asdfghjgkjghjgfhdgfsdfg

1. Aluminiy va uning
birikmalari

2. Alyuminiy (Aluminium), A1 -Mendeleyev davriy sistemasining III
guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 13, atom
massasi 26,9815; Aluminiy lot. alumen (achchiqgosh) so‘zidan
kelib chiqqan. Tabi-atda bitta barqaror izotop holida (AG‘ 100%)
uchraydi, bir necha sun’iy radio-aktiv izotoplari bor, ular orasida
eng ahamiyatlisi A12’ (yarim yemirilish dav-ri 7,4-105 y.). Aluminiy
yer po‘stining og‘irlik jihatdan 8,8%ini tashkil etadi, ya’ni u kislorod
va kremniydan keyin uchin-chi, metallar ichida esa birinchi o‘rinda
turadi. Metall holidagi Aluminiyni birinchi marta 1825 y. Aluminiy
Aluminiy Ersted topgan. Aluminiy ta-biatda sof holda uchramaydi,
uning eng ko‘p uchraydigan birikmalari: alyumosi-likatlar (mas,
tuproqning asosiy qismi bo‘lgan alyumosilikat, kaolin, andaluzit,
alunit minerali), korund (alyuminiy oksid) va boksit.

3. Al - ning tabiatda tarqalgan birikmalari:
Al2O3*H2O - boksit (korund),
Me2[Al2Si2O8]; Me5[AlSi3O10]; KAl2[AlSi3O10](OH)2 muskovit,
(Na,K)2[Al2Si2O8] - nefelin,
Al4[Si4O10](OH)8 - kaolinit,
Na3[AlF6] - kriolit.
Al ning yer pustlogidagi umumiy miqdori 5,5 % ni tashkil etadi.
Alyuminiy tabiatda faqat birikma holida uchraydi.

4. Aluminiy(Al)
Atom raqami 13
Koʻrinishi
yumshoq, yengil,
oqish-kumush rang metall,
tez oksidlanuvchi
Kristall panjarasi
Panjara tuzilishi kubik markazlashgan
Panjara davri 4.050 Å
Panjara/atom
nisbati
n/a
Debye harorati 394.00 K

5. Atom xossasi
Atom massasi
(molyar massasi)
26.981539m. a. b. (g/mol)
Atom radiusi 143 pm
Ionlashish
energiyasi
(birinchi elektron)
577.2(5.98)kJ/mol (eV)
Elektron
konfiguratsiyasi
[Ne] 3s2 3p1

6. Kimyoviy xossalari
Kovalentlik
radiusi
118 pm
Ion radiusi 51 (+3e) pm
Elektrmanfiylik
1.61
Elektrod
potensiali
-1.66 в
Oksidlanish
darajasi
3

7. Termodinamik xossalari
Zichlik 2.6989 g/sm³
Solishtirma
issiqlik sigʻimi
0.900 J/(K·mol)
Issiqlik
oʻtkazuvchanlik
237 Vt/(m·K)
Erish harorati 933.5 K
Erish issiqligi 10.75 kJ/mol
Qaynash harorati 2740 K
Qaynash issiqligi 284.1 kJ/mol
Molyar hajm 10.0 sm³/mol

8. O‘zbekistonda shulardan kaolin (Toshkent viloyati) va boksit
(Navoiy va Farg‘ona viloyatlari) topilgan. Aluminiy giltuproq
(A12O,)ni kriolit (Na3AlF6) bilan suyuqlantirib, elektroliz qilish
yo‘li bilan olinadi. Giltuproq esa asosan boksitdan olinadi.
O‘zbekistonda Angren kaolinidan ham giltuproq olish mumkinligi
aniqlangan. Aluminiy kumushday oq metall, allot-ropik shakl
o‘zgarishlari (q. Allotropiya) yo‘q. Suyuqlanish temperaturasi —
660’, qaynash temperaturasi 2500° atrofida, Solishtirma
ogʻirligi 2,6989. Aluminiy plastik, oson presslanuvchan,
bolg‘alanuvchan, qoliplanadigan,cho‘ziladigan metall. 380A.
barcha barqaror bi-rikmalarida 3 va-lentli, yuqori temperaturada
ba’zan 1, kamdan-kam hollarda 2 va-lentli bo‘lishi mum-kin.

9. Aluminiy sirka, vino, limon kislotalari va boshqa organik
moddalar ta’siriga turg‘un. Aluminiy kislorod bilan tez b pri kadi,
shu sa-babli uning usti hamisha oksid pardasi bilan qoplangan
bo‘ladi; oksid pardasi zich bo‘lganidan u Aluminiyni zanglashdan
va turli moddalar ta’siridan saqlaydi. Aluminiy kukuni shiddat
bilan yonadi, yuqori temperaturada galo-genlar bilan birikib,
Aluminiy ftorid (A1F3), Aluminiy xlorid (A1S13), Aluminiy bromid
(A1Vg3), Aluminiy yodid (A1J3), Aluminiy astatid (AlAt3), ol-
tingugurt bilan Aluminiy sulfid (A12S3), azot bilan Aluminiynitrid
(A1N3), uglerod bilan Aluminiy kar-bid (A14S3) hosil qiladi.
Shuningdek, alohida usulda Aluminiy bilan vodorod birikmasi —
Aluminiy gidrid (A1N3) olish mumkin.

10. Juda suyultirilgan hamda konsentrlangan ni-trat kislota
Aluminiyga ta’sir etmaydi (sir-tida darhol hosil bo‘lgan oksid
pardasi uni saqlaydi), suyultirilgan va konsen-trlangan sulfat
kislotada Aluminiy qisman eriydi. Vodorod xlorid Aluminiyga
kuchliroq ta’sir etadi, ortofosfat kislota ta’sir etmaydi.
Aluminiyning ko‘pgina tuzlari suvda yaxshi eriydi va gidrolizlanib,
kislo-tali reaksiya ro‘y beradi. U ishqorlarda ham yaxshi eriydi,
bunda alyuminatlar hosil bo‘ladi.

11. Aluminiy tarkibining sofligiga qarab o‘ta sof, juda sof va texnik
sof xillarga bo‘linadi. O‘ta sof Aluminiy (Aluminiy 999 markali)
0,001% gacha qo‘shimchaga, juda sof Aluminiy (Aluminiy 995.
Aluminiy 99, Aluminiy 97, Aluminiy 95 markalar) 0,005 dan
0,05% gacha, texnik sof Aluminiy (A85, A8, A7, A5, AO, A va
AYE markalar) esa 0,015% dan 1,000% gacha qo‘shimchaga
ega bo‘ladi. Aluminiy yengil va puxta qotishmalar olishda juda
katta ahamiyatga ega.

12. Aluminiy oksidi (Al2O3) — rangsiz kristall modda. Suyuqlanish
harorati — 2072°C, suvda erimaydi. Aluminiy
oksidi amfoteroksiddir, konsentrlangan kislotalarda erib, aluminiy
tuzlarini, ishqorlarda erib, aluminat kislota tuzlari — aluminatlarni
hosil qiladi. Aluminiy oksidining har xil tarkibli gidratlangan (suvli)
shakllari maʼlum. Aluminiy gidroksidga gidrargilit (gibbsit) va sunʼiy
yoʻl bilan olinadigan bayerit kiradi. Aluminiy oksidi aluminiy olishda
ishlatiladi, aluminiy oksidining oʻzi
esa boksit, nefelin va kaolindanolinadi. Tabiatda aluminiy oksidi
kristallari korund, yoqut va sapfir hollarida uchraydi; korund
nihoyatda qattiq boʻlganidan qayroqtosh va jilvir sifatida, yoqut va
sapfir zargarlikda ishlatiladi. Aluminiy oksididan oʻtga chidamli
material va buyumlar tayyorlashda ham foydalaniladi.

13. Alyuminiy rudalari - alyu-miniy olinadigan rudalar. Asosan bok-
sitdan olinadi. Alyuminiy rudalari ta, shuningdek ne-felinli siyenitlar
(kompleks xom ashyo), alunit li, nefelin-apatitli jinslar va boshqa
kiritiladi. Alyuminiy rudalari konlari RF (Ar-381xangelsk viloyati,
Ural, G‘arbiy Sibir, Kola ya.o.), Qozog‘iston, Ukrainada (Azov
bo‘yida, Ukraina qalqoni, Zakarpate), Zakavkazeda bor.
O‘zbekistonda Alyuminiy rudalari ning deyarli barcha turlari
uchraydi. Angrenda kaolin va Gushsoyda alunit konlari bor.

14. Alyuminiy qotishmalari -asosiy qismi alyuminiydan iborat qotishmalar.
Alyuminiy qotishmalari alyuminiyga Si, Si, Mg, Zn, Mn, Ni, Fe, Ti va boshqa
element lar-ni alohida-alohida yoki ma’lum kombi-natsiyada qo‘shib
suyuqlantirish yo‘li bilan tayyorlanadi. Alyuminiy qotishmalari ga legirlovchi
element-lar sifatida Ni, Cr, Sa va boshqa, qotishma xossalarini
yaxshilaydigan elementlar sifatida esa oz miqdorda Na, Be, Ti, Ce, Nb ham
qo‘shiladi. Bu elementlar fizik, kimyoviy va mexanik xossalari xilma-xil
Alyuminiy qotishmalari hosil qilishga imkon beradi. Alyuminiy qotishmalari
yengil bo‘lishi bilan birga ancha puxta ham-dir. Alyuminiy qotishmalari
deformatsiyalanadigan va qu-yiladigan qotishmalar guruhlariga bo‘linadi.
Deformatsiyalanadigan Alyuminiy qotishmalari har xil yarim fabrikatlar va
buyumlar tayyorlash, quyiladigan Alyuminiy qotishmalari esa xilma-xil
detallar quyishda qo‘llaniladi.

15. Alyuminiy sulfat, A12(SO4)3 -sulfat kislotaning alyu-miniyli tuzi,
rangsiz kristall modda; oddiy sharoitda A12(SO4)318H2O oq rangli
kristallogidrat holida bo‘ladi. 100 g suvda 36,15 g eriydi, spirtda eri-
maydi. Kristallogidrat qizdirilganda asta-sekin suvini yo‘qotadi,
yuqori temperaturada alyuminiy oksidi va oltingugurt gaziga
parchalanadi. Ishqoriy metallar-ning sulfatlari bilan birikib, qo‘sh
tuz-lar — achchiqtoshlar hosil qiladi. Tex-nik Alyuminiy sulfat boksit
yoki giltuproqqa sulfat kislota ta’sir ettirib, sof holdagi Alyuminiy
sulfat esa alyuminiy gidroksidni qaynoq kon-sentrlangan sulfat
kislotada eritib olinadi. Alyuminiy sulfat suv tozalash, qog‘oz i.ch.,
to‘qimachilik va teri oshlash sanoatida ishlatiladi.

16. Alyuminiy nitrat, A1(NO)3 -nitrat kislotaning alyuminiyli tuzi. Oq
rombik kristall modda. Alyuminiy gidroksid |A1(ON)3] ni nitrat kislo-
tada eritib olinadi. Alyuminiy nitrat kristallogi-dratlar A1(NO3)3H2O,
A1(NO3)3-6H2O va A1(NO3)3 9N2O holdagina barqaror. U 200°
gacha qizdirilganda azot oksid-lariga va alyuminiy oksidiga
ajraladi. Suvda yaxshi eriydi (100 g suvda 75,5 g), spirtda ham
eriydi. Alyuminiy nitrat to‘qimachilik sanoatida xurush sifatida,
katalizator-lar olishda, neft sanoatida va lab.lar-da reaktiv sifatida
ishlatiladi.

17. Alyuminiy ftorid, A1F3 - ftorid kislotaning alyuminiyli tuzi, rangsiz
kristall; zichligi 3100 kg/m3, suvda oz miqdorda eriydi (100 g suv-
da 0,56 g). Alyuminiy ftorid kislotada yaxshi eriy-di (bunda
kompleks birikmalar hosil bo‘ladi). Alyuminiy ftorid alyuminiy
gidroksid A1(ON)3ni vodorod ftorid (NG‘)ning 15% li eritmasida
eritish yoki alyumi-niy oksid (A12O3)ga 400—700° da NG‘ ta’sir
ettirish bilan olinadi. Ishqoriy metallarning ftoridlari bilan kompleks
birikmalar hosil qiladi. Alyuminiy ftorid sanoatda kriolitdan
alyuminiy olish va tozalash jarayonida elektrolitlarga qo‘shimcha
si-fatida ishlatiladi.

18. Alyuminiy xlorid, A1S13 - xlorid kislotaning alyuminiyli tuzi,
rangsiz kristall; zichligi 2440 kg/m3, qutbli molekulalardan tuzilgan
orga-nik erituvchilarda va suvda yaxshi eriydi (100 g suvda 44,38
g). Suvli eritmalarda uning oq-sarg‘ish rangli kristallogidra-ta
A1S13-6N2O hosil bo‘ladi. Qutbli molekulalar (NH3, RS13, RS15)
bilan bi-rikmalar hosil qiladi. Kaolin, boksit va boshqa tabiiy
minerallarga yuqori temperaturada xlor va uglerod (N)-oksid
aralashmasini ta’sir ettirish yo‘li bilan olinadi. Suv-siz Alyuminiy
xlorid alkillash reaksiyasida, neftni krekinglashda katalizator
sifatida, shu-ningdek jun bo‘yash sanoatida ishlatila-di.

19. Alyuminotermiya, alyumo-termiya (alyuminiy va yun. therme —
issiqlik) — metallar oksidlari-ni alyuminiy bilan kaytarib metall va
qotishmalar olish usuli; biror metall oksidi bilan metall holidagi
alyuminiy-ning kukun aralashmasi yuqori temperaturada qizdirilsa,
3000° gacha issiqpik ajra-lib chiqadi, ajralib chiqqan ortiqcha
issiqlik hisobiga temir o‘z oksididan oson qaytariladi. Bu usulni rus
kimyo-gari N. N. Beketov (1827—1911) 1859 y. kashf etgan.
Marganes, xrom, vanadiy, volfram va turli qotishmalar A. usuli bilan
olinadi. A.dan po‘lat va cho‘yanni pay-vandlashda (termit
payvandda, rasmga q.), yondiruvchi snaryadlarda foydalani-ladi
(yana q.Metallotermiya, Metallarni qaytarish).

20. Alfol, alyuminiy folgasi — juda yupqa (0,005—0,01 mm) alyu-
miniy zar qog‘ozi. Issiqlikni deyarli o‘tkazmaydi. 500°
temperaturagacha qizdirilganda o‘z xossalarini saqlab qoladi.
Varaqlar (listlar) va o‘ramlar ko‘rinishida ishlab chiqariladi. Texnik
maqsadlarda ishla-tiladi.

21. Alyuminiy organik birikmalar— alyuminiyning uglevodorod qoldig‘i bilan
bevosita bog‘lanishidan hosil bo‘lgan metallorganik birikma-lar. A.-o. b.da
alyuminiy bir, ikki yoki uchta uglevodorod qoldig‘i bilan boglan-gan bo‘lishi
mumkin (RA1C12, R2A1C1, R3A1). Alyuminiy uchalkillar — rang-siz,
kislorod va namlikka o‘ta sezgir suyuqlikdir. Alyuminiyuchmetil va uche-tillar
havoda o‘z-o‘zidan yonish, suvda portlash xususiyatiga ega. A.-o.b. alyu-
miniy-magniy qotishmasiga galloid-uglevodorodlarni, simob-organik bi-
rikmalarga alyuminiy ta’sir etttirish va boshqa yo‘llar bilan olinadi. A.-o.b.
sano-atda olefinlarni past bosimda poli-merlashda katalizator sifatida va sof
alyuminiy olishda qo‘llaniladi. Har xil reaksiyalarga kirishish xususiyati kuch-
li bo‘lgani sababli A.-o.b. to‘yinmagan uglevodorodlardan spirt i.ch.da,
organik kislotalar olishda, kimyoviy element-larning organik birikmalarini
hosil qilishda ham ishlatiladi.

22. Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Vikipedia ochiq ensiklopediya.
www.wikipedia.org/wiki/alyuminiy .
2. Google qidiruv tizimi.
www.google.com .