दादाश्रींनी पाप-पुण्याला समजावताना सांगितले आहे की दुसर्याना सुख दिल्याने आपण पुण्य बांधतो आणि आपल्या वाणीने, कार्याने किंवा वर्तनाने कोणालाही दु:ख दिल्याने आपण पाप बांधतो. पण जर आपण त्या बद्दल प्रतिक्रमण केले तर आपण त्या पापाचे नाश करुन पुण्य बांधतो. To download the book please visit : www.dadabhagwan.org/books-media/books/Marathi/पाप+-+पुण्य/

2. ŒÊŒÊ ÷ªflÊŸ ∑§ÁÕÃ
¬Ê¬-¬Èáÿ
8 7
6 5
◊Í›UUU ªÈ¡⁄UÊÃË ‚¢∑§‹Ÿ — «UÊÚ. ŸËM§’„UŸ •◊ËŸ
•ŸÈflÊŒ — ◊„UÊà◊ʪáÊ

3. ¬˝∑§Ê‡Ê∑§ — üÊË •Á¡Ã ‚Ë. ¬≈U‹
ŒÊŒÊ ÷ªflÊŸ •Ê⁄UÊœŸÊ ≈˛S≈U,
ŒÊŒÊ Œ‡Ê¸Ÿ, z, ◊◊ÃʬÊ∑§¸ ‚Ù‚Êÿ≈UË,
ŸflªÈ¡⁄UÊà ∑§ÊÚ‹¡ëÿÊ ◊ʪU, ©US◊ÊŸ¬È⁄UÊ,
•„U◊ŒÊ’ÊŒ - 380 014, ªÈ¡⁄UÊÃ.
»§ÙŸ - (079) 39830100
© All Rights reserved - Shri Deepakbhai Desai
Trimandir, Simandhar City, Ahmedabad-Kalol Highway,
Adalaj, Dist.-Gandhinagar-382421, Gujarat, India.
No part of this book may be used or reproduced in any manner
whatsoever without written permission from the holder of the copyrights.
¬˝Õ◊ •ÊflÎÁûÊ— 3,000 •ÊÚÄ≈UÙ’⁄U, 2015
÷Êfl ◊ÍÀÿ — “¬⁄U◊ ÁflŸÿ” •ÊÁáÊU
“◊Ë ∑§Ê„UËø ¡ÊáÊà ŸÊ„UË”, „UÊU ÷Êfl!
º˝√ÿ ◊ÍÀÿ — 25 L§¬ÿ
◊Ⱥ˝∑§ — •¢’Ê •Ù»§‚≈U
¬ÊE¸ŸÊÕ øÒê’‚¸U, Ÿ√ÿÊ Á⁄U Êfl¸ ’°∑§ ¡fl›U,
©US◊ÊŸ¬È⁄UÊU, •„U◊ŒÊ’ÊŒ-380 014.
»§ÙŸ — (079) 27542964

5. 4
1. ÷ÙªÃÙ àÿÊøË øÍ∑§
2. ∞«U¡S≈U ∞√„U⁄UË√„U•⁄U
3. ¡ ÉÊ«U‹ ÃÙø ãÿÊÿ
4. ‚¢ÉÊ·¸ ≈UÊ›UÊ
5. ◊Ë ∑§ÙáÊ •Ê„U ?
6. ∑˝§Ùœ
7. Áø¢ÃÊ
8. ¬˝ÁÃ∑˝§◊áÊ
9. ÷ÊflŸÊ ‚ÈœÊ⁄U ¡ã◊Ù¡ã◊
10. •Ê߸-fl«UË‹ •ÊÁáÊ ◊È‹Ê¢øÊ √ÿfl„UÊ⁄U
11. ¬ÁÃ-¬àŸËøÊ ÁŒ√ÿ √ÿfl„UÊ⁄U
12. ∑§◊ʸø ÁflôÊÊŸ
13. ¬Ê¬-¬Èáÿ
1. ôÊÊŸË ¬ÈM§· ∑§Ë ¬„UøÊŸ
2. ‚fl¸ ŒÈ—πÙ¢ ‚ ◊ÈÁÄÃ
3. ∑§◊¸ ∑§Ê Á‚hÊ¢Ã
4. •Êà◊’Ùœ
5. ◊Ò¥ ∑§ıŸ „Í°U ?
6. Ôflø◊ÊŸ ÃËÕZ∑§⁄U üÊË ‚Ë◊¢œ⁄U SflÊ◊Ë
7. ÷ͪÃ ©U‚Ë ∑§Ë ÷Í‹
8. ∞«U¡S≈U ∞fl⁄UË√„Uÿ⁄U
9. ≈U∑§⁄UÊfl ≈UÊÁ‹∞
10. „ÈU•Ê ‚Ù ãÿÊÿ
11. Áø¢ÃÊ
12. ∑˝§Ùœ
13. ¬˝ÁÃ∑˝§◊áÊ
14. ŒÊŒÊ ÷ªflÊŸ ∑§ıŸ ?
15. ¬Ò‚Ù¥ ∑§Ê √ÿfl„UÊ⁄U
16. •¢Ã—∑§⁄UáÊ ∑§Ê SflM§¬
17. ¡ªÃ ∑§ûÊʸ ∑§ıŸ ?
18. ÁòÊ◊¢òÊ
19. ÷ÊflŸÊ ‚ ‚Èœ⁄U ¡ã◊Ù¢¡ã◊
20. ¬˝◊
21. ‚◊¤Ê ‚ ¬˝Êåà ’˝rÊÔøÿ¸
22. ◊ÊÃÊ-Á¬ÃÊ •ı⁄U ’ìÊÙ¥ ∑§Ê √ÿfl„UÊ⁄
23. ŒÊŸ
ŒÊŒÊ ÷ªflÊŸ »§Ê©Uã«U‡ÊŸøË ¬˝∑§ÊÁ‡Êà ¬ÈSÃ∑§
Á„UãŒË
◊⁄UÊΔUË
24. ◊ÊŸfl œ◊¸
25. ‚flÊ-¬⁄UÙ¬∑§Ê⁄U
26. ◊ÎàÿÈ ‚◊ÿ, ¬„U‹ •ı⁄U ¬pÊÃ
27. ÁŸ¡ŒÙ· Œ‡Ê¸Ÿ ‚... ÁŸŒÙ¸·
28. ªÈL§-Á‡Êcÿ
29. ¬ÁÃ-¬àŸË ∑§Ê ÁŒ√ÿ √ÿfl„UÊ⁄U
30. Ä‹‡Ê ⁄UÁ„Uà ¡ËflŸ
31. •Á„¢U‚Ê
32. ‚àÿ-•‚àÿ ∑§ ⁄U„USÿ
33. ø◊à∑§Ê⁄U
34. ¬Ê¬-¬Èáÿ
35. flÊáÊË, √ÿfl„UÊ⁄U ◊¥...
36. ∑§◊¸ ∑§Ê ÁflôÊÊŸ
37. •ÊåÃflÊáÊË - 1
38. •ÊåÃflÊáÊË - 2
39. •ÊåÃflÊáÊË - 3
40. •ÊåÃflÊáÊË - 4
41. •ÊåÃflÊáÊË - 5
42. •ÊåÃflÊáÊË - 6
43. •ÊåÃflÊáÊË - 7
44. •ÊåÃflÊáÊË - 8
45. •ÊåÃflÊáÊË - 13 (¬Íflʸœ¸)
46. ‚◊¤Ê ‚ ¬˝Êåà ’˝rÊÔøÿ¸ (©UûÊ⁄UÊœ¸/¬Íflʸœ¸)
Ä ŒÊŒÊ ÷ªflÊŸ »§Ê©Uã«U‡ÊŸ mÊ⁄U ªÈ¡⁄UÊÃË, Á„UãŒË •ÊÁáÊ ß¢ª˝¡Ë ÷Ê·à ‚ÈhÊ ’⁄Ëø ¬ÈSÃ∑§
¬˝∑§ÊÁ‡Êà ¤ÊÊ‹Ë •Ê„U. fl’‚Êß≈U www.dadabhagwan.org fl⁄U ‚ÈhÊ •Ê¬áÊ„UË
‚ª›UË ¬ÈSÃ∑§ ¬˝Êåà ∑§M§ ‡Ê∑§ÃÊ.
Ä ¬˝àÿ∑§ ◊Á„UãÿÊà Á„UãŒË, ªÈ¡⁄UÊÃË •ÊÁáÊ •¢ª˝¡Ë ÷Ê·à ŒÊŒÊflÊáÊË ◊ª¤ÊËŸ ¬˝∑§ÊÁ‡Êà „UÙà •Ê„U.

6. 5
ŒÊŒÊ ÷ªflÊŸ ∑§ÙáÊ?
¡ÍŸ 1958 ‚¢äÿÊ∑§Ê›UøË •¢ŒÊ¡ ‚„UÊøË fl›U, ‚È⁄Uà S≈U‡ÊŸfl⁄U
•‹Ù≈U ªŒË¸ „UÙÃË. å‹≈U»§Ê◊¸ Ÿ¢’⁄U ÃËŸëÿÊ ⁄UÀflëÿÊ ’Ê∑§Êfl⁄U ’‚‹‹ üÊË.
•¢’Ê‹Ê‹ ◊È›U¡Ë÷Ê߸ ¬≈U‹ L§¬Ë Œ„U◊¢ÁŒ⁄UÊà ŸÒ‚Áª¸∑§ SflM§¬Êà Á∑§àÿ∑§
¡ã◊Ê¢¬Ê‚ÍŸ √ÿÄà „UÙáÿÊ‚ÊΔUË •ÊÃÍ⁄U •‚‹‹ “ŒÊŒÊ ÷ªflÊŸ” ‚¢¬Íáʸ¬áÊ
¬˝ª≈U ¤ÊÊ‹ •ÊÁáÊ ÁŸ‚ªÊ¸Ÿ ‚¡¸Ÿ ∑§‹ •äÿÊà◊Êø •Œ˜÷Íà •Êpÿ¸! ∞∑§Ê
ÃÊ‚Êà ÁflEŒ‡Ê¸Ÿ ‹Ê÷‹! •Ê¬áÊ ∑§ÙáÊ? ÷ªfl¢Ã ∑§ÙáÊ? ¡ª ∑§ÙáÊ øÊ‹flÃ
•Ê„U? ∑§◊¸ ê„UáÊ¡ ∑§Êÿ? ◊ÈÄÃË ∑§‡ÊÊ‹Ê ê„UáÊÃÊÃ? ßàÿÊŒË ¡ªÊÃË‹ ‚fl¸
•ÊäÿÊÁà◊∑§ ¬˝‡ŸÊ¢ø ‚¢¬Íáʸ ÁŸ⁄UÊ∑§⁄UáÊ ∑§‹! •ÊÁáÊ ¡ªÊÃË‹ ‚fl¸ •ÊäÿÊÁà◊∑§
¬˝‡ŸÊ¢øÊ ‚¢¬Íáʸ ©U‹ª«UÊ ¤ÊÊ‹Ê. •‡ÊÊ ¬˝∑§Ê⁄U ÁŸ‚ªÊ¸Ÿ ÁflEÊ‹Ê ¬˝ŒÊŸ ∑§‹
∞∑§ •ÁmÃËÿ, ‚¢¬Íáʸ Œ‡Ê¸Ÿ •ÊÁáÊ sÔÊø ◊Êäÿ◊ ’Ÿ‹ •¢’Ê‹Ê‹ ◊Í›U¡Ë÷Ê߸
¬≈U‹, ¡ „UÙÃU ªÈ¡⁄UÊÃø ø⁄UÙÃ⁄U Á¡ÀsÔÊÃË‹ ÷ÊŒ⁄UáÊ ªÊflø ¬Ê≈UË‹, ∑¢§≈˛UÊÄ≈UøÊ
√ÿfl‚Êÿ ∑§⁄UáÊÊ⁄ •ÊÁáÊU Ã⁄UË„UË ¬Íáʸ flËÃ⁄Uʪ ¬ÈL§·.
àÿÊ¢ŸÊ ôÊÊŸ ¬˝ÊÁåà ¤ÊÊ‹Ë àÿÊø ¬˝◊ÊÊáÊ Ã »§Äà ŒÙŸ ÃÊ‚Êà ßÃ⁄U
◊È◊ÈˇÊÈŸÊ¢ ‚ÈhÊ •Êà◊ôÊÊŸ ¬˝ÊÁåà ∑§M§Ÿ Œà „UÙÃ, àÿÊ¢ëÿÊ Á‚h ¤ÊÊ‹ÀÿÊ
•Œ˜÷Íà ôÊÊŸ ¬˝ÿÙªÊmÊ⁄. àÿÊ‹Ê •∑˝§◊ (∑˝§◊Áfl⁄U„UËÃ) ◊ʪ¸ ê„UáÊÃÊÃ. •∑˝§◊
ê„UáÊ¡ ∑˝§◊ÊÁ‡ÊflÊÿøÊ •ÊÁáÊ ∑˝§◊ ê„UáÊ¡ ¬Êÿ⁄UË ¬Êÿ⁄UËŸ, ∑˝§◊Ê∑˝§◊ÊŸ fl⁄U
ø…UÊÿø! •∑˝§◊ ê„UáÊ¡ Á‹ç≈U ◊ʪ¸! ‡ÊÊÚ≈¸U ∑§≈U!!
Ã Sfl× ¬˝àÿ∑§Ê‹Ê “ŒÊŒÊ ÷ªflÊŸ ∑§ÙáÊ?” sÔÊ’g˜‹øË »§Ù«U ∑§M§Ÿ
ŒÃÊŸÊ ê„UáÊÊÿø ∑§Ë, ““„U ÁŒ‚ÃÊà Ã “ŒÊŒÊ ÷ªflÊŸ” ŸÊ„UËÃ. „U Ã⁄ ∞.∞◊.
¬≈U‹ •Ê„Ã. •Êê„UËUU ôÊʟˬÈL§· •Ê„UÙà •ÊÁáÊ •Êà ¬˝ª≈U ¤ÊÊ‹ •Ê„à Ã
ŒÊŒÊ ÷ªflÊŸ •Ê„UÃ. Ã øıŒ‹Ù∑§ø ŸÊÕ •Ê„UÃ, Ã ÃÈ◊ëÿÊà ¬áÊ •Ê„UÃ,
‚flÊZ◊äÿ •Ê„UÃ! ÃÈ◊ëÿÊà •√ÿÄà L§¬Êà ’‚‹‹ •Ê„Uà •ÊÁáÊ “ßÕ”
‚¢¬Íáʸ¬áÊ √ÿÄà ¤ÊÊ‹‹ •Ê„UÃ! ◊Ë Sfl× ¬⁄U◊E⁄U ŸÊ„UË. ◊ʤÿÊ •Êà ¬˝ª≈U
¤ÊÊ‹‹ “ŒÊŒÊ ÷ªflÊŸ” àÿÊ¢ŸÊ ◊Ë ¬áÊ Ÿ◊S∑§Ê⁄U ∑§⁄UÃÙ.””
√ÿʬÊ⁄UÊà œ◊¸ •‚ÊflÊ ¬⁄¢UÃÈ œ◊ʸà √ÿʬÊ⁄ Ÿ‚ÊflÊ.U sÔÊ Á‚hÊ¢ÃÊŸ Ã
‚¢¬Íáʸ ¡ËflŸ ¡ª‹. àÿÊ¢ŸË ¡ËflŸÊà ∑§œË„UË ∑§ÙáÊÊ∑§«ÍUŸ„UË ¬Ò‚ ÉÊË
ŸÊ„UËÃ, ©U‹≈U Sfl×ëÿÊ √ÿfl‚ÊÿÊÃÍŸ ¤ÊÊ‹ÀÿÊ »§ÊÿlÊÃÍŸ ÷ÄÃÊ¢ŸÊ ÿÊòÊÊ ∑§⁄UflËÃ
•‚Ã.

7. 6
•Êà◊ôÊÊŸ ¬˝ÊÁåÃøË ¬˝àÿˇÊ ‹Ë¥∑§
◊Ë Ã⁄U, ∑§Ê„UË ‹Ù∑§Ê¢ŸÊ¢ ◊ʤÿÊ „UÊÃÍŸ Á‚Áh ¬˝Êåà ∑§M§Ÿ ŒáÊÊ⁄U
•Ê„U. ◊ʤÿÊ Ÿ¢Ã⁄U ∑§ÙáÊË Ã⁄UË ¬ÊÁ„U¡ ∑§Ë ŸÊ„UË! Ÿ¢Ã⁄U ‹Ù∑§Ê¢ŸÊ ◊ʪ¸
(ŒÊπÁfláÊÊ⁄UÊ) „UflÊ ∑§Ë ŸÊ„UË?
- ŒÊŒÊüÊË
¬⁄U◊ ¬ÍÖÿ ŒÊŒÊüÊË¥ŸÊ ¡ ôÊÊŸ ¬˝Êåà ¤ÊÊ‹, Ã •Œ˜÷Èà •Êà◊ôÊÊŸ,
àÿÊ¢ŸË Œ‡Ê-ÁflŒ‡Ê ¬Á⁄U÷˝◊áÊ ∑§M§Ÿ, ŒÈ‚:ÿÊ ‹Ù∑§Ê¢ŸÊ ‚ÈhÊ ŒÙŸ ÃÊ‚ÊÃ
¬˝Êåà ∑§M§Ÿ ÁŒ‹ „UÙUÃ, àÿÊ‹Ê ôÊÊŸÁflÁœ ê„UáÊÃÊÃ. ŒÊŒÊüÊË¥ŸË •Ê¬ÀÿÊ
¡ËflŸ∑§Ê›UÊÃø ¬ÍÖÿ «UÊÚ. ŸËM§’„UŸ •◊ËŸ (ŸËM§◊Ê)ÿÊ¢ŸÊ •Êà◊ôÊÊŸ
ŒáÿÊøË ôÊÊŸÁ‚Áh ¬˝ŒÊŸ ∑§‹Ë „UÙÃË. ŒÊŒÊüÊË¥ëÿÊ Œ„UÁfl‹ÿ ¬pÊØ
ŸËM§◊Ê •ÊÃʬÿZà ◊È◊ÈˇÊÈ¡ŸÊ¢ŸÊ ‚à‚¢ª •ÊÁáÊ •Êà◊ôÊÊŸÊøË ¬˝ÊÁåÃ,
ÁŸÁ◊ûÊ÷ÊflÊŸ ∑§⁄Uà „UÙàÿÊ. àÿÊø’⁄UÙ’⁄U ¬ÍÖÿ ŒË¬∑§÷Ê߸ŸÊ¢„UË ŒÊŒÊüÊË¥ŸË
‚à‚¢ª ∑§⁄UáÿÊøË Á‚Áh ¬˝ŒÊŸ ∑§‹Ë „UÙÃË. ¬ÍÖÿ ŸËM§◊Ê¢ëÿÊ
©U¬ÁSÕÃËÃø àÿÊ¢ëÿÊ •Ê‡ÊËflʸŒÊŸ ¬ÍÖÿ ŒË¬∑§÷Ê߸ Œ‡Ê-ÁflŒ‡ÊÊÃ
Á∑§ÃËÃ⁄UË ÁΔU∑§ÊáÊË ¡Ê™§Ÿ ◊È◊ÈˇÊÈ¢ŸÊ •Êà◊ôÊÊŸ ¬˝ÊÁåà ∑§M§Ÿ Œà „UÙÃ,
¡ ¬ÍÖÿ ŸËM§◊Ê¢ëÿÊ Œ„UÁfl‹ÿ ¬pÊØ •Ê¡ ¬áÊ øÊ‹Í •Ê„U.
sÔÊU •Êà◊ôÊÊŸ ¬˝ÊÁåà Ÿ¢Ã⁄ U„U¡Ê⁄UÙ ◊È◊ÈˇÊÈ ‚¢‚Ê⁄UÊà ⁄UÊ„ÍUŸ, ‚fl¸
¡’Ê’ŒÊ:ÿÊ ‚Ê¢÷Ê›ÍUŸ ‚ÈhÊ ◊ÈÄà ⁄UÊ„ÍUŸ •Êà◊⁄U◊áÊÃøÊ •ŸÈ÷fl ∑§⁄UÃ
•Ê„UÃ.
¬ÈSÃ∑§Êà Á‹Á„‹‹Ë flÊáÊË ◊ÙˇÊÊÕ˸‹Ê ◊ʪ¸ ŒÊπÁfláÿÊëÿÊ „UÃÍŸ
•àÿ¢Ã ©U¬ÿÙªË Á‚h ¤ÊÊ‹Ë •Ê„U. ¬⁄¢UÃÈ ◊ÙˇÊ ¬˝ÊÁåÂÊΔUË •Êà◊ôÊÊŸ
¬˝Êåà ∑§⁄UáÊ ¡L§⁄UË •Ê„U. •∑˝§◊ ◊ʪ¸ mÊ⁄UÊ •Êà◊ôÊÊŸÊøË ¬˝ÊÁåà •Ê¡
¬áÊ øÊ‹Í •Ê„U. àÿÊ‚ÊΔUË ¬˝àÿˇÊ •Êà◊ôÊÊŸË‹Ê ÷≈ÍUŸ •Êà◊ôÊÊŸÊøË ¬˝ÊÁåÃ
∑§⁄U‹ Ã√„UÊø „U ‡ÊÄÿ •Ê„U. ¬˝ÖflÁ‹Ã ÁŒflÊø ŒÈ‚⁄UÊ ÁŒflÊ ¬˝ÖflÁ‹Ã
∑§M§ ‡Ê∑§ÃÙ.

8. 7
ÁŸflŒŸ
¬⁄U◊ ¬ÍÖÿ “ŒÊŒÊ ÷ªflÊŸ” ÿÊ¢ëÿÊ ¬˝‡ŸÙûÊ⁄UË ‚ÃÔ˜‚¢ªÊà ÁfløÊ⁄U‹ÀÿÊ
¬˝‡ŸÊ¢ø ©UûÊ⁄U ŒÃÊŸÊ àÿÊ¢ëÿÊ üÊË◊ÈπÊÃÍŸ •äÿÊû◊ •ÊÁáÊ √ÿfl„UÊ⁄U ôÊÊŸÊ‚¢’¢œË
¡Ë flÊáÊË ÁŸÉÊÊ‹Ë, ÃË ⁄U∑§ÊÚ«¸U ∑§M§Ÿ, ‚¢∑§‹Ÿ fl ‚¢¬ÊŒŸ ∑§M§Ÿ ¬ÈSÃ∑§Ê¢ëÿÊ
L§¬Êà ¬˝∑§ÊÁ‡Êà ∑§‹Ë ¡Êà •Ê„U. àÿÊø ‚ÊˇÊÊà ‚⁄USflÃËø •ŒÔ˜÷Íà ‚¢∑§‹Ÿ
±ÿÊ ¬ÈSÃ∑§Êà ¤ÊÊ‹ •Ê„U, ¡ •Êê„UÊ ‚flÊZ‚ÊΔUË fl⁄UŒÊŸL§¬ ΔU⁄U‹.
¬˝SÃÈà •ŸÈflÊŒÊøË flÊÄÿ⁄UøŸÊ ◊⁄UÊΔUË √ÿÊ∑§⁄UáÊÊëÿÊ ◊ʬŒá«UÊ fl⁄U
∑§ŒÊÁøà π⁄UË ŸÊ„UË ΔU⁄UáÊÊ⁄U ¬⁄¢UÃÈ ŒÊŒÊüÊË¥øË ªÈ¡⁄UÊÃË flÊáÊËø ‡Ê錇ʗ ◊⁄UÊΔUË
•ŸÈflÊŒ ∑§⁄UáÿÊøÊ ¬˝ÿàŸ ∑§‹‹Ê •Ê„U, ∑§Ë ¡áÊ ∑§L§Ÿ flÊø∑§Ê¢ŸÊ •‚Ê
•ŸÈ÷fl √„UÊflÊ ∑§Ë ŒÊŒÊ¡Ë¥øËø flÊáÊË ∞∑§‹Ë ¡Êà •Ê„U. ¬áÊ Ã⁄UË‚ÈhÊ
ŒÊŒÊüÊË¥ëÿÊ •Êà◊ôÊÊŸÊø •øÍ∑§ •Ê‡Êÿ, ¡‚ •Ê„U Â Ã⁄U ÃÈê„UÊ‹Ê ªÈ¡⁄UÊÃË
÷Ê·Ãø •flªÃ „UÙ߸‹. ÖÿÊ¢ŸÊ ôÊÊŸÊøÊ ª„UŸ •Õ¸ ‚◊¡ÍŸ ÉÿÊÿøÊ •‚‹U,
ôÊÊŸÊøÊ π⁄UÊ ◊◊¸ ¡ÊáÊÊÿøÊ •‚‹, àÿÊ¢ŸË ±ÿÊ „UÃÍŸ ªÈ¡⁄UÊÃË ÷Ê·Ê Á‡Ê∑§ÊflË
•‚Ê •Ê◊øÊ •ŸÈ⁄UÙœ •Ê„U.
•ŸÈflʌʂ¢’¢œË ©UáÊËflÊ¢‚ÊΔUË •Ê¬‹ ˇÊ◊ʬ˝ÊÕ˸ •Ê„ÙÃ.
flÊø∑§Ê¢ŸÊ...
 sÔÊ ¬ÈSÃ∑§ÊÃË‹ ◊ÈÁº˝Ã ¬ÊΔK‚Ê◊ª˝Ë ◊Í›U× “∑§◊¸ŸÈ ÁflôÊÊŸ” ÿÊ
ªÈ¡⁄UÊÃË ¬ÈSÃ∑§Êø ◊⁄UÊΔUË •ŸÈflÊŒU •Ê„U.
 Á¡Õ Á¡Õ “ø¢ŒÈ÷Ê™§” sÔÊ ŸÊflÊøÊ ©UÀ‹π ∑§‹Ê •Ê„U, ÁÃÕ ÁÃÕ
flÊø∑§Ê¢ŸË Sfl×ø ŸÊfl ‚◊¡ÍŸ flÊøŸ ∑§⁄UÊfl.
 ¬ÈSÃ∑§ÊÃË‹ ∑§ÙáÊÃË„UË ªÙc≈U ¡⁄U ÃÈê„UÊ‹Ê ‚◊¡‹Ë ŸÊ„UË, Ã⁄U
¬˝àÿˇÊ ‚à‚¢ªÊà ÿflÍŸ àÿÊø ‚◊ʜʟ Á◊›UflÊfl •‡ÊË Ÿ◊˝ ÁflŸ¢ÃË.
 ŒÊŒÊüÊË¥ëÿÊ üÊË ◊ÈπÊÃÍà ÁŸÉÊÊ‹‹ ∑§Ê„UË ªÈ¡⁄UÊÃË ‡ÊéŒ ¡‚ ëÿÊ Ã‚
“ß≈UÊÁ‹Ä‚” ◊äÿ ΔUfl‹ •Ê„UÃ, ∑§Ê⁄UáÊ àÿÊ ‡ÊéŒÊ¢‚ÊΔUË ◊⁄UÊΔUË◊äÿ
Âø ∑§ÙáÊÃ„UË ‡ÊéŒ ©U¬‹éœ ŸÊ„UËà ∑§Ë ÖÿÊ◊È›U àÿÊøÊ •Õ¸
¬Íáʸ¬áÊ ‚◊¡ÃÊ ÿ߸‹. ¬áÊ Ã⁄UË„UË àÿÊ ‡ÊéŒÊø ‚◊ŸÊÕË ‡ÊéŒ ()
∑¢§‚Êà Á‹Á„U‹‹ •Ê„UÃ.

9. 8
‚¢¬ÊŒ∑§Ëÿ
•Ê¬ÀÿÊ ÷Ê⁄UÃÊà ¬Ê¬-¬ÈáÿÊøË ‚◊¡ ◊È‹Ê‹Ê àÿÊëÿÊ ’Ê‹¬áÊʬʂ͟ø
ÁŒ‹Ë ¡ÊÃ. ¿UÙ≈UÊ ◊È‹ªÊ ∞ÅÊÊlÊ ¡Ëfl¡¢ÃÍ‹Ê ◊Ê⁄Uà •‚‹, Ã⁄U •Ê߸ ¬≈U∑§Ÿ
àÿÊëÿÊ „UÊÃÊfl⁄ U◊Ê⁄UÃ •ÊÁáÊ ⁄UʪÊflÍŸ ‚Ê¢ªÃ ∑§Ë, “◊Ê⁄UÊÿø ŸÊ„UË, ¬Ê¬
‹Êª‹!” ’Ê‹¬áÊʬʂ͟ø ◊È‹Ê¢ŸÊ ∞∑§Êÿ‹Ê Á◊›UÃ ∑§Ë, øÈ∑§Ëø ∑§‹ Ã⁄U
¬Ê¬ ‹Êª‹, •‚ ŸÊ„UË ∑§⁄UÊÿø. ’:ÿÊø fl›UÊ ◊ŸÈcÿÊ‹Ê ŒÈ—ÅÊ ÿÃ, Ã√„UÊ
ÃÙ ⁄U«UÃÙ, ê„UáÊÃÙ ◊ʤÿÊ ∑§ÙáÊàÿÊ ¡ã◊ÊëÿÊ ¬Ê¬ÊøË Á‡ÊˇÊÊ ÷٪à •Ê„U.
øÊ¢ª‹ ¤ÊÊ‹ Ã⁄ Uê„UáÊÃÊÃ, “¬Èáÿ‡ÊÊ‹Ë •Ê„U.” •‡Êʬ˝∑§Ê⁄U ¬Ê¬-¬Èáÿ ‡ÊéŒÊøÊ
•Ê¬ÀÿÊ √ÿfl„UÊ⁄UÊà ’Ù‹ÃÊ¢ŸÊ ‚Ãà ©U¬ÿÙª „UÙà •‚ÃÙ.
÷Ê⁄UÃÊÃø ∑§Êÿ Ã⁄U ÁflEÊÃË‹ ‚fl¸ ‹Ù∑§ ¬Èáÿ-¬Ê¬ÊøÊ
SflË∑§Ê⁄ U∑§⁄UÃÊà •ÊÁáÊ àÿÊëÿÊÃÍŸ ∑§‡Êʬ˝∑§Ê⁄U U‚È≈ÍU ‡Ê∑§ÃÙ, àÿÊø ©U¬Êÿ„UË
‚Ê¢ÁªÃ‹ •Ê„UÃ.
¬⁄¢UÃÈ ¬Èáÿ-¬Ê¬ÊøË ÿÕÊÕ¸ √ÿÊÅÿÊ ∑§Êÿ •Ê„? ÿÕÊÕ¸ ‚◊¡ ∑§Êÿ
•Ê„? ¬Ífl¸¡ã◊, „UÊ ¡ã◊ •ÊÁáÊ ¬È…UË‹ ¡ã◊Ê‚Ù’Ã ¬Ê¬-¬ÈáÿÊøÊ ∑§Êÿ
‚¢’¢œ •Ê„? ¡ËflŸ √ÿfl„UÊ⁄UÊà ¬Ê¬-¬ÈáÿÊø »§›U ∑§‡Êʬ˝∑§Ê⁄U ÷ÙªÊfl
‹ÊªÃÊÃ? ¬Èáÿ •ÊÁáÊ ¬Ê¬Êø ¬˝∑§Ê⁄U ∑§‚ •‚ÃÊÃ? ÃÕÍŸ Õ≈U ◊ÙˇÊ◊ʪʸÃ
¬Ê¬-¬ÈáÿÊøË ©U¬ÿÙÁªÃÊ ∑§Êÿ •Ê„U? ◊ÙˇÊ¬˝ÊåÃË‚ÊΔUË ¬Ê¬-¬Èáÿ ŒÙã„UË¥øË
•Êfl‡ÿ∑§ÃÊ •Ê„U, ∑§Ë ◊ª ŒÙã„UË¥¬Ê‚ÍŸ ◊ÈÄà √„UÊfl ‹Êª‹?
¬Èáÿ-¬Ê¬ÊëÿÊ ßÃÄÿÊ ‚Ê:ÿÊ ªÙc≈UË ∞∑§Êÿ‹Ê Á◊›UÃÊà ∑§Ë, àÿÊÃ
ÅÊ⁄U ∑§Êÿ •Ê„U? sÔÊø ‚◊ʜʟ ∑ȧΔÍUŸ Á◊›U‹? ¬Ê¬-¬ÈáÿÊøË ÿÕÊÕ¸ ‚◊¡
Ÿ‚ÀÿÊ◊È› UÅÊͬ ¬˝‡Ÿ ©U÷ ⁄UÊ„UÃÊÃ. ¬Èáÿ •ÊÁáÊ ¬Ê¬ÊøË √ÿÊÅÿÊ ∑ȧΔU„UË
ÁÄ‹•⁄U∑§≈ U•ÊÁáÊ ‡ÊÊÚ≈¸U∑§≈U (S¬c≈ U•ÊÁáÊ ‚¢ÁˇÊåÃ) ◊äÿ ’ÉÊÊÿ‹Ê Á◊›Ã
ŸÊ„UË. ê„UáÊÍŸ ¬Èáÿ-¬Ê¬ÊëÿÊ flªflª˚ÿÊ √ÿÊÅÿÊ ‚Ê◊Êãÿ ◊ÊáÊ‚Ê‹Ê ªÙ¥œ›ÍUŸ
≈UÊ∑§ÃÊà •ÊÁáÊ ‡Êfl≈UË ¬Èáÿ ∑§⁄UáÊ •ÊÁáÊ ¬Ê¬ ∑§⁄Uáÿʬʂ͟ ÕÊ¢’áÊ •‚
Ã⁄U ÉÊ«UÃø ŸÊ„UË.
¬⁄U◊ ¬ÍÖÿ ŒÊŒÊüÊË¥ŸË ÃË √ÿÊÅÿÊ ÅÊͬø ‚⁄U›U, ‚ÊäÿÊ •ÊÁáÊ ‚È¢Œ⁄U
¬hÃËŸ ‚Ê¢ÁªÃ‹Ë •Ê„ U∑§Ë, “ŒÈ‚:ÿÊ¢ŸÊ ‚ÈÅÊ ÁŒÀÿÊŸ ¬Èáÿ ’Ê¢œ‹ ¡ÊÃ

10. 9
•ÊÁáÊ ŒÈ‚:ÿÊ¢ŸÊ ŒÈ—ÅÊ ÁŒÀÿÊŸ ¬Ê¬ ’Ê¢œ‹ ¡ÊÃ.” •ÊÃÊ ßÃ∑§Ëø ¡ÊªÎÃË
¡⁄U ¬Íáʸ ÁŒfl‚ ΔUfl‹Ë Ã⁄U àÿÊÃø ‚¢¬Íáʸ œ◊¸ ‚Ê◊Êfl‹Ê •ÊÁáÊ •œ◊¸
‚Í≈U‹Ê.
•ÊÁáÊ øÈ∑ͧŸ„UË ∑§ÙáÊÊ‹Ê ŒÈ—ÅÊ ÁŒ‹ ª‹ Ã⁄U àÿÊø ‹ªøø
¬˝ÁÃ∑˝§◊áÊ ∑§M§Ÿ ÉÿÊ. ¬˝ÁÃ∑˝§◊áÊ ê„UáÊ¡ ÖÿÊ √ÿÄÃË‹Ê flÊáÊËŸ, fløŸÊŸ
•ÕflÊ ◊ŸÊŸ„UË ŒÈ—ÅÊ ÁŒ‹ •‚‹ Ã⁄ U‹ªøø àÿÊ √ÿÄÃËëÿÊ •ÊÃË‹
Áfl⁄UÊ¡◊ÊŸ •Êà◊Ê, ‡ÊÈhÊàêÿÊ¡fl›U ◊Ê»§Ë ◊ʪÊflË, NUŒÿʬʂ͟ ¬pÊÃʬ
√„UÊÿ‹Ê „UflÊ •ÊÁáÊ ¬⁄Uà •‚ ∑§⁄UáÊÊ⁄ UŸÊ„UË, •‚Ê ŒÎ…U ÁŸpÿ ∑§⁄UÊÿ‹Ê
¬ÊÁ„U¡. ßÃ∑§ø, ’‚. •ÊÁáÊ Ã„UË ◊ŸÊÃø, ¬⁄¢UÃÈ ◊ŸÊ¬Ê‚ÍŸ ∑§⁄UÊ, Ã⁄Uø
àÿÊø ∞ĤÊÚ≈U (ÿÕÊÕ¸) »§›U Á◊›U‹.
¬⁄U◊ ¬ÍÖÿ ŒÊŒÊüÊË ê„UáÊÃÊÃ, “¡ËflŸ ¬Èáÿ •ÊÁáÊ ¬Ê¬ÊëÿÊ ©UŒÿÊŸÈ‚Ê⁄
UøÊ‹Ã, ŒÈ‚⁄UÊ ∑§ÙáÊË øÊ‹fláÊÊ⁄UÊ ŸÊ„UË. Ã√„UÊ ◊ª, ∑ȧΔU ∑§ÙáÊÊ‹Ê ŒÙ·
Á∑¢§flÊ ‡ÊÊ’Ê‚∑§Ë lÊÿøË ⁄UÊÁ„U‹Ë? ê„UáÊÍŸ ¬Ê¬ÊøÊ ©UŒÿ •‚‹ Ã√„UÊ
•Áœ∑§ ¬˝ÿàŸ Ÿ ∑§⁄UÃÊ ‡Êʢà ’‚ÍŸ ⁄U„UÊ •ÊÁáÊ •ÊàêÿÊø ∑§⁄U. ¬Èáÿ ¡√„UÊ
»§›U ŒáÿÊ‚ÊΔUË ‚◊Ù⁄ Uÿà •‚‹ Ã⁄ U‡Ê∑§«UÙ ¬˝ÿàŸ ∑§‡ÊÊ‚ÊΔUË? •ÊÁáÊ
¬Èáÿ ¡√„UÊ »§›U ŒáÿÊ‚ÊΔUË ‚ã◊ÈÅÊ Ÿ‚‹ Ã⁄U ‡Ê∑§«UÙ ¬˝ÿàŸ ∑§‡ÊÊ‚ÊΔUË?
ê„UáÊÍŸ ÃÈ œ◊¸ ∑§⁄U.
¬Èáÿ-¬Ê¬Ê‚¢’¢œË ‚Ê◊Êãÿ ¬˝‡ŸÊ¢¬Ê‚ÍŸ Ã ‚Èˇ◊ÊÃ˂͡◊ ¬˝‡ŸÊ¢øË„UË
ÁÃÃ∑§Ëø ‚⁄U›U, ‚¢ÁˇÊåà •ÊÁáÊ ¬Íáʸ ‚◊ʜʟ∑§Ê⁄U∑§ ©UûÊ⁄U ÿÕ Á◊›UÃÊÃ, ¬⁄U◊
¬ÍÖÿ ŒÊŒÊüÊË¥ëÿÊ •Ê¬ÀÿÊ Œ‡ÊË ‡ÊÒ‹Ë◊äÿ! ◊ÙˇÊ¬˝ÊåÃË‚ÊΔUË ¬ÈáÿÊøË
•Êfl‡ÿ∑§ÃÊ •Ê„U ∑§Ê? ¡⁄U •Êfl‡ÿ∑§ÃÊ •‚‹ Ã⁄ U∑§ÙáÊÃ •ÊÁáÊ ∑§‚
¬Èáÿ ¬ÊÁ„U¡?
¬Èáÿ Ã⁄U ¬ÊÁ„U¡ø ¬⁄¢UÃÈ ¬ÈáÿÊŸÈ’¢œË ¬Èáÿ ¬ÊÁ„U¡. ßÃ∑§ø ŸÊ„UË, Ã⁄U
◊ÙˇÊÊëÿÊ „UÃÍ‚Á„Uà ¬Èáÿ ’Ê¢œ‹‹ ¬ÊÁ„U¡. ÖÿÊ◊È›U àÿÊ ¬ÈáÿÊëÿÊ »§›USflM§¬
◊ÙˇÊ ¬˝ÊåÃËøË ‚fl¸ ‚ÊœŸ •ÊÁáÊ •¢ÁÃ◊ ‚ÊœŸ •Õʸà •Êà◊ôÊÊŸË ÷≈UÃË‹.
©U¬⁄Uʢà ¬ÈáÿÊŸÈ’¢œË ¬Èáÿ ◊ÙˇÊÊëÿÊ „UÃÍ‚ÊΔUË •‚‹ Ã⁄U àÿÊø’⁄UÙ’⁄U (v)
∑˝§Ùœ-◊ÊŸ-◊ÊÿÊ-‹Ù÷ ∑§◊Ë ¤ÊÊ‹‹ ¬ÊÁ„U¡, •Õʸà ∑§·Êÿ ◊¢Œ ¤ÊÊ‹‹
¬ÊÁ„U¡. (w) Sflסfl› U¡ •Ê„ UÃ ŒÈ‚:ÿÊ¢‚ÊΔUË ‹Í≈UflÍŸ ≈UÊ∑§Êÿø •ÊÁáÊ

11. 10
(x) ¬˝àÿ∑§ Á∑˝§ÿ◊ʪ ∑§Ê„UË Á◊›UfláÿÊøË ßë¿UUÊ Ÿ‚‹ Ã⁄Uø Ã ¬Èáÿ
◊ÙˇÊÊ‚ÊΔUË ∑§Ê◊Ë ÿ߸‹. •ãÿÕÊ ŒÈ‚⁄U ¬Èáÿ Ã⁄U ÷ıÁÃ∑§ ‚ÈÅÊ Œ™§Ÿ
’»§Ê¸‚Ê⁄UÅÊ ÁflÛUÃÊÃ.
•‡ÊË ¬Ê¬-¬ÈáÿÊøË ÿÕÊÕ¸ ‚◊¡ Ã⁄ UôÊÊŸË ¬ÈL§·Ê¢∑§«ÍUŸø ‚à‚¢ª
¬˝‡ŸÙûÊ⁄UË mÊ⁄ U¬˝Êåà ¤ÊÊ‹‹Ë •Ê„U, ÖÿÊøË ¬˝SÃÈÃË ÿÊ ‚¢∑§‹ŸÊà ∑§‹Ë •Ê„U.
- «UÊÚ. ŸËL§’„UŸ •◊ËŸ ø ¡ÿ ‚ÁëøŒÊŸ¢Œ.

12. 1
¬Ê¬-¬Èáÿ
¬Ê¬-¬ÈáÿÊøË ∑ȧΔU„UË Á◊›UáÊÊ⁄ UŸÊ„UË •‡ÊË √ÿÊÅÿÊ!
¬˝‡Ÿ∑§Ãʸ — ¬Ê¬ •ÊÁáÊ ¬Èáÿ „ U∑§Êÿ •Ê„U?
ŒÊŒÊüÊË — ¬Ê¬ •ÊÁáÊ ¬Èáÿ ÿÊøÊ •Õ¸ ∑§Êÿ •Ê„U? ∑§Êÿ ∑§‹ Ã⁄U
¬Èáÿ „UÙ߸‹? ¬Èáÿ-¬Ê¬Êø ©Uà¬ÊŒŸ ∑ȧΔÍUŸ „UÙÃ? Ã√„UÊ ê„UáÊÃÊÃ, “„U ¡ª
¡‚ •Ê„ UÂ ‹Ù∑§Ê¢ŸË ¡ÊáÊ‹ ŸÊ„UË, ê„UáÊÍŸ Sfl×‹Ê ¡‚ ΔUË∑§ flÊ≈U‹
Â flʪÃÊÃ. •Õʸà ∑§ÙáÊÊ ¡ËflÊ‹Ê ◊Ê⁄UÃÊÃ, ∑§ÙáÊÊ‹Ê ŒÈ—ÅÊ ŒÃÊÃ, ∑§ÙáÊÊ‹Ê
òÊÊ‚ ŒÃÊÃ.”
∑§ÙáÊàÿÊ„UË ¡Ëfl◊ÊòÊÊ‹Ê ∑ȧΔUÀÿÊ„UË ¬˝∑§Ê⁄U òÊÊ‚ ¬Ù„UÙøfláÊ Á∑¢§flÊ
ŒÈ—ÅÊ ŒáÊ, sÔÊëÿÊŸ ¬Ê¬ ’Ê¢œ‹ ¡ÊÃ ∑§Ê⁄UáÊ ∑§Ë, ªÊÚ«U ß¡ ߟ ∞√„U⁄UË
Á∑˝§ÿø⁄ UflŒ⁄ UÁflÁ¡’‹ •Ù⁄ UßÁãflÁ¡’‹ («UÙ˚ÿÊ¢ŸË ÁŒ‚áÊÊ:ÿÊ •ÕflÊ Ÿ
ÁŒ‚áÊÊ:ÿÊ ¬˝àÿ∑§ ¡Ëfl◊ÊòÊÊà ÷ªfl¢Ã •Ê„U.) ÿÊ ¡ªÊÃË‹ ‹Ù∑§, ¬˝àÿ∑§
¡Ëfl◊ÊòÊ ÷ªfl¢Ã SflM§¬ø •Ê„U. „UË ¤ÊÊ«U •Ê„Uà àÿÊÄUË ¡Ëfl •Ê„U. •‚
Ã⁄U ‹Ù∑§ ÃÙ¥«UÊŸ ’Ù‹ÃÊà ÅÊ⁄U ∑§Ë, ‚ª˚ÿÊ¢◊äÿ ÷ªfl¢Ã •Ê„U, ¬áÊ ÅÊ⁄UÙÅÊ⁄
UàÿÊëÿÊ üÊhà Ÿ‚Ã. ê„UáÊÍŸ ¤ÊÊ« U∑§Ê¬ÃÊÃ, •‚ø ÁflŸÊ∑§Ê⁄UáÊ ÃÙ«UÃ
⁄UÊ„UÃÊÃ, ê„UáÊÍŸ ‚ª›U ŸÈ∑§‚ÊŸ ∑§⁄UÃÊÃ. ¡Ëfl◊ÊòÊÊ‹Ê ∑§ÙáÊÃ„UË ŸÈ∑§‚ÊŸ
¬Ù„UÙøfláÊ, àÿÊŸ ¬Ê¬ ’Ê¢œ‹ ¡ÊÃ •ÊÁáÊ ∑§ÙáÊàÿÊ„UË ¡ËflÊ‹Ê ∑§ÙáÊÃ„UË ‚ÈÅÊ
ŒáÊ, àÿÊŸ ¬Èáÿ ’Ê¢œ‹ ¡ÊÃ. ÃÈê„UË ’ʪ◊äÿ ¬ÊáÊË Á‡Ê¢¬«UÃÊ Ã√„UÊ ¡ËflÊ¢ŸÊ
‚ÈÅÊ Á◊›UÃ ∑§Ë ŒÈ—ÅÊ? ê„UáÊ¡ „U ‚ÈÅÊ ŒÃÙ, àÿÊŸ ¬Èáÿ ’Ê¢œ‹ ¡ÊÃ. ’‚,
ßÃ∑§ø ‚◊¡Êÿø •Ê„U.
‚¢¬Íáʸ ¡ªÊÃË‹ ¡ œ◊¸ •Ê„UÃ, àÿÊ¢ŸÊ ¡⁄ U‚Ê⁄U M§¬ÊŸ ‚Ê¢ªÊÿø
•‚‹ Ã⁄ U∞∑§ø ªÙc≈ U‚flÊZŸÊ ‚◊¡ÊflÃÙ ∑§Ë, ¡⁄U •Ê¬áÊÊ‚ ‚ÈÅÊ „Ufl

13. 2 ¬Ê¬-¬Èáÿ
•‚‹ Ã⁄ UŒÈ‚:ÿÊ ¡ËflÊ¢ŸÊ ‚ÈÅÊ Œ˜ÔÿÊ •ÊÁáÊ ŒÈ—ÅÊ ¬ÊÁ„U¡ •‚‹ Ã⁄ UŒÈ—ÅÊ
ŒÿÊ. ¡ •ŸÈ∑ͧ‹ flÊ≈U‹ Ã ∑§⁄UÊ, sÔÊø ŸÊfl ¬Èáÿ •ÊÁáÊ ¬Ê¬. ‚ÈÅÊ ¬ÊÁ„U¡
Ã⁄U ‚ÈÅÊ lÊ, àÿÊŸ ∑˝§«UË≈U ¡◊Ê „UÙ߸‹ •ÊÁáÊ ŒÈ—ÅÊ ¬ÊÁ„U¡ Ã⁄ UŒÈ—ÅÊ lÊ,
àÿÊŸ «UÁ’≈U ¡◊Ê „UÙ߸‹. àÿÊø »§›U ÃÈê„UÊ‹Ê øÊÅÊÊfl ‹Êª‹.
øÊ¢ª‹ flÊ߸≈U, ¬Ê¬-¬ÈáÿÊëÿÊ •ÊœÊ⁄UÊfl⁄U!
∑§œË-∑§œË øÊ¢ª‹ ‚¢ÿÙª ÿÃÊà ∑§Ê?
¬˝‡Ÿ∑§Ãʸ — øÊ¢ª‹ ¬áÊ ÿÃÊÃ.
ŒÊŒÊüÊË — ÿÊ øÊ¢ªÀÿÊ •ÊÁáÊ flÊ߸≈U ‚¢ÿ٪ʢŸÊ ∑§ÙáÊ ¬ÊΔUflà •‚‹?
•Ê¬ÀÿÊø ¬Èáÿ •ÊÁáÊ ¬Ê¬ÊëÿÊ •ÊœÊ⁄UÊfl⁄ U‚¢ÿÙª ÿ™§Ÿ Á◊›UÃÊÃ. •‚
•Ê„ U∑§Ë, ÿÊ ¡ªÊ‹Ê øÊ‹fláÊÊ⁄UÊ ∑§ÙáÊË ŸÊ„UË. ¡⁄U ∑§ÙáÊË øÊ‹fláÊÊ⁄UÊ •‚ÃÊ
Ã⁄ U¬Ê¬-¬ÈáÿÊøË ª⁄U¡ø Ÿ√„UÃË.
¬˝‡Ÿ∑§Ãʸ — ÿÊ ¡ªÊ‹Ê øÊ‹fláÊÊ⁄UÊ ∑§ÙáÊ •Ê„U?
ŒÊŒÊüÊË — ¬Èáÿ •ÊÁáÊ ¬Ê¬Êø ¬Á⁄UáÊÊ◊. ¬Èáÿ •ÊÁáÊ ¬Ê¬ÊëÿÊ
¬Á⁄UáÊÊ◊ÊŸ „ U¡ª øÊ‹Ã •Ê„U. ∑§ÙáÊË ÷ªfl¢Ã øÊ‹flà ŸÊ„UË. ∑§ÙáÊË ÿÊÃ
„USÃˇÊ¬ ∑§⁄Uà ŸÊ„UË.
¬Èáÿ ¬˝ÊåÃËëÿÊ ¬Êÿ:ÿÊ!
¬˝‡Ÿ∑§Ãʸ — •ÊÃÊ ¬Èáÿ •Ÿ∑§ ¬˝∑§Ê⁄UøË •Ê„UÃ, Ã⁄U ∑§ÙáÊ-∑§ÙáÊàÿÊ
¬˝∑§Ê⁄Uø ∑§Êÿ¸ ∑§‹ Ã⁄U ¬Èáÿ ê„U≈U‹ ¡Ê߸‹ •ÊÁáÊ ¬Ê¬ ê„U≈U‹ ¡Ê߸‹?
ŒÊŒÊüÊË — ¡Ëfl◊ÊòÊÊ‹Ê ‚ÈÅÊ ŒáÊ, àÿÊà »§S≈¸U ¬˝»§⁄Uã‚ (¬˝Õ◊
◊„Uàfl) ◊ŸÈcÿ. ◊ŸÈcÿÊø ¤ÊÊ‹ ∑§Ë ŒÈ‚⁄UÊ ¬˝»§⁄Uã‚ ¬¢øÁº˝ÿ ¡Ëfl. ÁÂ:ÿÊ
¬˝»§⁄Uã‚◊äÿ øÊ⁄ UߢÁº˝ÿ, ÃËŸ ߢÁº˝ÿ, ŒÙŸ ߢÁº˝ÿ, ∞∑§ ߢÁº˝ÿ •‡ÊÊ ¬˝∑§Ê⁄U
àÿÊ¢ŸÊ ‚ÈÅÊ ŒáÊ, ±ÿÊ ◊È›Uø ¬Èáÿ ’Ê¢œ‹ ¡ÊÃ •ÊÁáÊ àÿÊ¢ŸÊ ŒÈ—ÅÊ ÁŒÀÿÊŸ
¬Ê¬ ’Ê¢œ‹ ¡ÊÃ.
¬˝‡Ÿ∑§Ãʸ — ÷ıÁÃ∑§ ‚ÈÅÊ¢ Á◊›UÃÊÃ, àÿÊ¢ŸË ∑§‡ÊÊ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§◊¸ ∑§‹
•‚ÃË‹ Ã√„UÊ Ã Á◊›UÃÊÃ?

14. ¬Ê¬-¬Èáÿ 3
ŒÊŒÊüÊË — ¡⁄U ∑§ÙáÊË ŒÈ—ÅÊË •‚‹ Ã⁄U àÿÊ‹Ê ‚ÈÅÊ ÁŒÀÿÊŸ ¬Èáÿ
Á◊›UÃ •ÊÁáÊ ¬Á⁄UáÊÊ◊Ë Ã‚ ‚ÈÅÊ •Ê¬ÀÿÊ‹Ê„UË Á◊›UÃ. ∑§ÙáÊÊ‹Ê ŒÈ—ÅÊ ÁŒ‹
Ã⁄U •Ê¬ÀÿÊ‹Ê ŒÈ—ÅÊ Á◊›UÃ. ÃÈê„UÊ‹Ê ¡ •Êfl«UÃ Ã Œà ¡Ê.
ŒÙŸ ¬˝∑§Ê⁄UøË ¬Èáÿ. ∞∑§Ê ¬ÈáÿÊŸ ÷ıÁÃ∑§ ‚ÈÅÊ Á◊›UÃ •ÊÁáÊ ŒÈ‚⁄U
∞∑§ •‡ÊÊ ¬˝∑§Ê⁄Uø ¬Èáÿ •Ê„U ∑§Ë, ¡ •Ê¬ÀÿÊ‹Ê “‚ìÊË •Ê¤Êʌ˔ ¬˝ÊåÃ
∑§⁄UflÃ.
Ã ŒÙã„UË ◊ÊŸ‹ ¡ÊÃÊà ∑§◊¸ø!
¬˝‡Ÿ∑§Ãʸ — ¬Ê¬ •ÊÁáÊ ∑§◊¸ ŒÙã„UË ∞∑§ø •Ê„UÃ, ∑§Ë flª›U?
ŒÊŒÊüÊË — ¬Èáÿ •ÊÁáÊ ¬Ê¬ ŒÙã„UË„UË ∑§◊¸ø ê„U≈U‹Ë ¡ÊÃÊÃ. ¬⁄¢UÃÈ
¬ÈáÿÊø ∑§◊¸ øÊflà ŸÊ„UË •ÊÁáÊ ¬Ê¬Êø ∑§◊¸ •Ê¬ÀÿÊ œÊ⁄UáÊŸÈ‚Ê⁄U ÉÊ«ÍU ŒÃ
ŸÊ„UË •ÊÁáÊ øÊflÃ. (òÊÊ‚ ŒÃÊÃ.)
¡Ù¬ÿZà •‡ÊË ◊ÊãÿÃÊ •Ê„ U∑§Ë, “◊Ë ø¢ŒÈ‹Ê‹ •Ê„U” (flÊø∑§Ê¢ŸË
ø¢ŒÍ‹Ê‹ëÿÊ ¡ÊªË Sfl×ø ŸÊfl ‚◊¡Êÿø) ÃÙ¬ÿZà ∑§◊¸ ’Ê¢œ‹Ëø ¡ÊÃÊÃ.
ŒÙŸ ¬˝∑§Ê⁄UøË ∑§◊¸ ’Ê¢œ‹Ë ¡ÊÃÊÃ, ¬Èáÿ ∑§‹ Ã⁄ U‚Œ˜÷ÊflŸø ∑§◊¸ ’Ê¢œÃÙ
•ÊÁáÊ ¬Ê¬ ∑§‹ Ã⁄U ŒÈ÷ʸflŸø ∑§◊¸ ’Ê¢œÃÙ. ¡Ù¬ÿZà „UÄ∑§Êø •ÊÁáÊ
Á’Ÿ„UÄ∑§Êø Áfl÷Ê¡Ÿ „UÙà ŸÊ„UË, ÃÙ¬ÿZà ‹Ù∑§Ê¢ø ¬Ê„ÍUŸ ÃÙ„UË ©U‹≈Uø
Á‡Ê∑§ÃÙ. ◊ŸÊà flª› U•‚Ã, flÊáÊËŸ ∑§Ê„UË ÁÂ⁄Uø ’Ù‹ÃÙ •ÊÁáÊ fløŸÊÃ
Ã⁄ U•ªŒË flª›Uø •‚Ã, àÿÊ◊È›U ŸÈ‚ÃË ¬Ê¬¢ø ’Ê¢œ‹Ë ¡ÊÃÊÃ. ê„UáÊÍŸ
‚äÿÊ ‹Ù∑§Ê¢ŸÊ ¬Ê¬ÊøËø ∑§◊Ê߸ „UÙà •Ê„U.
¬Èáÿ-¬Ê¬, ÃÙ √ÿfl„UÊ⁄ Uœ◊¸
¬˝‡Ÿ∑§Ãʸ — Ã⁄ U¬Èáÿ •ÊÁáÊ œ◊ʸà ∑§Êÿ »§⁄U∑§ •Ê„U?
ŒÊŒÊüÊË — ¬Èáÿ, Ã⁄U √ÿfl„UÊ⁄ Uœ◊¸ •Ê„U, ÅÊ⁄UÊ œ◊¸ ŸÊ„UË. √ÿfl„UÊ⁄
Uœ◊¸ ê„UáÊ¡ Sfl× ‚ÈÅÊË „UÙáÿÊ‚ÊΔUË. ¬Èáÿ •Õʸà ∑˝§«UË≈U. ÖÿÊ◊È›U
•Êê„UË ‚ÈÅÊË „UÙ™§ ‡Ê∑§ÃÙ, ∑˝§«UË≈ U•‚‹ Ã⁄U •Êê„UË ÁŸflʢìáÊ ⁄UÊ„Í
U‡Ê∑§ÃÙ •ÊÁáÊ Ã√„UÊø øÊ¢ªÀÿÊ ¬˝∑§Ê⁄U œ◊¸ „UÙ™§ ‡Ê∑§ÃÙ. •ÊÁáÊ ¬Ê¬
ê„UáÊ¡ «UÁ’≈U. ¬Èáÿ Ÿ‚‹, ∑˝§«UË≈ UŸ‚‹, Ã⁄ U•Êê„UË œ◊¸ ∑§‡ÊÊ ¬˝∑§Ê⁄

15. 4 ¬Ê¬-¬Èáÿ
U∑§⁄UáÊÊ⁄U? ∑˝§«UË≈ U•‚‹ Ã⁄U ∞∑§Ê ’Ê¡ÍŸ ‡ÊÊ¢ÃË ⁄UÊ„UË‹, Ã⁄ U•Êê„UË œ◊¸
∑§M §‡Ê∑§ÃÙ.
¬˝‡Ÿ∑§Ãʸ — ∑§ÙáÊÃ ∑§◊¸ ∑§ÀÿÊŸ ¬Èáÿ „UÙÃ •ÊÁáÊ ∑§ÙáÊÃ ∑§◊¸
∑§ÀÿÊŸ œ◊¸ „UÙÃÙ?
ŒÊŒÊüÊË — „U ‚ª›U ¡Ëfl, ◊ŸÈcÿ, ¤ÊÊ«U-fl‹Ë, ªÊÿË-ꄇÊË, Ÿ¢Ã⁄
U¬‡ÊÈ-¬ˇÊË, ¡‹ø⁄ U„U ‚fl¸ ¡Ëfl ‚ÈÅÊ ‡Êٜà •‚ÃÊÃ. •ÊÁáÊ ŒÈ—ÅÊ ∑§ÙáÊÊ‹Ê„UË
•Êfl«Uà ŸÊ„UË. ê„UáÊÍŸ ÃÈ◊ëÿÊ ¡fl›U ¡ ‚ÈÅÊ •Ê„U, Ã ÃÈê„UË ßÃ⁄ U‹Ù∑§Ê¢ŸÊ
ÁŒ‹ Ã⁄U ÃÈ◊ëÿÊ ÅÊÊàÿÊà ∑˝§«UË≈ U¡◊Ê „UÙÃ, •ÊÁáÊ ¬Èáÿ ’Ê¢œ‹ ¡ÊÃ •ÊÁáÊ
ŒÈ‚:ÿÊ¢ŸÊ ŒÈ—ÅÊ ÁŒ‹ Ã⁄U ¬Ê¬ ’Ê¢œ‹ ¡ÊÃ.
¬˝‡Ÿ∑§Ãʸ — ◊ª œ◊¸ ∑§‡ÊÊ‹Ê ê„UáÊÃÊÃ?
ŒÊŒÊüÊË — œ◊¸ ê„UáÊ¡ •Êà◊œ◊¸. •ÊàêÿÊøÊ Sfl×øÊ œ◊¸. ¬Ê¬
•ÊÁáÊ ¬Èáÿ ŒÙã„UË •„¢U∑§Ê⁄UÊø œ◊¸ •Ê„UÃ. •„¢U∑§Ê⁄U •‚‹ ÃÙ¬ÿZà ¬Ê¬
•ÊÁáÊ ¬Èáÿ „UÙÃÊÃ. •„¢U∑§Ê⁄ Uª‹Ê ∑§Ë ¬Ê¬ •ÊÁáÊ ¬Èáÿ ¡ÊÃÊÃ, Ã√„UÊ
•Êà◊œ◊¸ „UÙÃÙ. •ÊàêÿÊ‹Ê ¡ÊáÊÊfl ‹Êª‹, Ã√„UÊø •Êà◊œ◊¸ „UÙ߸‹.
¬Èáÿ-¬Ê¬Ê„ÍUŸ, ¬⁄U Á⁄U•‹ œ◊¸
Á⁄U‹Á≈Ufl œ◊¸ ∑§Êÿ ê„UáÊÃÊÃ? øÊ¢ª‹ ∑§⁄UÊ •ÊÁáÊ flÊ߸≈U ∑§M§ Ÿ∑§Ê.
øÊ¢ª‹ ∑§ÀÿÊ◊È›U ¬Èáÿ ’Ê¢œ‹ ¡ÊÃ •ÊÁáÊ flÊ߸≈U ∑§ÀÿÊ◊È›U ¬Ê¬ ’Ê¢œ‹
¡ÊÃ.
‚¢¬Íáʸ ¡ËflŸÊø fl„UËÅÊÊÃ »§Äà ¬ÈáÿÊŸ ÷⁄UÃÊ ÿà ŸÊ„UË. ∑§ÙáÊÊ‹Ê
Á‡ÊflË ÁŒ‹Ë Ã⁄U ¬Êø L§¬ÿ ©UœÊ⁄UË •ÊÁáÊ œ◊¸ ∑§‹Ê Ã⁄U ‡Ê¢÷⁄U L§¬ÿ ¡◊Ê
„UÙÃÊÃ. ¬Ê¬-¬ÈáÿÊøË fl¡Ê-’⁄UË¡ „UÙà ŸÊ„UË. ¡⁄U •‚ •‚Ã Ã⁄U ÿÊ
∑§⁄UÙ«U¬ÃË¥ŸË ¬Ê¬ ¡◊Ê „UÙ™§ø ÁŒ‹ Ÿ‚Ã. ¬Ò‚Ê ÅÊø¸ ∑§M§Ÿ ©UœÊ⁄UË ©U«UflÍŸ
≈UÊ∑§‹Ë •‚ÃË. ¬⁄¢UÃÈ „UÊ Ã⁄ UÅÊ⁄UÊ ãÿÊÿ •Ê„U. ÿÊëÿÊà Ã⁄U ÖÿÊfl›UË ÖÿÊøÊ
©UŒÿ „UÙÃÙ, Ã√„UÊ Ã ‚„UŸ ∑§⁄UÊflø ‹ÊªÃ. ¬ÈáÿÊŸ ‚ÈÅÊ Á◊›UÃ •ÊÁáÊ
¬Ê¬ÊëÿÊ »§›UÊøÊ ©UŒÿ •Ê‹Ê Ã⁄U ∑§«ÍU ‹ÊªÃ, »§›U Ã⁄U ŒÙã„UË„UË øÊÅÊÊflËø
‹ÊªÃÊÃ.

16. ¬Ê¬-¬Èáÿ 5
÷ªfl¢Ã ∑§Êÿ ê„UáÊÃÊà ∑§Ë, ÃÈ‹Ê ¡ »§›U øÊÅÊÊÿ‹Ê •Êfl«UÃ,
àÿÊøø ’Ë ¬⁄U. ‚ÈÅÊ •Êfl«Uà •‚‹ Ã⁄U ¬ÈáÿÊø •ÊÁáÊ ŒÈ—ÅÊ •Êfl«UÃ
•‚‹ Ã⁄U ¬Ê¬Êø ’Ë ¬⁄U. ¬⁄¢UÃÈ ŒÙã„UË Á⁄U‹Á≈Ufl œ◊¸ •Ê„UÃ. Á⁄U•‹ ŸÊ„UË.
Á⁄U•‹ œ◊ʸÃ, •Êà◊œ◊ʸà Ã⁄U ¬Èáÿ •ÊÁáÊ ¬Ê¬ ŒÙã„UË¥ ¬Ê‚ÍŸ ◊ÈÄÃË
¬ÊÁ„U¡. Á⁄U‹Á≈Ufl œ◊ʸŸ ÷ıÁÃ∑§ ‚ÈÅÊ¢ Á◊›UÃÊà •ÊÁáÊ ◊ÙˇÊ◊ʪʸ∑§«U ¬˝ÿÊáÊ
„UÙÃ, ¡√„UÊ ∑§Ë Á⁄U•‹ œ◊ʸŸ ◊ÙˇÊ Á◊›UÃÙ. ßÕ “•Ê◊ëÿÊ” ¡fl› UÁ⁄U•‹
œ◊¸ •Ê„U, àÿÊëÿÊŸ ‚⁄U› U◊ÙˇÊø Á◊›UÃÙ. ßÕø ◊ÙˇÊ ‚ÈÅÊ •ŸÈ÷flÃÊ ÿÃ.
ßÕø •ÊœË, √ÿÊœË, ©U¬ÊœË (’ÊsÔ ŒÈ—ÅÊ-’Ê„UM§Ÿ ÿ™§Ÿ ¬«UáÊÊ⁄ UŒÈ—ÅÊ)
¬Ê‚ÍŸ ◊ÈÄÃË Á◊›UÃ •ÊÁáÊ ÁŸ⁄¢UÃ⁄ U‚◊ÊœË ⁄U„UÊÃ. ÁŸ⁄UÊ∑ȧ›UÃÊ ©Uà¬ãŸ „UÙÃ,
ßÕ Ã⁄U •Êà◊Ê •ÊÁáÊ ¬⁄U◊ÊàêÿÊëÿÊ ªÙc≈UË „UÙÃÊÃ.
¬⁄U◊ÊáÊÈ »§‹Ë÷Íà Sflÿ¢ ‚ÈÅÊ-ŒÈ—ÅÊÊÃ
¬˝‡Ÿ∑§Ãʸ — ¬Ê¬ •ÊÁáÊ ¬ÈáÿÊø Áfl÷ʪ ∑§ÙáÊË ∑§‹?
ŒÊŒÊüÊË — ∑§ÙáÊËø ∑§‹ ŸÊ„UË.
¬˝‡Ÿ∑§Ãʸ — „U ¬Ê¬ •Ê„U, „ U¬Èáÿ •Ê„U „ U‚fl¸ ’ÈhË ‚Ê¢ªÃ,
•ÊàêÿÊ‹Ê Ã⁄ U¬Ê¬-¬Èáÿ •‚ ∑§Ê„UËø Ÿ‚Ã ŸÊ?
ŒÊŒÊüÊË — ŸÊ„UË, •ÊàêÿÊ‹Ê Ÿ‚Ã. ‚◊Ù⁄ëÿÊ‹Ê ŒÈ—ÅÊ „UÙ߸‹ •‡ÊË
flÊáÊË •Êê„UË ’Ù‹‹Ù ŸÊ, Ã√„UÊ ÃË flÊáÊËø Sfl× ¬⁄U◊ÊáÊÍ¢ŸÊ ÅÊøÃ. àÿÊ
¬⁄U◊ÊáÊÍ¢ŸÊ ŒÈ—ÅÊÊøÊ ⁄¢Uª ‹ÊªÃÙ, Ÿ¢Ã⁄U Ã ¬⁄U◊ÊáÊÈ ¡√„UÊ »§›U ŒÃÊÃ, Ã√„UÊ Ã
ŒÈ—ÅÊø ŒÃÊÃ, ÿÊëÿÊà ßÃ⁄U ∑§ÙáÊÊøË„UË …Ufl›UÊ…Ufl›U ŸÊ„UËø.
ÿÊà ¡’Ê’ŒÊ⁄UË ∑§ÙáÊÊøË?
¬˝‡Ÿ∑§Ãʸ — ∞∑§Ê √ÿÄÃË¡fl›U ¬Ò‚Ê •ÊÁáÊ ∞∑§Ê √ÿÄÃË¡fl› UªÁ⁄U’Ë,
„ U∑§‡ÊÊ ¬˝∑§Ê⁄ UÿÃ? ◊ŸÈcÿÊÃø ‚ª˚ÿÊ¢ŸË ¡ã◊ ÉÊÃ‹Ê •Ê„U. Ã⁄UË„UË?
ŒÊŒÊüÊË — „U •‚ •Ê„U, •Ê¬‹Ê „UÊ ¡Ù ¡ã◊ „UÙÃÙ ŸÊ, ÃÙ ß»§Ä≈U
•‚ÃÙ, ß»§Ä≈ U•Õʸà ◊ʪˋ ¡ã◊Ë ¡ ∑§ÊÚ¤ÊË¤Ê ≈UÊ∑§‹ „UÙÃ, àÿÊø „ U»§›
U•Ê„U. ê„UáÊ¡ Á¡Ã∑§ ¬Èáÿ •‚Ã, àÿÊ ¬ÈáÿÊà ∑§Êÿ ∑§Êÿ •‚Ã? Ã√„UÊ

17. 6 ¬Ê¬-¬Èáÿ
ê„UáÊÃÊÃ, àÿÊà ‚fl¸ ‚¢ÿÙª øÊ¢ª‹ Á◊›UÊ‹ Ã⁄U ◊ŒÃø ∑§⁄Uà ⁄UÊ„UÃÊÃ. ’¢ª‹Ê
’Ê¢œÊÿøÊ •‚‹ Ã⁄ U’¢ª‹Ê ’Ê¢œÃÊÃ, ◊Ù≈UÊ⁄ UÁ◊›UÃ! •ÊÁáÊ ¬Ê¬ ÅÊ⁄UÊ’
‚¢ÿÙª ÉÊ™§Ÿ •Ê‹ Ã⁄U ’¢ªÀÿÊøÊ Á‹‹Êfl ∑§⁄UflÃÊÃ. •Õʸà •Ê¬ÀÿÊø
∑§◊ʸø »§›U •Ê„U. àÿÊà ÷ªfl¢ÃÊøË ∑§ÙáÊÃËø ŒÅÊ‹ ŸÊ„UË! ÿÍ •Ê⁄U „UÊÚ‹
•Úã«U ‚ÊÚ‹ Á⁄US¬ÊÚÁã‚’‹ »§ÊÚ⁄U ÿÙ⁄U ‹Êß»§! ∞∑§ ‹Êß»§ ŸÊ„UË, Ã⁄U Á∑§ÃËÃ⁄UË
‹Êß»§ ‚ÊΔUË ÷ªfl¢ÃÊøË ŒÅÊ‹ ŸÊ„UË ÿÊÃ. ÁflŸÊ∑§Ê⁄UáÊ ‹Ù∑§ ÷ªfl¢ÃÊëÿÊ ◊ʪ
‹ÊªÃÊÃ.
¬˝∑§Ê⁄U, ¬Èáÿ-¬Ê¬Êø
¡ªÊ◊äÿ •Êà◊Ê •ÊÁáÊ ¬⁄U◊ÊáÊÈ „ UŒÙŸø •Ê„UÃ. ∑§ÙáÊÊ‹Ê ‡ÊÊ¢ÃË
ÁŒ‹Ë •‚‹, ‚ÈÅÊ ÁŒ‹ •‚‹ Ã⁄U ¬ÈáÿÊø ¬⁄U◊ÊáÊÈ ∞∑§òÊ „UÙÃÊà •ÊÁáÊ
∑§ÙáÊÊ‹Ê ŒÈ—ÅÊ ÁŒ‹ •‚‹ Ã⁄ U¬Ê¬Êø ¬⁄U◊ÊáÊÈ ∞∑§òÊ „UÙÃÊÃ. ◊ª Ãø
øÊflÃÊà (òÊÊ‚ ŒÃÊÃ). ßë¿UUŸÈ‚Ê⁄U „UÙÃ, Ã ¬Èáÿ •ÊÁáÊ ßë¿U UÁflL§h „UÙÃ
Ã ¬Ê¬. ¬Ê¬ ŒÙŸ ¬˝∑§Ê⁄Uø •Ê„UÃ. ∞∑§ ¬Ê¬ÊŸÈ’¢œË ¬Ê¬, ŒÈ‚⁄U ¬ÈáÿÊŸÈ’¢œË
¬Ê¬ •ÊÁáÊ ¬Èáÿ ŒÙŸ ¬˝∑§Ê⁄UøË •Ê„UÃ, ∞∑§ ¬Ê¬ÊŸÈ’¢œË ¬Èáÿ, ŒÈ‚⁄U
¬ÈáÿÊŸÈ’¢œË ¬Èáÿ.
¬Ê¬ÊŸÈ’¢œË ¬Ê¬
¬Ê¬ÊŸÈ’¢œË ¬Ê¬ ê„UáÊ¡ •ÊÃÊ ¬Ê¬ ÷٪à •Ê„U •ÊÁáÊ ¬⁄Uà ¬Ê¬Êø
ŸflËŸ •ŸÈ’¢œ ’Ê¢œÃ •Ê„U. ∑§ÙáÊÊ‹Ê ŒÈ—ÅÊ ŒÃÙ •ÊÁáÊ ¬⁄Uà ÅÊÍ‡Ê „UÙÃÙ.
¬ÈáÿÊŸÈ’¢œË ¬Ê¬
¬ÈáÿÊŸÈ’¢œË ¬Ê¬ •Õʸà ¬Ífl˸ ¤ÊÊ‹ÀÿÊ ¬Ê¬Ê◊È› U•ÊÃÊ ŒÈ—ÅÊ (¬Ê¬)
÷٪à •Ê„ U¬⁄¢UÃÈ ŸËÃËŸ •ÊÁáÊ øÊ¢ªÀÿÊ ‚¢S∑§Ê⁄UÊ¢◊È›U •ŸÈ’¢œ ¬ÈáÿÊø
’Ê¢œÃÙ.
¬˝‡Ÿ∑§Ãʸ — Ã⁄U ŒÈ—ÅÊ ©U¬∑§Ê⁄UË •Ê„U ŸÊ?
ŒÊŒÊüÊË — ŸÊ„UË, ÖÿÊ‹Ê “◊Ë ‡ÊÈhÊà◊Ê •Ê„” U•‚ ÷ÊŸ ¤ÊÊ‹‹ •Ê„U
àÿÊëÿÊ‚ÊΔUË ŒÈ—ÅÊ ©U¬∑§Ê⁄UË •Ê„U, ŸÊ„UËÃ⁄U ŒÈ—ÅÊÊÃÍŸ ŒÈ—ÅÊø ¡ã◊Ê‹Ê ÿÃ.
ŒÈ—ÅÊÊà ÷Êfl Ã⁄ UŒÈ—ÅÊÊøø ÿÃÊÃ. ÿÊ ∑§Ê›UÊà ¬ÈáÿÊŸÈ’¢œË ¬Ê¬flÊ‹ ¡Ëfl

18. ¬Ê¬-¬Èáÿ 7
∑§◊Ë •Ê„UÃ. •Ê„Uà ◊ÊòÊ ŸÄ∑§Ë ¬⁄¢UÃÈ àÿÊ¢ŸÊ„UË ŒÈ·◊∑§Ê›U Ÿ«Uà •Ê„U. ∑§Ê⁄UáÊ
∑§Ë „U ¬Ê¬ Ÿ«Uà •Ê„U. ¬Ê¬ •Õʸà ∑§Êÿ Ã⁄U ‚¢‚Ê⁄U √ÿfl„UÊ⁄ UøÊ‹ÁfláÿÊ◊äÿ
•«UøáÊË ÿÃÊà àÿÊ‹Ê ¬Ê¬ ê„U≈U‹ ¡ÊÃ. ê„UáÊ¡ ’°∑§Ã ¬Ò‚ flÊ…UÁfláÿÊøË
ªÙc≈U Ã⁄ UŒÍ⁄Uø ⁄UÊÁ„U‹Ë ¬áÊ ßÕ ⁄UÙ¡øÊ √ÿfl„UÊ⁄U øÊ‹ÁfláÿÊ‚ÊΔUË ‚ÈhÊ
∑§ÙáÊàÿÊ ŸÊ ∑§ÙáÊàÿÊ •«UøáÊË ÿà ⁄UÊ„UÃÊÃ. sÔÊ •«UøáÊË ÿÃÊà Ã⁄UË„UË
◊¢ÁŒ⁄UÊà ¡ÊÃÙ, ÁfløÊ⁄U„UË œ◊ʸø ÿÃÊÃ, ÿÊ‹Êø ¬ÈáÿÊŸÈ’¢œË ¬Ê¬ ê„UáÊÃÊÃ.
¬Èáÿ ’Ê¢œ‹ ¬áÊ „UÊ ŒÈ·◊∑§Ê›U •‚Ê •Ê„ UŸÊ ∑§Ë ÿÊ ¬Ê¬Ê◊È›U ¡⁄UÊ
•«UøáÊË ÿÃÊÃ, àÿÊ◊È›U ÅÊ⁄UÙÅÊ⁄U ¡‚ „Ufl Â ¬Èáÿ ’Ê¢œÃÊ ÿà ŸÊ„UË.
„UÀ‹Ë Ã⁄U ‚¢‚ª¸ ‹ÊªÃÙø ŸÊ! ◊¢ÁŒ⁄UÊ’Ê„U⁄ Uø¬‹Ê ∑§Ê…UÀÿÊ •‚ÃË‹ ŸÊ Ã⁄
UŒÈ‚:ÿÊ‹Ê ÁfløÊ⁄UÃÙ ∑§Ë, ∑§Ê ÷Ê™§ ø¬‹Ê ßÕ ∑§Ê ∑§Ê…UÀÿÊ? Ã√„UÊ ÃÙ ‚Ê¢ªÃÙ
∑§Ë, àÿÊ ’Ê¡ÍŸ ø¬‹Ê øÙ⁄UË‹Ê ¡ÊÃÊÃ, ê„UáÊÍŸ ßÕ ∑§Ê…UÀÿÊ. Ã√„UÊ •Ê¬ÀÿÊ
◊ŸÊÄUË ÁfløÊ⁄U ÿÃÙ ∑§Ë, ÁÃÕÍŸ Ã⁄U ø¬‹Ê øÙ⁄UË‹Ê ¡ÊÃÊÃ, ê„UáÊÍŸ Œ‡Ê¸ŸÊëÿÊ
fl›UË„UË ÁøûÊ ∞∑§Êª˝ „UÙà ŸÊ„UË.
¬Ê¬ÊŸÈ’¢œË ¬Èáÿ
¬Ífl˸ ∑§‹ÀÿÊ ¬ÈáÿÊŸ •Ê¡ ‚ÈÅÊ ÷ÙªÃÙ, ¬⁄¢UÃÈ ÷ÿ¢∑§⁄ U¬Ê¬Êø
•ŸÈ’¢œ ’Ê¢œÃÙ. •ÊÃÊ ‚fl¸òÊ ¬Ê¬ÊŸÈ’¢œË ¬Èáÿ •Ê„U. ∑§ÙáÿÊ ‡ÊΔU¡Ë¥øÊ •‚Ê
¿UÊŸ ’¢ª‹Ê •‚‹ Ã⁄UË„UË ’¢ªÀÿÊà ‚ÈÅÊÊŸ ŸÊ„UË ⁄UÊ„Í U‡Ê∑§Ã. ‡ÊΔU ¬Íáʸ ÁŒfl‚
¬Ò‡ÊÊ¢‚ÊΔUË ’Ê„U⁄ U•‚ÃÙ. •ÊÁáÊ ‡ÊΔUÊáÊË ◊Ù„ U’Ê¡Ê⁄UÊà ‚È¢Œ⁄U ‚Ê«UËëÿÊ ◊ʪ
‹Êª‹‹Ë •‚Ã •ÊÁáÊ ‡ÊΔUøË ◊È‹ªË ◊Ù≈UÊ⁄ UÉÊ™§Ÿ Á»§⁄UÊÿ‹Ê ª‹‹Ë •‚Ã.
ÉÊ⁄UÊà »§Äà ŸÙ∑§⁄Uø •‚ÃÊà •ÊÁáÊ ¬Íáʸ ’¢ªÀÿÊø „UÊ‹ „UÙÃÊÃ. (ÉÊ⁄UÊ‹Ê
ÉÊ⁄U¬áÊ ⁄U„UÊà ŸÊ„UË) ¬ÈáÿÊëÿÊ •ÊœÊ⁄UÊfl⁄ U‚fl¸ ∑§Ê„UË Á◊›UÊ‹, ’¢ª‹Ê
Á◊›UÊ‹Ê, ◊Ù≈UÊ⁄U Á◊›UÊ‹Ë, »˝§Ë¡ Á◊›UÊ‹. •‚ ¬Èáÿ •‚ÍŸ„UË ¬Ê¬Êø
•ŸÈ’¢œ ’Ê¢œ‹ •‡ÊË ∑§⁄UÃÍà •‚Ã. ‹Ù÷-◊Ù„ UÿÊëÿÊà fl›U ¡ÊÃÙ •ÊÁáÊ
(¬Èáÿ) ©U¬÷ÙªÍ ¬áÊ ‡Ê∑§Ã ŸÊ„UË. ¬Ê¬ÊŸÈ’¢œË ¬ÈáÿflÊ‹ ‹Ù∑§ Ã⁄U Áfl·ÿÊ¢øË
‹È≈U’Ê¡Ëø ∑§⁄UÃÊÃ.
ê„UáÊÍŸ Ã⁄U ’¢ª‹Ê •Ê„U, ªÊ«KÊ •Ê„UÃ, flÊ߸»§ •Ê„U, ◊È‹¢ •Ê„UÃ,
‚fl¸ ∑§Ê„UË •Ê„U Ã⁄UË„UË ¬Íáʸ ÁŒfl‚ „UÊÿ, „UÊÿ, „UÊÿ, „UÊÿ ¬Ò‚ ∑ȧΔÍUŸ •ÊáÊÍ?
•Õʸà ¬Íáʸ ÁŒfl‚ »§Äà ¬Ê¬ø ’Ê¢œÃ ⁄UÊ„UÃÙ. ÿÊ ¡ã◊Êà ¬Èáÿ ÷ÙªÃÙ •ÊÁáÊ

19. 8 ¬Ê¬-¬Èáÿ
ÿáÊÊ:ÿÊ ¡ã◊Ê‚ÊΔUË ¬Ê¬ ’Ê¢œÃ ⁄U„UÊÃÙ. ¬Íáʸ ÁŒfl‚ ¬›Uʬ›U-¬›Uʬ›U •ÊÁáÊ
∑§‡ÊË? ’Êÿ (ÅÊ⁄UŒË ∑§⁄UÊ), ’ÊÚ⁄UÙ (©UœÊ⁄U ÉÿÊ), •Úã« US≈UË‹ (•ÊÁáÊ øÙ⁄UË
∑§⁄UÊ). ∑§ÙáÊÃÊø ÁŸÿ◊ ŸÊ„UË. ’Êÿ Ã⁄ U’Êÿ, ŸÊ„UË Ã⁄U ’ÊÚ⁄UÙ, ŸÊ„UË Ã⁄U S≈UË‹.
∑§ÙáÊàÿÊ„UË ¬˝∑§Ê⁄U Ã Á„UÃ∑§Ê⁄UË ê„U≈U‹ ¡Êà ŸÊ„UË.
‚äÿÊ ÃÈ◊ëÿÊ ‡Ê„U⁄UÊëÿÊ •Ê¡Í’Ê¡Í‹Ê ¬Èáÿ ÅÊͬ ◊ÙΔU ÁŒ‚à •Ê„U,
Ã ‚fl¸ ¬Ê¬ÊŸÈ’¢œË ¬Èáÿ •Ê„U. •Õʸà ¬Èáÿ •Ê„U, ’¢ª‹Ê •Ê„U, ªÊ«UË •Ê„U,
ÉÊ⁄UÊà ‚ª˚ÿÊ ‚ÈÁflœÊ •Ê„UÃ, „ U‚fl¸∑§Ê„UË ¬ÈáÿÊëÿÊ •ÊœÊ⁄UÊfl⁄ U•Ê„U. ¬⁄¢UÃÈ
„U ¬Èáÿ ∑§‚ •Ê„U? sÔÊ ¬ÈáÿÊÃÍŸ ÅÊ⁄UÊ’ ÁfløÊ⁄U ÿÃÊà ∑§Ë ∑§ÙáÊÊø ÉÊ™§Ÿ
≈UÊ∑ͧ. ∑ȧΔÍUŸ ‹È≈ÍU? ∑ȧΔÍUŸ ∞∑§òÊ ∑§M§? ∑§ÙáÊÊø ÷ÙªflÍ? •Õʸà Á’Ÿ„UÄ∑§Êø
©U¬÷ÙªáÿÊøË ÃÿÊ⁄UË •‚Ã, Á’Ÿ„UÄ∑§ÊøË ‹ˇ◊Ë„UË Á„U‚∑§ÊflÍŸ ÉÊÃÊÃ, Ã
¬Ê¬ÊŸÈ’¢œË ¬Èáÿ •Ê„U! ◊ŸÈcÿàfl •Õʸà ◊ÙˇÊÊ‚ ¡ÊáÿÊøË fl›U •Ê‹‹Ë
•Ê„U, •‡ÊÊfl›UË „UÊ Ã⁄U ¡◊Ê ∑§⁄UáÿÊ◊ʪ ‹Êª‹Ê •Ê„U, Ã ¬Ê¬ÊŸÈ’¢œË ¬ÈáÿU.
ÿÊëÿÊà ¬Ê¬ø ’Ê¢œÃ ⁄UÊ„UÃÙ, ê„UáÊÍŸ Ã ÷≈U∑§ÊfláÊÊ⁄U •‚ ¬Èáÿ •Ê„U.
Á∑§ÃË ‹Ù∑§ Ã⁄U ¿UÙ≈KÊ S≈U≈Uø ΔUÊ∑ͧ⁄U •‚ÃÊà ŸÊ, •‡ÊÊ ÕÊ≈UÊ◊Ê≈UÊŸ
¡ªÃÊÃ. ∑§⁄UÙ«UÙ L§¬ÿÊ¢ëÿÊ ç‹Ú≈U ◊äÿ ⁄UÊ„UÃÊÃ. ¬áÊ ôÊÊŸË ∑§Êÿ ’ÉÊÃ
•‚ÃË‹? ôÊÊŸËŸÊ¢ ∑§L§áÊÊ ÿÃ Á’øÊ:ÿÊ¢‚ÊΔUË. Á¡Ã∑§Ë ∑§L§áÊÊ
’Ù⁄UËfl‹ËflÊÀÿÊ¢‚ÊΔUË (◊È¢’߸øÊ ◊äÿ◊flªË¸ÿ ¬Á⁄U‚⁄U) ÿà ŸÊ„UË, ÁÃÃ∑§Ë
∑§L§áÊÊ ÿÊ¢ëÿÊfl⁄U ÿÃ. •‚ ∑§‚?
¬˝‡Ÿ∑§Ãʸ — ∑§Ê⁄UáÊ ∑§Ë „U Ã⁄U ¬Ê¬ÊŸÈ’¢œË ¬Èáÿ •Ê„U ê„UáÊÍŸ.
ŒÊŒÊüÊË — ¬Ê¬ÊŸÈ’¢œË ¬Èáÿ Ã⁄U •Ê„U, ¬áÊ •Ù„UÙ„UÙ! ÿÊ ‹Ù∑§Ê¢ø ¬Èáÿ
’»§Ê¸‚Ê⁄UÅÊ ¬Èáÿ •Ê„U. ¡‚Ê ’»¸§ ÁflÛUÃÙ, Âø ÁŸ⁄¢UÃ⁄ UÁflÛUà ⁄UÊÁ„U‹
•Ê„U, Ã ôÊÊŸËŸÊ¢ ÁŒ‚Ã ∑§Ë „U ÁflÛUà øÊ‹‹ •Ê„U. ◊Ê‚Ê Ã«U»§«UÃÙ, Â
ëU»§«Uà •Ê„U. ŒÈ‚∑§Ë∑§«U ’Ù⁄UËfl‹ËflÊÀÿÊ¢ø Ã⁄ U¬ÊáÿÊ‚Ê⁄UÅÊ ¬Èáÿ, àÿÊÃ
◊ª ÁflÛUáÿÊ‚Ê⁄UÅÊ ⁄UÊÁ„U‹ø ∑§Êÿ? ¬áÊ „U Ã⁄U ÁflÛUà øÊ‹‹ •Ê„U.
„U ÷ÙªáÊÊ:ÿÊ¢ŸÊ ◊ÊÁ„Uà ŸÊ„UË •ÊÁáÊ àÿÊøÊ ‚ª›UÊ ∑§…UʬÊ-•¡¢¬Ê
(∑ȧ…UáÊ, ∑§À‡Ê, ’øÒŸË, •‡ÊÊ¢ÃË, ÉÊÊ’⁄UáÊ) ÿÊà ©U¬÷ÙªÊÿø ⁄UÊÁ„U‹ø ∑ȧΔU?
•ÊÃÊ ÿÊ ∑§Á‹ÿȪÊà „ U©U¬÷ÙªáÊ ∑§‚‹? „U Ã⁄ U∑ȧM§¬ ÁŒ‚Ã ©U‹≈U.

20. ¬Ê¬-¬Èáÿ 9
•Ê¡¬Ê‚ÍŸ ‚ÊΔU fl·ÊZ¬Ífl˸ ¡ M§¬ „UÙÃ, Â M§¬ø ŸÊ„UË •ÊÃÊ. ◊È¢’߸ ‡ÊÊ¢ÃËø
ÁΔU∑§ÊáÊ „UÙÃ.
•ÊÃÊ Ã M§¬ø ŸÊ„UË. ‚ÊΔU fl·ÊZ¬Ífl˸ ◊⁄UËŸ ‹Êßã‚fl⁄ U⁄U„UÊà •‚Ê‹
Ã⁄ UŒflªÃË‚Ê⁄UÅÊ flÊ≈UÊÿø. •ÊÃÊ Ã⁄U ªÊ¢ªM§Ÿ ª‹‹ ÁŒ‚ÃÊà ÁÃÕ! ¬Íáʸ
ÁŒfl‚ flÒÃʪ‹‹ •ÊÁáÊ ªÙ¥œ›U‹‹ •‚ Â ‹Ù∑§ ÁŒ‚ÃÊÃ. àÿÊ ÁŒfl‚Ê¢Ã
‚∑§Ê›UË ©UΔÍUŸ ¬¬⁄U flÊøÊÿø, Ã√„UÊ •‚ flÊ≈UÊÿø ¡‚ ‚Ê⁄ UŒflË-ŒflÃÊ
¬¬⁄ UflÊøà •Ê„UÃ. ∑§…UÊ¬Ê ŸÊ„UË, •¡¢¬Ê ŸÊ„UË. ¬Ífl˸ ‚∑§Ê›UË “◊È¢’߸
‚◊ÊøÊ⁄U” ¬¬⁄U ÿà •‚. •ãÿ ¬¬⁄U ¬áÊ „UÙÃ ¬áÊ àÿÊ¢øË ŸÊfl¢ Ã⁄U •ÊÃÊ
‹Èåà ¤ÊÊ‹Ë •Ê„UÃ. ◊Ë „UË ◊⁄UËŸ ‹Êßã‚fl⁄U ©UÃ⁄Uà •‚ÊÿøÙ. ¬⁄¢UÃÈ ‹Ù∑§Ê¢ŸÊ
àÿÊ fl›UË ÅÊͬ ‡ÊÊ¢ÃË •‚ÊÿøË! ßÃ∑§Ë „UÊÿ-„UÊÿ Ÿ√„UÃË. ßÃ∑§Ê ‹Ù÷ ŸÊ„UË,
ßÃ∑§Ê ◊Ù„ UŸÊ„UË, ßÃ∑§Ë ÃÎcáÊÊ ŸÊ„UË •ÊÁáÊ ‡ÊÈh ÃȬÊøË Ã⁄ U‡Ê¢∑§Êø ∑§⁄UÊflË
‹ÊªÃ Ÿ√„UÃË. •ÊÃÊ Ã⁄ U‡ÊÈh ÃȬ ÉÿÊÿ‹Ê ª‹Ù Ã⁄UË Á◊›Uà ŸÊ„UË.
◊‹’Ê⁄ UÁ„U‹ ∞fl…U ¬Èáÿ •‚‹, ¬áÊ ’»§Ê¸ø «UÙ¥ª⁄ U•Ê„ U„U ¬Èáÿ.
◊‹’Ê⁄ UÁ„U‹ ∞fl…UÊ ◊ÙΔUÊ ’»¸§ •‚‹, ¬⁄¢UÃÈ ÁŒfl‚¥ÁŒfl‚ ∑§Êÿ „UÙà ¡Ê߸‹?
øÙflË‚ ÃÊ‚ ÁŸ⁄¢UÃ⁄U ÁflÛUÃø ¡Ê߸‹. ¬áÊ àÿÊ¢ŸÊ Sfl׋Êø ◊ÊÁ„Uà ŸÊ„UË,
ÿÊ ◊‹’Ê⁄ UÁ„U‹ Á∑¢§flÊ •‡ÊÊ ‚fl¸ ÁΔU∑§ÊáÊË ⁄UÊ„UáÊÊ:ÿÊ ‹Ù∑§Ê¢ŸÊ, ≈UÊÚ¬ Ä‹Ê‚ëÿÊ
‹Ù∑§Ê¢ŸÊ ◊ÊÁ„Uà ŸÊ„UË ∑§Ë •Ê¬‹ ∑§Êÿ „UÙ™§Ÿ ⁄UÊÁ„U‹ •Ê„U? ⁄UÊòÊ¢ÁŒfl‚ ¬Èáÿ
ÁflÛUà øÊ‹‹ •Ê„U, „UË Ã⁄U ∑§L§áÊÊ ⁄UÊÅÊáÿÊ‚Ê⁄UÅÊË Œ‡ÊÊ •Ê„U! ÿÕÍŸ ∑§Êÿ
ÅÊÊÃÊ- ÅÊÊÃÊ, ∑§Êÿ ÅÊÊfl ‹Êª‹, „U ◊ÊÁ„Uà ŸÊ„UË ê„UáÊÍŸ „U ‚fl¸ øÊ‹‹ •Ê„U.
¬Ê¬ÊŸÈ’¢œË ¬Èáÿ •Ê„U. ÁŒfl‚÷⁄ U„UÊÿ ¬Ò‚Ê, „UÊÿ ¬Ò‚Ê! ∑ȧΔÍUŸ ¬Ò‚ ¡◊Ê ∑§M§,
¬Íáʸ ÁŒfl‚ àÿÊø ÁfløÊ⁄UÊÃ, ∑ȧΔÍUŸ Áfl·ÿÁfl∑§Ê⁄UÊø ‚ÈÅÊ ÷ÙªÍ, ∑§Ê„UË •‚ ∑§M§,
Â ∑§M§, ¬Ò‚Ê! „UÊÿ, „UÊÿ, „UÊÿ, „UÊÿ. •ÊÁáÊ ’ÉÊÊ ◊ÙΔU◊ÙΔU ¬ÈáÿÊø «UÙ¥ª⁄U
ÁflÛUà øÊ‹‹ •Ê„UÃ. Ã ¬Èáÿ ‚¢¬áÊÊ⁄ U•Ê„U. ¬⁄Uà „UÙÃ Âø, ŒÙã„UË „UÊÃ
Á⁄U∑§Ê◊ø, ◊ª øÊ⁄ U¬ÊÿÊ¢◊äÿ ¡Ê™§Ÿ„UË ÁΔU∑§ÊáÊÊ ‹ÊªáÊÊ⁄ UŸÊ„UË. ê„UáÊÍŸ ôÊÊŸË¥ŸÊ
∑§L§áÊÊ ÿÃ ∑§Ë •⁄U⁄U⁄U! ÿÊ ŒÈ—ÅÊÊÃÍŸ ‚È≈U‹ Ã⁄U ’⁄U! ∑§Ê„UË øÊ¢ª‹ ‚¢ÿÙª Á◊›UÊ‹
Ã⁄ U’⁄U. ’ÉÊÊ ŸÊ, ÿÊ¢ŸÊ øÊ¢ª‹Ê ‚¢ÿÙª Á◊›UÊ‹Ê. •ÊÁáÊ „U ‡ÊΔ U∑§œË ÁÃÕÍŸ
‚È≈UÃË‹ •ÊÁáÊ ∑§œË ßÕ ÿÃË‹, •‡ÊË •Ê◊øË Ã⁄U ŸÄ∑§Ëø ßë¿UUÊ •Ê„ U¬áÊ
◊›U ∑§Ê„UË ’‚à ŸÊ„UË ŸÊ •ÊÁáÊ ÖÿÊ¢øÊ ◊›U ’‚ÃÙ Ã Ã⁄ UÿÃÊà ‚ÈhÊ.

21. 10 ¬Ê¬-¬Èáÿ
¬˝‡Ÿ∑§Ãʸ — ŒÊŒÊ, ŒÈ‚⁄U flÊøáÊÊ:ÿÊ¢ŸÊ ◊ÙˇÊÊëÿÊ •ãÿ ªÙc≈UË ‚◊¡Ã
ŸÊ„UËÃ, ¬áÊ ÿÊ ŒÈ—ÅÊÊëÿÊ ªÙc≈UË¥ ’Ê’Ã Ã⁄ U’⁄Uø ∑§Ê„UË ‚◊¡Ã.
ŒÊŒÊüÊË — „ UÃ⁄ U‚◊¡‹ø, ‚ª˚ÿÊ¢ŸÊ ‚◊¡‹, „UË ÁŒ√ÿÊ‚Ê⁄UÅÊË
ªÙc≈U •Ê„U! •⁄U ◊ÙˇÊÊëÿÊ ªÙc≈UË‹Ê ŒÍ⁄ UΔUflÊ, ¬áÊ ŒÈ—ÅÊÊø ÁŸflÊ⁄UáÊ Ã⁄ U¤ÊÊ‹
•Ê¡! ‚¢‚Ê⁄UË ŒÈ—ÅÊÊøÊ •÷Êfl Ã⁄U ¤ÊÊ‹Ê! •ÊÁáÊ „UËUø ◊ÈÄÃËøË ¬Á„U‹Ë
ÁŸ‡ÊÊáÊË •Ê„U. ŒÈ—ÅÊ ◊ÈÄà ¤ÊÊ‹, ‚¢‚Ê⁄UÊÃË‹ ŒÈ—ÅÊÊ¢¬Ê‚ÍŸ.
•Ù√„U⁄ U«˛UÊç≈ Uflʬ⁄U‹Ê •Ú«U√„UÊã‚◊äÿ!
øÊ⁄ UÉÊ⁄UÊ¢øÊ ◊Ê‹∑§, ¬⁄¢UÃÈ ÉÊ⁄UÊà ¬Êø L§¬ÿ Ÿ‚ÃÊà •ÊÁáÊ ÷ÊflŸª⁄ëÿÊ
⁄UÊ¡Ê‚Ê⁄UÅÊÊ L§’Ê’ •‚ÃÙ! Ã√„UÊ sÔÊ •„¢U∑§Ê⁄UÊø ∑§Êÿ ∑§⁄UÊÿø?
¬˝‡Ÿ∑§Ãʸ — ŒÊŒÊ, ¬áÊ √ÿfl„UÊ⁄UÊà Á∑§àÿ∑§ fl›UÊ •‚ ÉÊ«UÃ ∑§Ë
◊ŸÈcÿ •‚ ‚fl¸ ΔUflÃÙ ŸÊ, àÿÊ‹Ê •‚ ‚fl¸ ÿ™§Ÿ Á◊›UÃ?
ŒÊŒÊüÊË — Á◊›UÃ, ¬áÊ ‚fl¸ ¬Ê¬ ’Ê¢œÍŸ Á◊›UÃ, àÿÊøÊ ÁŸÿ◊ø •‚Ê
•Ê„. ÃȤÊ ‚fl¸ ∑§Ê„UË ÅÊø¸ ∑§M§Ÿ ÃȤÊ ∑§Ê©¢U≈U⁄U fl≈U ΔUflÍŸ ÃÈ ÉÊÃÙ •ÊÁáÊ •Ê¡
Ÿ‚‹ Ã⁄ UÃÙ •Ù√„U⁄U«˛UÊç≈U ÉÊÃÙ. ÃÙ •Ù√„U⁄U«˛UÊç≈ UÉÊ™§Ÿ ¬⁄Uà ◊ŸÈcÿÊÃÍŸ
¡ŸÊfl⁄UÊà ¡ÊÃÙ. ©U‹≈U‚È‹≈U ∑§M§Ÿ Á◊›Ufl‹‹ ∑§Ê◊Êø ŸÊ„UË, Ã Ã⁄
U•Ê¬ÀÿÊ ¬ÈáÿÊŸ ‚„U¡ Á◊›UÊ‹‹ ¬ÊÁ„U¡.
•Õʸà Á◊›Ã, ¬áÊ ‚ª› U•Ù√„U⁄U«˛UÊç≈U ÉÊÃÊÃ. ◊ŸÊÃÍŸ øÙ⁄UËø
ÁfløÊ⁄U ¡Êà ŸÊ„UËÃ, ÅÊÙ≈U¬áÊÊø ÁfløÊ⁄U, ∑§¬≈Uø ÁfløÊ⁄U ¡Êà ŸÊ„UËÃ,
∑§Êfl’Ê¡Ëø ÁfløÊ⁄ U¡Êà ŸÊ„UËÃ. ◊ª ∑§Êÿ, ŸÈ‚Ã ¬Ê¬ø ’Ê¢œÃ ⁄UÊ„UÃÊà ŸÊ?
„ U‚fl¸ Ã⁄U √„UÊÿ‹Êø Ÿ∑§Ù, ¡⁄UË Á◊›UÊ‹ Ã⁄UË ¬áÊ! ê„UáÊÍŸ ◊Ë Ã⁄ U‚¢ãÿÊ‚
ÉÿÊÿ‹Ê ÃÿÊ⁄ U„UÙÃÙ ∑§Ë •‡Êʬ˝∑§Ê⁄ UŒÙ· ¡⁄ U’Ê¢œ‹ ¡Êà •‚ÃË‹ Ã⁄
U‚¢ãÿÊ‚ ÉÊáÊ øÊ¢ª‹. ŸÈ‚àÿÊ ÷ÿ¢∑§⁄ U©U¬ÊœË, ßÃÄÿÊ ÃʬÊà ©U∑§›ÍUŸ
ÁŸÉÊÊ‹Ù. •ôÊÊŸŒ‡Êà Ã⁄ UÅÊͬ ‚◊¡ŒÊ⁄ U◊ÊáÊÍ‚, ∞∑§Ê ÃÊ‚ÊÃø ©U∑§›ÍUŸ
ÁŸÉÊÃÙ, àÿÊ Ãʬʟ àÿÊëÿÊ ◊ŸÊà •‚ ÿÃ ∑§Ë •⁄U, •ÊÃÊ ∑§Ê„UËø Ÿ∑§Ù.
¡Ê« U’ÈhËflÊÀÿÊ¢ŸÊ Ãʬ ∑§◊Ë ¡ÊáÊflÃÙ, ¬áÊ ‚͡◊ ’ÈhËflÊÀÿÊ¢ŸÊ Ãʬ
‚„UŸø ∑§‚Ê „UÙ߸‹? „U Ã⁄ U•Êpÿ¸ •Ê„U!

22. ¬Ê¬-¬Èáÿ 11
¬ÈáÿÊŸÈ’¢œË ¬Èáÿ
∞∑§ •‚ ¬Èáÿ ¡ ÷≈U∑§fláÊÊ⁄U ŸÊ„UË, Â ¬Èáÿ ÿÊ ∑§Ê›UÊà ÅÊͬø
∑§◊Ë •Ê„ U•ÊÁáÊ Ã ‚ÈhÊ •ÊÃÊ ∑§Ê„UË ∑§Ê›UÊŸ¢Ã⁄ U‚¢¬ÍŸ ¡Ê߸‹. àÿÊ‚
¬ÈáÿÊŸÈ’¢œË ¬Èáÿ ê„UáÊÃÊÃ. ¡ ∑§Ê„UË ¬ÈáÿÊø ∑§◊¸ ∑§‹, øÊ¢ª‹ ∑§◊¸ •ÊÁáÊ
àÿÊà ‚Ê¢‚ÊÁ⁄U∑§ „UÃÍ Ÿ‚‹, ‚Ê¢‚ÊÁ⁄U∑§ ∑§ÙáÊÃË„UË ßë¿UUÊ Ÿ‚‹, àÿÊfl›UË ¡
¬Èáÿ ’Ê¢œ‹, Ã ¬ÈáÿÊŸÈ’¢œË ¬Èáÿ.
¬Èáÿ ÷ÙªÃÊà •ÊÁáÊ ‚Ù’Ã •Êà◊∑§ÀÿÊáÊÊ‚ÊΔUË •èÿÊ‚, Á∑˝§ÿÊ
∑§⁄UÃÊÃ. ¬Èáÿ ÷ÙªÃÙ •ÊÁáÊ ŸflËŸ ¬Èáÿ ’Ê¢œÃ •‚ÃÙ, ÖÿÊ◊È› U•èÿÈŒÿÊŸ
◊ÙˇÊ »§› UÁ◊›UÃ. ¬ÈáÿÊŸÈ’¢œË ¬Èáÿ ∑§‡ÊÊ‹Ê ê„UáÊÃÊà ∑§Ë •Ê¡ ¬Èáÿ •Ê„U,
◊Sà ‚ÈÅÊ ÷٪à •Ê„U, ∑§ÙáÊÃË„UË •«UøáÊ ÿà ŸÊ„UË •ÊÁáÊ ¬⁄Uà œ◊ʸø
•ÊÁáÊ œ◊ʸøø ¬Íáʸ ÁŒfl‚ ∑§⁄Uà ⁄UÊ„UÃÙ, „U ¬ÈáÿÊŸÈ’¢œË ¬Èáÿ •Ê„U, •‚ø
ÁfløÊ⁄U ÿÃÊÃ, »§Äà œ◊ʸø •ÊÁáÊ œ◊ʸøø, ‚à‚¢ªÊÃø ⁄UÊ„UáÿÊø ÁfløÊ⁄U
ÿÃÊÃ. •ÊÁáÊ ÖÿÊ ¬ÈáÿÊŸ ‚ÈÅÊ-‚ÈÁflœÊ ¡ÊSà ŸÊ„UËÃ, ¬áÊ ©UìÊ ÁfløÊ⁄ UÿÃÊÃ
∑§Ë, ∑§‚ ∑§M§Ÿ ∑§ÙáÊÊ‹Ê„UË ŒÈ—ÅÊ „UÙáÊÊ⁄U ŸÊ„UË •‚Ê √ÿfl„UÊ⁄U ∑§M§, •‚
fløŸ ∑§M§, ÷‹ Sfl×‹Ê ÕÙ«UË •«UøáÊ ÿà •‚‹, àÿÊà „U⁄U∑§Ã ŸÊ„UË,
¬áÊ ∑§ÙáÊÊ‹Ê ©U¬ÊœË (ŒÈ—ÅÊ) „UÙ™§ ŒáÊÊ⁄ UŸÊ„UË. Ã ¬ÈáÿÊŸÈ’¢œË ¬Èáÿ ê„U≈U‹
¡ÊÃ. ê„UáÊÍŸ Ÿfl •ŸÈ’¢œ„UË ¬ÈáÿÊøø „UÙÃÊÃ.
¬˝‡Ÿ∑§Ãʸ — ¬ÈáÿÊŸÈ’¢œË ¬ÈáÿÊø ©UŒÊ„U⁄UáÊ lÊ.
ŒÊŒÊüÊË — •Ê¡ ∞∑§Ê ◊ÊáÊ‚Ê ¡fl›U ªÊ«UË-’¢ª‹Ê flªÒ⁄U ‚fl¸ ‚ÊœŸ
•Ê„UÃ, ¬àŸË øÊ¢ª‹Ë •Ê„U, ◊È‹ øÊ¢ª‹Ë •Ê„UÃ, ŸÙ∑§⁄ UøÊ¢ª‹ •Ê„UÃ, Ã⁄
U„U ¡ ∑§Ê„UË øÊ¢ª‹ Á◊›UÊ‹ •Ê„U, àÿÊ‚ ∑§Êÿ ê„U≈U‹ ¡ÊÃ? ‹Ù∑¢§ ê„UáÊÃÊÃ,
∑§Ë “¬Èáÿ‡ÊÊ‹Ë •Ê„U.” •ÊÃÊ „UÊ ¬Èáÿ‡ÊÊ‹Ë ∑§Êÿ ∑§⁄Uà •Ê„, „U •Êê„UË
¬ÊÁ„U‹ Ã⁄U, ÁŒfl‚÷⁄U ‚ÊœÍ-‚¢ÃÊ¢øË ‚flÊ ∑§⁄UÃÙ, ŒÈ‚:ÿÊ¢øË ‚flÊ ∑§⁄UÃÙ
•ÊÁáÊ ◊ÙˇÊÊ‚ÊΔUË ÃÿÊ⁄UË ∑§⁄UÃÙ. •‚-Â ∑§⁄UÃÊ ∑§⁄UÃÊ àÿÊ‹Ê ◊ÙˇÊÊø
‚ÊœŸ„UË Á◊›ÍUŸ ¡ÊÃ. •Ê¡„UË ¬Èáÿ •Ê„U •ÊÁáÊ ŸflËŸ ¬Èáÿ ’Ê¢œÃ •Ê„
U•ÊÁáÊ ¡⁄UË ¬Èáÿ ∑§◊Ë Á◊›UÊ‹, Ã⁄UË ¬áÊ ÁfløÊ⁄ UÃ⁄ U¬⁄Uà Âø ÿÃÊà ∑§Ë,
“◊ÙˇÊÊ‹Ê ¡Êÿø •Ê„U” „ U¬ÈáÿÊŸÈ’¢œË ¬Èáÿ. ÃÈê„UË ◊‹Ê ÷≈U‹Êà „ UÃÈ◊ø

23. 12 ¬Ê¬-¬Èáÿ
∑§ÙáÊÃ Ã⁄UË ¬ÈáÿÊŸÈ’¢œË ¬Èáÿ •‚‹ ŸÊ, àÿÊ •ÊœÊ⁄UÊfl⁄ U÷≈U‹ÊÃ. ¡⁄UÊ‚Ê
Õ¥’ ¬«U‹Ê •‚‹, ŸÊ„UËÃ⁄ U÷≈ÍUø ‡Ê∑§‹Ù Ÿ‚ÃÙ.
„U^ÊŸ ∑§‹‹ ‚fl¸ ∑§Ê◊, „U^ʪ˝„UË Ã¬, „U^ʪ˝„UË Á∑˝§ÿÊ, sÔÊëÿʬʂ͟
¬Ê¬ÊŸÈ’¢œË ¬Èáÿ ’Ê¢œ‹ ¡ÊÃ. •ÊÁáÊ ‚◊¡¬Ífl¸∑§ ∑§‹‹ ì, Á∑˝§ÿÊ,
Sfl×ëÿÊ •Êà◊∑§ÀÿÊáÊÊëÿÊ „UÃͬÍfl¸∑§ ∑§‹ÀÿÊ ∑§◊ÊZ¬Ê‚ÍŸ ¬ÈáÿÊŸÈ’¢œË ¬Èáÿ
’Ê¢œ‹ ¡ÊÃ •ÊÁáÊ ∑§œË ∑§Ê›UË ôÊÊŸË ¬ÈL§· ÷≈UÃÊà •ÊÁáÊ ◊ÙˇÊÊ‹Ê ¡ÊÃÙ.
ŒÙã„UË ŒÎc≈UË flªflª˚ÿÊ
¬˝‡Ÿ∑§Ãʸ — •ÊÃÊëÿÊ ∑§Ê›UÊà ‚Ê◊Êãÿ √ÿÄÃË‹Ê •‚ flÊ≈UÃ ∑§Ë,
flÊ߸≈ U◊ʪʸŸ Á∑¢§flÊ flÊ߸≈U ∑§◊ʸmÊ⁄Uø ÷ıÁÃ∑§ ‚ÈÅÊ •ÊÁáÊ ‚ÈÁflœÊ Á◊›UÃÊÃ,
ê„UáÊÍŸ àÿÊ¢øÊ ÁŸ‚ªÊ¸ëÿÊ ãÿÊÿÊflM§Ÿ ÁflEÊ‚ ©U«Uà ¡ÊÃÙ •ÊÁáÊ flÊ߸≈U ∑§◊¸
∑§⁄UáÿÊ‚ÊΔUË ¬˝Á⁄Uà „UÙÃÊÃ.
ŒÊŒÊüÊË — „UÙ, ‚Ê◊Êãÿ √ÿÄÃË‹Ê Ã‚ flÊ≈UÃ, flÊ߸≈ U◊ʪ¸ •ÊÁáÊ flÊ߸≈
U∑§◊ÊZmÊ⁄Uø ÷ıÁÃ∑§ ‚ÈÅÊ-‚ÈÁflœÊ Á◊›UÃÊÃ, Ã ÿÊ‚ÊΔUË ∑§Ë „UÊ ∑§Á‹ÿȪ •Ê„U
•ÊÁáÊ ŒÈ·◊∑§Ê›U •Ê„U ê„UáÊÍŸ. ‹Ù∑§Ê¢ŸÊ ÷ıÁÃ∑§ ‚ÈÅÊ •ÊÁáÊ ‚ÈÁflœÊ ¬ÈáÿÊÁ‡ÊflÊÿ
Á◊›Uà ŸÊ„UËÃ. ∑§ÙáÊÃË„UË ‚ÈÁflœÊ ¬ÈáÿÊÁ‡ÊflÊÿ Á◊›Uà ŸÊ„UË. ∞∑§ L§¬ÿÊ
‚ÈhÊ ¬ÈáÿÊÁ‡ÊflÊÿ „UÊÃÊà ÿà ŸÊ„UË.
∞∑§ ¬Ê¬ÊŸÈ’¢œË ¬Èáÿ •ÊÁáÊ ŒÈ‚⁄U ¬ÈáÿÊŸÈ’¢œË ¬Èáÿ, ÿÊ ŒÙã„UË¥ŸÊ
•Ù›UÅÊáÿÊ‚ÊΔUË •Ê¬‹Ë ‚◊¡ ‡ÊÄÃË ¬ÊÁ„U¡.
ê„UáÊ¡ Sfl× ©U¬÷ÙªÃÙ ∑§Êÿ? ¬Èáÿ, Ã⁄UË„UË ∑§Êÿ ’Ê¢œÃ •Ê„U?
¬Ê¬ ’Ê¢œÃ •Ê„. ê„UáÊÍŸ ÃÈê„UÊ‹Ê •‚ flÊ≈UÃ ∑§Ë ¬Ê¬Êø •‚ ÅÊ⁄UÊ’ ∑§◊¸
∑§⁄UÃÙ Ã⁄UË„UË ‚ÈÅÊ ∑§‡Êʬ˝∑§Ê⁄ U÷٪à •Ê„U? ŸÊ„UË, ÷٪à •Ê„U Ã Ã⁄ U¬Èáÿ
•Ê„, „U øÈ∑§Ëø ŸÊ„UË, ∑§œË„UË ¬Ê¬Êø »§›U ‚ÈÅÊ Á◊›Uà ŸÊ„UË. „ UÃ⁄ UŸ√ÿÊŸ
Sfl×ø ÿáÊÊ⁄U ¡ËflŸ ‚¢¬flà •Ê„U. ê„UáÊÍŸ ÃÈê„UÊ‹Ê •‚ flÊ≈UÃ ∑§Ë „UË
√ÿÄÃË •‚ ∑§Ê ∑§⁄Uà •Ê„?
•ÊÁáÊ Ÿ¢Ã⁄U ÁŸ‚ª¸ àÿÊ‹Ê ◊ŒÃ ‚ÈhÊ ∑§⁄UÃÙ. ∑§Ê⁄UáÊ ÁŸ‚ª¸ àÿÊ‹Ê
ÅÊÊ‹Ë ÉÊ™§Ÿ ¡ÊáÊÊ⁄U •Ê„U, •œÙªÃË◊äÿ, ê„UáÊÍŸ àÿÊ‹Ê ◊ŒÃ ∑§⁄UÃÙ. •ÊÁáÊ

24. ¬Ê¬-¬Èáÿ 13
ŸflËŸ øÙ⁄U •‚‹ ŸÊ •ÊÁáÊ ¡⁄ U•Ê¡ àÿÊŸ ∑§ÙáÊÊëÿÊ ÁÅʇÿÊà „UÊà ÉÊÊËÊ
•‚‹, Ã⁄U àÿÊ‹Ê ¬∑§«UflÍŸ ŒÃÙ, ∑§Ë ÷Ê™§ ŸÊ„UË, ÿÊà ¡⁄U ¬«U‹Ê Ã⁄U ÅÊÊ‹Ë
ÉÊ‚⁄U‹Ê ¡Ê߸‹. Ÿ√ÿÊ øÙ⁄UÊ‹Ê ¬∑§«UflÍŸ ŒÃÙ, •‚ ∑§Ê? Ã⁄ UàÿÊ‹Ê
™§äfl¸ªÃË‹Ê ÉÊ™§Ÿ ¡Êÿø •Ê„U. •ÊÁáÊ ÃÙ ¡Ù ¬Ä∑§Ê øÙ⁄ U•Ê„U, àÿÊ‹Ê ¡Ê™§
ŒÃÙ, ÅÊÊ‹ëÿÊ ªÃË◊äÿ ¡Ê, ÅÊͬ ◊Ê⁄U ÅÊÊ, ŸflËŸ øÙ⁄ U•‚‹ Ã⁄U ÃÙ
¬∑§«U‹Ê ¡ÊÃÙ ∑§Ë ŸÊ„UË ¬∑§«‹Ê ¡ÊÃ?
¬˝‡Ÿ∑§Ãʸ — ¬∑§«U‹Ê ¡ÊÃÙ.
ŒÊŒÊüÊË — „UÙ, •ÊÁáÊ ¬Ä∑§ øÙ⁄ UŸÊ„UË ¬∑§«U‹ ¡ÊÃ. ‚⁄U∑§Ê⁄UŸ •‚-
Â ∑§Ê„UË„UË ∑§‹ Ã⁄UË„UË ÃÙ ∑§‡ÊÊÄUË ¬∑§«U‹Ê ¡Êà ŸÊ„UË, ÃÙ ∑§ÙáÊÊëÿÊø
¡Ê˚ÿÊà •«U∑§Ã ŸÊ„UË. ‚ª˚ÿÊ¢ŸÊ Áfl∑ͧŸ ÅÊÊ߸‹ •‚Ê •Ê„U! Á∑§àÿ∑
§ê„UáÊÃÊà ŸÊ, ßã∑§◊ ≈ÚUÄ‚flÊÀÿÊ¢ŸÊ Ã⁄U ◊Ë ÁÅʇÿÊà ÉÊÊ‹ÍŸ Á»§⁄UÃÙ. Sfl×ëÿÊ
¡ÙÅÊË◊ŒÊ⁄UËfl⁄ U’Ù‹ÃÙ ŸÊ! ÿÊ ‚ª˚ÿÊ Á∑˝§ÿÊ ÃÙ Sfl×ëÿÊ ¡’Ê’ŒÊ⁄UËfl⁄Uø
∑§⁄UÃÙ ŸÊ? Ã ∑§Êÿ •Ê◊ëÿÊ ¡’Ê’ŒÊ⁄UË fl⁄U •Ê„U?
¬Ê¬ÊŸÈ’¢œË ¬ÈáÿÊøË ‹ˇ◊Ë
¬Ê¬ÊŸÈ’¢œË ¬ÈáÿÊøË ‹ˇ◊Ë ê„UáÊ¡ ∑§Êÿ? „UË ‹ˇ◊Ë ÿÃ Ã√„UÊ U∑ȧΔÍUŸ
Á◊›UflÍŸ ÉÊ™§, ∑§ÙáÊÊø ¬›UflÍŸ ÉÊ™§, Á’Ÿ„UÄ∑§Êø ÷ÙªflÍŸ ÉÊ™§, Á’Ÿ„UÄ∑§Êø
Á„U‚∑§ÊflÍŸ ÉÊ™§, •‚ ‚Ê⁄U ¬Ê‡ÊflÃø ÁfløÊ⁄U ÿÃÊÃ. ∑§ÙáÊÊ‹Ê ◊ŒÃ ∑§⁄UáÿÊøÊ
Á∑¢§ÁøÃ◊ÊòÊ„UË ÁfløÊ⁄U ÿà ŸÊ„UË. •ÊÁáÊ àÿÊÄUË ŒÊŸ ∑§⁄U‹ Ã„UË ŸÊfl
∑§◊ÁfláÿÊ‚ÊΔUË, ∑§‡Êʬ˝∑§Ê⁄U ◊Ë ŸÊfl ∑§◊flÍ? ’Ê∑§Ë, ∑§ÙáÊÊëÿÊ„UË NUŒÿÊ‹Ê
ªÊ⁄UflÊ ¬Ù„UÙøflà ŸÊ„UË. ÿÕ NUŒÿ ªÊ⁄ U„UÙÃ, ÿÕ ôÊÊŸË ¬ÈL§·Ê¢ëÿÊ „U¡⁄UËÃ,
⁄UÊòÊ÷⁄ UNUŒÿÊ‹Ê ªÊ⁄UflÊ ‹ÊªÃ •‚ÃÙ •ÊÁáÊ NUŒÿ ªÊ⁄ U¤ÊÊ‹ Ã⁄ UÃ ¬Êø-
¬Êø ‹ÊÅÊ L§¬ÿ ∞∑§∑§Ê √ÿÄÃË‹Ê ŒáÿÊ‚◊ÊŸ •Ê„U. ¬áÊ Ã⁄UË„UË NUŒÿÊ‹Ê
ªÊ⁄UflÊ ¬Ù„UÙøáÊÊ⁄U ŸÊ„UË ∑§œË. L§¬ÿ ÁŒÀÿÊŸ ©U‹≈U ©U¬ÊœË „UÙÃ.
ê„UáÊ¡ ÖÿÊ¢ø ¬Ê¬ÊŸÈ’¢œË ¬Èáÿ •Ê„U, àÿÊ¢ŸÊ ßÕ ÿÃÊ ÿáÊÊ⁄Uø ŸÊ„UË.
ê„UáÊÍŸ Ã⁄ U•Ê¬ÀÿÊ ßÕ •‚ ‹ˇ◊ˬÃË ÿ™§ ‡Ê∑§Ã ŸÊ„UË. ÿÕ Ã⁄
U¬ÈáÿÊŸÈ’¢œË ¬Èáÿ •‚‹, ÅÊ⁄UË ‹ˇ◊Ë •‚‹, •‚ ‚fl¸ ÿÃÊÃ. ÅÊ⁄UË ‹ˇ◊Ë
ê„UáÊ¡ ŒÈ‚⁄U ∑§Ê„UË ŸÊ„UË, ÿÊ ∑§Ê›UÊëÿÊ Á„U‡ÊÙ’ÊŸÈ‚Ê⁄ U•ªŒË ÅÊ⁄UË ‹ˇ◊Ë Ã⁄U

25. 14 ¬Ê¬-¬Èáÿ
•‚Ãø ŸÊ„UË. •Ê◊ëÿÊ ÉÊ⁄UË ‚ÈhÊ Á’‹∑ȧ‹ ÅÊ⁄UË ŸÊ„UË. ¬áÊ ÿÊ ∑§Ê›UÊëÿÊ
Á„U‡ÊÙ’ÊŸÈ‚Ê⁄ U•‚ øÊ¢ª‹ ÁfløÊ⁄U ÿÃÊà ∑§Ë ÿÊ‹Ê ∑§‡Êʬ˝∑§Ê⁄U ‚ÈÅÊ Á◊›U‹,
∑§‡Êʬ˝∑§Ê⁄ UàÿÊ‹Ê ôÊÊŸ ¬˝Êåà „UÙ߸‹, œ◊ʸø ÁfløÊ⁄ UÿÃÊÃ, „UË øÊ¢ª‹Ë ‹ˇ◊Ë
ê„U≈U‹Ë ¡ÊÃ. ¬ÈáÿÊŸÈ’¢œË ¬ÈáÿÊøË ‹ˇ◊Ë ê„U≈U‹Ë ¡ÊÃ. ¬ÈáÿÊŸÈ’¢œË ¬Èáÿ
ê„UáÊ¡ ¬Èáÿ •Ê„U •ÊÁáÊ ¬⁄Uà ŸflËŸ ¬Èáÿ ’Ê¢œÃ •Ê„U. ÁfløÊ⁄U ‚ª› UøÊ¢ª‹
•Ê„UÃ. ¡√„UÊ ŒÈ‚:ÿÊ¢ø ¬Èáÿ Ã⁄U •‚Ã ¬áÊ ÁfløÊ⁄ UÅÊ⁄UÊ’ •‚ÃÊÃ, ê„UáÊ¡
∑§Êÿ ÷ÙªflÍ? ∑ȧΔÍUŸ ÉÊ™§Ÿ ÿ™§, ¬Íáʸ ÁŒfl‚ „Uø, ⁄UÊòÊË ¬‹¢ªÊfl⁄ U¤ÊÙ¬ÃÊ
¤ÊÙ¬ÃÊ ‚ÈhÊ ◊‡ÊËŸ øÊ‹flÃø ⁄UÊ„UÃÙ. ⁄UÊòÊ÷⁄U.
•ÊÁáÊ ◊ª ÁÃÕ ◊È¢’߸◊äÿ àÿÊ ‹Ù∑§Ê¢∑§«U Œ‡Ê¸ŸÊ‚ÊΔUË ◊‹Ê
’Ù‹ÊflÃÊÃ, ∑§Ê⁄UáÊ ∑§Ë ‹Ù∑§ ¡ÊáÊÃÊà ê„UáÊÍŸ Œ‡Ê¸ŸÊ‚ÊΔUË ◊‹Ê ÉÊ⁄UË ÉÊ™§Ÿ
¡ÊÃÊÃ. ÁÃÕ •Êê„UË ¡ÊÃÙ Ã√„UÊ, Ã‚Ê Ã⁄U ∑§⁄UÙ«UÙ L§¬ÿÊ¢øÊ ◊Ê‹∑§ •‚ÃÙ,
¬áÊ ¡‚ ∞ÅÊÊlÊ ◊È«UŒ˜ÔÿÊ‹Ê ’‚fl‹ •‚Ã, Ã‚Ê ÁŒ‚ÃÙ ÃÙ •Êê„UÊ‹Ê.
Ã ¡ÿ-¡ÿ ∑§⁄UÃÊà ŸÊ, ◊Ë ‚◊¡ÍŸ ¡ÊÃÙ ∑§Ë „ UÁ’øÊ⁄U ◊È«UŒ •Ê„UÃ, ◊ª
ÁÃÕ ’ÉÊÃÙ ∑§Ë ∑§ÙáÊ-∑§ÙáÊ øÊ¢ª‹ •Ê„UÃ? Ã⁄U ÁÃÕ àÿÊ¢ø ŸÙ∑§⁄ UÁŒ‚ÃÊÃ
ŸÊ, •⁄U, ‡Ê⁄UË⁄ U◊¡’ÍÃ, ‹Ê‹, ‹Ê‹... ◊ª ÃÙ Sflÿ¢¬Ê∑§Ë ÷≈UÃÙ, ÃÙ Ã⁄U
•ªŒË œc≈U¬Èc≈U, ¡‚Ê „Uʬ͂ •Ê¢’Êø ’ÉÊÍŸ ÉÿÊ! Ã√„UÊ ◊Ë ‚◊¡ÍŸ ¡ÊÿøÙ
∑§Ë „U ‡ÊΔU ‹Ù∑§ •œÙªÃËà ¡ÊáÊÊ⁄U •Ê„UÃ. àÿÊø „ UÁøã„U •Ê¡ ÁŒ‚Ã
•Ê„U.
’ûÊË‚ ¬ÄflÊŸÊ¢ø ¡fláÊÊø ÃÊ≈U •‚‹, ¬áÊ ÃÙ ÅÊÊ™§ ‡Ê∑§Ã ŸÊ„UË,
•Êê„UË ‚ª›U ‚Ù’Ã ¡flÃÙ, ¬⁄¢UÃÈ ‡ÊΔU‹Ê •Êê„UË ÁfløÊ⁄U‹, ÃÈê„UË ÅÊÊà ∑§Ê
ŸÊ„UË? Ã√„UÊ ê„UáÊÃÙ, ◊‹Ê «UÊÿ’Ë≈UË¡ •Ê„ U•ÊÁáÊ é‹«U¬˝‡Ê⁄ U•Ê„U.
«UÊÚÄ≈U⁄UÊ¢ŸË ‡ÊΔU‹Ê ‚Ê¢ÁªÃ‹‹ •‚Ã ∑§Ë, “’ÉÊÊ, ÃÈê„UÊ‹Ê é‹«U¬˝‡Ê⁄
U•Ê„U, «UÊÿ’Ë≈UË¡ •Ê„U, ∑§Ê„UË ÅÊÊÿø ŸÊ„UË. ’Ê¡⁄UËøË ÷Ê∑§⁄UË •ÊÁáÊ Œ„UË
ÅÊÊÿø „¢U, ŒÈ‚⁄ U∑§Ê„UË ÅÊÊÿø ŸÊ„UË?” •⁄U ÷Ê™§, •Ê◊ëÿÊ ßÕ •Êê„UË ’Ò‹Ê‹Ê
‡ÊÃÊà ÉÊ™§Ÿ ¡ÊÃÙ, ÁÃÕ ’Ò‹ ÅÊÊà ∑§Ê ŸÊ„UË? ‡ÊÃÊà •Ê„ UÃ⁄UË„UË? Ã√„UÊ
ê„UáÊÃÊà ◊ȇ∑§ ’Ê¢œ‹‹ •Ê„U. ßÕ ÃÙ¥«UÊ‹Ê ’Ê¢œÃÊà ŸÊ ∑§Ê„UË? ∑§Êÿ
ê„UáÊÃÊà àÿÊ‹Ê?
¬˝‡Ÿ∑§Ãʸ — ¡Ê›UË.

26. ¬Ê¬-¬Èáÿ 15
ŒÊŒÊüÊË — •Ê◊ëÿÊ ßÕ “◊ȇ∑§” ê„UáÊÃÊà àÿÊ‹Ê. Ã ’Ê¢œ‹‹ •‚Ã
ŸÊ. Á’øÊ:ÿÊ‹Ê ÅÊÊÿø •‚‹ Ã⁄UË„UË ÅÊÊ™§ ‡Ê∑§Ã ŸÊ„UË. «UÊÚÄ≈U⁄UŸ ‡ÊΔU‹Ê
‚Ê¢ÁªÃ‹‹ •‚Ã ∑§Ë, ÃÈê„UË ◊M§Ÿ ¡Ê‹ ê„UáÊÍŸ... Â ÿÊ ‹Ù∑§Ê¢ŸÊ ◊ȇ∑§
’Ê¢œ‹‹ •Ê„U.
•Õʸà ŸÈ‚ÃË Ÿ⁄U∑§ ÿÊÃŸÊ ÷٪à •Ê„UÃ. ◊Ë ‚ª˚ÿÊ ‡ÊΔU‹Ù∑§Ê¢∑§«U
¡Ê™§Ÿ •Ê‹‹Ù •Ê„U. ◊ª ßÕ Œ‡Ê¸Ÿ ∑§⁄UflÃÙ, Ã√„UÊ ∑ȧΔU ‡ÊÊ¢ÃË Á◊›UÃ. ◊Ë
‚Ê¢ªÃÙ, ŒÊŒÊ ÷ªflÊŸÊ¢ø ŸÊfl ÉÊà ⁄UÊ„UÊ. ∑§Ê⁄UáÊ ∑§Ë ôÊÊŸ Ã⁄U àÿÊ¢ëÿÊ Á„U‡ÊÙ’ÊÃ
ÿÃø ŸÊ„UË. àÿÊ¢ëÿÊ‚ÊΔUË Ã‡ÊË √ÿflSÕÊ ∑§‹Ë ŸÊ, Ã⁄UË„UË ÿÙª ’‚à ŸÊ„UË.
ê„UáÊÍŸ ◊„UʌȗÅÊ •Ê„U „ UÃ⁄U.
¬Èáÿ‡ÊÊ‹Ëø ©U¬÷Ùª ÉÊ™§ ‡Ê∑§ÃÙ!
‹ˇ◊Ë ◊ŸÈcÿÊ‹Ê ◊¡Í⁄U ’ŸflÃ. ¡⁄U ‹ˇ◊Ë ª⁄U¡¬ˇÊÊ ¡ÊSà •Ê‹Ë,
Ã⁄U ◊ª ◊ŸÈcÿ ◊¡Í⁄UÊ‚Ê⁄UÅÊÊ „UÙÃÙ. àÿÊëÿÊ ∑§« U¬Ò‚Ê ¡ÊSà •Ê„ U¬áÊ
‚Ù’Ãø ÃÙ ŒÊŸE⁄ U•Ê„U, ê„UáÊÍŸ ΔUË∑§ •Ê„U. ŸÊ„UËÃ⁄ U◊¡Í⁄Uø ê„U≈U‹Ê ¡Ê߸‹
ŸÊ! •ÊÁáÊ ¬Íáʸ ÁŒfl‚ ⁄UÊ’Ãø •‚ÃÙ, àÿÊ‹Ê ’Êÿ∑§ÙøË ¬flʸ Ÿ‚Ã, ◊È‹Ê¢øÊ
ÁfløÊ⁄U Ÿ‚ÃÙ, ∑§ÙáÊÊøËø ¬flʸ Ÿ‚Ã, »§Äà ¬Ò‡ÊÊ¢øËø ¬«U‹‹Ë •‚Ã.
•Õʸà ‹ˇ◊Ë ◊ŸÈcÿÊ‹Ê „U›ÍU„U›ÍU ◊¡Í⁄U ’ŸflÃ •ÊÁáÊ ◊ª àÿÊ‹Ê ÁÃÿZø
ªÃËà ÉÊ™§Ÿ ¡ÊÃ. ∑§Ê⁄UáÊ ∑§Ë, ¬Ê¬ÊŸÈ’¢œË ¬Èáÿ •Ê„ UŸÊ! ¬ÈáÿÊŸÈ’¢œË ¬Èáÿ
•‚‹ Ã⁄ U„U⁄U∑§Ã ŸÊ„UË. ¬ÈáÿÊŸÈ’¢œË ¬Èáÿ ∑§‡ÊÊ‹Ê ê„UáÊÃÊà ∑§Ë, ¬Íáʸ
ÁŒfl‚Êà »§Äà •œÊ¸ø ÃÊ‚ ◊„UŸÃ ∑§⁄UÊflË ‹ÊªÃ. àÿÊŸ »§Äà •ÊœÊ¸ÃÊ‚ø
◊„UŸÃ ∑§‹Ë Ã⁄ U‚fl¸ ∑§Ê◊ ‚È⁄U›UËìáÊ „U›ÍU „U›ÍU „UÙà ⁄UÊ„UÃÊÃ.
„ U¡ª Ã⁄ U•‚ •Ê„ UàÿÊà ©U¬÷Ùª ÉÊáÊÊ⁄U„UË •‚ÃÊà •ÊÁáÊ ◊„UŸÃ
∑§⁄UáÊÊ⁄U„UË •‚ÃÊÃ. ŒÙã„UË ¬˝∑§Ê⁄Uø •‚ÃÊÃ. ◊„UŸÃ ∑§⁄UáÊÊ⁄U •‚ ‚◊¡ÃÊÃ
∑§Ë “„U ◊Ë ∑§⁄Uà •Ê„U.” àÿÊà àÿÊ¢øÊ •„¢U∑§Ê⁄ U•‚ÃÙ. ¡√„UÊ ∑§Ë ÷ÙªáÊÊ:ÿÊ◊äÿ
ÃÙ •„¢U∑§Ê⁄ UŸ‚ÃÙ, Ã√„UÊ àÿÊ‹Ê ÷ÙÄÃʬáÊÊøÊ ⁄U‚ Á◊›UÃÙ. •ÊÁáÊ àÿÊ
◊„UŸÃ ∑§⁄UáÊÊ:ÿÊ‹Ê •„¢U∑§Ê⁄UÊøÊ ªfl¸⁄U‚ Á◊›UÃÙ.
∞∑§ ‡ÊΔ U◊‹Ê ‚Ê¢ªÃÙ ∑§Ë, “ÿÊ ◊ʤÿÊ ◊È‹Ê‹Ê ∑§Ê„UËÃ⁄UË ‚Ê¢ªÊ ŸÊ,
àÿÊ‹Ê ◊„UŸÃ ∑§⁄UÊÿøË ŸÊ„UË •ÊÁáÊ •Ê⁄UÊ◊‡ÊË⁄ U÷٪à ⁄UÊ„UÃÙ. ◊Ë ‚Ê¢ÁªÃ‹,

27. 16 ¬Ê¬-¬Èáÿ
“∑§Ê„UË ’Ù‹áÿÊ‚Ê⁄UÅÊø ŸÊ„UË. ÃÙ àÿÊëÿÊ Sfl×ëÿÊ flÊ≈KÊø ¬Èáÿ ©U¬÷ÙªÃ
•Ê„U. ÿÊà •Êê„UË ŒÅÊ‹ ∑§‡ÊÊ ∑§⁄UÃÊ ∑§⁄UÊÿøË?” Ã√„UÊ ÃÙ ◊‹Ê ê„UáÊÃÙ
∑§Ë, “àÿÊ‹Ê ‚◊¢¡‚ ŸÊ„UË ’ŸflÊÿø ∑§Ê?” ◊Ë ê„U≈U‹, ¡ªÊà ¡Ù ©U¬÷ÙªÃ
•Ê„U, ÃÙ ‚◊¢¡‚ ê„U≈U‹Ê ¡ÊÃÙ. •ÊÁáÊ ¡Ù ’Ê„U⁄ U≈UÊ∑§ÃÙ ÃÙ fl«UÊ ê„U≈U‹Ê
¡ÊÃÙ •ÊáÊË ◊„UŸÃ ∑§⁄Uà ⁄UÊ„UÃÙ àÿÊ‹Ê ◊¡Í⁄ Uê„U≈U‹ ¡ÊÃ. ¬⁄¢UÃÈ ◊„UŸÃ
∑§⁄UÃÙ àÿÊ‹Ê •„¢U∑§Ê⁄UÊøÊ ⁄U‚ Á◊›UÃÙ ŸÊ! ‹Ê¢’ ∑§Ù≈ UÉÊÊ‹ÍŸ ’Ê„U⁄ U¡ÊÃÙ
Ã√„UÊ ‹Ù∑¢§ “‡ÊΔU¡Ë •Ê‹, ‡ÊΔU¡Ë •Ê‹” ∑§⁄UÃÊÃ, ’‚ ßÃ∑§ø •ÊÁáÊ
÷ÙªáÊÊ:ÿÊ‹Ê •‚ ∑§ÙáÊË ‡ÊΔU-flΔUøË ¬«U‹‹Ë Ÿ‚Ã. “•Êê„UË Ã⁄U •Ê◊ø
÷Ùª‹ ∞fl…Uø ÅÊ⁄U.” •‚ ’Ù‹ÃÙ.
•ÊûÊÊøË ¡Ë •Ê„U, ÁÃ‹Ê ‹ˇ◊Ë ê„UáÊÃÊ ÿáÊÊ⁄Uø ŸÊ„UË. „UË Ã⁄
U¬Ê¬ÊŸÈ’¢œË ¬ÈáÿÊøË ‹ˇ◊Ë •Ê„U. Ã ¬Èáÿ •‚ ’Ê¢œ‹ „UÙÃ ∑§Ë •ôÊÊŸ ì
∑§‹ „UÙÃ, àÿÊø ¬Èáÿ ’Ê¢œ‹ ª‹. àÿÊø »§›U •Ê‹. »§›USflL§¬Êà ‹ˇ◊Ë
•Ê‹Ë. „UË ‹ˇ◊Ë ‹Ù∑§Ê¢ŸÊ fl«U ’ŸflÃ. ÿÊ‚ ‚ÈÅÊ ∑§‚ ê„UáÊÃÊ ÿ߸‹? ‚ÈÅÊ
Ã⁄U, ¬Ò‡ÊÊ¢øÊ ÁfløÊ⁄Uø ÿà ŸÊ„UË, àÿÊ‚ ‚ÈÅÊ ê„UáÊÃÊÃ. •Êê„UÊ‹Ê Ã⁄U fl·Ê¸ÃÍŸ
∞ÅÊÊlÊ fl›U‚ ÁfløÊ⁄U ÿÃÙ ∑§Ë ÁÅʇÿÊà ¬Ò‚ •Ê„Uà ∑§Ë ŸÊ„UË?
¬˝‡Ÿ∑§Ãʸ — •Ù¤Ê¢ flÊ≈UÃ ∑§Ê?
ŒÊŒÊüÊË — ŸÊ„UË, •Ù¤Ê¢ Ã⁄ U•Êê„UÊ‹Ê flÊ≈UÃø ŸÊ„UË, ¬áÊ •Êê„UÊ‹Ê
ÃÙ ÁfløÊ⁄Uø ÿà ŸÊ„UË ŸÊ! ∑§‡ÊÊ‚ÊΔUË ÁfløÊ⁄ U∑§⁄UÊÿøÊ? ¬È…U-◊ʪ ‚fl¸∑§Ê„UË
ÃÿÊ⁄Uø •‚Ã. ¡‚ ÅÊÊáÿÊ-Á¬áÿÊø ÃÈ◊ëÿÊ ≈U’‹Êfl⁄ UÿÃ ∑§Ë ŸÊ„UË ÿÃ?
÷ÙªáÊ, L§¬ÿÊ¢ø ∑§Ë flŒŸËÿø?
„U Ã⁄ UÖÿÊ‹Ê Œª«U ‹ÊªÃÙ, àÿÊøËø øÈ∑§. ÷ÙªÃÙ àÿÊøË øÈ∑§
∞fl…Uø ŸÊ„UË, Ã⁄ U÷ÙªáÿÊø ’ˇÊË‚„UË •Ê„U. ¬Ê¬Êø ’ˇÊË‚ Á◊›U‹ Ã⁄U Ã
àÿÊëÿÊ flÊ߸≈U ∑§Ã¸√ÿÊø Œ¢«U •ÊÁáÊ »È§‹ flÊ„UÃË‹ Ã àÿÊëÿÊ øÊ¢ªÀÿÊ
∑§Ã¸√ÿÊëÿÊ ¬ÈáÿÊø ’ˇÊË‚, ¬áÊ Ã⁄UË„UË ŒÙã„UË ÷ÙªáÊø •Ê„U, •‡ÊÊÃÊø
•ÕflÊ ‡ÊÊÃÊø.
ÁŸ‚ª¸ ∑§Êÿ ê„UáÊÃÙ? àÿÊŸ Á∑§ÃË L§¬ÿ ÅÊø¸ ∑§‹ Ã •Ê◊ëÿÊ ÿÕ
’ÁÉÊË ¡Êà ŸÊ„UË. flŒŸËÿ ∑§Êÿ ÷Ùª‹? ‡ÊÊÃÊ ∑§Ë •‡ÊÊÃÊ, ßÃ∑§ø

28. ¬Ê¬-¬Èáÿ 17
•Ê◊ëÿÊ ÿÕ ’ÁÉÊË ¡ÊÃ. L§¬ÿ Ÿ‚ÃË‹ Ã⁄UË„UË ‡ÊÊÃÊ ÷Ùª‹ •ÊÁáÊ L§¬ÿ
•‚ÃË‹ Ã⁄UË„UË •‡ÊÊÃÊ ÷Ùª‹. •Õʸà ‡ÊÊÃÊ Á∑¢§flÊ •‡ÊÊÃÊ flŒŸËÿ ÷ÙªÃÙ,
Ã ¬Ò‡ÊÊ¢fl⁄U •ÊœÊ⁄UËà ŸÊ„UË.
ÅÊ⁄¢U œŸ ‚ÈÅÊ ŒÃ!
Œ„UÊ ‹ÊÅÊ L§¬ÿ flÁ«U‹Ê¢ŸË ◊È‹Ê‹Ê ÁŒ‹ •‚ÃË‹ •ÊÁáÊ fl«UË‹
ê„UáÊÃË‹ ∑§Ë, “•ÊÃÊ ◊Ë •ÊäÿÊÁà◊∑§ ¡ËflŸ ¡ª‹.” Ã√„UÊ ÃÙ ◊È‹ªÊ Ÿ„U◊Ë
ŒÊM§Ã, ◊Ê¢‚Ê„UÊ⁄UÊÃ, ‡Ê•⁄ U’Ê¡Ê⁄UÊÃ, ‚ª˚ÿÊà ÃÙ ¬Ò‚ ª◊flÍŸ ’‚ÃÙ. ∑§Ê⁄UáÊ
∑§Ë ¡ ¬Ò‚ øÈ∑§ËëÿÊ ◊ʪʸŸ ¡◊Ê „UÙÃÊÃ, Ã Sfl× ¡fl›U ⁄U„UÊà ŸÊ„UËÃ. •Ê¡
Ã⁄ UÅÊ⁄ UœŸ, ÅÊ:ÿÊ ◊„UŸÃËø œŸ ‚ÈhÊ ⁄U„UÊà ŸÊ„UË, Ã⁄U øÈ∑§Ëø œŸ ∑§‚
⁄UÊ„UË‹? ê„UáÊÍŸ ¬ÈáÿÊø œŸ •‚Êÿ‹Ê ¬ÊÁ„U¡, ÖÿÊà •¬˝Ê◊ÊÁáÊ∑§ÃÊ Ÿ‚‹.
ŒÊŸÃ øÊ¢ª‹Ë Sflë¿U U•‚‹. Ã‚Ê ¬Ò‚Ê •‚‹, Ã⁄ UÃ ‚ÈÅÊ Œ߸‹. ŸÊ„UË
Ã⁄U •ÊÃÊ ŒÈ·◊∑§Ê›UÊø œŸ„UË ¬ÈáÿÊøø ê„U≈U‹ ¡ÊÃ, ¬áÊ ¬Ê¬ÊŸÈ’¢œË ¬ÈáÿÊø
•Ê„U, Ã ŸÈ‚Ã ¬Ê¬ø ’Ê¢œÍŸ ÉÊÃ. àÿʬˇÊÊ ‹ˇ◊Ë¡Ë‹Ê ê„UáÊÊ, ∑§Ë “ÃÈ ÿ™§ø
Ÿ∑§Ù‚. ßÃÄÿÊ •¢Ã⁄UÊfl⁄Uø ⁄U„UÊ. àÿÊà •Ê◊øË ‡ÊÙ÷Ê øÊ¢ª‹Ë •Ê„ U•ÊÁáÊ
ÃȤÊË„UË ‡ÊÙ÷Ê flÊ…U‹.” „U ’¢ª‹ ’Ê¢œÃÊÃ, Ã ‚ª›U ¬Ê¬ÊŸÈ’¢œË ¬Èáÿ ©UÉÊ«U¬áÊ
ÁŒ‚ÍŸ ÿÃ. àÿÊà ßÕ ∑§ÙáÊË •‚‹, „U¡Ê⁄UÊà ∞ÅÊÊŒË √ÿÄÃË •‡ÊË •‚‹
∑§Ë àÿÊø ¬ÈáÿÊŸÈ’¢œË ¬Èáÿ •‚‹. ’Ê∑§Ë, „ U‚ª›U ¬Ê¬ÊŸÈ’¢œË ¬Èáÿ •Ê„U.
ßÃ∑§Ë ‹ˇ◊Ë •‚Í ‡Ê∑§Ã ∑§Ê ∑§œË ∑§Ê›UË? ŸÈ‚Ã ¬Ê¬ø ’Ê¢œÃÊÃ, „U Ã⁄
UÁÃÿZøªÃËø Á⁄U≈UŸ¸ ÁÃ∑§Ë≈ UÉÊ™§Ÿ •Ê‹ •Ê„UÃ.
∞∑§ Á◊ÁŸ≈„UË ⁄U„UÊÃÊ ÿáÊÊ⁄ UŸÊ„UË •‚Ê „UÊ ‚¢‚Ê⁄U, ¡’⁄UŒSà ¬Èáÿ
•‚‹ Ã⁄UË„UË •ÊÃË‹ •¢Ã⁄UŒÊ„ U∑§◊Ë „UÙà ŸÊ„UË. •¢Ã⁄UŒÊ„U ÁŸ⁄¢UÃ⁄U ¡›UÃø
⁄UÊ„UÃÙ. •¢Ã⁄UŒÊ„ U∑§‡ÊÊ◊È› U„UÙÃÙ? •¢Ã⁄UŒÊ„U ¬Ê¬-¬ÈáÿÊëÿÊ •ÊœËŸ ŸÊ„UË.
•¢Ã⁄UŒÊ„U, “⁄UÊ°ª Á’Á‹»§”ëÿÊ •ÊœËŸ •Ê„U. øÊ⁄U„UË ’Ê¡Í¢ŸË ‚ª›U »§S≈¸U
Ä‹Ê‚ ‚¢ÿÙª •‚ÃË‹, Ã⁄UË„UË •¢Ã⁄UŒÊ„ U⁄UÊ„UÃÙø. ÃÙ •ÊÃÊ ∑§‚Ê Á◊≈U‹?
¬Èáÿ„UË ‡Êfl≈UË ‚¢¬ÍŸ ¡Ê߸‹. ¡ªÊøÊ ÁŸÿ◊ •Ê„ U∑§Ë ¬Èáÿ ‚¢¬Ã. Ã√„UÊ ◊ª
∑§Êÿ „UÙ߸‹? ¬Ê¬ÊøÊ ©UŒÿ „UÙÃÙ. „UÊ Ã⁄ U•¢Ã⁄UŒÊ„ U•Ê„U, •ÊÁáÊ ¬Ê¬ÊøÊ
©UŒÿ „UÙÃfl›UË ’Ê„U⁄UøÊ ŒÊ„U ©Uà¬ãŸ „UÙ߸‹. Ã√„UÊ ÃȤÊË ∑§Êÿ Œ‡ÊÊ „UÙáÊÊ⁄U?
ê„UáÊÍŸ ‚øà „UÙ™§Ÿ ¡Ê, •‚ ÷ªfl¢Ã ‚Ê¢ªÃÊÃ.

29. 18 ¬Ê¬-¬Èáÿ
¬ÈáÿÊŸø ¬˝Êåà ¬Ò‚Ê
¬˝‡Ÿ∑§Ãʸ — ÿÊ ∑§Ê›UÊà Ã⁄ U¬Ê¬Ë ¡fl›Uø ¬Ò‚Ê •Ê„U.
ŒÊŒÊüÊË — ¬Ê¬Ë ¡fl›U ŸÊ„UË. ◊Ë ÃÈê„UÊ‹Ê ŸË≈ U‚◊¡ÊflÃÙ. ÃÈê„UË ◊ʤÊË
ªÙc≈ U∞∑§ŒÊ ‚◊¡ÍŸ ÉÿÊ ∑§Ë ¬ÈáÿÊÁ‡ÊflÊÿ Ã⁄U ¬Ò‚Ê •Ê¬ÀÿÊ‹Ê S¬‡Ê¸ø ∑§M§
‡Ê∑§áÊÊ⁄ UŸÊ„UË. ∑§Ê˚ÿÊ ’Ê¡Ê⁄UÊøÊ„UË S¬‡Ê¸ ∑§⁄UáÊÊ⁄ UŸÊ„UË fl ‚»§Œ ’Ê¡Ê⁄UÊøÊ„UË
S¬‡Ê¸ ∑§⁄UáÊÊ⁄ UŸÊ„UË. ¬ÈáÿÊÁ‡ÊflÊÿ Ã⁄U øÙ⁄UËøÊ ¬Ò‚Ê„UË •Ê¬ÀÿÊ‹Ê Á‡ÊfláÊÊ⁄
UŸÊ„UË. ¬áÊ Ã ¬Ê¬ÊŸÈ’¢œË ¬Èáÿ •Ê„U. ÃÈê„UË ê„UáÊÃÊ Ã ¬Ê¬, Ã ‡Êfl≈UË ¬Ê¬ÊÃø
ÉÊ™§Ÿ ¡ÊÃ. Ã ¬Èáÿø •œÙªÃË‹Ê ÉÊ™§Ÿ ¡ÊÃ.
ÅÊ⁄UÊ’ ¬Ò‚Ê ÿÃÙ ê„UáÊÍŸ ÅÊ⁄UÊ’ ÁfløÊ⁄ UÿÃÊà ∑§Ë ∑§ÙáÊÊø ÷ÙªflÍŸ
ÉÊ™§, ÁŒfl‚÷⁄ U÷‚›U ∑§⁄UáÿÊø ÁfløÊ⁄U ÿÃÊÃ, ÃÙ •œÙªÃËà ¡ÊÃÙ. ¬Èáÿ
÷٪à ŸÊ„UË •ÊÁáÊ •œÙªÃË◊äÿ ¡ÊÃÙ. àÿʬˇÊÊ Ã⁄U ¬ÈáÿÊŸÈ’¢œË ¬Ê¬ øÊ¢ª‹
∑§Ë •Ê¡ ¡⁄UÊ ÷Ê¡Ë •ÊáÊáÿÊ‚ÊΔUË •«UøáÊ ÿÃ, ¬áÊ ¬Íáʸ ÁŒfl‚ ÷ªfl¢ÃÊø
ŸÊfl Ã⁄ UÉÊË ¡ÊÃ •ÊÁáÊ ¬ÈáÿÊŸÈ’¢œË ¬Èáÿ •‚‹, Ã⁄ UÃÙ ¬Èáÿ ÷ÙªÃÙ
•ÊÁáÊ ŸflËŸ ¬Èáÿ ©Uà¬ãŸ „UÙÃ.
...Ã√„UÊ Ã⁄U ¬È…UË‹ ¡ã◊Êø„UË Á’ÉÊ«U‹!
¬˝‡Ÿ∑§Ãʸ — •Ê¡øÊ ≈UÊß◊ •‚Ê •Ê„U ∑§Ë ◊ŸÈcÿ Sfl×ø ÷⁄UáÊ
¬Ù·áÊ ¬Íáʸ¬áÊ ∑§M§ ‡Ê∑§Ã ŸÊ„UË. Ã ¬Íáʸ ∑§⁄UáÿÊ‚ÊΔUË àÿÊ‹Ê ÅÊ⁄U-ÅÊÙ≈U
∑§⁄UÊfl ‹ÊªÃ, Ã⁄U Â ∑§‹ ¡Ê™§ ‡Ê∑§Ã ∑§Ê?
ŒÊŒÊüÊË — àÿÊø •‚ •Ê„U ŸÊ ∑§Ë, ©UœÊ⁄UË ∑§L§Ÿ Ãͬ Á¬áÿÊ‚Ê⁄UÅÊ
•Ê„U. àÿÊëÿÊ‚Ê⁄UÅÊÊ „UÊ √ÿʬÊ⁄U •Ê„U. „U (¬Ífl˸) øÈ∑§Ëø ∑§‹ ê„UáÊÍŸ Ã⁄U
•ÊÃÊ ∑§◊Ë ¬«Uà •Ê„U. •ÊÃÊ ∑§◊Ë ¬«UÃ àÿÊø ∑§Ê⁄UáÊ ∑§Êÿ •Ê„U? Ã ¬Ê¬
•Ê„ Uê„UáÊÍŸ •Ê¡ ∑§◊Ë ¬«UÃ. ÷Ê¡Ë ŸÊ„UË, ŒÈ‚⁄ U∑§Ê„UË ŸÊ„UË. ¬áÊ Ã⁄UË„UË
•ÊÃÊ ¡⁄U øÊ¢ª‹ ÁfløÊ⁄U ÿà •‚ÃË‹, œ◊ʸÃ-◊¢ÁŒ⁄UÊà ¡ÊáÿÊø, ©U¬ÊüÊÿÊÃ
¡ÊáÿÊø, ∑§Ê„UË ‚flÊ ∑§⁄UáÿÊø, •‚ ÁfløÊ⁄U ÿà •‚ÃË‹, Ã⁄ U•Ê¡ ¬Ê¬
•Ê„U, Ã⁄UË„UË ÃÙ ¬Èáÿ ’Ê¢œÃ •Ê„U, ¬⁄¢UÃÈ ¬Ê¬ •Ê„ U•ÊÁáÊ ¬⁄Uà ¬Ê¬ø ’Ê¢œÃ
•‚‹, •‚ √„UÊÿ‹Ê Ÿ∑§Ù. ¬Ê¬ •Ê„U, ∑§◊Ë ¬«Uà •Ê„ U•ÊÁáÊ ¬Èã„UÊ Ã‚ø
©U‹≈ U∑§‹ Ã⁄ U•Ê¬ÀÿÊ ¡fl›U ∑§Êÿ ©UL§‹?

30. ¬Ê¬-¬Èáÿ 19
Ã •Ä∑§‹ø ∑§Ë ◊„UŸÃËø ©U¬Ê¡¸Ÿ?
ªÙc≈ UÃ⁄ U‚◊¡ÍŸ ÉÿÊflË ‹Êª‹ ŸÊ? •‡ÊË ¬Ù‹¢¬Ù‹ ∑ȧΔU¬ÿZÃ
øÊ‹‹? •ÊÁáÊ ©U¬ÊœË Ã⁄U •Êfl«Uà ŸÊ„UË. „UÊ ◊ŸÈcÿ Œ„U ©U¬ÊœË¬Ê‚ÍŸ ◊ÈÄÃ
„UÙáÿÊ‚ÊΔUË •Ê„U. »§Äà ¬Ò‚ ∑§◊fláÿÊ‚ÊΔUË ŸÊ„UË. ¬Ò‚ ∑§‡ÊÊŸ ∑§◊flÃÊÃ?
◊„UŸÃËŸ ∑§◊flÃÊà ∑§Ë ’ÈhËŸ?
¬˝‡Ÿ∑§Ãʸ — ŒÙã„UË ªÙc≈UË¥ŸË.
ŒÊŒÊüÊË — ¡⁄U ¬Ò‚ ◊„UŸÃËŸ ∑§◊flÃÊ •Ê‹ •‚Ã Ã⁄U ÿÊ
◊¡Í⁄UÊ¢¡fl›U ÅÊͬ ¬Ò‚ •‚Ã. ∑§Ê⁄UáÊ ∑§Ë „ U◊¡Í⁄U •Áœ∑§ ◊„UŸÃ ∑§⁄UÃÊÃ
ŸÊ! •ÊÁáÊ ¡⁄ U¬Ò‚ ’ÈhËŸ ∑§◊ÊflÃÊ •Ê‹ •‚Ã Ã⁄U „U ‚Ê⁄ U¬¢Á«UÃ
•Ê„UÃø ŸÊ. ¬áÊ àÿÊ¢øË ø嬋 •œË¸ ÉÊÊ‚‹‹Ë •‚Ã. ¬Ò‚ ∑§◊fláÊ „UÊ
’ÈhËøÊ ÅÊ›U ŸÊ„UË fl ◊„UŸÃËø »§›U ‚ÈhÊ ŸÊ„UË. Ã Ã⁄ UÃÈê„UË ¬Ífl˸ ¡
¬Èáÿ ∑§‹‹ •Ê„U, àÿÊø »§›USflM§¬ ÃÈê„UÊ‹Ê Á◊›UÃ. •ÊÁáÊ ŸÈ∑§‚ÊŸ,
Ã ¬Ê¬ ∑§‹ •Ê„U, àÿÊø »§›USflM§¬ •Ê„U. ¬Èáÿ •ÊÁáÊ ¬Ê¬ÊëÿÊ •ÊœËŸ
‹ˇ◊Ë •Ê„U. ê„UáÊÍŸ ¡⁄U ‹ˇ◊Ë ¬ÊÁ„U¡ •‚‹ Ã⁄ U•Ê¬ÀÿÊ‹Ê ¬Èáÿ-
¬Ê¬Ê∑§«U ‹ˇÊ ΔUflÊÿ‹Ê „Ufl.
÷È‹E⁄U◊äÿ ÖÿÊ¢øË •œË¸ ø嬋 ÉÊÊ‚‹‹Ë •Ê„U, •‡ÊË ÅÊͬ
•Ä∑§‹flÊ‹Ë ‹Ù∑¢§ •Ê„UÃ. ∑§Ê„UË √ÿÄÃË ◊Á„UãÿÊø ¬Êø‡Ê ∑§◊flÃÊÃ, Ã⁄
U∑§ÙáÊË ‚ÊÇÊ ∑§◊flÃÊÃ, ∑§ÙáÊË •∑§⁄UʇÊ ∑§◊flÃÊÃ. •⁄U, •Ù⁄U«ÍUŸ ‚Ê¢ªÃÙ
∑§Ë ◊Ë •∑§⁄UʇÊ ∑§◊flÃÙ. •⁄U, ¬áÊ ÃȤÊË ø嬋 •œË¸ëÿÊ •œË¸ø •Ê„U.
’ÉÊÊ, •Ä∑§‹ø ∑§Ê⁄UÅÊÊŸ! •ÊÁáÊ ∑§◊Ë •Ä∑§‹flÊ‹ ÅÊͬ ∑§◊flÃÊÃ.
•Ä∑§‹flÊÀÿÊø ≈UÊ∑§‹‹ ¬Ê‚ ‚⁄U›U ¬«UÃÊà ∑§Ë ◊ÍÅʸ ◊ŸÈcÿÊø ‚⁄U›U
¬«UÃÊÃ?
¬˝‡Ÿ∑§Ãʸ — ÖÿÊø ¬Èáÿ •‚‹ àÿÊø ‚⁄U› U¬«UÃÊÃ?
ŒÊŒÊüÊË — ’‚, àÿÊà Ã⁄ U•Ä∑§‹ øÊ‹Ãø ŸÊ„UËŸÊ! ©U‹≈
U•Ä∑§‹flÊÀÿÊ¢ø Ã⁄U Áfl¬⁄UËà •‚Ã. •Ä∑§‹ Ã⁄ UàÿÊ‹Ê ŒÈ—ÅÊÊà „UÀ¬ ∑§⁄UÃ,
ŒÈ—ÅÊÊà ‚fl¸∑§Ê„UË ¬Èã„UÊ ŸË≈U ∑§‚ ∑§⁄UÊÿø, •‡ÊË àÿÊ‹Ê „UÀ¬ ∑§⁄UÃ.

31. 20 ¬Ê¬-¬Èáÿ
•Ä∑§‹ ◊ÈŸË◊øË •ÊÁáÊ ¬Èáÿ ‡ÊΔUø
‹ˇ◊Ë¡Ë ∑§‡ÊÊŸ ÿÃ, •ÊÁáÊ ∑§‡ÊÊŸ ¡ÊÃ Ã •Êê„UË ¡ÊáÊÃÙ. ‹ˇ◊Ë¡Ë
◊„UŸÃËŸ ÿà ŸÊ„UË, Á∑¢§flÊ •Ä∑§‹ ‹ÊflÀÿÊŸ Á∑¢§flÊ Á≈˛U∑§ flʬ⁄UÀÿÊŸ ÿÃ
ŸÊ„UË. ‹ˇ◊Ë ∑§‡ÊÊŸ ∑§◊fl‹Ë ¡ÊÃ? ¡⁄U ‚ÊäÿÊ ‚⁄U› U¬hÃËŸ ∑§◊flÍ
‡Ê∑§‹Ù •‚ÃÙ Ã⁄ U•Ê¬ÀÿÊ ◊¢òÿÊ¢ŸÊ øÊ⁄ U•ÊáÊ „UË Á◊›UÊ‹ Ÿ‚Ã. „UË ‹ˇ◊Ë
Ã⁄U ¬ÈáÿÊ◊È›U ∑§◊fl‹Ë ¡ÊÃ. fl«UÊ •‚‹ Ã⁄UË„UË ¬ÈáÿÊ◊È›U ∑§◊flà ⁄UÊ„UÃÙ.
‹ˇ◊Ë Ã⁄ U¬ÈáÿÊŸ ÿÃ. ’ÈhËøÊ ©U¬ÿÙª ∑§ÀÿÊŸ„UË ÿà ŸÊ„UË. ÿÊ
Á◊‹ ◊Ê‹∑§Ê¢◊äÿ •ÊÁáÊ ‡ÊΔUÊ¢◊äÿ ∞∑§ Õ¥’„UË ’ÈhË Ÿ‚Ã, ¬⁄¢UÃÈ ‹ˇ◊Ë
÷⁄U¬Í⁄ UÿÃ •ÊÁáÊ àÿÊ¢øÊ ◊ÈŸË◊ ’ÈhË øÊ‹flà ⁄UÊ„UÃÙ, ßã∑§◊≈ÚUÄ‚ •ÊÚÁ»§‚◊äÿ
¡ÊÃÙ Ã√„UÊ ‚Ê„U’Ê¢ëÿÊ Á‡Ê√ÿÊ„UË ◊ÈÁŸ◊ø ÅÊÊÃÙ, ¡√„UÊ ∑§Ë ‡ÊΔU •Ê⁄UÊ◊ÊÃø
¤ÊÙ¬‹‹Ê •‚ÃÙ.
∞∑§ ‡ÊΔ U„UÙÃ, ‡ÊΔ U•ÊÁáÊ àÿÊø ◊ÈŸË◊ ŒÙÉÊ ’‚‹‹ „UÙÃ, •„U◊ŒÊ’ÊŒ
◊äÿø. ‹Ê∑§«UÊøÊ ÃÅÃÊ, àÿÊfl⁄ UªÊŒË, •‚Ê ¬‹¢ª, ‚◊Ù⁄U Á≈U¬ÊÚÿ •ÊÁáÊ
àÿÊfl⁄U ¡fláÊÊø ÃÊ≈ U„UÙÃ. ‡ÊΔU ¡flÊÿ‹Ê ’‚‹ „UÙÃ. ‡ÊΔUøË Á«U¤ÊÊ߸Ÿ ‚Ê¢ªÍ,
¡Á◊ŸË¬Ê‚ÍŸ ÃËŸ »È§≈ U©¢UøËfl⁄ U’‚‹ „UÙÃ. ¡Á◊ŸË¬Ê‚ÍŸ ŒË« U»È§≈UÊfl⁄
U«UÙ∑¢§. ø„U:ÿÊøÊ ÁòÊ∑§ÙáÊË •Ê∑§Ê⁄ U◊ÙΔU-◊ÙΔ U«UÙ›U •ÊÁáÊ ◊ÙΔ UŸÊ∑§, „UÙΔ
UÃ⁄ U◊ÙΔKÊ-◊ÙΔKÊ ÷¡Ë ‚Ê⁄UÅÊ •ÊÁáÊ ¡fl›U »§ÙŸ. ÅÊÊÃÊ-ÅÊÊÃÊ »§ÙŸ ÿÃ
•ÊÁáÊ Ã ’Ù‹Ã. ‡ÊΔU‹Ê ÅÊÊÃÊ Ã⁄ Uÿà Ÿ√„UÃ. ¬È⁄UËø ŒÙŸ-ÃËŸ ÃÈ∑§«U ÅÊÊ‹Ë
¬«U‹ „UÙÃ •ÊÁáÊ ÷Êà Ã⁄ UÁ∑§ÃËÃ⁄UË ‚Ê¢«U‹‹Ê „UÙÃÊ ÅÊÊ‹Ë. »§ÙŸøË ÉÊ¢≈UË
flÊ¡Ã •ÊÁáÊ ‡ÊΔ Uê„UáÊà ∑§Ë, “ŒÙŸ „U¡Ê⁄U ªÊΔUÙ«UË ÉÊ™§Ÿ ≈UÊ∑§Ê.” •ÊÁáÊ
ŒÈ‚:ÿÊ ÁŒfl‡ÊË ŒÙŸ ‹ÊÅÊ L§¬ÿ ∑§◊flÍŸ ÉÊÃ. ◊ÈŸË◊¡Ë ’‚ÀÿÊ-’‚ÀÿÊ
«UÙ∑§»§Ù«UË ∑§⁄Uà „UÙÃ. •ÊÁáÊ ‡ÊΔ U◊„UŸÃË Á‡ÊflÊÿ ∑§◊flà „UÙÃ. Â Ã⁄
U‡ÊΔU •∑§‹Ÿ ∑§◊flÃÊŸÊ ÁŒ‚ÃÙ. ¬áÊ „UË •Ä∑§‹ ∞Ÿ fl›UË ¬ÈáÿÊëÿÊ ¡Ù⁄UÊŸ
¬˝∑§Ê‡Ê ŒÃ. „ U¬ÈáÿÊ◊È›U ÉÊ«UÃ. „U Ã⁄U ‡ÊΔU‹Ê •ÊÁáÊ ◊ÈŸË◊‹Ê ‚Ù’Ã ΔUflÊ‹
Ã⁄ U‚◊¡‹. ÅÊ⁄UË •Ä∑§‹ Ã⁄U ‡ÊΔUëÿÊ ◊ÈŸË◊◊äÿø •‚Ã, ‡ÊΔU◊äÿ ŸÊ„UË.
„ U¬Èáÿ ∑ȧΔÍUŸ •Ê‹? ÷ªfl¢ÃÊøË ÷¡ŸÊ ‚◊¡ÍŸ ∑§‹Ë, ê„UáÊÍŸ? ŸÊ„UË,
‚◊¡ÀÿÊ Á‡ÊflÊÿ ÷¡ŸÊ ∑§‹Ë ê„UáÊÍŸ. ∑§ÙáÊÊfl⁄ U©U¬∑§Ê⁄ U∑§‹, ∑§ÙáÊÊø ÷‹
∑§‹, ÿÊ ‚ª˚ÿÊ◊È› U¬Èáÿ ’Ê¢œ‹ ª‹.

32. ¬Ê¬-¬Èáÿ 21
üÊË◊¢ÃË ∑§ÙáÊÊ‹Ê Á◊›UÃ?
∑§Êÿ ∑§‹ Ã⁄U üÊË◊¢ÃË ÿÃ? ‹Ù∑§Ê¢øË Á∑§ÃËÃ⁄UË „UÀ¬ ∑§‹Ë •‚‹
Ã√„UÊ ‹ˇ◊Ë •Ê¬ÀÿÊ∑§«U ÿÃ! •ãÿÕÊ ‹ˇ◊Ë ÿà ŸÊ„UË. ‹ˇ◊Ë Ã⁄ UŒáÿÊøË
ßë¿UUÊ •‚áÊÊ:ÿÊ∑§«Uø ÿÃ. ¡Ù ŒÈ‚:ÿÊ¢‚ÊΔUË Á¤Ê¡ÃÙ, œÙ∑§Ê ÅÊÊÃÙ, ŸÙ’Á‹≈UËøÊ
©U¬ÿÙª ∑§⁄UÃÙ, àÿÊëÿÊ¡fl›U ‹ˇ◊Ë ÿÃ. ÅÊ⁄U Ã⁄ UÁŸÉÊÍŸ ª‹Ë •‚ flÊ≈UÃ,
¬áÊ ¬⁄Uà ÁÃÕø ÿ™§Ÿ ©U÷Ë ⁄UÊ„UÃ.
¬˝‡Ÿ∑§Ãʸ — •Ê¬áÊ Á‹Á„U‹ •Ê„ U∑§Ë, ¡Ù ∑§◊flÃÙ ÃÙ ◊ÙΔU ◊Ÿ
•‚‹‹Êø ∑§◊flÃÙ. ŒáÿÊ-ÉÊáÿÊ◊äÿ ¡Ù ◊ÙΔU ◊Ÿ ΔUflÃÙ ÃÙø ∑§◊Ê߸
∑§⁄UÃÙ. ’Ê∑§Ë, ‚¢∑ȧÁøà ◊ŸÊøÊ ∑§œËø ∑§◊flà ŸÊ„UË.
ŒÊŒÊüÊË — „UÙ, ‚fl¸ ¬˝∑§Ê⁄U ŸÙ’‹ •‚‹ Ã⁄ U‹ˇ◊Ë ÁÃÕ ¡ÊÃ. sÔÊ
¬Ê¡Ë ∑§«U ‹ˇ◊Ë ¡ÊÃ ∑§Êÿ?
¬˝‡Ÿ∑§Ãʸ — ê„UáÊ¡ø ¬ÈáÿÊ◊È› U◊ÊáÊÍ‚ œŸflÊŸ ’ŸÃÙ?
ŒÊŒÊüÊË — œŸflÊŸ „UÙáÿÊ‚ÊΔUË ¬Èáÿ ¬ÊÁ„U¡. ¬Èáÿ •‚‹ Ã⁄ U¬Ò‚Ê
ÿÃÙ.
¬˝‡Ÿ∑§Ãʸ — ¬Ò‡ÊÊ¢‚ÊΔUË Ã⁄ UÁ‹Á„U‹ •Ê„ UŸÊ ∑§Ë ’ÈhËøË ª⁄U¡ ¬«UÃ.
ŒÊŒÊüÊË — ŸÊ„UË, ’ÈhË Ã⁄ UŸ»§Ê-ŸÈ∑§‚ÊŸ ŒÙã„UËø ŒÊÅÊflÃ. Á¡Õ
¡Ê‹, ÁÃÕ Ÿ»§Ê-ŸÈ∑§‚ÊŸ ŒÊÅÊflÃ. ÃË ∑§Ê„UË ¬Ò‚-flÒ‚ Œà ŸÊ„UË. ’ÈhËŸ
¡⁄U ¬Ò‚ Á◊›UÊ‹ •‚Ã ŸÊ Ã⁄ UÿÊ ÷È‹E⁄U◊äÿ (◊È¢’߸øÊ ∞∑§ ¬Á⁄U‚⁄U)
ßÃ∑§ ‚Ê⁄U ’ÈhˇÊÊ‹Ë ◊ÈŸË◊ •Ê„UÃ, ‡ÊΔU‹Ê ¡ ‚◊¡Ã ŸÊ„UË Ã ‚fl¸
àÿÊ‹Ê ‚◊¡Ã, ¬áÊ Á’øÊ:ÿÊøË ø嬋 ◊ʪ͟ •œË¸ ÉÊÊ‚‹‹Ë •‚Ã
•ÊÁáÊ ‡ÊΔ UÃ⁄ U‚Ê«U ÃËŸ‡Ê L§¬ÿÊ¢ø ’È≈U ÉÊÊ‹ÍŸ Á»§⁄UÃÙ, Ã⁄UË„UË ’Êfl›U≈ø
•‚ÃÙ!
¬Ò‚Ê ∑§◊fláÿÊ‚ÊΔUË ¬ÈáÿÊøË ª⁄U¡ •Ê„U, ’ÈhËŸ Ã⁄ U©U‹≈ U¬Ê¬
’Ê¢œ‹ ¡ÊÃ. ’ÈhËŸ ¬Ò‚Ê ∑§◊flÊÿ‹Ê ¡Ê‹ Ã⁄U ¬Ê¬ ’Ê¢œÊ‹. ◊ʤÿÊà ’ÈhË
ŸÊ„UË ê„UáÊÍŸ ¬Ê¬ ’Ê¢œ‹ ¡Êà ŸÊ„UË. •Ê◊ëÿÊà ’ÈhË ∞∑§ ‚¥≈U ¬⁄U‚¥≈U„UË ŸÊ„UË.
(‡Ê¢÷⁄ U≈UÄ∑§ ŸÊ„UË).

33. 22 ¬Ê¬-¬Èáÿ
‹ˇ◊Ë¡Ë ∑§ÙáÊÊëÿÊ ◊ʪ?
‹ˇ◊Ë¡Ë Ã⁄U ¬Èáÿ‡ÊÊ‹ËëÿÊ ◊ʪø Á»§⁄Uà ⁄UÊ„UÃ. •ÊÁáÊ ◊„UŸÃË ‹Ù∑§
‹ˇ◊ËëÿÊ ◊ʪ Á»§⁄Uà ⁄UÊ„UÃÊÃ. ê„UáÊÍŸ •Ê¬áÊ ’ÁÉÊË ¬ÊÁ„U¡ ∑§Ë, ¬Èáÿ
•‚‹ Ã⁄ U‹ˇ◊Ë¡Ë ◊ʪ ÿ߸‹. ŸÊ„UË Ã⁄ U◊„UŸÃËŸ ¬Ù›UË Á◊›U‹, ÅÊÊÿø
åÿÊÿø Á◊›U‹, ∞ÅÊÊŒË ◊È‹ªË ¤ÊÊ‹Ë •‚‹ Ã⁄ UÁÃø ‹ÇŸ „UÙ߸‹, ’Ê∑§Ë,
¬ÈáÿÊÁ‡ÊflÊÿ ‹ˇ◊Ë Á◊›Uà ŸÊ„UË. ê„UáÊÍŸ ÅÊ⁄UË „U∑§Ë∑§Ã ∑§Êÿ ‚Ê¢ªÃ ∑§Ë “ÃÈ
¡⁄U ¬Èáÿ‡ÊÊ‹Ë •Ê„U‚ Ã⁄ U∑§‡ÊÊ∑§⁄UÃÊ Ã«U»§«UÃÙ‚? •ÊÁáÊ ¡⁄U ÃÍ ¬Èáÿ‡ÊÊ‹Ë
ŸÊ„UË‚ Ã⁄UË„UË ∑§‡ÊÊ∑§⁄UÃÊ Ã«U»§«UÃÙ‚?
¬Èáÿ‡ÊÊ‹Ë Ã⁄ U∑§‚ •‚ÃÊÃ? „U •◊‹ŒÊ⁄U„UË •ÊÚÁ»§‚◊œÍŸ flÒÃʪ͟
ÉÊ⁄UË ¬⁄Uà ÿÃÊÃ, Ã√„UÊ ¬àŸË ∑§Êÿ ê„UáÊÃ, “ŒË« UÃÊ‚ ‹≈U ¤ÊÊ‹Ê, ∑ȧΔ Uª‹
„UÙÃ?” „U ’ÉÊÊ ¬Èáÿ ‡ÊÊ‹Ë(!) ¬Èáÿ‡ÊÊ‹Ë‚Ù’Ã •‚ „UÙà •‚‹?
¬Èáÿ‡ÊÊ‹Ë‹Ê Ã⁄ U∞∑§ „UfløË ©U‹≈UË ¤ÊÈ›ÍU∑§ ‹ÊªÃ ŸÊ„UË. ’Ê‹¬áÊʬʂ͟ø
àÿÊøË ÄflÊÚÁ‹≈UË flª›UË •‚Ã. •¬◊ÊŸÊøÊ ÿÙª Á◊›Uà ŸÊ„UË. Á¡Õ ¡Ê߸‹
ÁÃÕ “ÿÊ, ÿÊ ÷Ê™§” •‡ÊÊ Ã:„UŸ ‹„UÊŸÊø ◊ÙΔU „UÙÃÊà •ÊÁáÊ „UÊ Ã⁄ UÁ¡Õ-
ÁÃÕ ‚Ê⁄UÅÊ ΔUÙ∑§⁄U ÅÊÊà ⁄UÊ„UÃÙ. àÿÊøÊ •Õ¸ø ∑§Êÿ? ◊ª ¡√„UÊ ¬Èáÿ ‚¢¬Ã
ŸÊ Ã√„UÊ ¬⁄Uà ¡‚ëÿÊ Ã‚! •Õʸà ¡⁄ UÃÍ ¬Èáÿ‡ÊÊ‹Ë ŸÊ„UË‚ Ã⁄ U‚¢¬Íáʸ
⁄UÊòÊ ¬^Ê ’Ê¢œÍŸ Á»§⁄‹Ê‚ Ã⁄UË„UË ‚∑§Ê›UË ¬ãŸÊ‚ Á◊›UÃË‹ ∑§Ê? ê„UáÊÍŸ
ëU»§«ÍU Ÿ∑§Ù‚, •ÊÁáÊ ¡ Á◊›U‹ àÿÊà ÅÊÊ™§Ÿ-Á¬™§Ÿ ¤Ê٬͟ ¡Ê ŸÊ
ªÈ¬øͬ.
¬˝‡Ÿ∑§Ãʸ — „UÊ Ã⁄ U¬˝Ê⁄UéœflÊŒ ¤ÊÊ‹Ê ŸÊ?
ŒÊŒÊüÊË — ŸÊ„UË, ¬˝Ê⁄UéœflÊŒ ŸÊ„UË. ÃÍ •Ê¬ÀÿÊ ¬⁄UËŸ ∑§Ê◊ ∑§⁄U.
◊„UŸÃ ∑§M§Ÿ ¬Ù›UË ÅÊÊ. ’Ê∑§Ë, Ÿ∑§Ù ÃË ÅÊ≈U¬≈ U∑§Ê ∑§⁄Uà ⁄UÊ„UÃÙ‚? •‚
¡◊Ê ∑§M§ •ÊÁáÊ Ã‚ ¡◊Ê ∑§M§! ¡⁄U ÃÈ‹Ê ÉÊ⁄UÊà ◊ÊŸ ŸÊ„UË, ’Ê„U⁄ U◊ÊŸ
ŸÊ„UË Ã⁄ U∑§‡ÊÊ ∑§⁄UÃÊ „UÊÃ-¬Êÿ ◊Ê⁄UÃÙ‚? •ÊÁáÊ Á¡Õ ¡Ê߸‹ ÁÃÕ àÿÊ‹Ê
“ÿÊ-ÿÊ, ’‚Ê” •‚ Sflʪà ∑§⁄UáÊÊ⁄U •‚ÃË‹, •‚ ÅÊͬ ◊ÙΔU ¬Èáÿ •ÊáÊ‹
•‚‹, àÿÊøË Ã⁄ UªÙc≈Uø flª›UË •‚Ã ŸÊ?
„U ‡ÊΔ U¬Íáʸ ¡ËflŸÊø ¬¢øflË‚ ‹ÊÅÊ ÉÊ™§Ÿ •Ê‹‹ •‚ÃÊÃ, Ã

34. ¬Ê¬-¬Èáÿ 23
¬¢øflË‚ ‹ÊÅÊÊø ’ÊflË‚ ‹ÊÅÊ ∑§⁄UÃÊà ¬áÊ flÊ…Uflà ŸÊ„UËÃ, flÊ…UÃË‹ ∑§√„UÊ?
‚Ãà œ◊ʸà ⁄UÊ„UÃË‹ Ã⁄U. ¬áÊ ¡⁄ USfl× •Êà …Ufl›UÊ…Ufl›U ∑§⁄UÊÿ‹Ê ª‹Ê
Ã⁄ UÁ’ÉÊ«U‹. ÁŸ‚ªÊ¸Ã ŒÅÊ‹ ∑§‹Ë ∑§Ë Á’ÉÊ«U‹. ‹ˇ◊Ë ÿÃ ¬áÊ ∑§Ê„UË
Á◊›Uà ŸÊ„UË.
⁄Uã∑§, ¬Èáÿ‡ÊÊ‹Ë¥øË...
„U ◊ÙΔU-◊ÙΔ Uø∑˝§flÃ˸ ⁄UÊ¡Ê „UÙÃ, àÿÊ¢ŸÊ „UÊ ÁŒfl‚ •Ê„ U∑§Ë ⁄UÊòÊ
•Ê„U ÿÊøË ‚ÈhÊ ¡ÊáÊËfl Ÿ‚ÊÿøË. àÿÊ¢ŸË ‚Íÿ¸ŸÊ⁄UÊÿáÊ„UË ’ÁÉÊÃ‹Ê Ÿ‚‹,
Ã⁄UË ‚ÈhÊ ◊ÙΔU ⁄UÊÖÿ ‚Ê¢÷Ê›Uà •‚Ã. ∑§Ê⁄UáÊ ∑§Êÿ Ã⁄ U¬Èáÿ ∑§Ê◊ ∑§⁄UÃ.
¬˝‡Ÿ∑§Ãʸ — ‡ÊÊ‹Ë÷º˝ ‡ÊΔU‹Ê ŒflË-ŒflÃÊ flM§Ÿ ‚ÙãÿÊëÿÊ ŸÊáÿÊ¢øË
¬≈UË Œà •‚Ã, „U ÅÊ⁄U •Ê„U ∑§Ê?
ŒÊŒÊüÊË — „UÙ, ŒÃÊÃ. ‚fl¸ ∑§Ê„UË ŒÃÊÃ, àÿÊø ¬Èáÿ •‚‹ ÃÙ¬ÿZÃ
∑§Êÿ ŒáÊÊ⁄ UŸÊ„UË? •ÊÁáÊ ŒflË-ŒflÃÊ¢‚Ù’Ã ´§áÊÊŸÈ’¢œ •‚ÃÊÃ. àÿÊ¢ø
ŸÊÃflÊ߸∑ §ÁÃÕ (Œfl‹Ù∑§ÊÃ) ª‹‹ •‚ÃË‹ •ÊÁáÊ ¬Èáÿ •‚‹ Ã⁄ U∑§Êÿ
ŒáÊÊ⁄ UŸÊ„UË?
¬Èáÿ‡ÊÊ‹Ë¥ŸÊ ∑§◊Ë ◊„UŸÃËŸ ‚fl¸ ∑§Ê„UË »§‹Ë÷Íà „UÙÃ (Á◊›UÃ).
ßÕ¬ÿZÃø ¬Èáÿ •‚Í ‡Ê∑§Ã. ‚„U¡ ÁfløÊ⁄ U•Ê‹Ê, ∑§Ê„UË ¬˝ÿàŸ ŸÊ„UË ∑§‹,
Ã⁄UË„UË ‚ª˚ÿÊ flSÃÍ ÁfløÊ⁄ U∑§ÀÿÊŸÈ‚Ê⁄ UÁ◊›UÃÊÃ, Ã ‚„U¡ ¬˝ÿàŸ. ¬˝ÿàŸ
ÁŸÁ◊ûÊ •Ê„U, ¬áÊ ‚„U¡ ¬˝ÿàŸÊ‹Ê ¬ÈL§·ÊÕ¸ ê„UáÊáÊ „UË √ÿÊÅÿÊ øÈ∑§ËøË •Ê„U.
‹ˇ◊Ë •Õʸà ¬Èáÿ‡ÊÊ‹Ë ‹Ù∑§Ê¢ø ∑§Ê◊ •Ê„U. ¬ÈáÿÊøÊ Á„U‡ÊÙ’ •‚Ê
•Ê„U ∑§Ë, ÅÊͬ ◊„UŸÃ ∑§⁄UÊ‹ Ã√„UÊ ∑§◊Ëà ∑§◊Ë Á◊›UÃ, Ã ÅÊͬø ÕÙ«U,
‚ÊœÊ⁄UáÊ ¬Èáÿ ê„U≈U‹ ¡ÊÃ. ◊ª ‡ÊÊ⁄UËÁ⁄U∑§ ◊„UŸÃ ¡ÊSà ŸÊ„UË ∑§⁄UÊflË ‹ÊªÃ
¬áÊ flÊáÊËøË ◊„UŸÃ ∑§⁄UÊflË ‹ÊªÃ, fl∑§Ë‹Ê¢‚Ê⁄UÅÊË, Ã ÕÙ«U •Áœ∑§ ¬Èáÿ
ê„U≈U‹ ¡ÊÃ, ◊¡Í⁄UÊëÿÊ ÃÈ‹ŸÃ. •ÊÁáÊ àÿÊ„ÍUŸ ¬È…U ∑§Êÿ? flÊáÊËøË ¤Ê¢¤Ê≈U„UË
∑§⁄UÊflË ‹ÊªÃ ŸÊ„UË, ‡Ê⁄UË⁄UÊøË ¤Ê¢¤Ê≈U„UË ∑§⁄UÊflË ‹ÊªÃ ŸÊ„UË, ¬áÊ ◊ÊŸÁ‚∑§
¤Ê¢¤Ê≈UËŸ ∑§◊flÃÙ, ÃÙ •Áœ∑§ ¬Èáÿ‡ÊÊ‹Ë ê„U≈U‹Ê ¡ÊÃÙ, •ÊÁáÊ àÿÊëÿÊ„UË
¬È… U∑§ÙáÊ? ‚¢∑§À¬ ∑§⁄UÃÊø ‹ªø ÃÿÊ⁄U „UÙÃ. ‚¢∑§À¬ ∑§‹Ê ÃË ◊„UŸÃ.
‚¢∑§À¬ ∑§‹Ê ∑§Ë ŒÙŸ ’¢ª‹, „ U∞∑§ ªÙŒÊ◊, •‚Ê ‚¢∑§À¬ ∑§‹Ê ∑§Ë,

35. 24 ¬Ê¬-¬Èáÿ
‹ªø ‚fl¸ ÃÿÊ⁄ U„UÙÃ ÃÙ ◊„UʬÈáÿ ‡ÊÊ‹Ë. ‚¢∑§À¬ ∑§⁄UÃÙ ÃËø ◊„UŸÃ,
’‚. ‚¢∑§À¬ ∑§⁄UÊflÊ ‹ÊªÃÙ. ‚¢∑§À¬ÊÁ‡ÊflÊÿ „UÙà ŸÊ„UË. ÕÙ«UË Ã⁄UË ◊„UŸÃ
U¬ÊÁ„U¡.
¬˝‡Ÿ∑§Ãʸ — ¬⁄¢UÃÈ ◊ŸÈcÿÊ◊¢äÿ •‚ „UÙ™§ ‡Ê∑§Ã ŸÊ„UË.
ŒÊŒÊüÊË — ◊ŸÈcÿÊÄUË •‚Ã. ∑§Ê ŸÊ„UË „UÙáÊÊ⁄U? ◊ŸÈcÿÊà Ã⁄U ¬ÊÁ„U¡
ÁÃÃ∑§ „UÙ߸‹?
¬˝‡Ÿ∑§Ãʸ — „U Ã⁄U •‚ ê„U≈U‹ ¡ÊÃ ∑§Ë Œfl‹Ù∑§Êà •‚ „UÙÃ.
ŒÊŒÊüÊË — Œfl‹Ù∑§Êà ‚Ê⁄U Á‚h „UÙÃ. ¬áÊ ßÕ„UË ∑ȧáÊÊ-∑ȧáÊÊ‹Ê
‚¢∑§À¬Á‚hË „UÙà •‚Ã. ‚fl¸∑§Ê„UË „UÙÃ. •Ê¬‹ ¬Èáÿ ¬ÊÁ„U¡, ¬Èáÿ ⁄UÊÁ„U‹
ŸÊ„UË, ¬Èáÿ ∑§◊Ë ¤ÊÊ‹ •Ê„U.
Á¡Ã∑§Ë ◊„UŸÃ ÁÃÃ∑§ •¢Ã⁄UÊÿ, ∑§Ê⁄UáÊ ∑§Ë ◊„UŸÃ ∑§Ê ∑§⁄UÊflË ‹ÊªÃ
•Ê„U?
•Õʸà ÿÊ ¡ªÊà ‚flʸà •Áœ∑§ ¬Èáÿ‡ÊÊ‹Ë ∑§ÙáÊ? ÖÿÊ‹Ê ‚„U¡ø
ÁfløÊ⁄U ÿÃÙ, ÃÙ ÁŸÁpà ∑§⁄UÃÙ •ÊÁáÊ Á∑§ÃËÃ⁄UË fl·ÊZŸÈfl·ÊZ¬ÿZà ßë¿UUÁ‡ÊflÊÿ,
◊„UŸÃËÁ‡ÊflÊÿ Á◊›UÃø ⁄UÊ„UË‹ ÃÙ. ŒÈ‚:ÿÊ Ÿ¢’⁄Ufl⁄U, ßë¿UUÊ •‚‹ •ÊÁáÊ ÃÙ
¬Èã„UÊ ¬Èã„UÊ ÁŸÁpà ∑§⁄U‹ •ÊÁáÊ ‚¢äÿÊ∑§Ê›UË ‚„U¡ Á◊›U‹ ÃÙ. ÁÂ:ÿÊ
Ÿ¢’⁄UflÊÀÿÊ‹Ê ßë¿UUUÊ „UÙÃ •ÊÁáÊ ¬˝ÿàŸ ∑§⁄UÃÙ •ÊÁáÊ ¬˝Êåà „UÙÃ. øıâÿÊ
Ÿ¢’⁄UflÊÀÿÊ¢ŸÊ ßë¿UUÊ „UÙÃ •ÊÁáÊ ÷ÿ¢∑§⁄U ¬˝ÿàŸ ∑§ÀÿÊŸ¢Ã⁄U ¬˝Êåà „UÙÃ.
¬Êø√ÿÊ‹Ê ßë¿UUÊ „UÙÃ •ÊÁáÊ ÷ÿ¢∑§⁄U ¬˝ÿàŸ ∑§M§Ÿ ‚ÈäŒÊ ¬˝Êåà „UÙà ŸÊ„UË.
ÿÊ ◊¡Í⁄UÊ¢ŸÊ ∑§ΔUËáÊ ◊„UŸÃ ∑§⁄UÊflË ‹ÊªÃ •ÊÁáÊ flM§Ÿ Á‡Ê√ÿÊ„UË ÅÊÊ√ÿÊ
‹ÊªÃÊà Ã⁄UË„UË ¬Ò‚ Á◊˚à ŸÊ„UËÃ. Á◊›UÊ‹ Ã⁄UË ‚Ê¢ªÃÊ ÿà ŸÊ„UË ∑§Ë ÉÊ⁄UË
¡Ê™§Ÿ ÅÊÊÿ‹Ê Á◊›UáÊÊ⁄U ∑§Ë ŸÊ„UË. Ã ‚flʸà •Áœ∑§ ¬˝ÿàŸ ∑§⁄UÃÊÃ, Ã⁄UË„UË
¬˝ÊåÃË „UÙà ŸÊ„UË.
¬ÈáÿÊŸø ¬˝Êåà ‚à‚¢ª!
ÃÈê„UË ¬Èáÿ ∑§‹ •Ê„U ∑§Ë ŸÊ„UË? ê„UáÊÍŸ Ã⁄U ‚Ë. ∞. ¤ÊÊ‹ÊÃ.