1. Laik mi? Müslüman mı?
Bozkurt Güvenç
42. Ulusal Psikiatri Kongresi
İstanbul : 2 Kasım 2006

2. ÇaĞrı ve Sunuş
 Onur verici davet ve sorumluluK
 Güncel sorunlar dışında ne
sunabilirim?
 Dünyada ülkemizde Ortak depressiyon
!
 Sorunların kaynağı: Hızlı kaotik
deĞişim
 Postmodern yorum: herşey
olabiliyor!
 Bildirim deĞişti: Laik mi / Müslüman

3. Medyadaki Varlık
Sorunları
 Geleceğin Şoku, Toffler, 1971 ve 1981
 Gelecekteki Ilkel (uyarısı), Zerzan, 2000
 İsa / Mesih beklentisi“Zamanın Sonu”, 2000
 Bildik Dünya’nın Sonu, Wallerstein, 2000
 Tarihin Sonu ve Son İnsan, Fukuyama, 2002
 Küreselleşmenin...Hayal Kırıklığı, Stiglitz, 2002
 Medeniyetler Çatışması, Huntington, 2002
 Kalpaklı Atatürk dua ediyor... Fotografı 2006
Ortak paydada: Değişim Sorunsalı var ! 3

4. Tarihi / Kavramsal Çerçeve
 Filozof John Locke’un: Tabula Rasa (MS 1700)
“İnsan eğitimle insan olur!”
 Önermesi, sosyal-beşeri bilimlerin başlangıcı
ve değişmeyen paradigması (görüşü) oldu;
 Insanlığın varlık ve tarih bilinci değişti;
Yaradan Tanrı inancı yıkıldı (Nieztsche);
 “Kendini Yaratan İnsan” söylemi (Childe);
Değişim süreci hızlandı, dünyayı sardı / sarstı.
 Medeniyet, “post & most modern” oldu. 4

5. Aydınlanma Çağı Filozofları
Ansiklopedi Yazarları (1750)
 Turgot, Helvetius ve D’Holbach sormuşlar:
İNSAN
 Toplumu, kültürü ve kendini yaratırken;
 Toplum da İNSANI yarattığına göre :
 “Değişim & Gelişim nasıl mümkün oluyor ?”
 “Kısır Döngü” nasıl kırılıp aşılabiliyordu?
 Turgot, “Evren Tarihi” ni yayımladı (1750). 5

6. Biyolojik Evrimden Kültüre...
 Charles Darwin’in
Türlerin Kökeni (1859)
İnsanın Evrimi (1871);
“En güçlünün yaşaması”
kültürün de ilkesi mi?
 F. Nieztsche (1870):
“Tanrı öldü!” “İNSAN’ı
şimdi kim yaratacak?”
 Herbert Spencer (1876)
“Sosyal Evrim” (yasası?)
 Tylor’un (1871)
Kültür ya da Uygarlık
tanımı / kavramı :
 “Toplum üyesi insanın
eğitimle öğrenip aktardığı,
sakladığı, maddi - manevi
hemen herşey, her değer.”
 Çağdaş İnsanbilimin halen
geçerli olan kültür
kavramıdır (Güvenç)
 Değişim ≈ Gelişim mi?
5

7. İnsan, Bilim ve İnsanbilim...
Sorokin & Hartmann (1950):
Canlı-Cansız ve Canlı-üstü:
Süperorganik:
Kültür / Uygarlık İnsan eseri !
İnsanlar kültürü yaratırken...
her şey “Kültür” oldu.
İnsan kültürüyle, İnsanlık ise
Medeniyetiyle değişiyordu.
Ancak, değişim ≠gelişim mi?
Güvenç (1972)’ in Tylor’dan
“Kültür Piramidi” Modeli 6

8. Kültürel Evrim ve Devrimler...
 İnsanlık: 3-5 milyon yıllık tarihi boyunca,
evrim sürecinde büyük devrimler yaşadı:
 10 bin yıl önce, Tarım-yerleşme devrimi,
 250 yıl önce, Sanayi-şehirleşme devrimi,
 Son 10-15 yılda İletişim-teknolojisi (IT) gibi.
 “Dünya Köyü” doğuyor; Yerküre dünya yeniden,
dünyalaşıyor; belki “Bilgi Toplumu” olacak
 Yakın gelecek daha mı parlak? Henüz belli değil ! 7

9. Değişim Üstüne Söylemler
 Buddha’nın öğretisi: Hayat değişimdir
 Mevlana: Şimdi yeni şeyler söylemek gerek
 Osmanlı: Devlet ebed değişmedi (?) çöktü !
 Condorcet: Fikirlerden bilim, ideoloji yapalım
 Einstein: Mekan-zaman yok, ZamanMekan var
 Moore: Zaman yoksa, değişim olmaz; [ama,]
değişim yoksa, zaman kavranılamaz.
[“Zaman = Değişim özdeşliği” ne vurgu!]
Hamlet: “Zamanın Çivisi Çıkmış!” diyerek...
Kahpe feleğe çıkışıyor ! (16.yüzyıl) 8

10. Bilimsel Değerlemeler
Olumludan Olumsuza Değişim 9
Ekonomi Politika Sosyoloji
(“Sosyal”)
Psikoloji
Psikiatri
Teoloji /
Felsefe
Gelişme Çağdaşlık Değişim
(Geleceğe)
Sığınma
(Geçmişe)
Çözülme
Büyüme Uluslaşma Dönüşüm
Yabancı-
laşma(lar) Dağılma
Kalkınma Aydınlanma Bunalım
(Kuralsızlık)
Anomi Yozlaşma

11. T.C. YAPISAL DeĞışmeler*
1923 1945 1993 Kat
__________________________________________________
Nüfus 12 m 19 m 60 m 5
Ömür 34 yıl 40 yıl 68 yıl 2
Okur-yazar %6 %15 %80 13
Kentli 3 m 5 m 36 m 7
Üniversite 1 3 57 57
Milli gelir $ 50 (kişi) $ 3000 60
Kız/erkek %10 (ilkokulda) % 80 8
*DİE, Büyüme oranları dengesiz
10
1923 1945 1993 Kat
__________________________________________________
Nüfus 12 m 19 m 60 m 5
Ömür 34 yıl 40 yıl 68 yıl 2
Okur-yazar %6 %15 %80 13
Kentli 3 m 5 m 36 m 7
Üniversite 1 3 57 57
Milli gelir $ 50 (kişi) $ 3000 60
Kız/erkek %10 (ilkokulda) % 80 8
*DİE, Büyüme oranları dengesiz
10

12. Değişimin Bilimsel Analizi
 Önceki Tablo’da görüldüğü gibi: Ülkemiz
kısa sürede yapısal değişimler yaşadı;
ama gelişmeler hiç de dengeli olmadı.
 Değişimi inceleyen Wilson (1945):
“Düzenli, dengeli, ideal değişim yoktur!
Her değişimde bir dizi bunalım görüldü.
Batıda çatışma ve savaşlar yaşandı”.
11

13. Stresler ve
Bunalımlar...
 İnsanlığın dramı:
Birey, değiştiremediği
temel kişiliğiyle,
sürekli değişen kültüre
uyum sağlamaya çabalar,
başaramaz, bunalır!
 “Kişilik kaderimizdir !”
—Alman atasözü.
 Herşeyi değiştiren
INSAN kendisini
değiştiremiyor.
 Değişim, yeni
kuşaklarda
gerçekleşir! Nasıl
eğitim?
12

14. Değişim ve Dünya Mizahı
Mizah Ustası George Carlin’ den Seçmeler
 Geç yatıyor, zor uyuyor, yorgun uyanıyoruz.
 Hayatımıza yıllar kattık, yıllarımıza hayat katamadık!
 “Barış” diye diye yüz yıllardır savaşıyoruz.
 Sevişmek, uyumak, yaşamak için hap alıyoruz.
 Okumuyor, beğenmediğimiz dizileri izliyoruz.
 Bize ulaşan bilgileri okumadan çöpe atıyoruz.
 Hızlı ve çok yiyor. yavaş sindiriyor, şişmanlıyoruz.
 Çok kazanıyoruz: kullanmadığımız şeyleri almak için,
 Oysa hayat, soluk değil, soluk kesen olaylardır.
13

15. Çözümsüz İkilemler
Bireyci—Toplumcu
İdealist—Realist
Gerçek—İdeal
İnsan— Doğa
Savaş—Barış
Bilim— Sanat
Kadın—Erkek
Maddi—Manevi
Kültür—Teknoloji
AB—ABD? >> ABC
 14

16. Kimlik Sorununa Çözüm
 Din, Devlet ve Bilim:
 Toplumun, sırasıyle
 İman, Akıl ve Varlığına
 Egemen olmak ister!
 Barışçı çözüm, ortada
Özgürlük / Aydınlanma
Laiklik / Sekülerlik
Özerklik / Otonomi
üçgeninde olabilir. 15
Bilim
Din Devlet
Laiklik ve
Sekülarizm
Özerklik
Otonomi
Özgürlük
Aydınlanma ?

17. Değişik Çözüm Önerileri
 Bilim Akademileri, daha fazla bilim öneriyor,
 Edgar Morin’in çevre koruma önerisi var
 Kültür Tarihçisi-Antropolog Zerzan (2000):
Değişimi değil, dünyayı cehenneme çeviren
insanı sorguluyor; kültürü suçlu buluyor
Sorunlarımızın kaynağı, sebebi, değişim değil,
yarattigimiz kültür, felaket olarak nitelediği
medeniyet. Çözüm: doğaya dönmek,
onunla uyumlu yaşamak olabilir. (Rousseau)
Gerçekçi değil! Ama uyarmayı görev sayıyor.
16

18. Osmanlı’nın Değişime Tepkileri
 Nizam-ı Cedid : Yeniçeri İsyan etti
 Vaka-i Hayriye: Yeniçeri Ocağı kapandı
 Tanzimat ve İslahat Fermanları ?
 1. Meşrutiyet : Kanun-u Esasi ve Sultan
 2. Meşrutiyet ve İttihad-ı Terakki
 Osmanlıcılık, İslamcılık ve Türkçülük ?
 Sèvres ve Lozan : Hangi Egemenlik ? 17

19. Değişime Karşı Tepkiler
 XIX.Yüzyılın Hastalığı (“Maladie du siècle”)
 “Yeter, Söz Milletindir!” (Demokrasi 46 Ruhu?)
 Askeri Müdahaleler (27 Mayıs ve 12 Eylül)
 Arabesk ve Turban (Kime, neye karşı?)
 “Laiklik dinsizlik değildir!” Peki, Nedir?
 Cumhuriyet’e karşı demokrasi olur mu?
 Küreselcilik Ulusal Devlet’ in Sonu mu ?
 Millet, Devlet ve Hükümet: Kim kime karşı?
Neocon’culuk ve Yeni Milliyetçilik 18

20. Sonuç / Özet
 Her değişim gelişme olmasa da, her gelişme bir
değişimdir. Değişim süreci ve sorunları, insan türünün
doğaya başkaldırıp egemen olma hevesi ve
yanılsamasının diyetidir. Böyle devam edebilirse, yarattığı
medeniyetin bedelini ödemek zorundadırr
 Varlık sorunu, değişim / gelişim değil, kısaca canlı
ve cansız Doğa’ nın giderek hızlanan Tükenişe
daha ne kadar süre dayanabileceğidir.
 İnsanlığın karar alabilecek “Ortak bir aklı” var mı?
 Kalpaklı Ata’nın dua eden fotosu dolaşıyor.
19

21. Laik mi, Müslüman mı?
Kalpaklı M. Kemal Dua Ediyor
(1920)
 ABD Büyükelçisi Charles
SHERRILL’in Raporu’
ndan
 Alıntı (1933):
 “Gazi Mustafa Kemal,
atheist ya da agnostik
olmadığını ulu Yaradana
inandığını söyledi.”
 Kaynak: BALİ, Rıfat N.
“Atatürk’ün Dine Bakışı.”
Toplumsal Tarih 153:14-19.

22. Metinde Geçen Kaynaklar
A.Toffler 1971 Gelecegin Soku
J, Zerzan 2000 Gelecekteki ilkel.
U. Eco 2002 Zamanların Sonu
I..Wallerstein 2000 Bildik Dünyanın Sonu
F. Fukuyama 1999 Tarihin Sonu ve Insan
J.Stiglitz 2002 Küreselleşmenin...Kırıklı ığ
S Huntington 2002 Medeniyetler Çatısması
J.Locke 1700 Insan Üstüne Deneme
Ch. Darwin 1871 Insanın Evrimi
F. Nieztcshe 1969 (1869) Ecco Homo
Helvetius 1748 Essays on the Mind
D’Holbach 1770 Système de la Nature
E. Morin 2003 “Uçuruma Doğru?”Monde
H .Spencer 1876 Principles of Socıology
EB. Tylor 1871 Primitive Culture
P.Sorokin 1947 Society, Culture, Person’ty
N. Hartmann 1945 Die Neue Ontologie
B.Güvenç 1974 İnsan ve Kültür
1976 S-Kültürel Değişim
1980 Japon Kültürü
1993 Türk Kimli iğ
WE. Moore1963 The Social Change
(Bkz Güvenç 1976)
G. Wilson 1945 Analysis of Social Change
R.N. Bali 2006 “Atatürk’ün Dine
Bakı ı”ş
Toplumsal Tarih 153:14-19 20