve doganore dhe
jodoganore, sëndërven përkrahjen shtetërore të kompa-
nive dhe asociacioneve të integruara dhe të veçanta, të
cilat përhapin idetë dhe kapitalin, aty ku krijohen rapor-
te të reja të zhvillimit dhe depërtimit të interesit.
Se si do të zhvillohen lëvizjet, për ilustrim mund të
shërbej proverbi në të cilin përshkruhet shtegu i porto-
kajve.
Ëndërruesi i së ardhmes, duke bredhur nëpër mjedi-
set e ndryshme, arrin në shtegun e portokajve. I tëri i
shtruar me portokaj tejet atraktiv, ndër dhjetë sa i merr-
te në duar, vetëm një ishte i vërteti. Tjerët ishin baltë.
Rezoni: raportet ndërnjerëzore dhe biznesi, të pastër
dhe të papastër.

27
Duke vazhduar shtegtimin, përreth rrugës vëren tre
kazana nën të cilët ndizej zjarri. Nga dy kazanat anësor
përcjellshin pikat e ujit. I mesmi, ndërmjet tyre, digjej i
zbrazët. Rezoni: komunikimi i të pasurve, ndërmjet të
cilëve digjet i varfëri.
Më tej. Dy persona duan të dalin në dyluftim. Dy të
tjerë bëhen si sekondant të tyre dhe vejnë bast në
fitoren e duelistit të vet. Pasi që të dy duelistët vrahen,
sekondatët kthejnë paratë njëri tjetrit. Rezoni: lejohet
edhe shuarja e dikujt, kushti është që tjerët mos fi-
tofshin, të paktën të mos humbin pasurinë, ose bilanci
politiko - ekonomik, qoftë edhe zero të paktën mos të
mbetët negativ.
Absurdja dhe racionalja, në Rendin e Ri Botëror,
megjithatë janë në një drejtpeshim më të afërt, se sa që
ishte më parë. Andaj, në të ardhmen me siguri mund të
pritet që raportet të begatohen me eksponimin e të vër-
tetës. Por a do të jetë vetëm kështu? Strategjia e rendit
të ri botëror nuk është statike. Ndërkaq të përhershme
mbesin aspiratat e "imperive" të trashëguara dhe të kri-
juara më vonë. Qëllimet e tyre sa janë të njohura, janë
edhe të gërshetuara me enigma të kërkesave të vjetra të
mbështjella me metodat e reja. Mund të pritet vetëm
ruajtja e suazës, në të cilën më tepër do të dominoj ar-
syeja e projektuar sipas interesit dhe pragmatizmit.
Në këtë relacion duke trajtuar rirenditjen ekonomi-
ke, do të përshkruaj edhe ca aspekte të vlerave
specifike të rendit të ri botëror.
Rirenditja ekonomike
në rendin e ri botëror
Rirenditjet ekonomike të filluara diku më herët e
diku më vonë, për nga themeli kanë ndryshuar qasjen
ndaj vlerës së krijimtarisë, veçanërisht materiale. Dhe
këtë pothuajse në të gjitha shtetet. Duke ngritur shka-

28
llën e besimit, komunikimi po bëhet më i dendur, po
menjanohen edhe paragjykimet dhe po begatohet respe-
kti i ndërsjellë. Sidomos po shtohet kujdesi për njohje
sa më të afërt edhe me popujt e partnerët më të largët.
Vendet e zhvilluara - ato me të pasurat - në këtë
proces kishin hyrë shumë më herët se tjerët - SHBA-të,
Gjermania, Britania e Madhe, Japonia, Franca, Suedia
dhe gati të gjitha vendet tjera të Evropës perëndimore
etj. Kësisoj kishin hapur horizontet e zhvillimit të drej-
tuara kah vlerat njerëzore, duke shtuar kështu propulsi-
vitetin e ekonomisë dhe punësimit të dendur.
Edhe shtetet të cilat më vonë filluan të përcaktohen
në këtë drejtim, ndërvuan vlerat e mirëqenies njerëzore
të mbështetura në iniciativën individuale dhe ruajtjen e
zbatimit të saj. Kështu së shpejti u këndellën nga prapa-
mbeturia e mëparshme. Shembujt tipik ndër këto janë:
Korea e Jugut, Tajvani, Singapuri, Malezia e tjera.
Rirenditja ekonomike është bërë proces i pandërp-
rerë. Shumë regjione e shtete po bëjnë përpjekjet e
hyrjes në normat e rendit të ri botëror. Duke shembur
"godinen" historike të "aspiratave të proletariatit" dhe
duke eksponuar njeriun krijues të liruar nga barazia e
rrejshme, po vërehen shenjat e tejkalimit të varfërisë së
përcjellë dekada me rradhë: Rusia, Ukraina, Letonia,
Estonia, Lituania, Kina, Shqipëria, Hungaria, Çekia,
Sllovakia, Polonia, Bullgaria e tjera.
Me lëçitjen e konceptit të mëparshëm të shfry-
tëzimit me çdo kusht të pasurive nëntokësore dhe duke
kaluar në ngritjen e njeriut në renditjen, përkatësisht
rirenditjen sipas aftësive, filloj etapa e re e pranimit e të
njohurave dhe të panjohurave të rendit të ri botëror.
Njëkohësisht në shumicën e këtyre vendeve, respekti-
visht socialiste të dirigjuara, filloj edhe shfrytëzimi më
racional i tokës dhe sigurimi më i bollshëm i ushqimit.
Vetëm të barabartit ose përafërsisht të barabartit
mund të komunikojnë e të kuptohen në mënyrë të fis-
nikruar dhe kështu të këmbejnë vlerat e krijimtarisë së
vet. Në këtë drejtim, ndërvehet edhe kërkesa për

29
rirreshtime të dendura të nivelizimeve nga ata të cilët
pretendojnë që të bëhen të pranishëm me vlerë meritore
në rendin e ri botëror.
Metodat dhe mjetet e llojllojshme, sipas kritereve
unike, në një mënyrë qesin në pah nivelin e caktuar të
unifikimit të veprimit në përmasat botërore. Ndryshe
është e pamundshme që të kontrollohen raportet dhe
ecuritë në vijueshmërinë e këtyre lëvizjeve racionale
dhe objektive. Sistemet shoqërore demokratike dhe
sipas këtyre ndërtimet e sistemeve të përafërta ose
tipike të ekonomisë mbi modelin "social të tregut",
gjithnjë e më tepër formojnë kriteret e përgjithësuara, të
organizimit të shoqërisë dhe aktivitetit ekonomik.
Kështu pra, duke nivelizuar normat e marrëdhënieve
ekonomike dhe joekonomike, regjionet dhe shtetet
nxjerrin kritere të përbashkëta, unike ose identike.
Unifikimi i metodave të zhvillimit dhe vijueshmërisë së
procesit ekonomik, për disa ecuri më shumë ose më
pak, qëllimisht përfshinë sa më tepër fushëveprime,
duke u degëzuar në kushtet e ekonomizimit dhe jetesës.
Institucionalizimi, çfarë për shembull është i KE nën
emërtimin Evropa '92, ose Marrëveshja e Mastrihtit, si
bashkësi e veprimeve të përbashkëta të dymbëdhjetë
shteteve dhe kërkesë e shumë tjerave, s'është tjetër pos
unifikim i strategjisë dhe vlerësimit të objektivizuar të
aktivitetit të gjithëmbarshëm.
Vendet e zhvilluara, para ca dekadash, kanë filluar
të nxjerrin kritere të përbashkëta ose unike të institucio-
nalizuara për veprime, gjegjësisht ndërhyrje të kufizu-
ara: ekonomike, politike, ushtarake. Kësisoj kanë lindur
organizatat e ndryshme ndërkombëtare të përmasave
regjionale ose botërore: të specializuara në kuadër të
OKB, të specializuara dhe të përgjithshme jashtë OKB;
pastaj, organizata politike e ushtarake të regjioneve të
ndryshme. Në të gjitha këto ndërhyjnë edhe përplot
organizata joshtetërore - profesioniste e sidomos hu-
manitare.

30
Vlenë me theksuar edhe njëherë se ingranazhi i
ren-dit të ri botëror megjithatë nuk është aq kompakt.
Për shkak të interesave të ndryshme, pothuajse akoma
gjen-det në këmbë të qelqta. Ani pse qendra e ordinimit
dhe koordinimit parimisht është OKB me organizatat e
veta të specializuara, qëllimet dhe qëndrimet e
ndryshme ekonomike dhe joekonomike, zvogëlojnë
vlerën e drej-timeve gjatë përcaktimeve ose shkaktojnë
edhe mosko-nsekuencën në realizimin e përcaktimeve.
Vendimet të cilat merren, përkatësisht që nxirren
sipas kodeksit dhe normave përcjellëse të rendit të ri
botëror, kryesisht janë fundamentale, strategjike dhe
afatgjata. Pos vendimeve që mund të lavdërohen si
funksionale, janë edhe ato për të cilat shpesh ndodhë që
të mos jenë të konsoliduara. Ndërkaq, rëndojnë raportet
e moskonsekuencës edhe vendimet me karakter spotan,
afatshkurtër dhe më së shpeshti pragmatik. Pastaj, janë
edhe ato mekanike, dualiste, lakonike, parciale e tjera.
Drejtëpeshimi si ligj dialektik, mbështetet në unive-
rsalizmin e vlerave të cilat begatohen më zhvillimin të
përcjellë nga kundërthëniet. Bëhet pyetja: mos eviton
apo kufizon bota kundërthëniet me rendin e ri botëror,
përkatësisht me rirenditjen e re ekonomike? Sidoqoftë,
jo! Vetëm se po bëhen përpjekje për zëvendësimin e
komponentëve të kundërthënieve. Lëvizjet e ndryshme
në të cilat përparimi përherë e ruan suazën e vet, kanë
një ecuri të kaheve që gjenden në pikat e ndryshme, si
antipode më të ashpra ose më të zbutura. Me rirenditjen
ekonomike, po marrin kahun e zbutjes.
Përherë vlerat, gjysmëvlerat dhe mosvlerat,
ndërroj-në vendet. Nganjëherë fisnikërohen e
nganjëherë bëhen më të vrazhda, duke ashpërsuar
kundërthëniet. Këto disi si të qenësishme, afatgjata dhe
afatshkurtra, sillen rreth një pike. Në shekullin njëzet u
shpejtësuan zëvendësi-met e rendeve shoqërore. Në
njërën anë monarkitë, të cilat kishin filluar të shembën,
në tjetrën sistemi kapitalist i cili bëhej përherë e më
konvergjent dhe pas-taj sistemi i socializmit të

31
dirigjuar, i arritur kryesisht me revolucione proletariati,
shënuan një trikotomi kara-kteristike. Gara kryesisht
morale dhe gjeostrategjike ishte e vrullshme,
veçanërisht ndërmjet kapitalizmit dhe socializmit të
dirigjuar. Më vonë, përkatësisht pas luftës së dytë
botërore, u zgjerua rreshti i socializmit të diri-gjuar,
kapitalizmi u bë më konvergjent, monarkitë vazhduan
të ruajnë formën dhe të humbin përmbajtjen. Duke u
reduktuar monarkitë, pos kapitalizmit dhe soci-alizmit
të dirigjuar, lindi edhe socializmi vetëqeveri-sës. Pra,
trikotomia gjithnjë zëvendësonte këndet, por ruante
treshin e raporteve konvergjente dhe divergje-ncat në
mes tyre.
Kundërthëniet paksa filluan të zbuten, por dallimet
në shkallen e zhvillimit ekonomik edhe më shumë janë
duke u ashpërsuar. Mirëpo, lëvizjet globale filluan të
thjeshtësohen dhe të personifikohen si një renditje e re.
Kërkohen njerëzit e aftë, të guximshëm dhe të qëndrue-
shëm për veprime inventive. Kjo është cilësia e re e ri-
renditjes ekonomike. Pra, me këtë nga përgjithësimi,
kundërthëniet lëshohen në personifikim. Në këtë dre-
jtim, sigurohet stimulimi i vendeve dhe njerëzve për
përparime sa më të shpejta, mbrojtja e të gjithëve për
këtë përparim dhe siguria elementare e të gjitha kolek-
tiviteteve.
Anipse nuk janë zbulime fundamentale të shekullit
XX, zbulim në veti përbëjnë teknologjitë e reja me të
cilat ngritët produktiviteti i punës, efikasiteti i mjedisit
dhe lehtësohet kryerja e punëve.
Aftësimi i resursit njerëzor, në kuptimin objektiv,
fisnikëron kontradiktat, ngritë besimin në konkurrencë
(ngase është fer). Kështu, duke u siguruar përparimi si
një kënd, pastaj ekzistenca si këndi i dytë dhe kultura e
komunikimit ndërnjerëzor si kënd i tretë, arrijmë deri të
një tërësi e cila zhvillohet në trikotominë ekzistuese
ndërmjet tejet të aftëve, të aftëve dhe më pak të aftëve.
Fundja, ky është caku në të cilin janë të projektuara
pre-tendimet e rendit të ri botëror. A do të jetë vetëm

32
kë-shtu? Vështirë është të imagjinosh se çka do të jetë
kon-vergjente dhe çka divergjente në trikotomitë e
ardhsh-me. Prapëseprapë, kundërthëniet në mes të
pasurve dhe të varfërve, mjaft do t'i dalin njerëzimit
edhe për një kohë shumë të gjatë. Këto dhe interesat e
të mëdhe-njëve dhe të pasurve mund të shkaktojnë aq
vështirësi saqë mund të imponojnë kontradikta dhe
rirenditje të reja.
Kundërthënia më e madhe e rendit të ri botëror dhe
veçmas për rirenditjen ekonomike, do të jetë sjellja
burokratike dhe gërshetimi i ambicieve objektive e
subjektive të përziera me energjinë e thukur e të zbrazët
të atyre që duhet të vendosin për fatin e vet e të tjerëve.
Në këtë me siguri se do të vjen në shprehje "instanca e
aftësisë së paaftësisë" së individëve kompetent për
marrjen e vendimeve.

34
REZONI
1. Nuk ka mendje e as tokë e cila nuk mund ta ush-
qej të zotin e vet.
2. Me para në xhep edhe kur ju gjykojnë ndiheni më
lehtë dhe më i lirë.
3. Nacionalizimi, eksproprijimi, konfiskimi i pasu-
risë, janë mënyrë legale e plaçkitjes shtetërore.
4. Kur mësoni të fitoni, vështirë pajtoheni me hum-
bjen. Mësoni të fitoni duke humbur nga pak.
5. Logjika e fitimit sipas lojës së fatit është e kundër-
ta e krijimtarisë dhe qëllimit të biznesit.
6. Nuk është e përhershme vlera e parasë, por krye-
lartësia që ajo ta imponon.
7. Edhe ndershmëria e ka kufirin. Duke u bërë i
ndershëm ndaj gjithkujt, mund të bëheni i pander-
shëm ndaj vetës.
8. Njerëzit që këndojnë për para, rrallëherë iu kën-
dojnë parave.
9. Më para të mëdha mund të jetohet më pak. Me pa-
ra e nderë jetohet më gjatë.
10. Më shumë rrezikoni duke ndenjur i mallëngjyer
mbi fatin, se sa të hyni një punë që krijon sadopak
prokopi.
11. Duke fituar para nuk bëheni më të dijshëm, por
tjerët krijojnë bindjen se jeni më të mençur.
12. Nëse paraja e prishë njeriun, pse atëherë ata që
ishin të pasur kishin krijuar lirinë para tjerëve.
13. Paraja është sikur zjarri. Edhe pse djegësh
ndonjëherë në te, prapë i ofrohesh për tu nxehur.
14. Peshqit e vegjël duke qenë të ndarë, gëlltiten nga
peshqit e mëdhenj. Duke u gjetur bashkë më të
mëdhenjtë këta i mbrojnë të vegjlit.

35
15. Trikotomia e trajtuar në këtë studim nuk është
trekëndëshi fatal, por shtresimi ndërnjerëzor për
nga aftësia dhe pasuria që i ka pasojat fatale.
16. Rendi i Ri Botëror, gëzon dhe frikëson. Të parët
janë të aftit dhe të zellshmit. Të dytët janë përtacët
dhe kuptohet të paaftit.
17. Rendi i ri botëror dhe rirenditja ekonomike nuk
mbështesin strategjinë statike vetëm mbi baza fis-
nike, por edhe qëllime afatgjata të mbështjella me
metoda të reja për realizimin e kërkesave të vjetra.
18. Konkurrenca fisnikëron dhe freskon raportet
ndërnjerëzore.
19. Nuk mund të kuptohet plotësisht vlera e rendit të ri
botëror përderisa nuk rirenditeni sipas kritereve të
tij.
20. Bota sot rrotullohet rreth krijimtarisë e cila është e
përmbushur me pragmatizëm që ka lindur nga
biznesi.
21. Kontinentet më së tepërmi i ka afruar biznesi.
22. Zbulimet e mëdha i kanë bërë idealistët. Pastaj,
këto i kanë shfrytëzuar pragmatistët e prapë edhe
këta janë bërë zbulues, por të pasur.
23. Disa njerëz me sjellje rurale mundohen të hyjnë
në civilizimin bashkëkohor. Pastaj, duke mbetur
gojëhapur civilizimin e quajnë të marrë.
24. Çdo vlerë e ka shkallen e dinjitetit të vet. Biznesi
këtë e shprehë në mënyrën më të mirë, pra mate-
riale.
25. Duke mësuar për rendet dhe renditjet ekonomike,
më lehtë kuptoni çmimin e vlerave të biznesit.
26. Për të filluar biznesin duhet njohur shumë gjëra.
Por edhe më shumë do të mësoni kur t'i njihni
njerëzit.
27. Utopistët e biznesit janë ata të cilët mësojnë se "si
duhet të bëhet", para se të kuptojnë se "si është".

36
KREU 2
IMAGJINATA DHE REALITETI
I PROKOPISË
"Filozofia duhet të mësoj të punosh
dhe jo të flasësh."
Seneka
HYRJE
Imagjinata vërtetë krijon një hapësirë, në të cilën
dy komponentë dallohen më shumë: zgjerimi i iluzionit
si shtytje dhe thellimi i mendimit si përmbajtje. Edhe
pro-kopia si vlerë materiale i nënshtrohet imagjinatës,
kup-tohet nëse dëshirojmë ta bëjmë më të bujshme.
Çdo aktivitet pa imagjinatë mbetet i mangët. Kisha
rastin të dëgjoj edhe mendime të kundërta. Disa
menaxher deklaronin: "Ç'na duhet të imagjinojmë ose
të mendo-jmë kur dijmë punën dhe mënyrën si ta
realizojmë." Megjithatë, është e pamundur të veprosh
dhe mos të ndërtosh konstrukte të imagjinuara për
veprime të njëmendta. Pa imagjinatë, vlera e punës
mbetet e mangët. S'ka dyshim se supozimet për
imagjinatën janë pjesë përbërëse e gjeturisë për jetë.
Pothuajse gjithçka është e lidhur për prokopi, edhe
nëse në disa raste qëllimi është më i gjerë se sa vlera
materiale. Pa mëdyshje, frymëzimi krijues buron nga
shumë drejtime. Ndër këta, që mund të quhet dominant,
është prokopia e drejtpërdrejtë - si vlerë materiale. Çdo
veprim njerëzor edhe ashtu duhet të ndërlidhet në
prokopinë. Me këtë është e kushtëzuar ekzistenca. Për

37
këtë relacion shprehjet e disa personaliteteve të njohura
ishin - Perikliu: "Të mos dish ta përballosh varfërinë
është marri; mos të dish ta evitosh me punë është edhe
më marrëzi;" - Volteri: "Puna më liron nga tri të këqia
të mëdha: mërzia, veset dhe skamja"; - Grafi: "Jeta
është asisoj tregtie, ku nuk krijohet asnjëherë fitim i cili
nuk do të përcillej me humbje" - Lamenesi: "Shkenca
shërben vetëm të na ofroj nocionin sa është e përhapur
padija e jonë."
Edhe krijuesit gjenial, veprat shpirtërore që kanë
ndërtuar i kanë vënë edhe në funksionin e fitimeve, të
paktën elementare. Betoveni, kur kishte shitur partiturat
e disa simfonive të veta, kishte blerë aksione në dy in-
dustri Gjermane. Kuptohet se qëllimi i gjeniut nuk ka
qenë prokopia materiale, por për ekzistencë ka qenë e
nevojshme të bëhet materializimi i shumëfishtë i ve-
prave të vlerave madhështore.
Kur është në pyetje prokopia edhe idealistët dinë të
drejtojnë gjykimin sipas deponimit të punës, mundit
dhe vlerave materiale. Mirëpo, idealistët më të njohur,
prapëseprapë, raportin e prokopisë e abstragojnë. Këta
në realitet janë njerëzit - intelektualët më të kërkuar si
më frytdhënës për njerëzimin - për veten utopist të
"paarsyeshëm".
Arritja e nivelit të caktuar të prokopisë, varët prej
shumë çasteve, refleksioneve dhe ecurive. Imagjinata
dhe realiteti përherë sillen në drejtimet e koncepteve,
strategjive e taktikave, sipas planeve dhe programeve të
veprimtarisë me të cilat përcaktohet edhe dimensioni i
prokopisë.

38
KONCEPTI
Përcaktimi i caqeve dhe metodave për një ndër-
marrje, mundëson vlerësimin e objektivave të veprimit.
Kështu, njeriu krijon përshtypjen për veten dhe për pro-
kopinë që mund ta siguron. Përndryshe, asnjë çështje
serioze nuk mund të fillohet para se të shikohet si tërësi
me të gjitha përparësitë dhe mangësitë e magjinuara.
Imagjinata për prokopi në kuptimin konceptual - si
ndërtim i një tërësie - i ka të gjitha tiparet e krijimtarisë
universale - qoftë shpirtërore (artistike e shkencore), e
qëllimit jo vetëm fitimsjellës ose qoftë thjeshtë materi-
ale. Mbështetur në aksiomën se gjithkush mund të
bëhet mjeshtër i zhdërvjellët, atëherë çdo njeri është i
aftë të ndërtoj konceptin për gjërat që dëshiron t'i zba-
toj.
Koncepti është i përgjithshëm dhe i veçantë. Por,
kryesisht, një koncept përbëhet prej këtyre dy kompo-
nentëve - të përgjithshme dhe të veçanta.
Gjërat e përgjithshme janë të pashkruarat dhe të
shkruarat. Të parat - të pashkruarat - kanë të bëjnë me
tërësinë e dukurive tipike dhe atipike personale dhe të
mjedisit. Janë të thurura në raportet e përbashkëta nje-
rëzore dhe materiale. Të dytat - të shkruarat - kanë të
bëjnë me normat institucionale të: sistemit ekonomik,
politikës ekonomike dhe dokumenteve tjera të përgji-
thëshme.
Gjërat e veçanta janë po ashtu të pashkruarat dhe të
shkruarat. Kështu, tregu, statusi shoqëror i menaxherit
dhe tërësia e ambientit për prokopi, i përkasin të pa-
shkruarave. Ndërsa, rregullativa e biznesit, ligjet e leje-
ve të punës, tatimeve e beneficioneve dhe literatura
profesioniste ekonomike, përfshihen në të shkruarat.
Nga raportet, dokumentet e literatura përkatëse,
ndërtohet pjesa e parë e konceptit në të cilën përfshihen
gjërat si informacione të njohura. Pjesa e dytë përbëhet

39
nga më pak të njohurat - projektimi i vetës në ecuritë e
njohura - dhe të panjohurave, të cilat konceptuesi i ima-
gjinon dhe projekton. Në të vërtetë, kjo e fundit është
pjesa më e veçuar e konceptit. Pra, është përfundimi që
nxjerrë konceptuesi.
Konceptimi mund të bëhet sipas metodës konve-
ncionale dhe pragmatike. Ai konvencional për nga
gjerësia dhe përmbajtja mbanë në vete shumë të dhëna
dhe ecuri. Koncepti pragmatik, që do ta quaja i të
menduarit praktik, duhet të jetë i thjeshtë, konciz dhe
valid. Si tërësi i qëndrueshëm. Kështu edhe duhet traj-
tuar konceptin e nismës për prokopi. Ashtu, sa është
vlera e veprimeve, zgjidhet edhe koncepti. Për punët
më përmbajtjesore, aplikohen të dy metodat – konve-
ncionale dhe pragmatike. Për veprimtarinë jo aq të
ndërlikuar, në fillim, mjafton metoda konvencionale;
ndërsa për kryerjen e punëve në vijim ajo pragmatike.
Ani pse koncepti është i përcaktuar për çështje në
të cilën individi ose ekipi përqëndrohet dhe në këtë
mënyrë ia jep formën dhe përmbajtjen, ky mbështetet
në normat universale. Në të vërtetë, këto janë kërkesat,
parimet dhe metodat profesioniste dhe jetike për të
qenë koncepti frytdhënës.
Koncepti nuk duhet të trajtohet si ndonjë elaborim i
koklavitur. Thjeshtë, është mbarështim i preokupimit,
dhe bindjes që parashtrohet si nevojë dhe kërkesë për
veprim i cili kryesisht është afatgjatë.
Në ecuritë e përditshme, menaxherët fillestar bëjnë
përzierjen e idesë, konspektit dhe konceptit. Ideja në
asnjë pikëpamje nuk i përngjanë konceptit. Pos që është
pikënisja e që duhet shtjelluar. Shumë njerëz kanë për-
plot ide dhe me këtë mbesin në të njëjtën pozitë. Kështu
qëllimi si ide, bëhet si ide e qëllimit, që është njëlloj
rrotullimi rreth një imagjinate pa konstrukt, pra pa
koncept. Kurse konspekti është përkujtues i
zakonshëm.
Duke e shtjelluar konceptin sipas metodës së dedu-
ksionit, selektohen idetë. Mbi baza të përparësive dhe

40
mangësive, konstruktohen ide të reja që ngjasojnë ose
nuk kanë aspak të ngjashëm me idetë paraprake. Më
shtruarjen e konceptit, vërejmë shumëçka rreth vetës.
Mësojmë për gjërat që më parë nuk i kemi pasur në rre-
thin e shtjellimit. Kuptojmë aftësitë tona dhe të tjerëve,
nëse i kemi në fokus të bashkëveprimit. Koncepti, pra
është mbarështim dhe ushtrim i aftësive, analizës dhe
prognozës.
Shtruarja e konceptit zbatohet në mënyrë individu-
ale dhe ekipore.
Koncepti individual është më i mangët, se ai eki-
por. Qasja individuale i përket p.sh. konceptit për
shkruarjen e librit, pikturimit të një tabloje ose një cikli
të pikturave, kompozimit të muzikës. Në biznes,
praktikohet për ndërtimin dhe ushtrimin e veprimtarisë
së kufizuar. Individualiteti konceptues, përgjithësisht
ndërlidhet me punët e rëndomta. Sadopak edhe amvi-
sja duhet të përpunoj konceptin për veprimet në shtëpi
dhe rreth shtëpisë.
Koncepti ekipor, për prokopi, siguron mbrothje
më të gjerë dhe më cilësore. Përgjegjësia mbi baza të
ndërhyrjes ekipore dhe përkujdesja për realizim të vep-
rimtarisë është më komplekse. Dikush ofron përpili-
min e metodës dhe organizimin e realizimit, dikush
idetë e reja e dikush më shumë para. Kujdesi më i madh
domosdo është në anën e atyre që disponojnë me kapi-
tal, përkatësisht me vëllimin e caktuar të deponimeve
financiare.
Nisur nga logjika bankare në ofrimin e përkrahjes
materiale, kapitali disponues nuk është përherë në rend
të parë, por, koncepti si zbërthim i idesë dhe aftësisë
biznesore, kondicioni etj. Kështu, në perëndim ndodhë
që banka për një ofertues të konceptit të kushtëzoj
pjesëmarrjen më të lartë të mjeteve të veta dhe për
tjetrin më pak. Ose, trajtimi i borxhit hipotekar është i
diferencuar. Vlerësimi nga banka më së tepërmi
përqen-drohet në njeriun: moshën, shëndetin, aftësinë -

41
veçmas profesioniste, mbrujtjen - sidomos imazhin dhe
rangun shoqëror.
STRATEGJIA
Çdo veprimi ca më serioz i paraprinë strategjia.
Nganjëherë mendohemi shumë për të përcaktuar kahet
e zbatimit të një pune. Mirëpo, këtë nuk e shkruajmë.
Andaj, nuk jemi të vetëdijshëm se kemi ndërtuar stra-
tegji.
Të pakta janë rastet në jetë në të cilat ndonjëherë
nuk ndërtojmë strategji; nganjëherë edhe tejet të sofi-
stikuar. Të rrallë janë njerëzit që sadopak nuk janë stra-
teg për çështjet jetësore. Mirëpo, disa janë më të talen-
tuar për strategji të spikatur. Këtë e bëjnë me ko-
shiencë e kushtim. E edhe e shkruajnë, duke vlerësuar
drejtë kujdesin ndaj mosharresës. Çka shkruhet më
mirë përpunohet dhe është gjithnjë në "kujtesën e
evidenc-uar".
Pasja në përgjithësi, veçmas ajo materiale, është
shprehje e tërësisë krijuese të njerëzve. Këta artin dhe
shkencën e veprimtarisë - strategjinë - e "lartësojnë" aq
sa iu duhet dhe aq sa munden. Disa janë me të vërtetë
strateg të prirur. Asgjë nuk bëjnë para se të shoshitin të
gjitha çështjet kyçe, por edhe më pak të rëndësishmet.
Disa përkundrazi tërë jetën e shkojnë me blof. Veprojnë
sipas instinktit, intuitës, lojës ose drejtimit të erës. Edhe
këta nuk janë më pak të talentuar se sa metodikët.
Mirë-po, këtë sjellje e kanë në "gjak" dhe e praktikojnë
për-derisa mos të zihen në grackën e metodës së vet.
Sido-qoftë, për njerëzit me këto tipare nuk mund të
thuhet se kanë strategji. Pra, "arti dhe shkenca" e
veprimit të tyre e ka me kaq, që mund të quhet përtaci e
mendimit dhe veprimit metodik.
Për strategji të mirëfilltë duhet të kesh aftësi profe-
sioniste, përvojë dhe imagjinatë. Imagjinata është e

42
ndërlidhur me talentin, por të ushtruar dhe me përm-
bajtje të aparaturës profesioniste.
Strategjia është afatgjatë ose afatshkurtër dhe në
mes të këtyre dyjave. Çdo njeri përherë synon të
ndërtoj këto strategji, ashtu sikurse përpiqet të kaploj
periu-dhat kohore me shtruarjen e punëve për të cilat
përcak-tohet. Nganjëherë këtë e bën me plot mend dhe
kush-tim. Nganjëherë për këtë nuk është tërësisht i
vetëti-jshëm. Por megjithatë ndërton strategjinë e
caktuar. Cilësia e strategjisë, kryesisht është më e lartë
kur për-caktimi, kushtimi dhe qartësia e veprimit janë
në një relacion. Kërkesat dhe qasja, gjenden në mesin e
traj-timit. Pra, nuk ndërtohet strategjia si gjë e rastit ose
si orvatje margjinale.
Duke iu përmbajtur strategjisë mund të diktosh të
metat, përparësitë, tiparet dhe qëndrueshmërinë e vetës
dhe potencialin e aftësive për të vepruar në mënyrë
fryt-dhënëse.
Ekzistojnë fazat e strategjisë si pjesë të një kom-
pleksi. Kjo asnjëherë gati se nuk mund të formësohet si
një tërësi e çastit. Që të arrish dituritë e duhura shkon
për të kryer shkollën fillore. Pra është një fazë e
strategjisë. Pastaj, kryen shkollën e mesme, gjatë së ci-
lës përcaktohesh se çka do të bësh më tutje, do të thotë
pas shkollës së mesme. Këtu krijon nismën e veprimit
për ndërtimin e biznesit ose vazhdon shkollimin për të
ngritur aftësitë drejtuar kah fushëveprimi i caktuar,
ndër të cilët edhe për biznes me të përparuar.
Kur ke imagjinatë të bujshme, shumë gjëra mund t'i
parashikosh në raport me veten, kohën dhe mjedisin.
Imagjinata për përcaktimin e strategjisë nuk mund të
vlejë nëse nuk është reale. Për dallim nga imagjinata
për vepra artistike - muzikë, pikturë, letërsi - për vepri-
me biznesore, realiteti është kryekëput vlera materiale,
përkatësisht fitimi nga biznesi. Sidoqoftë, kohët e
fundit afria e imagjinatës materiale dhe shpirtërore po
vihet në paralelizmin e vlerësimit sipas kritereve të tre-
gut të kohës.

43
Po ndërlidhet me biznes pothuajse gjithçka.
Kështu, sot edhe veprat e frymëzimit shpirtëror e kanë
lidhsh-mërinë e drejtpërdrejtë me vlerën materiale. Në
të vër-tetë, orientimi i tillë është i njohur prej gjenezës
së ci-vilizimit njerëzor, por kohëve të fundit jetësimi
është kryekëput në favor të leverdisë materiale.
Përshkrimi i më lartë qet në pah strategjinë si kon-
strukt universal me përmbajtje të shumëfishtë e të qëlli-
mit të një dimensioni - vlerën e prokopisë. Është e kup-
tueshme se drejtimet janë të ndryshme, por caku i njëjtë
ose i përafërt - i fitimit më të madh ose më të kufizuar.
Strategjia është e efektshme, më pak e efektshme,
por edhe e paefektshme. Më e mira është ajo që njeriu
e përcakton vet, duke u këshilluar me tjerët për çështjet
nga të cilat këta kanë njohuri dhe përvoja më të den-
dura.
Për të zgjedhur kahun e aftësimit, përcaktohesh në
disa drejtime. Ndër këto zgjedhë njërin në të cilin për-
qëndrohesh. Konsulton këshillues e njerëz tjerë me për-
voja. Por, vendimi është i yti. Ndodhë që përcaktimi të
bëhet real, por rrethanat në ndërkohë ndryshojnë.
Adap-timi i strategjisë mbështetë aftësinë e gjeturisë.
Sjellja e tillë i përket strategjisë së efektshme, andaj
edhe elas-tike.
Strategjia më pak e efektshme ndërlidhet me magji-
natën më të kufizuar. Kjo rrjedhë ose nga ambicia e
mangët ose nga kushtimi i pakët. Mirëpo, edhe rretha-
nat bëjnë ndikimin e vet.
Gjërat qendrore të strategjisë mbahen në mend -
drejtimi i fushëveprimit, qëllimi, afati, efekti, sjellja,
deponimi mendor e material. Detajet, me kohë zbehen
në kujtesë. Disa nga këto që në fillim shkëputen nga
mendja. Por bëhen zëvendësimet me kërkesat dhe
qasjet e reja. Mirë ashtë që të gjitha këto të shkruhen
dhe kështu me kohë të krahasohen.
Mund të mbash në mendje drejtimin e përcaktuar
për jetë. Vërtetë, kush din çka kërkon, nuk e harron.

44
Por, nuk guxon të lësh anash projeksionin e veprimit në
çdo profesion, andaj edhe atë të përcaktuar në biznes.
Pa strategji në biznes veprohet vetëm në rrethanat e
veprimit të krizës. Këtu fitimet dhe humbjet nuk
llogariten, ngase janë ditore. "Jetohet" dhe për një ditë.
Në pjesën më të madhe të bashkëbiseduesve mena-
xher të cilët bëjnë biznes të vogël ose të madh, këtu
ndër ne, ndesha një laramani. Te shumica, strategjia
është vetëm llogari e fitimit të sotëm. Por, bindjet për
ardhmërinë dallojnë. Një pjesë mendojnë se mënyra ak-
tuale e veprimtarisë është e përshtatshme. Për më vonë
nuk kanë menduar. Tjerët, këtë e shikojnë si vetëm një
fazë në zinxhirin e biznesit të ardhshëm. Kuptohet se të
gjithë tash merren me tregti. Fazë më e mbrothur për
pjesën më të madhe prej tyre, është prodhimtaria ose
shërbimet e specializuara të profileve veç e veç: prodhi-
met e ushqimit, metaleve e të ngjashme; shërbimet e
transportit, sigurimit e të ngjashme.
Të rrallë janë në këto ecuri (nga bashkëbiseduesit),
që kanë strategjinë e përpunuar. Idetë iu janë mjaft të
shpërndara. Prej atyre që mendojnë se kanë përpiluar
strategjinë, veçova konstruktet e disave, të cilët kishin
të përpunuara projektet e përgjithësuara, por jo edhe
strategjinë.
Strategjia, pak ndërlidhet me veçoritë e individuali-
tetit. Mirëpo qëllimi dhe ambicia janë tipare individuale
që gërshetojnë përcaktimin dhe kushtimin. Tjerat janë
vlera universale, nganjëherë edhe përpunim shkollor,
përkatësisht profesionist. Mirëpo, strategjia është edhe
shkollë edhe doktrinë, që ndryshon sipas kohës e
ambientit dhe parimisht nuk duhet të varët prej talentit
të individit, veçse nga aftësitë profesioniste dhe moti-
vimi për veprimet përkatëse. Megjithëkëto, ka strateg e
strateg, të kohës dhe ambientit. Veprimet janë të ndry-
shme. Këtë më së miri e shprehin vlerat e arritura mate-
riale.
Ca persona në strategjinë e vet janë tejet këmbën-
gulës. Shkojnë shumë vjet duke e pritur çastin e

45
zbatimit. Dhe, sipas të dhënave nga autor të ndryshëm,
shumica ia arrijnë qëllimit. Këta zakonisht janë njerëz
të vetëbesimit të lartë, por edhe të imagjinatës reale.
Janë vizionar.
Në anën tjetër gjenden personat për të cilët çdo
sjellje e kohëpaskohshme është strategji. Mirëpo, në të
vërtetë kjo është shprehje e mungesës së strategjisë. Më
tepër ngjason me ekzibicionizëm në të cilin fati e
"strategjia" ndërlidhen me koincidencë. Ose, më mirë të
shprehem, këtu kemi të bëjmë me taktikën që disa
njerëz e çmojnë si strategji të vetën. Ose është veti e
personave të cilët janë të prirur të vendosin duke me-
nduar në lëvizje dhe për këtë janë të suksesshëm. Stra-
tegjia e tyre është një pikë si epiqendër në të cilën gje-
ndet fitimi i caktuar.
Sidoqoftë, mungesa e strategjisë e cila është si
trung që degëzohet me taktikën, kurdoherë hakmerret.
Për këto arsye, kujdes i veçuar i kushtohet sjelljes rreth
strategjisë. Përkundër këtyre, në shumë raste "strategët"
bëhen robër të përcaktimeve të veta. Atë çka nuk e kanë
përpara në skemën e strategjisë, nuk e aprovojnë. Asgjë
nuk mund të bëhet e përhershme dhe e pandryshuar. Në
biznes nuk bën të keni "kokën e fortë" e "mendjen e
dobët". Ashtu edhe strategjia pëson ndërhyrje me risi
dhe reduktime të komponentëve të mëparshëm. Në këto
dy raste ndeshemi me strategjinë statike dhe dinami-
ke.
Strategjia statike, duhet të kuptohet vetëm si she-
mbull teorik. Në praktikë, asgjë s'është e palëvizshme
dhe e pandryshueshme. Edhe ndërmarrësi i dyqanit më
ekstensiv, bën përpjekje për ndryshimin e veprimit. Pra,
sadopak ndërron strategjinë. Dallimi është në lëvizjet e
plogështa dhe vitale. Në këtë drejtim, strategjia e
ndërrimeve të plogështa, konsiderohet si strategji stati-
ke.
Kurdoherë strategjia dinamike është ajo frytdhë-
nësja. Skeleti mbetet si synim dhe bazë e veprimit, mi-
rëpo "muskulatura dhe qarkullimi i gjakut" këtu janë

46
sikurse te gjallesat. Freskimi i strategjisë përherë është
mëse i nevojshëm.
Skema e lojës së ekipit të futbollit është e renditur
me rolin e secilit lojtar sipas strategjisë së përcaktuar.
Gjatë lojës disa lojtar ndërrojnë vendet. Ndërrohen
edhe lojtarët. Në biznes këto ndryshime janë edhe më të
shprehura. Ndërrohen kahet e vlerat e biznesit, ndërro-
hen edhe partnerët si bashkëpunëtorë dhe si bash-
këkëmbyes të mallrave, pajisjeve, teknologjisë e të
ngjashme.
Trajtimet e shtruara këtu, kuptohet se kanë të bëjnë
me ekipin si partner, individin si menaxher ose thjeshtë
si veprimtarë të pavarur në biznes. Bëhet pyetja, si
duhet dhe si mund të veprosh në strukturën e trungut të
menaxhmentit? Ndryshimet dinamike në skemën e
hierarkisë janë paksa më të kufizuara. Përndryshe, nëse
secili fillon të bëj ndryshime dhe të zbatoj sjellje të
dalluara rast pas rasti, luhaten themelet e hierarkisë së
menaxhmentit dhe ndërmarrjes.
Marrim si shembull kompanitë multinacionale
IBM, Phillip Morris, McDonald's. Sikurse në ndonjërën
ndërmarrje apo njësi më të vogla të këtyre kompanive,
individët do të vepronin duke bërë ndryshime të kara-
kterit strategjik, do të fillonin të shkëputen hallkat e
lidhshmërisë funksionale të organizimit, udhëheqjes
dhe drejtimit të tërë sistemit të kompanisë. Kësisoj, kur
ndryshohet strategjia, duhet të bëhen përplot konsulta
dhe të nxirren vendime. Por, edhe në rastet e kompani-
ve të konstrukteve të avancuara, ndërtohen strategjitë e
përparuara. Në fakt këto janë të përmbushura me me-
kanizma të sjelljes sipas rrethanave, lirive të skemati-
zuara të veprimeve të pavarura. Do të thotë, janë të gër-
shetuara me variante të ndryshme. Andaj, tërë veprimi
zhvillohet sipas strategjisë alternative.
U kuptua se strategjia është përbërje e kërkesave
dhe aftësive të veprimit efikas. Për ndërmarrjet e mëdha
këtë e ndërtojnë profesionistët tejet të aftë, do të thosha,

47
vizionarët e talentuar, por që njëkohësisht janë edhe
analitik të veçuar.
Strateg të aftë janë të gjithë njerëzit e suksesshëm,
të cilët veprimtarinë e vet e zhvillojnë sipas lidh-
shmërive në relacionin: njeriu, kamja, ardhmëria, mje-
disi, kushtimi.
TAKTIKA
Gjithçka në jetë është e mbështjellë me taktikë. Në
raport me prokopinë, kjo është dominante. Nëse jo,
suksesi është i mangët. Çdo lëvizje mbështetet në ta-
ktikë. Se sa është kjo frytdhënëse, varet nga aftësia dhe
virtyti. Në këtë relacion taktika është "armë" e fortë për
fitoren e atyre të cilët dinë ta përdorin, duke e adaptuar
sipas rrethanave. Afron njerëzit dhe bëhet afatgjatë
duke u eksponuar me respektin e mbështjellë të paktën
me një sinqeritet të shprehur. Largon kur bëhet qëllim i
taktizimit dinak. Ca njerëz përherë taktizojnë dhe bëhen
aq banal, saqë tjerët iu shmangën që mos të bijën në
lojën ose të pakuptimtë ose të cektë dhe smirëzezë. Por,
këtu nuk është fjala për llojin e tillë të taktikës që është
jofrytdhenëse. Taktika në biznes nuk mund të jetë
dredhi, por veprim i çiltër për mbarështimin e efekteve
të veprimtarisë së mirëfilltë.
Taktika është mjeshtri. Në te, talenti artistik duhet
të vijë në shprehjen e realitetit të imagjinuar. Por, që
pranohet si realitet. Mund të jetë ndonjëherë edhe "tri-
llim përshkrues", por me vlera frytdhënëse. Andaj, jo
trillim i kundërt me prokopinë dhe normat morale.
Aktori i imagjinatës së lartë me talentin e vet eks-
ponon artin sipas roleve, me të cilat na sjellë në vende,
kohëra dhe para personaliteteve të besueshme. Ne e
përcjellim dhe i besojmë duke "shkuar bashkë me te"
nëpër të gjitha shtigjet që i kalon. Këtu rrëfimi është
taktika e cila pas shfaqjes mbetet vetëm si impresion.

48
Shkojmë nga teatri dhe rrugës ballafaqohemi prapë me
realitetin e jetës së përditshme, që është një teatër tjetër.
Në ekonomi gjërat qëndrojnë ndryshe. Kompleksi i
marketingut është shembulli tipik i imagjinatës që për-
bën taktiken e spikatur. Iluzioni nga taktika duhet të
jetë i qëndrueshëm. Trillimi i besueshëm. Stili origjinal
i aktorit në teatër na venë në lojë më pak apo më shumë
të këndshme. Për këtë kemi paguar. Dhe ndahemi të
kënaqur. Kur blejmë diçka që paguajmë më shtrenjtë se
biletën për teatër, duam që këtë ta shfrytëzojmë aq sa
çmojmë se e ka vlerën. Në të kundërtën zhgënjimi
bëhet i rëndë. Humbet imazhi i prodhuesit dhe vlera e
tij në treg, andaj edhe prokopia.
Mund të nxirret një sërë taktikash si variacione të
sjelljes dhe mjeshtërisë së sendërtimit të tyre. Por,
vlerësoj se të gjitha mbështetën mbi baza: analitike dhe
pragmatike, të ndërtuara dhe të shprehura sipas instin-
kteve, arsyes, profesionizmit dhe arsyes e profesioniz-
mit. Ndonëse në rastet më të shpeshta taktika shprehet
si e kombinuar, kryesisht përgatitet në mënyrë analitike
dhe ekspozohet si sjellje metodike ose pragmatike. Për
analitiken dhe pragmatizmin, do të gjeni shpjegime të
përgjithësuara dhe konkrete në shumë pjesë të këtij lib-
ri, prandaj këtu për këto nuk do të parashtroj më tepër.
Taktika instinktive, ngërthen në ndjenjën e ekzi-
stencës. Si veti e lindur gati e të gjitha gjallesave, shfry-
tëzohet në mënyrë shumë të rrafinuar. Disa kafshë, janë
artist të taktizimit. Duke ushtruar reflekset e kushtëzu-
ara, aq bukur dinë të kombinojnë lajthitjen dhe kërcëni-
min, saqë vështirë se mund t'iu kaloj njeriu me tërë in-
stinktin, arsyen dhe aftësinë e përsosur të kërkesave të
veta.
Duke u sjellë sipas instinktit, tregojmë se jemi më
afër natyrës. Por, njeriu me arsyen e ngritur, bukur shu-
më është shkëputur nga sjellja sipas instinkteve. Ndër-
marrësit nganjëherë lavdërohen se veprojnë me taktikën
sipas instinkteve dhe arrijnë qëllimin. Janë këto rastet e
kompensimit jo të suksesshëm të dobësive profesioniste

49
ose fshehjes së të metave të shkaktuara nga mangësitë
profesioniste.
Gjithandej, përvoja e ushtruar për të nuhatur shpejt
dhe me mprehtësi, pa ndërmjetësimin e arsyetimit i për-
ket intuitës. Kjo veti ndër menaxher është mjaft e për-
hapur dhe shpesh frytdhënëse. Megjithëkëtë, veprimi i
tillë nuk është sipas instinkteve. Ndërsa shprehja e
këty-re njerëzve se veprojnë sipas instinkteve, më tepër
i përket gjuhës së zhargonit me të cilën tregohet sjellja
e natyrshme, ose sa më afër me natyrën.
Taktika e ndërtuar sipas instinkteve çfarëdo qoftë,
nuk mund të bëhet e qëndrueshme. As përkohësisht nuk
është efikase. Mossuksesi në punën e ndërmarrësve, më
së shpeshti rezulton nga mbështetja vetëm në instinkte,
ndjenja dhe intuitë, duke lëçitur argumentet.
Taktika sipas arsyes, mbështetë përcaktimin e nje-
riut në aftësinë mendore për të gjykuar dhe renditur sje-
lljet e veta në ecuritë e jetës dhe punës. Ndërtimi i takti-
kës sipas arsyes, sublimon shkaqet dhe pasojat si pjesë
përbërëse e peshimit të veprimeve. Sjelljet në biznes,
kanë lidhshmërinë e vet të logjikshme dhe të palogjik-
shme. Gjykimi objektiv i bazuar në arsyen, mundëson
shtytjet e guximshme për të qëlluar thelbin e dukurive
të cilat nuk kanë përherë kahun e arsyeshëm.
Duke ndërtuar taktikën për prokopi më të efektsh-
me, arsyetoni suksesin e veprimeve. Nga kjo rrjedhë
konstatimi se taktika ka bazën e qëndrueshme. Mirëpo,
taktika si tërësi nuk mund të mbetët vetëm si kompleks
logjik e i arsyeshëm nëse nuk freskohet me përvoja dhe
njohuri profesioniste. Për biznes, taktika e përcaktuar
sipas ligjeve dhe rregullave të arsyes, pra është e ma-
ngët. Arsyeja është supozimi i gjykimit të drejtë. Pa
kultivimin e njohurive profesioniste s'mund të arrihet
gjykimi i arsyeshëm.
Taktika profesioniste, paraqet përgatitjen mbi ba-
za të tërësisë së mjeteve, metodave, modeleve, konce-
pteve dhe mënyrave për sjelljen dinjitoze në veprimet
serioze në përgjithësi. Praktikisht, për biznes taktika e

50
ndërtuar në mënyrë profesioniste është veprim i specia-
lizuar e analitik. Andaj, si tërësi e qëllimeve, kushtëzon
angazhimin e personave të profileve të ndryshme.
Me zhvillimin e teknologjisë, mjeteve të informaci-
oneve dhe komunikimeve, përpunimi i taktikës ka
arritur shkallën më të lartë të përsosurisë. Zhvillimet në
shkencat tjera, veçmas të pjesëve të tyre aplikative e
sidomos në menaxhment dhe psikologji, kanë krijuar
mundësitë e përgatitjes së taktikës së spikatur. Të prirë
nga njohuritë se tregu është një konglomerat i psikolog-
gjive njerëzore, ndërmarrësit kanë përfituar në efika-
sitetin e taktikës së marketingut. Psikologët kanë ndih-
muar mjaft këto përpjekje, por edhe tjerat për determi-
nimin e varianteve të suksesshme të drejtimit dhe
udhëheqjes me motivim më të lartë të punonjësve.
Ndëraksioni i specialistëve nga fushëveprimet e nd-
ryshme, duke u mbështetur në mjetet e informatikës, në
rend të parë të procesimit kompjuterik, ka arritur të
krijoj një sërë variantesh të taktikave sipas ndeshjeve
me kërkesat dhe rrethanat. Kësisoj ndërtohen taktikat
"për çdo eventualitet".
Taktika sipas arsyes dhe profesionit, në të vërtetë
paraqet sublimimin e shkencës dhe artit në përgatitjen e
saj. Ndërtimi i taktikës mbi baza shkencore e profesio-
niste, është përmbajtja e mbështetur në aparaturën dhe
veprimet e perfeksionuara. Keni përpiluar variantet e
taktikës ose taktikat. Këto janë mjaft efikase.
Kënaqësia e suksesit nuk është komplekse, nëse në këtë
nuk është inkorporuar edhe origjinaliteti. Andaj, arsyeja
dhe pro-fesioni ia shtojnë taktikës edhe këtë dimension,
përka-tësisht ndërtimin e stilit origjinal.
Ndërkaq, kur kombinohen arsyeja dhe profesioni,
nuk do të thotë që të bëhen ngjitje mekanike të këtyre
dy komponentëve. Me ndërhyrjen e profesionit, arsyeja
në një pjesë reduktohet dhe në tjetrën plotësohet. Profe-
sionizmi nuk shpien përherë kah sjelljet e arsyeshme.
P.sh. njeriut i cili nuk i njeh mirë gjërat për të cilat
zotohet, duhet t'i ndihmosh. Mirëpo, nëse ky në bindjet

51
e veta është këmbëngulës, duke mos gjykuar sipas ar-
syes, por vetëm mbi bazat profesioniste, ose anasjelltas,
s'është e arsyeshme të humbësh kohë me këtë.
Edhe profesionizmi me ndërhyrjen e arsyes, pëson
ca ndryshime. S'mund të shkosh gjithnjë i prirur me
profesionizmin: 1+1=2, por arsyetohet edhe =2 (±
0,1...)
Plotësim tjetër i kompleksit të taktikës sipas arsyes
dhe profesionit, është edhe gërshetimi me kriterin e vir-
tytit të njeriut. Ky ofron ndihmesën që konkludimi të
si-llet sipas vlerësimeve objektive.
Sikurse edhe strategjia, përgatitja e taktikës dallon
për nga gjerësia e ndërmarrjes. Ndërmarrësit në firmat e
biznesit të vogël, përpilojnë taktikën ashtu siç e çmojnë
për rrethanat përkatëse, duke u sjellë sipas: intuitës, ar-
syes, profesionit e disa edhe sipas arsyes e profesionit.
Me siguri se në korporatat e mëdha, taktika përpunohet
në mënyrë më të përsosur, duke kombinuar të gjitha
mekanizmat dhe dituritë në kuptimin e shkencës dhe ar-
tit të taktikës.
Stili i taktikës
Sa njerëz aq edhe stile të sjelljes, taktikës dhe ve-
primit. Më lartë shtrova shpjegimet e mënyrës së
ndërti-mit të taktikës. Por, praktika është e përmbushur
me shembuj të shumtë të cilët nuk janë tipik. Atipikja
shprehë stilin e taktikës.
Stili origjinal i menaxherit është rezultat i
imagjina-tës së tij, gjithashtu sikurse te aktori, të
ndërtuar mbi bazë të talentit, por të kultivuar. Do të
thotë, të sajuar sipas aftësive profesioniste dhe arsyes.
Të gjendesh përherë në biznes me prokopi të caktu-
ar, por sidoqoftë rritëse, duhet pasur strategji të qëndru-
eshme, por edhe taktikë të besueshme. Taktiken që nuk
e kupton, përndryshe nuk e beson.

52
Ca veprimtar në punën e vet taktikën e eksponojnë
si lojë. Por, përderisa njëri për këtë djersitet e nuk i shi-
het djersa, tjetri aspak nuk mërzitet. Këtu kemi dallimin
në mes taktikës si profesion me kushtim dhe taktikës si
blof, që diletanti e ushtron pa seriozitet. Këta persona
nuk janë në vijën e njëjtë të vlerës, as të imagjinatës e
as të përmbajtjes.
Kur ky i dyti dështon, mbetet gojëhapur. Ndërsa
kur dështon i pari i ka të qarta shumë gjëra: taktiken
nuk ia ka adaptuar mjedisit si mentalitet. Por, si analitik
i mirë këtë e përpunon dhe për matej e bën frytdhënëse.
Ndër të tjera taktika duhet të lëshohet sipas masës;
nga një pjesë dhe të bëhet racionale. Duke tepruar me
taktikë humbet efekti i saj, ndonëse kjo bëhet edhe kun-
dërthënie e qëllimit. Më në fund, kështu rrëzohesh në
grackën e taktikës së ushtruar jashtë masës. Edhe në bi-
xhoz taktizohet. Por, kur të tjerët aty kuptojnë se tak-
tizon tepër, ose bëhesh i mërzitshëm ose i dyshimtë për
mashtrim, në mesin e tyre më s‘ke vend.
Komunikimi taktizues duhet të përcillet me një do-
zë të vetëbesimit dhe besimit reciprok. Nëse në këtë
nuk vërehet sinqeriteti dhe virtyti njerëzor, s'mbetet tje-
tër pos të tërheqësh taktikën e eksponuar ose të tërhe-
qësh nga punët e nisura. Taktika s'është gënjeshtër, por
metodë e sjelljes bindëse edhe për atë që nuk duket aq e
besueshme. Taktizon me dikë dhe kur zbulohesh, ai ta
shkon me taktikë. Kjo s'është më taktikë, por lajthitje
në të cilën bëhen të dy palët.
Disa njerëz vërtetë janë të pashpresë. Mundohen të
gjurmojnë tjerët, ndërsa nuk njohin fuqinë mendore të
vetes. Si ilustrim për këtë do të përshkruaj dialogun në
mes të Hamletit dhe Gildensternit, në të cilin Shekspiri
aq bukur e thur raportin e pabarabart të njerëzve që
taktizojnë:
"Hamleti

53
...Tani zotërinj, m'a thoni mënjanë në vesh, përse më
vini rrotull të m'a merrni erën, sikurse dëshironi të më
shtyni më ndonjë grackë?
Gildensterni
Oh, Imzot nofta nga zelli i flakë jua tregojmë dashurinë
me një mënyrë të keqe.
Hamleti
S'e marr dot vesh ç'më thua. Kij mirësinë t'i biesh pakëz
këtij fyelli.
Gildensterni
Imzot, nukë munt.
Hamleti
Të lutem.
Gildensterni
Besomë, nukë munt.
Hamleti
Të lutem shumë.
Gildensterni
S'di si t'a los, Imzot.
Hamleti
Është pun' e lehtë si gënjeshtra. Vër gishtërinjtë mi këto
vrima. fry-i me gojë, dhe do të nxjerrësh një muzikë
t'ëmbël si mjaltë. Shiko, ja këto janë kyçet.
Gildensterni
Po nukë di t'i përdor e të nxjerr një harmoni; s'e kam
zanat.
Hamleti
Ahere, shih sa të humbur më kujton! Dëshiron të loç
me mua; dhe të duket sikur m'i di kyçet; dëshiron të m'a
nxjerrësh zëmrën nga misteri i saj; dëshiron të më bësh
të këndonj nga nota m'e unjët gjer te m'e larta; dhe në
këtë instrument të vogël ka shumë muzikë dhe zë të
bukur, po megjithëkëtë, ti nukë munt ta bësh të flasë.
Për besë, mos beson që munt të më loç mua më lehtë se

54
fyellin? Quamë çfarëdo instrument që të duash munt të
më gërvishtësh, po nukë munt të më loç."
Shekspiri: "Hamleti".
Nga përkthimi i Fan S.Nolit
Nga përshkrimi mund të nxjerrim konkludimin filo-
zofik dhe psikologjik të taktikës. Por edhe diçka më te-
per. Kultura komplekse personale, përbënë potencialin
për taktikë të mirëfilltë të eksponuar sipas renditjes në
të cilën shtrohet kërkesa dhe qëllimi, por duke mbrojtur
dinjitetin: "Quamë çfarëdo instrument që të duash munt
të më gërvishtësh, por nuk munt të më loç."
Me kulturën e ngritur, një fjali të qëllimit të njëjtë
mund ta kumtoni në disa mënyra, ose të paktën në dy.
Mjeshtëria për negociata është taktikë, përkatësisht
negociatat janë mjeshtri dhe art i taktizimit. Negociatori
i mirëfilltë është i përshkuar me maturinë. Flet pak e
lexon, shumë në mes rreshtave dhe nga pak është sugje-
stiv i paimponueshëm. Edhe kur improvizon, këtë e bën
të besueshëm. Analizon shpejtë dhe merr vendim të
prerë.
Negociatat janë të mbështetura në normat e rën-
domta për marrëveshje dhe në taktikën individuale.
Nëse individualiteti dominon duke u shndërruar në ba-
nalitet me eksponimin e superioritetit, negociatori hu-
mbë imazhin te pala tjetër. Stili dhe shkathtësia e ma-
rrëveshjes janë taktikë mjaft e ndërlikuar.
Normat e institucionalizuara përcaktojnë bazën e
taktikës, andaj edhe te negociatave. Normat morale janë
ato të pashkruara, mirëpo çdo mjedis këto i bën të njo-
hura. Janë të përcaktuara sipas kritereve universale dhe
dokeve, respektivisht zakoneve të trevës përkatëse.
Mund të taktizosh sa të duash, por nëse këtyre kri-
tereve nuk i përmbahesh, gjendesh ose afër dështimit
ose ke dështuar. Specifikat megjithatë nganjëherë kush-
tëzojnë sjellje të veçantë të taktizimit. Këto më tepër ja-
në vlerat e fshehta të taktikës. Prandaj, taktika nuk
është aq e kapshme sikurse duket në pikënisje p.sh. të

55
negoci-atave. Për këtë taktika mësohet dhe ushtrohet
sipas fu-shëveprimeve dhe tipareve të shumicës së
mjediseve të cilave iu dedikohet. Mund të kesh mësuar
e ushtruar taktikën, si bie fjala, të shitjes së aparateve të
elektro-nikës ose për investime të përbashkëta për
prodhimin e aparateve elektrike. Këtë s'mund ta bësh
njësoj në Greqi dhe Turqi ose Kinë e Hong Kong.
Aftësia për taktikë është njohja e psikologjisë, ajo
masive si stil i mjedisit, si tipike dhe individuale e
personave nga fushëveprimet e ndryshme. Ndër këto,
forca e inovacionit mendor ngërthen aparaturën e ko-
munikimit - të rëndomtë dhe të veçantë - që në realitet
është taktikë. Këtë të dytën është më së vështiri ta
përvetësosh. Kësisoj janë themeluar shkolla ose drejti-
me të ndryshme të arsimimit për të mësuar mjeshtërinë
e taktikës.
Edhe menaxheri më i shkathët mund të ketë mangë-
si për njohjen e taktikës. Ani pse gjithkush duhet të
këtë e edhe e ka taktikën e vet, për taktizim të
njëmendët mjeshtrit janë të rrallë. Si profesion, por më
tepër si vo-kacion, taktika e ka zanafillën në politikë,
megjithëqë nismën e ka nga luftërat. Por, pasi që këto
kanë pasur më së shpeshti qëllimet politike, janë të
gërshetuara në mes vete. Dalëngadalë taktika politike
është ngritur në profesionin më të avancuar -
diplomacinë.
Në kuadër të menaxhmentit, në biznes zgjidhen
menaxherët e veçantë me aftësi për negociata. Shka-
thtësia negociatore është referencë e vlershme sikurse
për firmën - institucionin, ashtu edhe për individin.
Kujdesi ndaj taktikës nuk ndalet vetëm me këtë. Firmat
përcaktojnë strategjinë dhe taktikën në raport me kri-
teret universale dhe të vendit.
Me rëndësi është që taktikën në ndërmarrje e mena-
xhment dhe personifikimin individual t'i zbërthesh në
komponentët: historike, tradicionale dhe doktrinare.
Gati nuk gjendet vend ku që të tri këto nuk janë pre-
zente. Por, njëra ose tjetra më pak ose më shumë është

56
e përhapur. Me zhvillimin e konkurrencës, në kuadër të
hulumtimit të tregut, në shumë aspekte kanë filluar që
të bëhen analiza të thukëta për të gjitha komplekset e
tregut të: mallrave, kapitalit, forcës punonjëse, diturive
(know-how) e të ngjashme. Pastaj për tiparet e mjedisit.
Përshkrimin e traditës dhe doktrinës do ta bëj në
kapitujt: Veçori të dalluara dhe Rangu i biznesit në
hierarkinë shoqërore. Për taktikën, këtu do të përqën-
drohem në disa shembuj karakteristikë të disa vendeve
e mjediseve.
Kur përcaktoheni për taktikën e komunikimit, kon-
kretisht të negociatave për veprimin përkatës në vendet
islamike, p.sh. arabe, duhet të keni njohuri të traditës.
Për këta janë karakteristike: veprimi i ngadalshëm, eks-
ponimi i tradicionalizmit islamik, ritet fetare (për disa
mjedise), skepticizmi ndaj kulturës evropiane, mosbesi-
mi në negociator, lidhshmëria e negociatave me levër-
ditë personale e të ngjashme. Këto janë nënkomplekse
të traditës. Thjeshtë, trashëgimi historike. Më të rralla
janë mjediset ku veprohet mbi baza të doktrinës si
kulturë e re e biznesit. Pak më tepër do të ndesheni me
kulturën e përzier, e cila balancon ndërmjet tradicio-
nalizmit islamik dhe doktrinave të perëndimit.
Në Kinë do të ballafaqoheni me traditën e inovuar
të urtisë së vjetër konfuçiane me disa përzierje të men-
dimit të dirigjuar (pankomunist). Në Hong Kong dhe
Tajvan ku po ashtu shumicën e popullatës e përbejnë
kinezët do të ballafaqoheni me një kulturë krejt tjetër,
që nuk i përngjanë tradicionalizmit kinez. Në këto ven-
de veprohet, bisedohet, harrohet e gati asgjë s'është e
qëndrueshme. Pra, as rezultati i negociatave.
Në Ballkan, dikur, tradita ishte udhërrëfyese e për-
caktimeve të taktikës. Për një popull vlente taktika e
be-simit me rezervë. Për tjerët vlente besimi i
parezervë, konkretisht kur ishte besa. Mirëpo, këto
anakronizma historike janë tejkaluar, anipse ende nuk
është ndërtuar doktrina e parimeve të civilizimit më të
përparuar.

57
Teknologjia e taktikës nuk mbështetet vetëm në ko-
dekse të traditës dhe doktrinës. Është një kompleks
tejet i gjerë në të cilin invenca dominon. Mund të
merrni me mend që të gjitha i keni mësuar,
ballafaqoheni me një risi. Përgjigjen duhet ta jepni "në
këmbë". Për këtë duhet ta keni të ushtruar ndjenjën e
urtisë, mendimit të shpejtë, nganjëherë edhe jo aq
fascinues, por të nde-shjes inventive ngjashëm me
lëvizjen e figurave në lo-jen e shahut.
Tipare të vlershme për ndërtues të taktikës janë:
njohja profesioniste e natyrës dhe teknologjisë së pu-
nës, aftësia për të menduar dhe urtia. Përvoja mbi të
gji-tha është dominante. Masa e ngritjes dhe uljes së
zërit, p.sh. gjatë negociatave përkatëse, është pjesë
përbërëse e teknologjisë së komunikimit. Sidoqoftë,
personat e rrëmbyeshëm dhe të plogësht nuk janë të
përshtatshëm për veprime taktike.
PLANI
Prej këtu, në këtë studim, me planin do të ndesheni
edhe disa herë, por në mënyrë të përqendruar vetëm
edhe dy herë dhe atë sipas përmbajtjeve të cilat iu dedi-
kohen qëllimeve si funksion ose zotim: në menaxhment
dhe ndërtimin e biznesit. Në këtë pjesë, plani shqyrto-
het vetëm sa për të shënuar peshën e vlerës që e ka për
çdo aktivitet njerëzor, pastaj për çështjet e biznesit si
aktivitet inicial, duke filluar nga imagjinata e
prokopisë.
Plani është gjysmimagjinatë e gjysmoperaciona-
lizim i të dhënave të shkruara, të tashme dhe të prog-
nozuara, sipas metodave më të thjeshta deri te ato më
të përsosura kualitative dhe kuantitative. Duke përpi-
luar planin me të gjitha komplekset dhe nënkomplek-
set e strategjisë, konceptit e taktikës, mësoni edhe më

58
shumë për veprimtarinë, potencialin personal dhe veço-
ritë e veprimtarisë të cilën do ta ushtroni.
Dallojnë qasjet ndaj përpunimit të planit. Ndërkaq,
metodat dhe mënyrat mund të jenë më ekstensive ose
më intensive, përkatësisht më të përsosura. Njerëzit
prej kohërash kanë planifikuar. Disa edhe qysh herët ia
kanë filluar t'i shkruajnë elementet e planifikuara. I
hasim këto edhe në dokumentet më të vjetra të Egjiptit
dhe mbretërisë së Izraelit rreth shekujve XX,
përkatësisht X p.e.s., pastaj në Bibël dhe Kuran.
Në ecuritë bashkëkohore, plani e ka ruajtur dhe
zgjeruar rëndësinë e vet. Me zhvillimin e metodave të
reja të analizës dhe prognozës, është thjeshtësuar puna
në ndërtimin e planit. Përpunohet në mënyrë më të the-
lluar dhe më të cekët. Ndërmarrësit, disa më shumë e
disa më pak, planit i kushtojnë rëndësinë e merituar.
Planifikojnë në kokën e vet ose bëjnë elaborime ca më
serioze. Në trajtimin e planifikimit në kuadër të me-
naxhmentit si funksion i tij i domosdoshëm, kam për-
shkruar të gjitha veçoritë dhe përmbajtën e këtij si
projekt elementar dhe kërkesë për çdo aktivitet ca më
serioz njerëzor. Ndërsa për ndërtimin e biznesit, kam
trajtuar ato veçori të cilat janë koekzistente me kër-
kesen për shtjellim të punëve të ndërmarrjes.
PROGRAMI
Etapat e fazat iniciale dhe vijuese të veprimtarisë
me të gjitha elaborimet dokumentare dhe lëvizjet e akti-
vitetit për prokopi, parashtrohen në programin konce-
ptual dhe margjinal. Për nga vlera praktike, që të dy
këto lloje të programit në dimensionet e ndryshme,
praktikisht janë të pandashme.

menaxhmenti-dhe-menaxhimi-i-biznesit

menaxhmenti-dhe-menaxhimi-i-biznesit

Recommended

Recommended

More Related Content

Similar to menaxhmenti-dhe-menaxhimi-i-biznesit

Similar to menaxhmenti-dhe-menaxhimi-i-biznesit (18)

menaxhmenti-dhe-menaxhimi-i-biznesit