NOBEL EKONOMİ ÖDÜLÜ SAHİBİ: JAMES M. BUCHANAN

1. NOBEL EKONOMİ
ÖDÜLÜ SAHİBİ:
JAMES M. BUCHANAN
Bu sunum aşağıdaki kaynaktan yararlanılarak hazırlanmıştır:
Coşkun Can Aktan“James M. Buchanan’ın Politik İktisada Katkıları”, Maliye Yazıları Dergisi,
Ocak-Mart 1994, s.32-65.
Sunumu Hazırlayan: Esma TAN
PROF. DR. COŞKUN CAN AKTAN

2. I.GİRİŞ
Amerikalı iktisatçı James M. Buchanan Kamu Tercihi
ve Anayasal İktisat alanlarındaki öncü çalışmaları ve
katkıları dolayısıyla 1986 yılında İsveç Kraliyet
Akademisi’nce Nobel Ekonomi Ödülü’ne lâyık
görülmüştür. Buchanan, kendisine iktisat, siyaset ve
hukuk bilimlerini kapsayan interdisipliner bir
araştırma alanını seçmiş ve kırk yılı aşkın bir süredir
bu alanda önemli eserler ortaya çıkarmıştır.

3. KISA BİYOGRAFİSİ
James McGill Buchanan, 1919 yılında ABD’nin Tennessee
eyaletindeki küçük bir kasaba olan Rutherford’da doğdu.
Üniversite eğitimini aynı eyalette Middle Tennessee Teachers
College’de tamamladı (1940). Daha sonra, Tennessee
Üniversitesi’nden master (1941) ve Chicago Üniversitesi’nden
Doktora (1948) derecelerini aldı. Doktoranın hemen ardından
Tennessee Üniversitesi’nde akademisyen olarak göreve başladı.
1951-1954 yılları arasında Florida Devlet Üniversitesi’nde, 1954-
1955 akademik yılında ise Fulbright bursuyla İtalya’da
araştırmalarda bulundu.

4. ABD’ye döndükten sonra G. Warren Nutter ile birlikte Virginia
Üniversitesi’nde Thomas Jefferson Politik İktisat Araştırmaları Merkezini
kurdu. Buchanan, merkezde 1957-68 yılları arasında Direktör olarak
görev yaptı. 1968-1969 eğitim yılında ise Los Angeles’ta California
Üniversitesi’nde Misafir Profesör olarak bulundu. Daha sonra 1969 yılında
Virginia Politeknik Üniversitesi’ne geçti ve aynı üniversitede Gordon
Tullock ile birlikte Kamu Tercihi Araştırma Merkezi’ni (Center for Study
of Public Choice) kurdu.
Buchanan, bu merkezin Genel Direktörlüğü görevini yürüttü. 1983 yılında
merkezde çalışan diğer profesörler ile birlikte George Mason
Üniversitesi’nin Fairfax’taki kampüsüne taşınma kararını aldı. Buchanan,
halen Kamu Tercihi Araştırma Merkezi’nin Müşavir Genel Direktörlüğü
görevini yürütmektedir.

5. Profesör Buchanan 1986 yılında Kamu Tercihi alanındaki öncü çalışmaları dolayısıyla Nobel
Ekonomi Ödülü’ne layık görüldü. Buchanan bu ödülün yanı sıra pek çok bilim ve araştırma ödülü,
şeref ödülü ve fahri doktora derecelerinin sahibi oldu. Buchanan, kırk yılı aşkın bir süredir Kamu
Maliyesi, Kamu Tercihi, Anayasal İktisat ve Ekonomik Felsefe gibi konular üzerinde pek çok kitap,
makale, monograf yayınladı. Kendisinin birçok kitabı ve makalesi çeşitli dillere tercüme edildi.
Buchanan’ın ekonomi ve felsefe üzerindeki düşünceleri ulusal ve uluslararası düzeyde pek çok
iktisatçı, sosyolog, siyaset bilimcisi vb. bilim adamlarının ilgisini çekmektedir. Her yıl dünyanın
çeşitli ülkelerinden bilim adamları ve araştırmacılar Kamu Tercihi Araştırma Merkezi’nde
Buchanan’ın gelişmesine önemli katkılarda bulunduğu Kamu Tercihi ve Anayasal İktisat üzerinde
çalışmaktadırlar. Virginia Politik İktisat Okulu olarak da bilinen bu merkez ABD’de ve diğer
ülkelerde saygın bir araştırma kurumu hüviyetine sahiptir.

6. OTOBİYOGRAFİLERİNDEN KESİTLER
James M. Buchanan günümüze değin öz yaşamını anlatan çeşitli yazılar kalem aldı.
Aşağıda Buchanan’ın otobiyografilerinden çeşitli kesitler sunulmaktadır.
Buchanan, otobiyografilerinin birinde kendi çocukluk yıllarını şöyle anlatıyor:
“Ailem Fakirdi. Büyükbabam John P. Buchanan, Tennessee
Eyaletinin valisi idi. Büyükbabamın eyalet valisi olduğu dönemde
aile de topluluk içerisinde yer edinmeye başladı. 10 yıl boyunca
devam ettiğim okulun ismi “Buchanan Okulu” idi. Babam, büyük bir
ailenin en küçük çocuğuydu. Ben yüksek bir yamaçta kocaman bir
evde ve çiftlikte büyüdüm. Babam birçok iş yapardı. Bir çiftçiydi.
Çiftlikteki tüm işleri de kendisi yapardı. Annem ailenin en parlak
ve zeki insanıydı. Hem anne ve hem de baba tarafım saf İskoç-
İrlanda asıllı idiler. Annem Lila Scott, evlenmeden önce liseyi
bitirmişti ve yaklaşık on yıl öğretmenlik yapmıştı.

7. Buchanan, ilk yıllardaki eğitimini ise
şöyle anlatmaktadır:
“İlk yıllarda benim de büyük babam gibi bir hukukçu-politikacı olmam isteniyordu.
Ailem benim Vanderbilt Üniversitesi’nde hukuk tahsili görmemi istiyordu. 1929 Büyük
Depresyonun’un ortaya çıkması neticesinde Vanderbilt Üniversitesi’ne gidemedim.
Tennessee Eyaletindeki Murfreesbor kasabasındaki Middle Tennessee State Teacher’s
College’de üniversite eğitimine başladım. 4 yıl boyunca inek sağarak okul masraflarımı
karşılamaya çalıştım... 1940 yılında bu kolejden mezun olduktan sonra karşıma üç
fırsat çıkmıştı: Birincisi, ayda 65 Dolar kazanarak okul öğretmenliği yapmak; ikincisi,
ayda 75 Dolara Nashville’de bir bankada çalışmak ve üçüncüsü de ayda 50 Dolara
Tennessee Üniversitesi Ekonomi Bölümü’nde araştırma asistanlığı yapmaktı. Ben
üçüncüsünü tercih ettim. O sıralar Ekonomi Bölümü’nde sadece birkaç iyi iktisatçı
vardı. Bunlar içinde araştırmacı ve bilim adamı hüviyetine sahip sadece Charles P.
White’i örnek aldım.”

8. Buchanan 1940-1941 yılında Tennesse Üniversitesi Ekonomi Bölümünde araştırma asistanlığı yaptıktan sonra 1941 yılının Ağustos
ayında zorunlu askerlik hizmetini ifa etmek üzere A.B.D. Deniz Kuvvetlerine katıldı. 1945 yılının sonunda askerlik hizmetini
tamamladı. O dönemde askerlik hizmetini yapan kimselere askerliğinin tamamlanmasından sonra bir Eğitim Kuponu (Gl Bill)
veriliyordu. Buchanan devletten sağladığı bu burs ile doktora yapmaya karar verdi. Kısa bir araştırmadan sonra Chicago
Üniversitesi’nde doktora eğitimine başladı. Buchanan o yılları şöyle anlatıyor.
Chicago Üniversitesi’nin eğitiminde ideolojinin ağır bastığını bildiğim için başka bir üniversitede doktora yapmayı düşündüm. O
yıllarda biraz da geldiğim kırsal bölgenin etkisiyle halkçı ve barışsever bir insandım. Chicago Üniversitesi’ne kaydolduğum ilk
yıllardaki konumumu “libertarian sosyalist” olarak tanımlıyorum. Chicago Üniversitesi’nde Frank Knight’ın Fiyat Teorisi dersini altı
hafta okuduktan sonra, piyasa düzenini savunan birisi olup çıkıvermiştim. Frank Knight bir ideolog değildi ve kimseyi fikrinden
vazgeçirmeye gayret etmiyordu. Fakat ben, ondan ekonomi dersini iyice kavrayacak durumdaydım... Frank Knight, Chicago
Üniversitesi’nde benim en çok etkilendiğim insan oldu. Knight benim için adeta bir örnek insandı. Chicago’da benim yaşamımı
biçimlendiren ikinci olay ise, 1948 yılının yazında gerçekleşti. Harper Kütüphanesi’nin raflarında Knut Wicksell’in Vergileme
üzerine yazdığı ve İngilizce’ye tercüme edilmemiş Almanca bir tezini buldum. Tezi okuduktan sonra oldukça ilginç ve önemli bir
çalışma olduğunu anladım. Wicksell, eğer kamu sektöründe etkinlik isteniyorsa; karar alma sürecinde oybirliği ilkesinin gereğine
işaret ediyordu. Yine Wicksell, iktisat politikalarında reform isteniyorsa, kuralları değiştirmemiz gerektiği mesajını veriyordu.
Daha sonra Wicksell’in bu tezinin bir bölümünü İngilizce’ye çevirdim... Beni ziyarete gelenler odamda asılı iki fotoğraf görürler:
Birisi Frank Knight, diğeri ise Knut Wickslell’in fotoğrafıdır. Knight benim dünya fikirlerini kavramama yardımcı olmuştur. Wicksell
ise benim daha sonraki Kamu Tercihi ve Anayasal İktisat alanlarındaki çalışmalarıma temel teşkil etmiştir.”

10. Tennessee Üniversitesi

11. BUCHANAN HAKKINDA YAZILANLAR
James M. Buchanan’ın düşünceleri pek çok iktisatçıyı, siyaset bilimcisini ve sosyoloğu
etkiledi. Buchanan’ın iktisat bilimine yaptığı katkılar birçok ilim adamı tarafından incelendi.
İsveç Kraliyet Akademisi, Alfred Nobel Ekonomi Bilimleri ödülüne layık görülen James M.
Buchanan için 1986 yılında dünya basınına ve kamuoyuna şu açıklamayı yaptı:
“James B. Buchanan, ekonomi ve politik karar alma sürecine ilişkin sözleşmeci ve anayasal
bir temel oluşturmak yolunda yaklaşık 40 yıl kendini bilimsel çalışmalara adadı. Bu
çalışmaları ile Kamu Tercihi Teorisi’nin en başta gelen temsilcisi ve lideri oldu.Profesör
Anthony B. Atkinson, Buchanan üzerine kaleme aldığı bir makalesinde şunları
yazdı:“Buchanan’ın çalışmaları, başından bu yana bilim adamı olarak en yüksek kalitede
eserler olarak kabul edilmiştir.”

12. Bir başka iktisatçı Thomas Romer, Buchanan için şunları yazdı:
“Buchanan’ın çalışmaları meslek yaşamı boyunca inanılmaz ölçüde bir tutarlılık göstermiştir.
Devletin bireyselci bir yaklaşım ile açıklanması, devletin bir politik mübadele kurumu olarak
ele alınması, anayasal kuralların öneminin kavranması hep Buchanan sayesinde mümkün
olmuştur. “
Charles Rowley, “James McGill Buchanan’ın Ekonomik Felsefesi” başlığını taşıyan makalesinde
şunları yazmaktadır:
“Buchanan’ın araştırma programı yaklaşık kırk yıl boyunca tutarlı bir şekilde politik karar alma
sürecini analiz etti. Buchanan, neredeyse tek başına, devlete bakış açısını önemli ölçüde
değiştirdi.”
Dennis Mueller ise “Buchanan Üzerine” başlığını taşıyan çalışmasında şunları yazmaktadır:
“ABD’nde ve diğer ülkelerde son yıllarda meydana gelen siyasal değişimler, anayasal
reformun zorunluluğunu gündeme getirmiştir. Bunu anlamak için James M. Buchanan’ın
çalışmalarının okunmasını öneriyorum.”
Bir başka yazar Gareth Locksley ise Buchanan hakkında şunları yazmaktadır:
“Buchanan, bireylerin ‘özel çıkar’ı maksimize etme davranışını toplumsal tercihlere uyarlama ve
politik düzeninin yapısını oluşturmada önemli bir isim oldu. Buchanan’ın başlangıç noktası, politik
karar alma sürecinin işleyişine olan güvensizliğidir. Buchanan, devletin güç ve yetkilerine acilen
sınırlar getirilmesi şeklinde de bir sonuca ulaşmaktadır.”

13. BUCHANAN’IN BAŞLICA ESERLERİ
Buchanan, akademik yaşamına bir “iktisatçı” olarak başlamıştır. Daha doğru bir ifadeyle başlangıçta
ABD’nde iktisat biliminin bir alt disiplini olarak ele alınan Kamu Maliyesi alanında çalışmalar
yapmıştır. İleriki yıllarda Buchanan’ın ilgi alanı, kamu maliyesinin temel konuları olan vergileme ve
kamu harcamalarından Kamu Ekonomisi adı verilen bir başka disipline yönelmiştir. Buchanan, Kamu
Ekonomisi alanında siyasal karar ve tercihlerin yapısını analiz etmeye çalışmıştır. Buchanan piyasa
ekonomisindeki özel tercih ve kararların analizine benzer analizleri Kamu Ekonomisi alanına
uyarlamıştır. Buchanan daha sonra bu çalışmalarını Kamu Tercihi Teorisi adını verdiği bir yeni
araştırma programı içerisinde sürdürmüştür. Buchanan bu araştırma programını Kamu Tercihi
Araştırma Merkezi (Center for Study of Public Choice) adı altında oluşturduğu bir merkezde
meslektaşları ile birlikte geliştirmiştir.
Center for Study of
Public Choice

14. Buchanan ve diğer meslektaşlarının Kamu Tercihi Teorisi alanında yaptığı çalışmalar bir başka
araştırma programının ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu yeni araştırma programının adı Anayasal
Politik İktisat ya da kısaca Anayasal İktisat’dır. Buchanan yıllarca bitmek tükenmek bilmeyen bilimsel
araştırmalarında hep disiplinler arası çalışmayı yeğlemiştir. Kamu Tercihi Teorisi iktisat ve siyaset
biliminin birlikte analiz edildiği bir teoridir. Daha açık bir ifadeyle Kamu Tercihi Teorisi içerisinde
siyasal karar alma mekanizmasının ekonomik analizi yapılmaktadır. Buchanan sosyal bilimlerin
hemen her alanına büyük ilgi göstermiş ve hukuk, felsefe ve ahlâk alanında önemli eserler ortaya
koymuştur.
1. Fiyatlar, Gelir ve Kamu Politikası (Prices, Income and Public Policy), 1959,
(C.L. Allen ve M.R. Colberg ile birlikte)
2. Devlet Borçlanmasının İlkeleri (Principles of Public Debt), 1958.
Buchanan şimdiye değin yirmiye yakın sayıda kitap ve üç yüze yakın sayıda makale
yayınlamıştır. Buchanan’ın yayınlamış olduğu kitaplarının listesi aşağıda
sunulmuştur:

15. 3.Kamu Maliyesi (The Public Finance), 1960. (4. Baskısı Marilyn Flowers ile birlikte yeniden
gözden geçirilerek ve genişletilerek yayınlanmıştır, 1975.)
4.Maliye Teorisi ve Politik İktisat (Fiscal Theory and Political Economy), 1960.
5.Demokratik Süreçte Kamu Maliyesi (Public Finance in Democratic Process), 1966.
6.Kamusal Malların Arzı ve Talebi (The Demand and supply of Public Goods), 1968.
7.Maliyet ve Tercih: Ekonomi Teorisi İçerisinde Bir Araştırma (Cost and Choice: An Inquiry yin
Economic Theory), 1969.
8.Anarşi İçerisinde Akademi: Bir Ekonomik Diagnoz, (Academia in Anarchy: An Economic
Diagnosis), 1970. (Nicos Devletoğlu ile birlikte)

16. BUCHANAN’DA METODOLOJİ
Buchanan’ın metodolojisinde başlıca şu özellikler dikkat çekmektedir:
Buchanan metodolojik bireyciliği savunan bir liberal düşünürdür. Metodolojik bireycilik ilkesine göre
toplumda bütün ekonomik ve sosyal kararlar birey tercihlerine göre belirlenir. Bu yaklaşıma göre
birey, bir bakıma kollektif kurum ya da varlıklardan (örneğin, sınıf, halk, toplum, millet, ülke gibi)
daha üstün bir değere ve konuma sahiptir. Buchanan, kamu tercihi teorisinde siyasal karar alma
mekanizmasını analiz ederken kararların esasen birey tercihlerine dayalı olarak gerçekleştiğini
varsaymaktadır. Buchanan’ın metodolojik bireycilik ile ilgili şu sözlerini aktarmakta yarar vardır:
“Kamu tercihi teorisi, ekonomi teorisi gibi metodolojik olarak bireycidir. Temel birimleri;
partiler, devletler, uluslar gibi organik birimler değil, seçimde bulunan, çeşitli eylem ve
davranış motiflerine sahip olan kişilerdir. Bu açıklama çerçevesinde, kamu tercihi esasen
“Politikanın Bir Bireysel Teorisi” adını almaktadır.”

17. Buchanan’ın metodolojisinde bireyler rasyonel ve tutarlı tercihlere sahip kimseler olarak ele
alınırlar. Buchanan’a göre birey, kamu ekonomisi karar alma sürecinde özel ekonomideki (piyasa
ekonomisindeki) davranış motivasyonunun bir benzerini rasyonel seçimler yaparak gösterir. Bireyler
rasyonel olmaları sonucunda faydalarını maksimize edecek tercihlerde bulunurlar. Başka bir ifadeyle
bireyler, piyasa ekonomisinde olduğu gibi kamu ekonomisindeki karar ve tercihlerinde de “özel
çıkarlarını” maksimize etme eğilimindedirler. Özetle, piyasa ekonomisinde olduğu gibi kamu
ekonomisinde de bir Homo Economicus, yani “özel çıkar maksimizasyonu” ilkesi geçerlidir.
Buchanan toplumsal tercihlerde geçerliliğine inandığı homo economicus ilkesini şöyle açıklamaktadır:
“Bilindiği üzere, kamu tercihi teorisinin metodolojik yönü, toplumsal tercih sürecinde bulunan kimselerin
davranışlarını açıklamada fayda maksimizasyonunun açık bir şekilde genişletilmesidir. Seçmenler,
bürokratlar, yargıçlar, yasama meclisi üyeleri, bu roller içerisinde hareket ettikleri kısıtlamalara tabi
olarak kendi faydalarını maksimize etmeye çalışan diğer tüm kişilere çok benzer şekilde hareket
etmektedirler... Örneğin, herhangi bir millet vekili, yalnızca kendi seçim bölgesindeki seçmenlerin
beğenisini satın almaya çalışır. Seçmenler, bürokratlar ve milletvekilleri bakımından net refah
maksimizasyonunu kapsayan homo economicus’un saf biçiminin ‘devletin başarısızlığı’ sonucunu doğurması
şaşırtıcı değildir.”

18. Buchanan, politik karar alma sürecinde karar ve
tercihlerin analizini yaparken politikanın da esasen bir
mübadele olduğu görüşünden hareket eder. Piyasa
ekonomisindeki “piyasa mübadelesi” gibi kamu
ekonomisinde de bir “politik mübadele” söz konusudur.
Buchanan politik mübadele (catallaxy) ilkesini şu şekilde
ifade etmektedir.
“Gerek piyasalarda ve gerekse politikada bireylerin çıkarlarını
pozitif değerdeki “malların” seçimi oluşturur. Fakat piyasalar esasen
“mübadele” kurumlarıdır, bireyler, piyasaya bir malı diğer bir mal ile
mübadele etmek amacıyla girerler... Politika da bireyler arasındaki
karmaşık bir mübadele yapısıdır ve bu yapı içerisinde etkin bir
şekilde sağlayamadıkları bazı özel amaçlarını kollektif olarak
sağlamaya çalışırlar. Bireysel çıkarın mevcut olmaması halinde,
başkaca bir çıkar da söz konusu değildir. Piyasada bireyler elmalarla
portakalları mübadele ederler; politikada ise bireyler tüm kollektif
ihtiyaçlarını tatmine yarayacak mal ve hizmetler – mahalli yangın
koruma hizmetinden yargı hizmetine kadar- ile bunların maliyetlerine
yapacakları katkı payları arasında bir mübadelede bulunurlar.”

19. Buchanan’ın çalışmalarında dikkati çeken bir diğer metodolojik
özellik de şudur: Buchanan matematiksel ve ampirik analizlere
eserlerinde fazlaca yer vermemektedir. Buchanan özellikle genç
kuşak iktisatçıları aşırı matematiksel modeller ve ampirik analizlere
çok fazla yer verdikleri için eleştirmektedir. Buchanan’ın aşağıdaki
görüşlerini aktarmak yararlı olacaktır.
“Üniversitelerimiz maalesef çalıştıkları disiplinin asıl amacını tam
olarak kavrayamayan oldukça iyi eğitilmiş ve oldukça zeki
teknisyenler yetiştirmektedir. Ancak bu kimseler özgür bir toplumun
nasıl oluşturulabileceği ve kaynakların nasıl etkin kullanılabileceği
konusunda sosyal sürecin nasıl işlediğini öğrencilerine aktarmak
yönünde hiçbir ahlaki sorumluluk taşımamaktadırlar.