Монголын статус кво

1. Àõìàä Äèïëîìàò
Äàðìàà ãóàéí Дурсамж
яриа:
Äýëõèéí 2-ð Äàéíû ¿åèéí
ÁÍÌÀÓ-ûí ãàäààä õàðèëöàà

2. Дурсамж яриа
• Гадаад харилцааны яамны ажилтан Р.Янжмаа ахмад
дипломатч П.Дармаатай óóлзаж дурсамж яриаг нь
тэмдэглэсэн юм.
Асуулт: Та хэдэн оноос дипломат алба хашиж эхэлсэн
бэ?
Хариулт: Би ЗХУ-д Дорно дахины судлалын
Институтын тусгай тасагт суралцаж, 1941 онд
дүүргэж ирээд Сайд нарын зөвлөлийн орлогч дарга
байсан Ч.Сүрэнжавын нарийн бичгийн даргаар
томилогдон 6 сар ажиллаж байтал түүнийг МАХН-ын
Төв Хорооны нарийн бичгийн даргаар томилж оронд
нь Сангийн Яаманд 1-р орлогч сайдаар ажиллаж
байсан С.Лувсанг томиллоо.

3. Ингээд С.Лувсантай цуг ажиллаад 6 сар болж
байтал буюу 1942 оны наадмын үеэр 1 өдөр
Лувсан гуай намайг өрөөндөө дуудаж
“Чамайг албан ажлын шаардлагаар ГЯЯ-ны
Өрнөд хэлтэст ажиллуулахаар болсон, чи
наадмаас хойш тийшээ оч” гэдэг юм байна.
Ингээд ГЯЯ-ны Өрнөд хэлтсийн даргаар
томилогдов оо. ГЯЯ гол төлөв виз паспортын
л асуудал хариуцдаг, бодлогын чанартай
асуудлыг ерөнхий сайд Х.Чойбалсан өөрөө
шууд хариуцна. Харин харилцааны асуудлыг
ДЯЯ мэддэг байлаа.

4. Ямар сайндаа АНУ-бн дэд ерөнхийлөгч
Уэльсийн манай улсад ирэхийг бид мэдэхгүй,
нэг л өдөр дагалдаж ирсэн хүмүүсийг нь
хооллуулах даалгавар аван түүнийг
биелүүлэх гэж мунгинаж байх вэ дээ.
1942 онд намайг очиход ГЯЯ 7-хон орон
тоотой, ЗГ-т 3 өрөөг эзэлдэг байлаан.
Маршал Чойбалсан ерөнхий сайд бөгөөд
ГЯЯ-ны сайд байлаа. Намын Төв хороонд
зөвлөх Приходов, бас ЗГ-т зөвлөх Цапкин
гээд ажиилаж байлаа шүү дээ. ГЯЯ гэдэг
маань шуудан, нууц, шифр, аж ахуй, виз,
паспортын л ажил эрхэлдэг байлаа. Манай
Өрнөд хэлтэст ганц би л бүх юм хариуцна.

5. Асуулт: Гэрээ эрх гэж бүх гэрээ
хэлэлцээрийг хаиуцан боловсруулж
байгуулдаг байсан хэрэг үү?
Хариулт: Үгүй, үгүй. 1 авдарт 1921 оноос
хойш байгуулсан гэрээ хэлэлцээрийг
данслан хадгалахыг хэлж байгаа юм.
Өөрөөр хэлбэл нууцын эрхлэгч, түүнээс
биш бид түүнийг байгуулдаггүй байсан юм.
Мөн ТҮвдтэй байгуулсан гэрээ бас байдаг
байлаа.

6. Асуулт: Өрнөд хэлтэс маань чухам юу хийж
байв аа?
Хариулт: 2-р дайны үед ЗХУ-д явуулах
бэлгийн зүйлийг цуглуулах, дайны явцын
тухай ард олонд ухуулан таниулах л
үүрэгтэй байсан. Бас фронтод бэлэг
хүргэхээр явах хүмүүсийн паспортыг
бичиж, ЗХУ-ын ЭСЯ-нд биеэрээ хүргэн өгч
виз авдаг маш их ажилтай байлаа.

7. Асуулт: ЗХУ-ын тухай судалгаа хийж,
харилцаа хөгжүүлэх талаар санал
дэвшүүлж байв уу?
Хариулт: Тийм судалгаа гэж байгаагүй.
Гол нь ЗХУ-ын төлөөлөгч байлаа шүү
дээ. Манайх ч мөн адил төлөөлөгчтэй
байсан юм. Гэхдээ гол асуудлыг Төв
хороо, маршал л боловсруулдаг, тэд л
шийдвэрлэдэг байлаа.

8. Асуулт: Бичиг хэргээ яаж зохион байгуулж
байсан бэ?
Хариулт: Бичгийн эхийг бид боловсруулаад
НАмсрай сайддаа үзүүлнэ. Тэгээд цохиулаад
маршалд өгнө.
Асуулт: Ямар хэлээр бичиг баримтаа үйлддэг
байсан бэ?
Хариулт: Монголоороо бичнэ. Харин
маршалын дэргэд Аюурзана бүх бичиг
баримтыг орчуулж, нөгөө зөвлөх, сургагчид
танилцуулдаг байсан байх.

9. Асуулт: 1921 онд ГЯЯ шинээр байгуулагдахдаа
20-иод орон тоотой байсан юм байна лээ.
Тэгэхлээр яагаад 1940-өөд онд тийм цөөхөн
орон тоотой байсан юм бол?
Хариулт: Тийм ээ, тэр үед нэлээн том сүрхий
яам байсан юм билээ. Яагаад сүүлд нь тийм
их уөөлснийг мэдэхгүй. Хэрэгцээ бага байж л
дээ.

10. Асуулт: Ингээд таныг 1942 онд ГЯЯ-нд ирэхэд
дипломат ажилтан ердөө л 4 хүн байсан
байх нь ээ?
Хариулт: Үгүй, 7 хүн байсан юм. Зохион
байгуулалтын хувьд орлогч сайдтай, тэр нь
Намсрай. 2 хэлтэстэй, Өрнөд, Дорнод гэж.
Өрнөд хэлтсийн дарга нь би, 1 жолооч, 1
бичиг хэрэг, 1 нь юу билээ дээ.

11. Асуулт: Мөнгөний нярав у?
Хариулт: Үгүй тэр чинь ЗГ-тай хамт байсан юм.
Аа тийм 1 бичээч, ингээд бид ердөө 7-уул
байлаа.
Асуулт: ЗГ-тай хамт гэдэг чинь юу гэсэн үг вэ?
Хариулт: Санхүү нь хамт, мөнгө авах нь хамт,
аж ахуй нь бас хамт байсан гэсэн үг.
Асуулт: Дорнод хэлтсийн даргаар хэн байлаа
тэр үед?
Хариулт: Баяндүүрэнгийн Сэрээтэр

12. Асуулт: Хятад хэлтэй хүн байсан уу?
ХАриулт: Хятад хэл мэдэхгүй. ЗГ-т хэрэг
эрхлэх газрын орлгч даргаар ажиллаж
байгаад бас л ГЯЯ-нд өоловсон хүчин
ховор учраас над шиг томилогдож очсон
хүн.
Асуулт: 1940-өөд оноос шинэ бичигт улс
даяар орлоо. Тэр үед шинэ бичиг сурах
гэж ядардаг байсан уу?
Хариулт: ГЯЯ-нд ажиллагсад бидэнд
Цэрэндулам гэдэг багш шинэ бичиг
заадаг. Заалгаж л байсан нэг их
ядраагүй.

13. Асуулт: Чойбалсан гуайг шинэ бичиг
мэддэггүй байсан гэж ярих юм тэр үнэн
үү?
Хариулт: Яаж мэдэх юм бэ. Шинэ бичиг
мэддэггүй байсан. Зөвхөн хуучин л
бичиг мэднэ.
Асуулт: Оросоор сайн ярьж бичдэг хүн
байсан уу?
Хариулт: Үгүй, орсоор бичдэггүй, зөвхөн
ярьдаг л хүн байсан.

14. Асуулт: Намсрай нь тэгвэл бичгийн хүн байжээ
дээ?
Хариулт: Орлогч сайд Намсрай ч мөн адил.
Намсрай бичгийн хүн ч байгаагүй. Оросоор сайн
ярьдаг л хүн байсан юм. Оросоос зэвсэг авч
байхад Намсрай гуай тэр зэвсгийг ачуулж явж
байсан хүн шиг байдаг юм.
Асуулт: Зөвлөлтөөс нааш нь зэвсэг ачуулж
байсан хэрэг үү?
Хариулт: Тийм ээ, манайд чинь оросын цэрэг гэж
байлаа. Тэдний зэвсгийг Оросоос ачуулдаг
цэргийн хүн байсан юм. Тиймээс ярианы орос
хэлд сайн хүн байсан. Тэр чинь др.Сэр-ОДын
аав юм шүү дээ. Тэднийх 5 хүүхэдтэй байсан
юм. Одоо ганц нь л үлдсэн байгаа байх.

15. Асуулт: 1940-өөд онд Улаанбаатарт ЗХУ-аас
гадна Тува улсын ЭСЯ ажиллаж байсан.
Тэдэнтэй ямар харилуаатай байсан бэ?
Тувагийн ЭСЯ манайд хаах нь байсан бэ?
Хариулт: Цогт Бадмаевын байшин буюу Зүүн
Сэлбийн зүүн эрэгт өнөөгийн Сүхбаатарын
музей байгаа тэр байшинд байсан юм.
Тува нартай харьцахад тун гайгүй ээ,
гэхдээ хаача түвэг учруулдаг л байсан.
Тэднийг ирэхээр бид хүлээж аваад нэг
зочид буудалд оруулна. Бас Тувачуудыг
галт тэргээр явуулах гэхэд ер явахгүй,
заавал онгоцоор явна гэж зүтгэх гэх
мэтийн аар саар юм гардаг л байсан.

16. Асуулт: Тувагийн ЭСЯ ѐухам хэдэн онд
татан буугдсан юм бэ?
Хариулт: Ер нь Тува улс ганц манайд л
ЭСЯ-тай байлаа шүү дээ. 1944 онд Тува
ЗХУ-д нэгдээд автономит муж нь болсон
тэр үед татан буугдсан.
Асуулт: Тэр үед дипломат ѐслолын арга
хэмжээ их байгуулдаг байсан уу?
Хариулт: Зохион байгуулна аа. Одоогийн
Нацагдоржийн хөшөө байгаа тэр
хавьцаа ЗГ-ын арга хэмжээ зохион
байгуулдаг байшин байсан юм.

17. Асуулт: Чухам чмар арга хэмжээ зохион
байгуулдаг байсан бэ?
Хариулт: Голдуу л суугаа зоог зохион
байгуулдаг байлаа. Жишээлбэл Тувагийн
элчин сайд Очир гэдэг хүнийг нутаг
буцахад нь Намсрай гуай, Сэрээтэр гуай
бид 3-уулаа дээрээс нь бас ЗХУ-ын ЭСЯ-
ны Баранов ингээд 5-уулаа хоол иддэг юм
байна. Тэр үеэр 20 шил шампанск дарс
уусан байж билээ. Тэгэхэд Намсрай гуай
жаахан согтсон, Баранов ердөө согтоогүй.
Би ямар уух биш дээ. Сэрээтэр гуай
уухгүй. Тэгсэн хирнээ яагаад 20 шил
болсон юм бүү мэд.

18. Асуулт: Тэр үед Улааныаатарт ЗХУ-ын ЭСЯ
байлаа. Тэдэнд зориулж ГЯЯ-с арга хэмжээ
зохион байгуулдаг байв уу?
Хариулт: Нэг их арга хамжээ зохиож байгаагүй.
Асуулт: За ингээд дайн дууслаа. Дайн дуусахын
өмнө 1944 онд АНУ-ын дэд ерөнхийлөгч Уîëлåс
манайд ирсэн. Түүнийг угтаж авах ажлыг зохион
байгуулахад хэрхэн оролцсон бэ?
Хариулт: Үгүй, ГЯЯ тэр үед тийм үүрэгтэй
байгаагүй. ДЯЯ гэдэг чинь тагнуулын
байгууллага байхгү юу. Уэльс гэдэг чинь
тагнуул, дайсан байлаа шүү дээ. Тиймээс ДЯЯ
л бүх ажлыг мэддэг байсан. Өид аар саархан
ажлыг амжуулж байлаа жишээлбэл Нүхтэд 1
модон байшинд Уîëлåсийн хүлээн авч байсан.

19. Асуулт: Та яриа хэлэлцээнд сууж байв уу?
Хариулт: Үгүй, яриа хэлэлцээ гэж нэг их юм
болоогүй.
Асуулт: Хотоор явахад нь дагалдаж байв цц?
Хариулт: Үгүй, дагаж явж байгаагүй. 1 англи
хэлтэй хүн дагаж явж байсан.
Асуулт: Англи хэлтэй ямар хүн дагаж явж байсан
юм бэ?
Хариулт: ДЯЯ-с л хүн гарагсан юм даг. ДЯЯ-с бүх
ажлыг зохион байгуулсан. Дамба дарга үйлчилж
байсан. Харин бид “Учиртай 3 толгой”-г
бөмбөгөр театрт үзэхэд нь маршал
Чойбалсангийн даалгавраар өүгдээрээ монгол
дээл, бүрх малгайтай очиж байсан. Тэрнээс
өмнө юманд оролцоогүй. Дамба дарга үйлчлээд
Нүхтэд ДЯЯ-ны коммисарууд л дагаж явж
байсан юм даг.

20. Асуулт: Уэльсийг Латтимор гуай дагалдаж
ирсэн шүүд ээ?
Хариулт: Тийм, Латтимор гуай дагалдаж ирсэн.
Тэгээд Латтимор л энэ айлчлалын тухай
дэлхий дахинд ярьчихгүй юу даа. Тэр үед
чинь ианай Бямбын Ренчин гуай хааны
музейд орчуулагч тайлбарлагч байсан юм.
Асуулт: Ямар хэлээр орчуулж байсан юм бол?
Хариулт: Англи хэлээр. Англиар л ярина шүү
дээ. Тэгэхээр Уэльс Ренчин гуайгаас “Та
яасан сайн хэлтэй юм бэ? Хаана, яаж сурсан
юм бэ?” гэж асуужээ. Ренчин гуай “За би
өөрөө л сурсан ухаантай юм даа” гэж
хариулсан гэнэ лээ.

21. Асуулт: За тэгвэл тэр үед чинь ГЯЯ-ны
үүрэг маш бага байжээ дээ?
Хариулт: Тийм ээ, үнэхээр ГЯЯ-ны үүрэг
маш бага. ДЯЯ-ны үүрэг маш их, ер нь
голдуу гаднаас ирсэн хүмүүсийг яинь
тагнуул гэж үздэг байлаа шүү дээ. Тийм
учраас ДЯЯ л хариуцдаг байлаа. Тэгээд
ч бид тэднээс их айна шүү дээ.
Асуулт: Тэгвэл ГЯЯ-нд судалгаа хийдэг
байсан уу?
Хариулт: Үгүй, тийм юм огт байхгүй.

22. Асуулт: 1945 онд манайд болсон бүх нийтийн
санал асуулгыг зохион байгуулахад ГЯЯ хэрхэн
оролцсон бэ?
Хариулт: Санал асуулгыг ажиглахаар Хятадаас
ДЯЯ-ны орлогч сайд Ли Фажан тэргүүтэй
төлөөлөгчид ирсэн. Мөн “Правда”, “Известия”
сонины сурвалжлагчид ирсэн. ГЯЯ-н дээр
ярилцлага болсон. Тэгэхэд ГЯЯ Багшийн
сургуулийн зүүнтээ байлаа. Бид цай зөөж
давхиад л байлаа. Орчуулагч нь
Лувсандондовринчин бил үү дээ өвөр монгол
хүн байсан. 1 урт ширээний толгойд маршал
Чойбалсан, Ли нар сууж байсан юм. Тэдний
дэргэд 2 орчуулагч нь. Манайхаас Ринчинсоном
гуай ор уулж áàéëàà.

23. Ëè-ãèéí ÿðüñíû äàðàà îð óóëàã íü
Ðèí èíñîíîì ãóàéä õàíäààä “Òà õýëìýð èë
äýý” ãýýä áàéäàã. Ðèí èí ñîíîì ãóàé Ëè-
ãèéí õýëñíèéã ìàðøàëä õýëìýð èëíý. Áàñ
ìàðøàëûí õýëñíèéã îð óóëíà. ͺ㺺 õÿòàä
îð óóëàã íü áàñ àäàõã¿é. Åð íü òýäíèé
îð óóëàã ìîíãîë õýë ìóóòàé õ¿í áàéñàí
øèã ñàíàãäàíà. Òýð íü ìàíàéä èõ ñàéí
òàëòàé áîëñîí. ªºðèéí õ¿í ñàíààãàà çºâ
ãàðãàæ îð óóëæ áàéãàà ó ðààñ ìàíàéä
èõ ñàéí òàëòàé áîëñîí.

24. Àñóóëò: Òýð ¿åä ìàíàé Ãßß-íä ÇÕÓ-ûí
ñóðãàã , çºâëºõ ãýæ áàéñàí óó?
Õàðèóëò: ¯ã¿é, ¿ã¿é áàéãààã¿é.
Àñóóëò: ÇÃ-ò ë áàéñàí õýðýã ¿¿?
Õàðèóëò: Òèéì, ÇÃ-ò 2 çºâëºõ áàéñàí.
Àñóóëò: Òýð ÇÃ-ûí çºâëºõ¿¿äýýñ òà íàð þì
àñóóäàã áàéâ óó?
Õàðèóëò: ¯ã¿é. ßìàð þì àñóóõàâ äýý. Þó
ÿðèõã¿é. îéáàëñàí ãóàé 2 çºâëºõòýé. ÍÒÕ-
íû çºâëºõ Ñèäîðîâ ãýæ áàéñàí þì.

25. Àñóóëò: Áè èã áàðèìò áîëîâñðóóëààä äàðàà
íü çºâëºëòèéíõºíä ¿ç¿¿ëæ àñóóäàã áàéñàí
ø¿¿ äýý. Òýãæ àñóóäàã áàéñàí óó?
Õàðèóëò: Áè èã áàðèìòûã áîëîâñðóóëààä
îð óóëàõààð Àþóíçàíàåâò ºãíº. Ãàð
èðýõýýð íü áèä íîò áîëãîæ áè ýýä äàõèí 1
õÿíóóëààä, îðîñ äýýðõèéã íü äàõèí äàõèí çºâ
áóðóóã íü íÿãòàëæ ¿çýýä òýãýýä îéáàëñàí
ãóàéãààð 1 ¿ç¿¿ëýýä ë ÿâóóëäàã áàéñàí.

26. Àñóóëò: Óýëüñ ÿàãààä ìàíàé óëñàä èðýõ
áîëñîí þì áý?
Õàðèóëò: Á¿¿ ìýä. Ãýâ ãýíýòõýí, 1 ¿äýýñ õîéø
ë Àìåðèêèéí äýä åðºíõèéëºã ìàíàéä ìàíàéä
ººðèéí îíãîöîîð èðýõ áîëëîî ãýæ ìàíàé îðëîã
ñàé áèäýíä õýëñýí. Íàìñðàé ãóàé äýýøýý
äóóäàãäààä ë ÿâñàí, ýðãýæ èðýýä áèäýíä
òèéì ìýäýý äóóëãàæ, îðîí áàéðûã íü áýëòãýõ
¿¿ðýã ºãñºí.

27. Àñóóëò: Òà òýãýõýä ªðíºä õýëòñèéí äàðãà
áàéñàí. Óýëüñèéí èðýõ àñóóäëûã
ò¿ð¿¿ëæ ìýäýõ ¸ñòîé áàéñàí áóñ óó?
Õàðèóëò: Óã íü ìýäýõ ë ¸ñòîé.
Àñóóëò: Òýãýýä àñóóäëûã Äßß-ñ îðóóëñàí
õýðýã ¿¿?
Õàðèóëò: Òèéì ë õýðýã áàéõ. Áèäýíä ÿìàð
øèôð õàðèëöàà áàéõ áèø, òýäíýýð ë
äàìæèæ àñóóäàë øèéäýãäñýí áàéõ.

28. Àñóóëò: Äàéí äóóññàíààñ õîéø ìàíàé
ãàäààä õàðèëöàà õýðõýí õºãæèæ
áàéãàà âý?
Õàðèóëò: ÇÕÓ-ä ñóóæ áàéñàí á¿ðýí ýðõ
áàðèõ òºëººëºã ìààíü Îíö áºãººä Á¿ðýí
ýðõò ýë èí ñàéä áîëëîî. Ãßß ºðãºæ뺺.
Äîðíîä õýëòýñ, Åâðîï õýëòýñ áèé áîëëîî.
Ãßß-íû çºâëºõ ãýæ îðîí òîî áèé áîëëîî.

29. Àñóóëò: Ãßß-íû çºâëºõººð õýí àæèëëàæ áàéâ
àà?
Õàðèóëò: Íîðîâñàìáóó ãýæ áàéñàí þì. Ìàðøàë
îéáàëñàí Ãßß-íû ñàéä áàéõàà áîëüæ,
Ëõàìñ¿ðýí ñàéä áîëëîî. Ýðõ¿¿ä öýäýíáàëòàé
õàìò ðàáôàêò ñóð áàéñàí þì. Õýðýã ýðõëýõ
ãàçàð, íàðèéí áè ãèéí äàðãà íàðûí ãàçàðòàé
áîëëîî. Èíãýýä íýëýýä òîìîð ºðãºæ뺺.
Àñóóëò: Òèéíõ¿¿ ºðãºæèõºä ãàäààä õýë
ìýääýã Ãßß-íä èðñýí ¿¿?
Õàðèóëò: Õýëòýé õ¿ì¿¿ñ åðººñ èðýýã¿é.
Äàíäàà äßß-ñ õ¿ì¿¿ñ èðñýí.

30. Àñóóëò: Çà òýãâýë Äßß ìààíü Ãßß áîëæ,
òýð ¿åýð “ãàäíàà Ãßß, äîòðîî Äßß” ãýäýã
¿ã ãàðñàí áàéõ íü ýý äýý?
Õàðèóëò: Òèéì ýý. ¯íäñýíäýý ÿã ë
õóó íààðàà áàéõã¿é þó äàà. Äßß-ñ
Ñàíæìÿòàâ, Öýðýíäîðæ ãýýä çºí人 õ¿ì¿¿ñ
èðñýí þìäàã.

31. Àñóóëò: 1949 îí áîëæ, Õÿòàä óëñ áàéãóóëàãäëàà.
Èíãýýä 2 óëñûí õîîðîíä äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîæ
ÝÑß-äàà õàðèëöàí íýýí àæèëëóóëàõ áîëñîí áèç
äýý?
Õàðèóëò: Òýðíýýñ ºìíº àí óíû õýëýëöýý ãýæ áîëñîí
þì. Ýíý õýëýëöýýíä Ñ¿ðýíæàâ òýðã¿¿òýé
òºëººëºã èä îðîëöëîî. Òãýõýä Ëõàìñ¿ðýí ÿâñàí,
ãýõäýý ñàéä áîëîîã¿é áàéñàí. Îð óóëàã ààð íü
Áàò-Î èð, Ðèí èíñîíîì 2 ÿâñàí. Áàò-Î èð óëñ òºðèéí
òàëààð àéõòàð ñ¿ðõèé ìýäëýãòýé õ¿í áàéæ
áèëýý. àí óíüä õýëýëöýý õèéãýýä äàðàà íü
Õÿòàäûí Ãßß-íûõàí ìàíàéõíûã õ¿ëýýæ àâñàí þì
ãýäýã. Åð íü àí óíû õýëýëöýý ìàíàéä èõ ñàéí
òàëòàé áîëñîí. ßìàð ë ãýñýí ìóó þì áîëîîã¿é þì
äàã.

32. Ëè-ãèéí èðäýã áîë Ñòàëèí, ßëòûí
õýëýëöýýòýé õîëáîîòîé. ßëòàä ûîëñîí 3
ã¿ðíèé õýëýöýýí äýýð Ñòàëèí øàõàæ
áàéæ õýðýâ Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ñàíàëàà
ºãºõ þì áîë ÁÍÌÀÓ-ûã òóõàéí ¿åèéíõ íü
áàéãààãààð õýâýýð áàéëãàíà ãýæ áè ñýí
áàéäàã ø¿¿ äýý. Ò¿¿íòýé õîëáîîòîéãîîð
àí óíû õýëýöýý ÿâàãäñàí þì.

33. Àñóóëò: Çà òýãýýä àðäûí àðä èëñàí ãýäýã
óëñóóä áèé áîëëîî. Ò¿¿íòýé õîëáîãäóóëàí
òàíàé õýëòñèéí àæèë ¿¿ðýã õýðõýí ÿàæ
íýìýãäñýí áý?
Õàðèóëò: Ìàíàé ºðíºä õýëòýñ ìààíü ºðãºæèæ,
äàðãààð íü Äîòîîä ÿàìíààñ Ãîìáîñ¿ðýí ãýäýã
õ¿í èðëýý. Áè àõëàõ ðåôåðåíò áîëîâ. Áè
ÿàõ âý, àæëàà ìýäýõ þì áîëîõîîð õèéãýýä ë
íºãºº Ãîìáîñ¿ðýí äàðãàäàà òàíèëöóóëíà.

34. Àñóóëò: 1946 îíä ÇÕÓ-òàé íàéðàìäàë,
õàìòûí àæèëëàãààíû òóõàé ãýðýý
áàéãóóëàãäñàí. Óã ãýðýýã áàéãóóëàõàä
òà îðîëóîæ áàéñàí óó?
Õàðèóëò: ¯ã¿é, áè îðîëöîæ áàéãààã¿é.
Òýð ãýðýýíèé ýõèéã îðîñóóä áîëîâñðóóëæ
èð¿¿ëýõýýð íü îð óóë èõäàã áàéñàí. Åð
íü òèéì ìàÿãààð ÿâæ èðñýí þì ø¿¿ äýý.

35. Àñóóëò: Òºñëèéí îð óóëãàä òà íàð ñàíàë îíîëîî
õýëäýã áàéñàí õýðýã ¿¿?
Õàðèóëò: Òèéì ë äýý. Åð íü òýð ãýðýýã
áàéãóóëàõàä ÇÕÓ-ä ñóóãàà ìàíàé ÝÑß ë
ãîëëîõ ¿¿ðýãòýé îðîëöñîí.
Àñóóëò. Òýð ¿åä ºã뺺íèé 9 öàãààñ îðîéíû 10-
11 öàã õ¿ðòýë àæèëëàæ áàéñàí ãýæ
õóó óóë ÿðüäàã ø¿¿ äýý. Òà ìºí òýãæ
àæèëëàæ áàéñàí óó?
Õàðèóëò: Òèéì ýý.

36. Àñóóëò: Òèéì îëîí âèç, ïàñïîðòûí àñóóäàë
ãàðäàã áàéñàí óó?
Õàðèóëò: 1946 îíä Ãßß-íä êîíñóëûí õýëòýñ
áàéãóóëàãäñàí. Êîíñóëûí ä¿ðýì
áîëîâñðóóëñàí. Ïàñïîðòûí çàãâàðûã
øèíý èëæ ÎÕÓ-ä õýâë¿¿ëñýí. Êîíñóëûí
ä¿ðìèéã àíõ ãåíåðàë Öýäýí-Èø
áîëîâñðóóëààä Ñàíäàã îð óóëñàí þì äàã.

37. 1945 îí äóóñòàë Ãßß ìààíü äàéíû ¿åèéí
áàéäëààð àæèëëàæ òóñëàìæèéí ç¿éë
öóãëóóëàõ, äàûí ÿâöûí òàëààð óõóóëàõ
çýðýã àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéëàà. 1946
îíä Ãßß-íä ººð ëºëò õèéñíýýð àæèë
íèëýýä õºíãºðñºí þì. Íàä äýýð áàéñàí ãýðýý
ýðõ, êîíñóë, áè èã õýðãèéí àæëûã ººð
õ¿ì¿¿ñò øèëæ¿¿ëñýí.

38. Àñóóëò: 1946 îíä ìàíàé óëñ ìýðãýæëèéí äèïëîìàò äàà
áýëòãýõýýð ÇÕÖ-ä àíõ ÿâóóëñàí ãýäýã. Òýãýõýä òà
áîëîâñîí õ¿ èí õèéæ áàéñàí áàéõ àà? ßìàð øàëãóóðààð
õ¿ì¿¿ñýý øèëæ ñîíãîæ ÿâóóëæ áàéñàí áý?
Õàðèóëò: Òèéì ýý. Òýð àæëûã áè ãàðäàí õèéñýí þì. Èõ
ñóðãóóëèàñ îðîñõýë ñàéòàé ãàéã¿é õýäýí çàëóóã
ñîíãîæ èðýýä Ëõàìñ¿ðýíä øàëãóóëàâ. Ëõàìñ¿ðýí îðîñ
õýë ñàéòàé ë äàà. Äàðàà íü ìàðøàë îéáàëñàíä
òàíèëöóóëñàí. Ìàðøàë òýãýõýä “Ýíý îþóòíóóäàä ìºíãº
áèòãèé ºã, õàðèí ýä àæ àõóéí òàëààñ òóñëà” ãýëýý.
Òýãýõýä æèíãèéí ¿íýýð õóäàëäàæ àâñàí òðèêîìåòð,
ëþêñ ãýäýã äààâóó òàâüæ ºã áàéñàí. Ìàíàé ÿàì 1 ìóó
àâòîáóñòàé. Ò¿¿ãýýðýý Ñîíãèíî àìðàëòàíä ÿâäàã áàéâ.
Ëî èí ãýäýã 1 äèïëîìàò áàéãààä íàñ áàðñàí ø¿¿ äýý.
Òýð Ëî èí “òðèêîìåòð äààâóóãàà ëþêñ äààâóóãààð
ñîëüæ ºãºº ” ãýæ ãýæ õýëýýä íàäàä çàãíóóëæ ÿâñàí þì
äàà õººðõèé.

39. Асуулт: Жаргалсайхан гуай та 2 нилээд
удаан жил хамт ажиллаж байсан 2. Сонин
тохиолдол юу байна?
Хариулт: Юу байх вэ дээ. Бид 2 бие биенээ
сайн мэддэг. Эндээс Намсрай гуай бидний
гарын үсэгтэй бичиг явдаг байв. Москва
дахь ЭСЯ-нд Жаргалсайхан ажиллаж
байсан бөгөөд бичиг хэрэг эрхэлдэг учир
эндээс явуулсан шууданг хүлээж авдаг,
бас ЭСЯ-ныхан шууданг эрхлэн явуулдаг
байсан юм.

40. Асуулт: Та Жаргалсайхан сайдыг бангадаж
байв уу?
Хариулт: Бангадах гэж юу байхав дээ.
Бангадахаар ч юм хийхгүй. Хэрэг гарвал
Намсрай гуайтай элбээд юм бинэ л дээ.
Гэхдээ 1 их сүйд болох юм байхгүй.
Самбуу гуай, Жаргалсайхан 2 чинь их
сүрхий хүмүүс байсан юм. Самбуу гуай
Москвад элчин сайдаар 10 жил ажиллаад
1946 онд ирэхэд оронд нь Ядамжав сайд
очсон юм.

41. Асуулт: Самбуу гуайг солих хүн байгаагүй
юм байх даа?манай түүхийн хамгийн
эгзэгтэй үе 1936-1940 онд Москвад
байждээ.
Хариулт: Самбуу гуай их сүрхий хүн байсан
юм. Ядамжав ч мөн сүрхий хүн байсан.
Асуулт: За тэгээд манай улс ЭСЯ-аа
Хятадад нээсэн байх аа?
Хариулт: Тийм ээ. Бээжинд ЭСЯ-аа нээж,
Жаргалсайхан элчин сайдаар явлаа.

42. Асуулт: Энд төв аппарат өргөжиж ээ дээ?
Хариулт: Тийм ээ. Самбуу гуай Дорнод хэлтсийн
даргаар, орлогчоор нь Сажмчтав болов.
Цэрэндорж референт, бас Дөрвөлж энэ тэр гээд
яамнаас ирсэн хүмүүс байдаг байсан.
Асуулт: Тэр үед гадаадаас Монголд ирье гэсэн
сурвалжлагч бас бус хүмүүс байсан юм байна
шүү дээ?
Хариулт: За мэдэхгүй юм. Миний үед л
дайралдаагүй юм даг. Тийм асуудал чинь тэр
үед ДЯЯ-нд л харъялагддаг байлаа шүү дээ.

43. Асуулт: ГЯЯ мэддэггүй байсан хэрэг үү?
Хариулт: Тийм ээ, ГЯЯ-нд бидэнд хэдхэн
хавтас байдаг, түүний дотор харъяат больѐ
энэ тэр гэсэн цөөхөн асуудал байдаг
байлаа.
Асуулт: ГЯЯ чухам хэдийнээс өнөөдрийнхөө
өнгө аяс, дүр төрхийг олсон юм бэ?
Хариулт: 1950-иад оноос хойш л жинхэнэ
тусгаар тогтносон улсын ГЯЯ-ны төрхийг
олсон юм. Түүнээс өмнө ГЯЯ гэхэд одоо
бодоход инээд хүрэм байлаа шүү дээ.
Өрнөд хэльэс гэхэд ганц референт хэрнээ
дарга нэртэй, баахан олон юм хариуцсан,
олон төмөр авдартай л хүн байсан.

44. Асуулт: Архив гэж байсан уу?
Хариулт: Архив гэж юу байхав дээ. Түрүүн
хэлсэн тэр гэрээ хэлэлцээр, нот бигийг
хийсэн хэдэн авдарнаас өөр юм
байгаагүй.
Асуулт: Виз, паспортын холбогдолтой
бичгүүдээ яадаг байв?
Хариулт: Хэлтэстээ л хадгалдаг, өөр ийш
тийш нь өгдөггүй байлаа.

45. Асуулт: Энэтхэг болон бусад улсуудтай харилцаа
тогтоох санаачилга чухам хаанаас гарсан гэж
та боддог вэ?
Хариулт: Европ хэлтэс ЗХУ-ыг хариуцдаг байлаа.
Хятадтай харилцаа тогтоох санал Дорнод
хэлтсээс л гарсан байж таараа. Харин Европын
бусад оронтой гэрээ хэлэлцээр байгуулахыг
Евоп хэлтэс ЗХУ-д суугаа ЭСЯ-аар дамжуулан
санаачилсан байх. 1940-өөд оны сүүлчээр анх
Чехословак, Болгар 2тоы харилцаа тогтоосон
юм.

46. Манай яаманд Орчуулга хариуцсан
эрэндондог гэж орос хэл сайн мэддэг,
гадаад ЭЗ-ын харилцааны сургууль
төгссөн 1 хүн ирсэн юм. Орос хэлэнд
сайн хүн байсан. Харин Гомбосүрэн бол
оросоор сайн ярьдаг, бичихдээ тааруу
хүн байсан юм.

47. Тэгж явж байгаад 1950 оноос би дипломат
элч болж, шуудан хүргэдэг боллоо. Гол нь
Орос, Хятадад байгаа ЭСЯ-ндаа шуудан
зөөдөг байв. 1951 онд билүү АНУ Солонгос
руу довтлоход Чулуун, Уламбаяр 2той хамт
шуудан хүргэдэг байв. Тэр үе хэцүү,
эндээс Бээжин ороод, Бээжингээс Дун
Бэйши рүү явж Мүгдэнд очиж галт тэргээ
солино. Тэндээс Хяталын Аньдун гэдэг
газар очно. Тэр үед Солонгос руу Хятадын
сайн дурынхан явдаг байв.

48. Тэгж байтал Америкийн довтолгоо
ширүүссэн үед Уламбаяр бид 2 нэг удаа
шуудан хүргэхээр яваа. Зүүн хойд Хятад
очих тул бид 2 чонон дах өмсчихсөн,
нилээд сүртэй улсууд явлаа. Замд галт
тэргэнд явж байхад чонон дахнаас
маань Хятадын сайн дурынхан татдаг
юм байна. Уламбаяр маань ДЯЯ-ны юм
болохоор тэр талаар сургууль хийсэн,
дээрээс нь хятадаар ярьдаг байв.

49. Тунхуа гэдэг хотод очлоо. Уламбаяр
маань намайг “Та байж бай.
Солонгосоос 1 орчуулагч ирнэ” гээд галт
тэрэгний буудал руу явж үнэхээр 1 хүн
дагуулаад ирлээ. За тэгээд Тунхуагаас
цааш хөдөллөө. Тунхуагаас цааш
явахад Ялузян гэдэг мөрөн тааралддаг
юм. Ялузян бол Хятад, Солоносын
хоорондуур урсдаг том мөрөн. Түүний
цаад хөвөөнд Мекохү гэдэг хотод очлоо.

50. Очсон чинь манай ЭСЯ-ныхан хүлээн
авлаа. Хотын ихэнх бармлга сүйрчихсэн
байв. Манайхны байрлаж байсан
байшин нь сүйдчихсэн идэх юм олдохоо
больчихсон гээд л их хэцүүхэн
байгаагаа ярьж билээ. Элчин сайдаар
Самбуу гуай байлаа. Нисэх онгоцны
дайралт, бөмбөгдөлтөөс хамгаалах
байрны аман дээр миний авхуулсан 1
зураг бий дээ.

51. Элчин сайд Самбуу гуай “За 13 онгоц
өнгөрлөө” гэв. Дараагийнхыг нь хүлээе гэж
байтал Самбуу гуай шатраа бариад
бөмбөгнөөс хоргодох газар руу орж байсан
юм. Их тайван хүн шүү. Онгоц ч ирсэнгүй
нам боллоо.
Түүнээс хойш Солонгос руу шуудан дагнан
хүргэдэг боллоо. Орчуулагч байхгүй,
ганцаараа Бээжингээс яваад Аньдуньд
очно. Аньдунд ЭСЯ-ныхан машинаар ирж
авна.

52. Нэг удаа манай ЭСЯ-ны машин ирсэнгүй.
“Унгарын ЭСЯ-ны жолооч очно, тэр аваад
ирнэ”гэж хэлүүлсэн байсан юм. Тэгээд
хүлээж байтал Унгарын жолооч нэг өндөр
ачааны машинтай ирлээ. Дээр нь баахан
шохой энэ тэр аччихсан байлаа.
Нөгөөдөхтэй нь суугаад явлаа. Тэгтэл
замд бөмбөгдөөд салдаггүй. Харайж
буугаад л, эргэж суугаад л явлаа. Мөн ч
залуу байж дээ. Тэгж явсаар нэг юм
хүрлээ.

53. Ер нь олон удаа тиймэрхүүгээр явж
билээ. Дараа нь Солонгосын ЭСЯ-нд аж
ахуйн даргаар явлаа. Аж ахуйн дарга
гэдэг чинь ЭСЯ-ны бүх ююмыг олж
бэлтгэдэг. Дайны үе учраас юм ховор,
голдуу Хятадын Аньдун хотоос хүнсээ
базаадаг байв.

54. Улс тунхагласны 30 жилийн ойгоор элчин
сайд Равдан гуай намайг дуудаад “За
Аньдунаас 30 тахиа, 1 гахай бас бус юм
олж ир” гээд даалгавар өгдөг юм байна.
1 сайн Солонгос жолооч байсан юм.
Аньдун хүртэл 270км. Давхиад хүрээд
очлоо. За 30 тахиа, 90кг-ын 1 гахай
аваад машин дээрээ ачаад хөдөллөө.
Өдөр явлаа. Бөмбөгдөх нь овоо гайгүй
байна.

55. Тэр үед чинь Хятадууд Солонгосчуудад
ноѐрхуу, оросууд 2ууланд нь ноѐрхуу
байдаг байлаа. Харин Солоносчууд
бидэнд ноѐрхуу. Тэгээд яваад байсан
чинь араас буудаад байна. Жолооч
маань “Зогсох уу, яах вэ?” гэхээр нь”
Яваад бай” гэлээ. Би гэдэг хүн чинь нэг
их цагаан өмдтэй, калибрын ТТ
хажуудаа зүүчихсэн амьтан.

56. Тэгсэн чинь араас буудаад, хөөгөөд л
байна. Яваад л байлаа. Тэгж байтал
нөгөөдүүл чинь биднийг гүйцээд урд
гараад эргээд зогсчихлоо. Тэгсэн чинь э
бүү үзэгд, нөгөө машин дотроос генерал
хувцастай хүн буугаад ирж яваа
харагдлаа. Би ч буугаад өмнөөс нь
очоод л “Что такое?, Стрелять что ли”
гээд гараа бууруугаа явууллаа.

57. Тэгсэн нөгөөдөх чинь “Извините пожалуйста”
гэж хэлээд машиндаа суугаад эргээд алга
болдог юм байна. Тэгээд машинруугаа
очсон чинь жолооч маань элэг нь хатталаа
хөхөрч байна. Яав гэсэн чинь, та генерал
айлгаад явуулчихлаа гээд л унаж тустлаа
хөхрөв. За тэгээд явсаар ЭСЯ-ндаа очлоо.
Нөгөө жолооч маань “Дармаа гуай генерал
айлгасан” гэдэг яриа тараачихжээ. Тэгээд
бөөн юм болж билээ.

58. Бас нэг удаа Чулуунтай хамт Солонгос руу
шуудан хүргээд буцаж явлаа. Манай ЭСЯ
Марам гэдэг тосгонд байдаг түүнээс
баруун тийш байдаг Барын тосгон руу хүрч
явтал нэг бөмбөгдөгч онгоц шуугиад орж
ирдэг байна. Тэгэхээр нь би шуудангаа
аваад л урд сууж байсан Чулууныхаа
дээгүүр харайж буугаад л өндөр ургасан
эрдэнэ шишийн талбайруу гүйж очоод
хэвтчихлээ.

59. Нөгөө Чулуун маань санжийгаад хойноос
бууж ирлээ. Хувцасаа гүвж яваа
харагдав. Ер нь их нямбай, цэмцгэр хүн
байсан юм. Бөмбөгдөх гайгүй болж,
машин руугаа очлоо. Тэгтэл нөгөө
Чулуун маань “Дармаа чи яасан заваан
юм бэ? Хүний толгой дээгүүр харайгаад”
гэхлээр нь “Чиний толгой дээгүүр
харайх ч яамай. Хүний амь лхэрэгтэй
байсан даа. Амь шуудан 2оо л
хамгаалах хэрэгтэй шүү дээ” гэж тар түр
хийж явлаа шүү дээ.

60. Ингээд би шуудан хүргэж байснаа
больчихлоо. Ёслолын хэлтэст гүйцэтгэгч
хийж эхэллээ. Ёслолын хэлтсийн
даргаар Буянтын Дашцэрэн байв.
Тэгээд 1950-ийад оны сүүлээр жинхэнэ
дипломат элчээр томилогдлоо. Ингээд
Москва, Бээжин бас цаашаа явдаг
болсон. Энэтхэгт явдаг байлаа.
Энэтхэгт шуудан хүргэхэд их зовлонтой.

61. Очоод 1 хоноод л гарахгүй бол болохгүй.
Унааны ая таарахгүйгээс олон хоног
хүлээж зардал их гаргадаг байлаа. 1 очтол
Адилбиш гуайн авгай хүү, охинтойгоо,
Хашбат, Ёндон гээд явах боллоо. Тэгсэн
Ёндон “Дармаа гуайд суудал олддоггүй”
гээд утасддаг юм байна. Үгүй, яагаад тэр
билээ гээд 1 энэтхэг жолоочтой 2-уул
онгоцны буудал руу давхилаа. Очсон чинь
үүдэнд цагдаа зогсож байна. Энэтхэгийн
цагдаа гэж нэг хачнаар үсээ ороосон улс
байдаг юм л даа.

62. Тэр цагдааг хараад л “Үүнд л нэг юм
өгөөд явчихъя” гэж бодоод Монгол, ЭСЯ
гэж хэлээд билет хэрэгтэй гэж гараараа
зангаж байж ойлгуулаад ЭСЯ-ныхан
өгсөн 1л-ийн том виски атгуулчихваа.
Тэгээд л явчихлаа. Тэгсэн чинь ар талд
нэг юм яриад л байлаа, удалгүй Монгол
дипломатч элчид суудал олдлоо гэх
аяны юм нөгөөдөх чинь ярьж байлаа.
Тэр үед чинь нэг шил виски 100 рупи
байлаа.

63. Асуулт: 100 рупи гэдэг маань юц гэсэн үг вэ?
Хариулт: Их мөнгө, лав л 5-6ам.доллар гэсэн
үг. Манай ЭСЯ-ныхан захиалж 8-хан
рупигээр үотландын вискиг авдаг байсан
байхгүй юу. Тэгсэн чинь нөгөө хүн маань
намайг чинь хөтлөөд л онгоцонд оруулж
суулгаваа. Тэгэхэд Хашбат, Ёндон 2 “Энэ
Дармаа гуай хэл мэдэхгүй, бид бүх л арга
чаргаа барьж хөөцөлдөөд бүтэхгүй байхад
яаж байгаад бүтээчихдэг байна аа” гээд
гайхсан гэн лээ. Би ч тэгээд л яваад өгсөн.
Вьетнамд шуудан хүргэж явахад хэцүү л
байлаа. Бас л олон хоног болдог байсан
юм.

64. Асуулт: Та мөн л дайны үед нь явж байл уу?
Хариулт: Тийм ээ. Бас бөмбөгдөлтийн үед
АНУ, Хятад 2харилцан холбоотой байсан
юм. Яагаад гэвэл Америкийн онгоц
Хятадын онгоцыг бөмбөгддөггүй байсан
юм билээ. 1 удаа шуудан хүргээд очтол
лав л 3 хоног бардам байх боллоо. Би
явна гээд л Барстай цуг билет авахаар
явлаа. Жолооч маань “Америкийн
онгоцууд ирэх болж байна” гэдэг байгаа.

65. Бид Улаан голыг перевозоор гараад л
нисэх онгоцны буудал хүрч тасалбар
авлаа. Тэгээд л онгоцонд сууж нисээд
ердөө 30-хан минут болоод Нанинь гэж
Хятадын хилийн хотод буухад
Америкийн онгоцууд Вьетнамын
онгоцны буудлыг бөмбөгдлөө гэж мэдээ
ирж байв. Тиймэрхүү л явж байлаа.

66. Асуулт: Манай ЭСЯ-ныхан таныг хүрээд
очиход халамжит эцгээ ирсэн мэт угтаж
авдаг байсан биздээ?
Хариулт: Хүний мөрөөсөл босон улс чинь
хүлээгээд л сайхан авна аа. Зарим
ЭСЯ-нд шуудан хүргээд 45-хан минут
болоод эргээд нисэж байлаа. Шаравыг
Вьетнамд байхад очоод 40-өөд минут
болоод буцаж нисэж байв. Мөн
Цэрэндоржийн үед бас 1 удаа
Москваднисэж очоод шуудангаа
өгчихөөд цаг болоод эргэж нисэж байв.

67. Асуулт: Та Нью-Йорк руу шуудан хүргэж
байв уу?
Хариулт: Үгүй, харин Кубад шуудан хүргэж
байсан. Сансрын нисгэгч Гүррагчаагийн
холбогдолтой материалйг хүргэж өгсөн.
Тэгэхэд элчин сайд Цэнд гуай байсан.
Асуулт: Дорнод Европын орнуудаар явж
байхад тань сонин учрал тохиолдож байв
уу
Хариулт: Үгүй, их тайван байсан. Их төлөв
галт тэргээр явдаг байлаа.

68. Асуулт: Хятадад соѐлын хувьсгалын үед
явж байв уу?
Хариулт: Үгүй, тэр үед би Хятад руу явж
байгаагүй. Харин соѐлын хувьсгал дуусч
байх үед нэг явсэн. Тэгэхэд Цэдэнбалын
толгойг хага цохино энэ тэр гэсэн юм
ярьж байна л гэж дуулж байсан.Харин
надтай ийм улс дайралдаагүй.

69. Асуулт: ГЯЯ маань өнөөгийн байрандаа
хэдэн онд нүүж орсон юм бэ?
Хариулт: 1949 оны эхээр санагдана.
Асуулт: ГЯЯ-ны өргөтгөл, өөрөөр хэлбэл
тухайн үедээ ГЯЯ-ныажилтан нарын
байр гэдгийг хэдэн онд барьсан юм бэ?
Хариулт: 1955-1956 оны үед барьсан
байх.

70. Асуулт: Дайн эхэлж байх тэр үед МУИС
баригдаж ашиглалтанд орсон. Та ГЯЯ-ны
өрнөд хэлтсийн даргын хувьдяаж оролцож
байсан бэ? Нээлтэд оролуож байв уу?
Хариулт:Нээлтэд нь оролцоогүй. Харин
МУИС-ийн тоног төхөөрөмжийг хүргэж
ирсэн хэдэн орос жолоочид үйлчилж,
тэднийг хооллуулж, архи уулгаж, бэлэг авч
өгсөн.

71. Асуулт: Дайны дара Монголд төмөр зам
байгуулах тухай асуудал гарч ирсэн.
ГЯЯ-аар хэлэлцээ яриа нь явагдсан уу0
Хариулт: Үгүй, хойгуур л яригдаад
шийдвэрлэгдсэн байх. Төв хороогоор л
асуудал нь яригдсан байх. Харин ГЯЯ-н
дээр нэг том хүлээн авалт болсон. Тэр
хүлээн авалтад зөвлөлтийнхнийг урьж
оролцуулсан.

72. Асуулт: Та Аварзэд гуайтай хамт ажиллаж
байв уу?
Хариулт: Тун сайн., их юм мэддэг, жаахан
хурц, чадалтай хүн байсан юм.
Асуулт: Хувийн гэхээр дутагдал байсан
болов уу?
Хариулт: Архи хааяа амсчихна.
Асуулт: Хэдийнээс тэгэж амсчихдаг болсон
юм бэ?
Хариулт: Давстын хэлэлцээнээс л хойш
амсчихдаг болсон байх.

73. Асуулт: Тувагийн хэлэлцээний явцыг та
мэдэж байв уу?
Хариулт: Үгүй дээ. Тувагийн асуудал
манай Дорнод хэлтэст байсан. Сэрээтэр
л мэдэж байсан байх. Зураг гаргаад л,
Сандаг бас хэн билээ дээ оролцоод,
манай хилийнхэн л голлож зйргийг нь
гаргадаг, асуудлыг боловсруулдаг
байсан юм.

74. 1953 онд Чойбалсан намайг суртлын бригадаар
Увс руу явуулсан юм. Тэгэхдээ байдлыг мэдэж
ир гэж явуулсан. Тэгэхэд би Давст, Хандгайт,
Боршоогоор явж ирсэн. Ирээд 1 илтгэх хуудас
өичээд ГЯЯ-нд өгсөн юмдаг. 1946 онд ГЯЯ-нд 1
хачин юм болсон юм. Тэгэхэд ГЯЯ-нд өөрчлөлт
болсон юм. Тэр үед уух юм хум, зарим бичиг
цаас нилээдийг устгачихсан. Эмхэлж байгаа нь
энэ гээд их тааруу муу юм хийсэн. Их юм алга
болсон. Жишээ нь Тувагийн хилийн тухай нэг
мундаг газрын зураг байдаг байлаа. Тэр зураг
алга болсон гээд яриад байвал зөндөө л юм
бий.
Ингээд яриагаа өндөрлөе дөө.

75. Ïàãìà îâîãòîé Äàðìàà
• 1914 îíä Äóíäãîâü àéìãèéí Ñàéíöàãààí ñóìûí Ãàíæóóð
õýìýýõ ãàçàð ìýíäýëæýý.ÌÀÕÍ-ûí 1938 îíû ãèø¿¿í.1929-
1938 îíä Õóøóó òàìãûí òàíõèì-ñóðãóóëü

76. АНУ-ын дэд ерөнхийлөгч Õýíðè
Óîëëýñèéí àéë èëàë
• 1943-11ä¿ãýýð ñàðä Êàéð õîòíîî ÀÍÓ,Èõ
Áðèòàíè,Õÿòàäûí óäèðäàã èäûí áàãà
õóðàëààð äàéíû äàðààõ Àçèéí äýã
æóðàìûã õýðõýí òîãòîîõ àñóóäëûí õ¿ðýýíä
ÁÍÌÀÓ-ûí îëîí óëñûí ñòàòóñûí àñóóäëûã
àí Êàé-øè áîñîí òàâüæ ÀÍÓ-ûí
åðºíõèéëºã Ô.Ðóçâåëòýä õàíäàí ÁÍÌÀÓ-
ûã Õÿòàäûí á¿ðýëäýõ¿¿íä îðóóëæ
ºãºõèéã ãóéæýý.

77. • àí Êàé-øè Ìîíãîëûí àñóóäëààð ÀÍÓ-ûí
åðºíõèéëºã Ô.Ðóçâýëòèéí äýìæëýãèéã
îëæ àâàõûí òóëä Õÿòàä,Ǻâëºëòèéí 1924
îíû ãýðýýã ò¿¿íä òàíèëöóóëæ ,Ãàäààä
Ìîíãîëûã Õÿòàäûí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã ãýæ
õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõèéã
õ¿ñæýý.Ô.пçâåëüò ýíý àñóóäëààð
áîëãîîæèò áàéð ñóóðü áàðèìòëàí àãñàí
11 ä¿ãýýð ñàðûí 23-íä àí Êàé-øèòàé
óóëçàõäàà Òàãíà Òóâàãèéí ñòàòóñ áîëîí
õºðø¿¿äòýéãýý õîëáîãäñîí ò¿¿õýí õîëáîîíû
òàëààð àñóóæýý. èíãýõýä àí Êàé-øè
áýýð

78. “Òàãíà Òóâàã Îðîñ ýçëýí àâàõààñ ºìíº Ãàäààä
Ìîíãîëûí íýãýí õýñýã áàéñàí þì.Òóâàãèéí
àñóóäàë Ãàäààä Ìîíãîëûí õàìò Ǻâëºëò
Îðîñòîé èðýýä¿éä õèéõ õýëýëöýýãýýð
øèéäýãäýõ ¸ñòîé” ãýæ õàðèóëñàí þì.Ãýâ
пçâýëüò ýíý àñóóäëûã ÇÑÁÍÕÓ-òàé
ÿðèëöàæ øèéäýõã¿é áîë áîëîõã¿é õýìýýí
õîéø òàâüñàí áàéíà.
• Òóõàéí ¿åä ÀÍÓ-ûí Çàñàãèéí ãàçàð ÁÍÌÀÓ-ûí
òóñãààð òîãòíîëûã õ¿ëýýí çºâøººðººã¿é
áàéñàí õýäèé îðøèí òîãòíîæ áàóãèéí õóâüä
îãò ¿ã¿éñãýæ áàéãààã¿é þì.

79. ÁÍÌÀÓ áóþó Ãàäààä Ìîíãîëûã Õÿòàäûí
õýìæýýò ýçýðõèéëýë äîð ¸ñ òºäèé îðøèæ
áóé ¿íýí õýðýã äýýðýý çºâëºëòèéí
äàãóóë óëñ ãýäýã îéëãîëò òýð ¿åä ÀÍÓ-ä
äàâàìãàé áàéñàí þì.
• ͺ㺺 òàëààð ßïîíû äàéí òºëºâëºãººã
òàñàëäóóëàõûí òóëä Àçèéí ýõ ãàçðûí
ç¿ãýýñ õ¿ òýé öîõèëò ºãºõ ÿâäàë óõàë
õýìýýí ÀÍÓ,Àíãëèéõ óäèðäàã èä ¿çýæ
áàéëàà.ýíý áîäëîãûí õ¿ðýýíä 1944 îíû çóí
ÀÍÓ –ûí äýä åðºíõèéëºã Õ.Óîëëåñ Àëñ
Äîðíîëûí îðíóóäààð àéë ëàë õèéõäýý
Õÿòàäààñ ÇÕÓ îðîõ çàì çóóð

80. ÁÍÌÀÓ-ûí áîäèò áàéäàë,õî¸ð õºðøòýéãýý
õàðèëöäàã òºëºâ çàð èìèéã òîäðóóëæ
ìýäýõ çîðèëãîîð Óëààíáààòàðò
àéë èëæýý.
• Ìîíãîëûí óäèðäàã ,ìàðøàë Õ. îéáàëñàí
áýýð Õ.Óîëëåñòýé õýä õýäýí óäàà
óóëçàí ÿðèëöàæ,ººðèéí îðíû
ò¿¿õ,òóõàéëàí 1911 îíû ¿íäýñíèé ýðõ
ºëººíèé õºäºë㺺í,1921 îíû àðäûí
àðä èëñàí õóâüñãàëûí ¿ð ä¿íä á¿ðýëäýí
òîãòñîí Ìîíãîë óëñ áîëáîîñ æèíõýí òóñãààð
òîãòíñîí óëñ ãýäýãèéã ìýäýãäæýý.

81. • Òýð èëýí Ìîíãîë óëñ ãåðìàíû ôàøèçìòàé
òýìöýæ áóé õîëáîîòîí ã¿ðí¿¿äèéí
òýìöýëèéã äýìæèæ áàéãàà õèéãýýä
ÇÑÁÍÕÓ, ÁÍÌÀÓ-ûí õîîðîíä áàéãóóëñàí
1936 îíû ãýðýý ¸ñîîð ÇÕÓ-ä àäàë
èíýýíèéõýý õýðýýð òóñàëæ áàéãààãàà
ÿðüñàí áàéíà.ìºí ãàäààä óëñóóä, òýäíèé
äîòðîîñ ÀÍÓ-òàé äèïëîìàò õàðèëöàà
òîãòîîõ õ¿ñýë ñîíèðõîëòîéãîî ìýäýãäæýý.
• Õ.Óîëëåñ íóòàãòàà áóöàæ î îîä ÀÍÓ-ûí
åðºíõèéëºã Ô.пçâåëüòýä òàíèëöóóëñàí
òàéëàíäàà Ìîíãîëûí òîäîðõîéëîëò ñàíàë
ä¿ãíýëòýý”Ãàäààä

82. Ìîíãîë õýðýã äýýðýý óäòàë òóñãààð òîãòíîæ
èðñýí áºãººä õÿòàäóóä äàéíû òºãñãºëä
Ìîíãîë óóäûí õ¿ ýýð íýãòãýæ àäàõã¿é
ãýäýã íü áèäíèé õóâüä áàðèìò þì.Ǻâ
õºãæèë äýâøèë, öýðãèéí áýëýí
áàéäàë,¿íäýñíèé óõààí áîäîë Ãàäààä
Ìîíãîëä èõ áàéãààãèéí áàòàëãàà
õàíãàëòòàé áàéíà.Òýðáýýð öààø íü
áè èõäýý “äýëõèé äàõèíûã õàìàðñàí
äàéíû ºíºº ¿åä Ǻâëºëò, Ìîíãîëûí ãýðýý íü
ÀÍÓ-ûí õóâüä õàìãààëàëòûí öàéçûí
¿¿ðýãèéã ã¿éöýòãýæýý.Ǻâëºëò Ìîíãîëûí

83. Óðò óäààí íàéðàìäàë íü ìàíàé ýðõ àøèãò
íèéöýæ áàéíà” õýìýýí òýìäýãëýæýý.
• ÀÍÓ-ûí äýä åðºíõèéëºã Õ.Óîëëåññèéí
àéë ëàë áîë õîëáîîòîí ãóðâàí ã¿ðíèé ÿëòûí
äýýä èõýìæýýíèé óóëçàëòûí áýëòãýë
àæëûí õ¿ðýýíä áîëñîí äèïëîìàòûí
àæèëëàãàà áóþó ÇÕÓ áîëîí Õÿòàä õî¸ðûí
äóíä îðøèõ “õî¸ðäìîë øèíæòýé çàâñàðûí
á¿ñ” Ìîíãîë óëñûí áàéäàëòàé ãàçàð äýýð
íü ìàãàäëàí òàíèëöàõ àëõàì áàéñàí þì.̺í
ò¿¿í èëýíãýýð ßëòûí áàãà õóðëûí

84. • áýëòãýë àæëûã õàíãàõ ¿åýð È.Â.Ñòàëèí
Ìîñêâà äàõü ÀÍÓ-í ýë èí ñàéä
À.Ãàððèìàíòàé óóëçàõäàà ÁÍÌÀÓ-ûí
ñòàòóñ êâîã õàäãàëíà ãýäýã íü Ãàäààä
Ìîíãîëûí áèå äààñàí òóñãààð óëñûí õóâüä
çºâøººðºõèéã õýëæ áàéãàà þì ãýæ
ìýäýãäæýý.Ìàðãààø íü áóþó 1944 îíû 12
äóãààð ñàðûí 15-íä À.Ãàððèìàíààñ
åðºíõèéëºã Ô.Ðóçâåëüòýä ÿâóóëñàí
öàõèëãààíä “Óðüä øºíº áè È.Â.Ñòàëèíòàé
ÿðèëöàõäàà 10 äóãààð ñàðä ò¿¿íèé
äóðäàæ áàéñàí óëñ òºðèéí

85. ÿìàð àñóóäëûã Îðîñ óëñ ÿïîíû ýñðýã äàéíä
îðîõäîî õîëáîãäóóëàí òàâèõèéã òóõàéä
òàíû ç¿ãýýñ ìýäýõèéã óõàë èëàí õ¿ñýæ
áàéãààã õýëëýý.Òýðáýýð Òåãåðàíä
õºí人ã¿é ãàíö àñóóäàë áîë Ãàäààä
Ìîíãîëûí Á¿ãä íàéðàìäàõ Óëñûã áèå
äààñàí ýòãýýä õýìýýí ¿çýæ Ãàäààä
Ìîíãîëûí ñòàòóñ êâîã õ¿ëýýí çºâøººðºõ
ÿâäàë ìþì ãýæ õýëýâ.Ó èð íü Ñèáèðèéí
ºìíºä õýñýãèéã õàìãààëàõ ýðìýëçýëèéãí
¿¿äíýýñ çºâëºëòèéíí áàéð ñóóðü èéì
áàéíà ãýäýãò îëîí ñàðûí àæèãëàëòààñ

86. Òîãòîîñîí þì” ãýæ ìýäýýëæýý.Èéíõ¿¿ ßëòûí
áàãà õóðàë äýýð Ìîíãîëûí óëñ òºðèéí
ñòàòóñûí àñóóäàë ÿðèãäàõ íü òîäîðõîé
áîëæ èðëýý.

87. Дэлхийн хоёрдугаар дайн, БНМАУ-
ын улс төрийн бодлого
(1941-1945 он)
БНМАУ-ын Засгийн газар германы
фашистын цэрэг ЗХУ-д халдан
довтолсон өдрийн маргааш нь тусгай
мэдэгдэл гарган 1936 оны харилцан
туслах протокол бичгээр хүлээн авсан
үүргийнхээ дагуу зөвлөлтийн ард
түмний тэмцэлийг дэмжихээ мэдэгджээ.

88. Гэтэл германы гэнэтийн түрэмгийлэлд бэлэн
биш байсан И.В.Сталин үхтэлээ айн
балмагдаж А.Гитлертэй ямар нэгэн аргаар
шууд холбоо тогтоож хэлэлцээ
эхлүүлэхээр 1941-1942 онд гурвантаа
оролдсон юм. Түүний санал тавьж
байснаар Брестийн 1918 оны гэрээ шиг
найрамдлын гэрээг Иран мэтийн гуравдагч
улсын зуучлалаар байгуулж, нэгэнт
эзлэгдсэн Украин, Белорусс, Балти хавийн
нутаг, Хар тэнгис орчимыг Германд
шилжүүлэн өгч дайныг зогсох байсан ажээ.

89. БНМАУ дайны хүнд бэрхийг ЗХУ-тай
хуваалцаж, тэдэнд сэтгэл санааны
болон эд агуурсын тусламж үзүүлэхийн
тулд эдийн засгаа дайны байдалд
шилжүүлсэн юм. Монголын Засгийн
газар зөвлөллтийн зэвсэгт хүчин болоод
ард талд туслахын тулд бэлэг
хуримтлуулах, агт морьд нийлүүлэх,
“Хувьсгалт Монгол” танкийн бригад,
“Монгол ард” сөнөөгч онгоцны
эскадрилыг улсын хөрөнгөөр байгуулж
фронтод хүргэх зэрэг ажлыг зохион
байгуулж байв.

90. Дайны жилүүдэд Монголын ард түмэн
хагас тэрбум шахам төгрөгний эд
агуурс, гурван зуун килограмм шижир
алтыг ЗХУ-д хандивлан тусласны дотор
740 орчим вагон хүнс болон хувцас
хэрэглэлийг бэлэглэж байлаа.
Тэдгээрээс хамгийн том нь 1942 оны 11
дүгээр сард Х.Чойбалсан өөрөө
толгойлж Москвад хүргэж өгсөн
фронтод илгээх бэлгийн цуваа байв.

91. Энэ цувааг ирүүлсэнд талархал илэрхийлж 1943 оны
2 дугаар сарын 2-нд И.В.Сталин Монголын
төлөөлөгчдийн бүрэн бүрэлдэхүүнээр нь Кремлийн
ордны Екатириний танхимд хүлээн авч дайллага
хийхэд В.М.Молотов эхлээд “улаан цэрэгт үлэмж
их халамж тавьж буй Монгол улс хийгээд
Монголын ард түмэн, түүний удирдагч маршал
Чойбалсангийн төлөө” хэмээн хундага өргөсний
дараа Х.Чойбалсан бээр “...Дайны анхны өдрөөс
эхлэн Монголын ард түмэн... Фашистууд лугаа
явуулж буй тэмцэлийн ялан гарах замналд хормын
төдий ч эргэлзээгүйгээр итгэж бүх хүч, байгаа
баялаг бүхнээсээ улаан цэрэг, фронтод
тусалсаар ирсэн тусалж ч байна... Фашистыг
бут ниргэхэд туслахын тулд манай ард түмэн
бүх хүчээ дайчлан ажиллахаа батлан
илэрхийлэхийг надад даалгасан билээ” гэж хэлжээ.

92. Энэ дайллага дээр И.В.Сталин гурван удаа
босож үг хэлсэн бөгөөд сүүлчийн удаад
босохдоо “Би их ярих дургүй хүн юмсан.
Гэтэл Монголчуудын яриа надад халдаж
байна.
...Дайны хүнд хүчир үед зөвлөлтийн ард
түмнүүд цочирдоогүй бөгөөд бас
Монголын ард түмэн ч цочирдоогүй.
Зовох цагт нөхрийн чанар танигдана
гэлэг. Монголчууд бидэнд тусалсаар
ирсэн одоо ч тусалсаар байна. Монгол
болон оросын ард түмнүүдийн найрамдал
бол ялалтын баталгаа мөн” гэж хундага
өргөсөн байна.

93. Мөн түүнчилэнгээр Х.Чойбалсан Зөвлөлт,
Хятадын хэлэцээ эхэлсэнтэй холбогдуулан
1945 оны 7 дугаар сард Москвад ирээд
буцахад түүнд зориулан Кремльд барьсан
зоогон дээр И.В.Сталин “Монголд хоѐр чиг
зам байсан, түүний нэг нь Японыг түших,
нөгөө нь ЗХУ-тай нөхөрлөх зам байсан
билээ. Би ЗХУ-тай нөхөрлөж сайн нөхрөө
олсон Монголын удирдагчын төлөө
хундага дэвшүүлэхийг хүсэж байна. Энэ эв
найрамдал зөв болохыг түүх харууллаа.
...Тусгаар тогтносон Монгол улсын
төлөө” хэмээн хундага өргөж байсан
билээ.

94. Ялтын бага хурал, Монголын статус кво
(1944-1945 он)
Дайны дараах олон улсын харилцааны шинэ
дэг журмыг авч хэлэлцэж байсан Ялтын
бага хурал ид явагдаж байх үед 1945 оны 2
дугаар сарын 8-ны өдөр зөвлөлтийн
удирдагч И.В.Сталин бээр АНУ-ын
ерөнхийлөгч Ф.Рүзвельтээс “Гадаад
Монголын статус квог хэвээр хадгалар
асуудыг та хэрхэн үзэж байна вэ?” хэмээн
гэнэт тулган асуухад тэрбээр “Би Чан
Кайшитай зөвлөлдөж амжаагүй ч Гадаад
Монголын статус квог хэвээр хадгалах нь
зүйтэй гэж бодож байна” гэжээ.

95. Улмаар Бага хурал дээр Монголын
асуудал жич сөхөгдсөн бөгөөд
И.В.Сталин эл асуудлыг дөрвөн чухал
асуудалтай холбон тавьж байсан байна.
Тэдгээр асуудал нь нэгд японы эсрэг
дайнд оролцох, хоѐрт 1904 онд Оросын
алдсан газар нутгийг эргүүлж авах,
гуравт хятадын Дайрен хийгээд Порт-
Артурын усан боомтыг ашиглах, дөрөвт
Дорнод Хятад болон Өмнөд Манжуурын
төмөр замыг Хятадтай хамтарч ашиглах
зэрэг шаардлага байсан бөлгөө.

96. Чингээд Ялтын хэлэлцээрээр Монголын
status quo-г баталж, 1904 онд алдагдсан
оросын эрхийг сэргээх (энэ заалт дотор
Сахалины аралыг буцааж өгөх, дээрх
боомтууд, төмөр замын тухай тусгасан),
Курилын арлуудыг Зөвлөлтөд
шилжүүлэн өгөх зарчимыг
тодорхойлсон.

97. Түүнчилэн Ялтын хэлэцээрийн Монголтой
холбогдсон тохиролцоог хятадын
Засгийн газрын сонорт хүргэж
зөвшөөрүүлэх үүргийг Зөвлөлтийн
талын саналаар АНУ-ын ерөнхийлөгч
Ф.Рүзвельт хүлээн авчээ. Монголын
status quo-г АНУ, Английн удирдагчид
хүлээн зөвшөөрсөн явдал нь Монгол
улсын төрийн тогтнолыг аажимдаа
хүлээн зөвшөөрөхөд чиглэсэн найрсаг
бөгөөд анхны том алхам байсан юм.

98. Гэхдээ өрнөдийн гүрнүүд Монголын
оршин тогтнож буйг хүлээн
зөвшөөрөхдөө дэлхийн 2-р дайны бүхэл
үеийн турш холбоотны байр суурин
дээр бат зогсож байсан явдлыг нь
эрхзүйн буюу хүлээн зөвшөөрлийн
голлох үндэслэл болгон барьсныг
чухалчилан хэлэх хэрэгтэй.

99. Монгол улс дэлхийн 2-р дайны бүхийл үеийн
турш фашизмын эсрэг эвсэлд эдийн
засгийнхаа чадавх боломжийн хирээр
чадах ядахаараа тусалж байсныг анхааран
үзэж гурван их гүрний тэргүүн анрын
Ялтын зөвлөлгөөн дээр 1945 оны 2 дугаар
сарын 11-нд үзэглэн гаргасан “Алс
Дорнодын асуудлын тухай гурван их
гүрний Крымын хэлэцээрт” ЗСБНХУ-аас
тавьсан саналын дагуу Монгол улсын
оршин тогтнож буйг олон улсын эрхзүйн
талаас тодорхойлж “Гадаад Монголын
status quo-г хэвээр үргэлжлүүлэн
бататгах...” хэмээн нэгэн мөр болгожээ.

100. Энэ нь хэдийгээр Монголын тусгаар
тогтнолыг их гүрнүүд бүрэн хүлээн
зөвшөөрсөн хэрэг биш байсан боловч эл
асуудлаар олон улсын тавцан дээр
тодорхой ахиц гарах боломжтойг
харуулсан улс төрийн томоохон алхам
болсон юм. Үүгээр үндсэндээ Монголын
өөртөө эзэрхэх буюу автономит улсын
статус эвдэгдсэн ажгуу. Учир нь тэрхүү
status quo нь Монголын бодит байдал бую
ЗСБНХАУ-ын нөлөөний хүрээнд тусгаар
улсын хувиар оршин буйг олон улсын
эрхзүйн үүднээс баталгаажуулж өгсөн
билээ.

101. Ийнхүү Монголын тусгаар тогтнолтой
холбоотой бас нэгэн үе төгсөж,
гуравдахь үе эхэлсэн юм. Хоѐрдахь
үеийн гол онцлог нь Монгол, Хятадын
харилцаа тогтоход зуучилж өгөхөөр
ЗСБНХУ амласан боловч эл асуудалд
зөвхөн өөрийн эрх ашгийн үүднээс
хандсан нь Монголын талаархи
зөвлөлтийн бодлого тууштай байгаагүйг
харуулсан явдал байлаа.

102. Тухайн үед И.В.Сталин фашизмаас авран
хамгаалагчдаас гадна ардчилсан
үзэлтэй ивээн тэтгэгчийн дүрд олон
улсын тавцан дээр тоглох туйлын
сонирхолтой болсон байсан юм.
Тиймээс ч бусад их гүрнүүдтэй
Монголын асуудлыг хэлэцэх асар их
сонирхолтой болоод байв.

103. • И.В.Сталин Монголын тусгаар тогтнолыг
ямар нэгэн хэлбэрээр АНУ, АНглиар
хүлээн зөвшөөрүүлэх чиг шугам
явуулахдаа өрнөдийн улсуудаар
нөлөөнийхөө хүрээг олон улсын эрхзүйн
хувьд баталгаажуулах жич санаагаа
шургуулсан байсан юм. Тийм ч учраас
өөрийнхөө санааг заавал хүлээн
зөвшөөрөхөөс өөр аргагүйд хүрэхүйцээр
асуудлыг босгон тавьж, Монголын status
quo-г хүлээн зөвшөөрөх явдлыг Японы
эсрэг дайнд ЗСБНХУ оролцох эсэхтэй
шууд холбон тавьсан билээ.

104. Гэсэн ч АНУ, Английн удидагчид Монгол
улсын оршин тогтнож буйг хүлээн
зөвшөөрөхдөө Монголыг бие даасан
бүрэн эрхт улс болж чадсанд нь бус,
харин дэлхийн 2-р дайны бүхий л үеийн
турш фашизмын эсрэг эвсэлийн талд
бат зогсож байсан зүтгэлийг нь эрхзүйн
голлох үндэслэл болгож авсан юм. Энэ
бол Монголын тусгаар тогтнолыг хүлээн
зөвшөөрөхөд чиглэсэн анхны угтвар
алхам байлаа.

105. Ялтад байгуулсан нууц хэлэлцээрт
“Гадаад Монголын тухай хэлэлцэн
тохирсон зүйлийг генералиссимусс Чан
Кайши зөвшөөрсөн байх шаардлагатай”
гэж үзсэн бөгөөд маршал И.В.Сталины
санал болгосноор эл асуудлаар Чан
Кайшитай ярьж зөвшөөрүүлэх үүргийг
ерөнхийлөгч Ф.Рүзвельт өөртөө хүлээн
авчээ.

106. Энэ асуудал Алс Дорнодын асуудлаар
мөнхүү хэлэлцээрт заасан “Хятадыг
Японы дарлалаас чөлөөлөх зорилгоор
зэвсэгт хүчээрээ туслалцаа үзүүлэхийн
тулд ЗСБНХУ Хятадын үндэсний
Засгийн газартай найрамдал холбоотны
гэрээ байгуулахад бэлэн буйгаа өөрийн
зүгээс илэрхийлэв” хэмээсэнтэй нягт
холбоотой байв.

107. Холбоотон гурван гүрний тэргүүн нар
Ялтын хэлэлцээрийн бүрэн эрхийг чанд
нууцалж байжээ. Хятадын Засгийн газар
2 дугаар сард Москвад суугаа элчин
сайдаасаа, 3 дугаар сарын 13-нд
Вашингтонд суугаа элчин сайдаараа
дамжуулан ерөнхийлөгч Ф.Рүзвельтээс
Ялтын бага хурлаас гаргасан
шийдвэрийн товч агуулгыг хурал
хааснаас хойш нэг сарын дараа мэдсэн
билээ.

108. Чунчинд сууж байсан АНУ-ын элчин сайд
Т.Харли 1945 оны 5 дугаар сарын 22-нд
эхлээд хэлэлцээрийн ерөнхий агуулгыг
дараа нь 6 дугаар сарын 15 нд бүрэн эхийг
Чан Кай-шид албан ѐсоор гардуулжээ.
Ялтын хэлэлцээрийн агуулгатай
танилцмагцаа Чан Кайши Америкийн Сан-
Франциско хотноо явж агсан олон улсын
бага хуралд оролцож байсан Хятадын
засаг захиргааны зөвлөлийн дарга, ГЯЯ-
ны сайд Сүн Зы-вень тэргүүтэй
төлөөлөгчиддөө дэлгэрэнгүй цахилгаан
утас илгээж Ялтын шийдвэрийн эсрэг арга
хэмжээ зохион байгуулахыг үүрэг
болгожээ.

109. Мөн 6 дугаар сарын 3-нд Чан-Кай ши
ЗХУ-аас Чүнчинд суух шинэ элчин сайд
А.Петровыг хүлээн авч уулзахдаа Японд
дайн зарлаж Манжуурт гоминданы
Засгийн газрын бүрэн эрхийг сэргээхэд
ЗХУ туслана гэдэгт найдаж буйгаа
илэрхийлэхийн хамт Ялтын
хэлэлцээрийн нууц зүйл ангийг хэдийнэ
олж мэдсэнээ битүүхэн мэдэгджээ.

110. Á¿õ íèéòèéí ñàíàë àñóóëãà
(1945-1946 он)
• Хятад улсын засгийн газар Японыг бут
цохисоны дараа гадаад Монголын
тусгаар тогтнолыг шийдвэрлэхээр
бэлдэж байна. Гадаад Монголын хилийг
тогтоохдоо Хятад улс буй газрын зургийг
үндэс болгоно.
• 1945 оны 8 дугаар сарын 9-нд ЗХУ-ыг
Японд дайн зарласны маргааш нь
БНМАУ Японд бас дайн зарлалаа.

111. • Колони орон бусад улсуудад дайн
зарлах эрхгүй байдаг учираас тийм эрх
бүхий тусгаар улс гэдгээ харуулах, мөн
Алс Дорнодын дайны дараа Монголд
болох санал асуулгад нөлөөлөх
урьдчилсан алхам болгон Монголын
удирдлага Японд дайн зарласан билээ.
Энэ бол тэдний жич бодлого байсан юм.

112. Монгол улсын бага хурлын тэргүүлэгчдийн
шийдвэрээр 1945 оны 10-р сарын 20-нд
бүх нийтийн санал хураалт явагдаж, түүнд
хятадын ажиглагчид орлцжээ. Санал
асуулгад сонгуулийн эрх бүхий бүх
иргэдийн 98,4% оролцож тусгаар
тогтнолынхоо төлөө 100% санал өгсөн нь
олон улсын эрхзүйн шаардлага болзлын
дагуу хатуухан хандаж үзвээс хэдийгээр
Монгол улс нь өөрийн газар нутгийг бүрэн
эрхтэй эзэгнэх хийгээд улс өрийн хараат
бус байдлыг нарийн хангаж чадаагүй
байсан байж болох талтай ч үндэснийхээ
тусгаар улсыг мандуулахыг эрмэлзсэн
Монголын ард түмний уламжлалт ухамсар
эрхзүйн хувьд бат тогтвортой байсныг
харуулсан юм.

113. Үүнийг үндэслэн тооллогын төв
комиссоос гаргасан “БНМАУ-ын төрийн
тусгаар тогтнолыг батлах бүх нийтийн
снал асуулгын дүнгийн тухай” тэмдэглэл
бичигт “Гадаад Монголын ард түмэн
тусгаар тогтнох чин эрмэлзэлтэй
байгааг бүх нийтийн санал асуулга
бүрэн нотлон харуулсан бөгөөд Дундад
иргэн улс 1945 оны 8-р сарын 14-ны
мэдэгдлийнхээ дагуу манай тусгаар
тогтнолыг хүлээн зөвшөөрөхөөс өөр
аргагүй” гэж мэдэгджээ.

114. • Улсын бага хурлын шийдвэрээр Төв
комиссын энэхүү тэмдэглэл бичгийг 1945
оны 11-р сарын 10-нд ЗСБНХУ, хятадын
засгийн газарт илгээсэн нь Монголын төр
засгийн бяцхан боловч жич бодлого
байсан юм.
• Санал асуулгын үеэр Хятадын Засгийн
газрын тусгай ажиглагчийн үүргийг
гүйцэтгэж байсан Хятадын ДЯЯ-ны сайд
Ли Фа-Жан бээр “Монгол улсын иргэд
төрийнхөө тусгаар тогтнолын төлөө
чөлөөтэй, сайн дураараа, үнэн сэтгэлээсээ
санал нэгтэйгээр өөрсдийнхөө саналаа
өгөхийг би ажиглав” гэж ТАСС-ын
сурвалжлагчид өгсөн ярилцлагадаа
дурджээ.

115. Санал асуулгын дүнтэй танилцсаны үндсэн дээр
Хятадын засгийн газар 1946 оны 1-р сарын 5-нд
Монголын тусгаар тогтнолыг хүлээн
зөвшөөрсөн мэдэгдэл гаргажээ. Эл мэдэгдэлд
“1945 оны 10-р сарын 20-нд Гадаад Монголд
явуулсан санал асуудгын эцсийн дүн Монголын
ард түмэн тусгаар тогтнох чин эрмэлзэлтэй
байгааг нотоллоо. Ард нийтийн санал асуулгын
үйл явцыг удирдсан Гадаад Монголын эрх
баригчдаас саяхан ирүүлсэн илтгэлд үзвэл ард
нийтийн саналын дүн нь Гадаад Монголын ард
түмэн тусгаар тогтносон байдлын төлөө
саналаа өгсөнийг батлав. Үндэсний Засгийн
газар, үндэсний нийцүүлэн Гадаад Монголын
тусгаар тогтносон байдлыг зөвшөөрөн
хүлээгээд гүйцэтгэх Юаниас энэ Тухай Гадаад
Монголын Засгийн газарт албан ѐсоор мэдэгдэх
зааврыг ДЯЯ-нд өгөв” гэжээ.

116. Улмаар Монгол улсын Засгийн газар
Хятадын Засгийн газартай 1946 оны 2-р
сарын 13-нд ноот бичиг солилцсоны
үндсэн дээр хоѐр улсын хооронд
элчингийн зиндаанд дипломат харилцаа
тогтоохоор болсон юм. Энэ бол
Монголын тусгаар тогнолыг Хятад улс
олон улсын эрхзүйн утгаар бүрэн төгс
буюу de jure-гээр хүлээн зөвшөөрсөн
хэрэг мөн байв.

117. Дүгнэлт
Гурван гүрний Ялтын тохиролцоо болон
Зөвлөлт, Хятад хоѐр улсын
хэлэлцээрийн үндсэн дээр 1945 оны
сүүлээр тусгаар тогтнолын анхдугаар
бүх нийтийн санал хураалт болсон
тухай дээр өгүүлсэн.
Түүний үр дүнд Дундад улсын засгийн
газар 1946 оны 1-р сарын 5-нд Манай
улсын тусгаар тогтнолыг хүлээн
зөвшөөрч, 2-р сарын 13-нд Монгол,
Дундад иргэн улсын засгийн газрын
хооронд албан ѐсны дипломат
харилцаа тогтов.

118. Яг энэ үеэс Монгол улсын гадаад
харилцаанд урьд өмнө байгаагүй шинэ
төлөв нээгдэж, өөрийн дипломат
албаны аппаратыг зохих хэмжээнд
тавьж, үнэн хэрэг дээрээ сэргээн
байгуулах шаардлага гарсан. Гадаад
явдлын яам яамны хэмжээнд очжээ.